(درەو):  قەیرانی بەنزین تەنانەت شاری (دوبەی)ی ئیماراتی عەرەبیشی گرتەوە، ئەوانەی خەونی بە ئیماراتیبوونیان هەیە، دەبێت تێبگەن لەوەی تەنیا پەرەپێدان بە كەرتی رێگاوبان‌و بیناسازی چارەسەری كێشە ئابورییەكان ناكات، هەڵاوسان‌و بێكاری‌و گرانی لە ئیماراتی عەرەبی چۆنە ؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  خەونی دوبەی ! دوای ئەو گەشەكردنەی كە لەڕووی ئاوەدانی‌و بیناسازی‌و رێگاوبانەوە بەخۆیەوە بینی، ئیماراتی عەرەبی بەتایبەتی شاری (دوبەی) بووە بە خەون بۆ خەڵك‌و وڵاتانی ناوچەكە.  هەر دەسەڵاتدارێكی ناوچەكە بیەوێت بانگەشە بۆ ئاوەدانی شارەكانی بكات، خۆی بە (دوبەی)  بەراورد دەكات.  ئایا ئیماراتی عەرەبی تەنیا بە پەرەپێدانی رێگاوبان‌و بیناسازیی لە قەیرانی ئابوری رزگاری بووە ؟  هەڵاوسان لە ئیمارات ئەم ساڵانەی دوایی بەهۆی قەیرانی پەتای كۆرۆناوە ئابوری وڵاتانی جیهان گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە بینی، ئیماراتی عەرەبی لە ساڵی 2020ەوە هەندێك بڕیاری دەركرد بۆ رزگاربوون لەو قەیرانە ئابورییە جیهانییە، بەڵام بەگوێرەی راپۆرتەكانی حكومەتی ئەو وڵاتە سەرباری ئەم هەنگاوانە، هەڵاوسانی ئابوری لە ئیمارات  لەمساڵدا بەرزبوەتەوە بۆ 3.7%، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەكە ساڵی رابردوو 2.5% بووە.  زیادبوونی ئەم هەڵاوسانە وەكو ماڵپەڕی (ئیمارات 71) باسی دەكات، بووە بە مەترسی لەسەر هاوڵاتیان‌و ئەوانەی لە ئیمارات نیشتەجێن، بەتایبەتیش لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی‌و جەنگی ئۆكراینا‌و ئەو ئاڵۆزییە سیاسییەی لەنێوان ئابورییە گەورەكانی جیهاندا دروستبووە، كە ئەوەش دۆخێكی جیازازی لەنێوان چینی دەوڵەمەند‌و هەژاراندا قوڵتر دەكاتەوە‌و زۆرێك لە دانیشتوانی وڵاتێكی وەكو ئیمارات بەرەو كەناری هەژایی دەبات.  نرخی سوتەمەنی لە ئیمارات  وا زانراوە نرخی سوتەمەنی لەو وڵاتانەی كە نەوت بەرهەمدەهێنن زۆر هەرزانترە لەو وڵاتانەی كە نەوت دەكڕن، سەرباری ئەوەی ئیمارات بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە نەوت بەرهەمدەهێنێت‌و هەناردەی دەكات‌و دەستی بە هەموو بازارەكانی نەوت لە جیهاندا دەگات، بەڵام لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتەكە سوتەمەنی بە نرخێكی زۆر گرانتر لەو وڵاتانە دەفرۆشێت كە بەرهەمە نەوتییەكان هاوردە دەكەن لەنمونەی میسرو تونس‌و ئەفغانستان‌و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست‌و زۆرینەی وڵاتانی ئەمریكای لاتین‌و وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقا.  ئێستا بەبەراورد بە وڵاتانی تری ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، ئیمارات بە نیو هێندە زیاتر سوتەمەنی بە هاوڵاتیانی دەفرۆشێت، لەم مانگەوە لیژنەی چاودێری نرخی سوتەمەنی لە ئیمارات بڕیاریداوە بۆ هەر لیترێك بەنزین بڕی (نیو درهەم) واتە (0.13 دۆلار) نرخ  بەرزبكرێتەوە، ئەمە وایكردووە بە تێكڕا نرخی یەك لیتر بەنزین لە ئیمارات بۆ (دۆلارێك‌و 26 سەنت) بەرزببێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی یەك لیتر لە 2017دا تەنیا (نیو دۆلار) بووە.   لەماوەی حەوت مانگی ئەمساڵدا ئەمە پێنجەم جارە ئیمارات نرخی بەنزین بەرزدەكاتەوە. بێكاری لە ئیمارات  سەرباری ئەوەی ئیمارات بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە بواری ئابوریدا زیاتر خۆی رێكخستووە، بەڵام هاوكات لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو ماددە خۆراكییەكان‌و سوتەمەنی، رێژەی بێكاریش لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتیدا زیاتر دەبێت. بەمدواییە لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەرچوانی زانكۆ لە ئیمارات رەخنە ئاڕاستەی حكومەتی وڵاتەكەیان دەكەن، ئەمەش شتێكە كە زۆر بەدەگمەن لە ئیمارات روودەدات.  بەگوێرەی خەمڵاندنی بانكی نێودەوڵەتی، تێكڕای بێكارانی لەناو دانیشتوانی ئیماراتی عەرەبیدا لە ساڵی 2020دا  گەیشتوەتە (5%)، بەڵام ئامارە نافەرمییەكان باسلەوە دەكەن رێژەكە 20%ی تێپەڕاندووە، لە ئیمارات دوو جۆر هاوڵاتی هەیە (هاوڵاتی رەسەن)‌و (ئەوانەی كە هاتونەتە ناو ئیماراتەوە كە خۆیان پێیان دەڵێن وافدین)، هاوڵاتیانی رەسەنی ئیمارات رێژەی 9%ی تێكڕای دانیشتوانی وڵاتەكەی خۆیان پێكدەهێنن. ریشەی كێشەی بێكاریی لە ئیمارات بۆ كێشە لە پێكهاتەی دانیشوان دەگەڕێندرێتەوە، ئەمە پاڵ نەبوونی دەرفەتی كار بۆ ئەو كەسانەی كە پەنا بۆ وەرگرتنی قەرز دەبەن.  ئاماری 2018ی حكومەتی ئیمارات لەبارەی بێكارییەوە ئاماژە بەوەدەكات، رێژەی بێكاری لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتدا گەیشتوەتە (9.6%)‌و لەناو وافدین-دا گەیشتوەتە (2.1%).  بێكاری كێشەی لەناو پێكهاتەی دانیشتوان لە ئیمارات دروستكردووە، مانگی ئازاری رابردوو بە هاشتاگێك لە تویتەرەوە ناڕەزایەتی خۆیان نیشاندا، هاشتاگەكەیان بەمشێوەیە بوو" # لە_ دامەزراندندا_ ئەولەویەت_ بۆ هاوڵاتی_ ئیماراتییە". حوزەیرانی ئەمساڵ چەند گرتەیەكی ڤیدیۆی بڵاوبووەوە كە ئاماژە بە گردبونەوەی سەدان كەس لە هاوڵاتیانی ئیماراتی دەكات بۆ دەربڕینی سكاڵای خۆیان لەبارەی هەلی كارەوە لە  وڵاتەكەیاندا، ئەمە دۆسیەی خۆیان رادەستی شێخ محەمەد بن زایدی سەرۆكی وڵات كرد، ئایاری رابردوو بەرپرسێكی باڵا لە دوبەی باسی لەوەكرد قەیرانێكی گەورەی بێكاریی لە ئارادایە.  لەدوای بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناوە، لە ئیمارات موچە‌و هاندان لە سەرجەم دامەزراوە حكومی‌و ئەهلییەكانی ئیماراتدا كەمیكردووە، ژمارەیەكی زۆر كرێكاریش لە كەرتی تایبەت لە كارەكانیان دەركراون.  ئەمە دۆخە وایكردووە، هەندێك لە هاوڵاتیانی ئیماراتی وەكو ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی ئیمارات لەگەڵ ئیسرائیل بەگاڵتەجاڕییەوە دەڵێن" زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بۆ وەبەرهێنان لە ئیسرائیل دانراوە، دەكرا بەم پارەیە وەبەرهێنان لە ئیماراتدا بكرێت بۆ رزگاركردنی گەنجان لە بێكاریی".  خواستی چاكسازیی مانگی ئایاری رابردوو میدیا  فەرمییەكانی ئیمارات راپۆرتێكیان بڵاوكردەوە كە باسی رەنج‌و تێكۆشانی هاوڵاتیانی ئیماراتی دەكەن لە بواری ماسی فرۆشتن‌و شۆفێری تاكسیدا لەكاتێكدا بڕوانامەی (بەكالۆریۆس)یان هەیە، ئەمە جۆرێك ناڕەزایەتی لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتیدا دروستكرد، رەخنەیان لە حكومەتی وڵاتەكەیان گرت بەوەی فەزڵی خەڵكی بیانی داوە بەسەر ئەواندا، لەمەدا مەبەستیان لەوانە بوو كە پێیان دەوترێت (وافیدین)‌و خەڵكی رەسەنی ئیمارات نین.  ئامارە فەرمییەكان لە ئیمارات ئاماژە بەوە دەكەن، رێژەی (دوو لەسەر سێ)ی تێكڕای هەلی كار لە ئیمارات لەناو كەرتی تایبەتدایە، دامەزراندنی خەڵكە رەسەنەكە لەم كەرتەدا زۆر كەمە.  ئاماری ساڵی 2018 دەریدەخات رێژەی ئەو هاوڵاتییە رەسەنانەی ئیمارات كە خاوەن كارن دەگاتە (1.8%)، ئەوانەیان كە كاری ئازاد دەكەن رێژەیان (0.5%)ە، ئەوانەشیان كە لەبەرامبەر كرێدا كاردەكەن رێژەیان (97.6%)ە، لەبەرامبەردا خەڵكی بیانی نیشتەجێی ئیمارات ئەوانەیان كە خاوەن كارن رێژەیان (3.1%)ە، ئەوانەیان كاری ئازاد دەكەن رێژەیان (0.5%)ە، ئەوانەیان لەبەرامبەر كرێدا كاردەكەن رێژەیان (96%)ە، ئەم ئامارە نیشانی دەدات دۆخی (وافدین) لە خەڵكە رەسەنەكەی باشترە، ئەمە سەرچاوەی نیگەرانی ئیماراتییەكانە.  ماڵپەڕی (ئیمارات 71) باسلەوە دەكات، بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو خزمەتگوزارییە حكومییەكانەوە، بێكاری بڵاوبوەتەوە، زۆرێك لە هاوڵاتیانی ئیماراتی بەو یارمەتییانە دەژین كە رێكخراوە خێرخوازییەكان دابینی دەكەن، لەكاتێكدا دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەیان ساڵانە هەزاران تەن كۆمەك‌و بڕە پارەی زۆر وەكو یارمەتی بۆ وڵاتانی تر لەسەرتاسەری جیهان رەوانە دەكەن.  ئیماراتییەكان ترسیان هەیە پرۆسەی "چاكسازی" حكومەت كە بەمدواییە دەرچووە‌و بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی بەرهەمە نەوتییەكان‌و كارەبا، زیانەكەی تەنیا لەسەر هاوڵاتیان رانەوەستێت، بەڵكو ببێتە هۆكاری ئەوەش سەرمایەدارانی بیانی سەرمایەكانیان بەرەو وڵاتانی تر بكێشنەوە، بەتایبەتیش سعودیە كە دیارترین ركابەری ئیماراتە‌و دەیەوێت وەبەرهێنانی زیاتر راكێشێتە ناو وڵاتەكەیەوە، بەمدواییە سعودیە هۆشداری بە كۆمپانیاكان داوە تاوەكو بەر لە ساڵی 2024، بارەگا سەرەكییەكانیان بگوازنەوە بۆ ریاز، ئەمەش كاریگەریی لەسەر ئابوری ئیمارات دەبێت. 

درەو: ئامادەكردنی: ئیسماعیل عەبدوڵا   لە دوای ئەوەی یەکێتی ئەوروپا لە ٨ی ٤ی ٢٠٢٢دا پێنج پاکێجی سزادانی بەسەر رووسیادا سەپاند. لەوکاتەوەی کە جەنگی ئۆکرانیا دەستیپێکردووە یەکێتی ئەوروپا کۆمەڵێك سزای بەسەر رووسیادا سەپاندووە کە سنوورداری گواستنەوە و هاتووچۆی پارەکانی رووسیا لە بانکەکانی ئەوروپا و گواستنەوەی کاڵاکانی رووسیا دەکەن، سزایەکان بانکەکان، کۆمپانیایەکان، کەسایەتییە دیارەکان، وەرزشوانان، فیلم سازان و بازرگانەکانی رووسیاشی گرتەوە. وە یەکێتی ئەوروپا لە ٣١ی ٥ی ٢٠٢٢ پاکێجی شەشەمی سزایەکانی بەسەر رووسیادا سەپاند، پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە کە بۆچی پاکێجی شەشەمی سزایەکانی پەیوەست بە گواستنەوەی گازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا درەنگ کەوتن، تەنانەت بەر لە پاکێجی شەشەمی سزایەکان گواستنەوەی وزە بە ڕێگەی ئۆکرانیاوە هیچ گۆڕانکاریێکی بەرچاوی بە خۆیەوە نەبینی و گواستنەوەی گاز وەکو ڕۆژانی بەر لە جەنگ ئاسایی بوو؟ "ڕێوشوێن و سزایەکان دەبێت لە داهاتوودا نەوت و تەنانەت گازی سرووشتیش بگرنەوە، جا چ زووتر بێت وە یانیش درەنگتر!" چارلس میشێڵ، سەرۆکی ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا وێنەی یەکەم: هێڵی بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە و غازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا بەپێی ئامارێکی یۆرۆستات لە ساڵی ٢٠٢٠دا یەکێتی ئەوروپا ٢٤٪، واتا نزیکەی چارەگێکی وزەکەی لە گاز بەرهەم دەهێنێت، وە بە نزیکەیی نیوەی بڕی گازەکەی لە رووسیاوە هاوردە دەکات، کە رووسیا گەورەترین وڵاتی هەناردەکاری گازە لە جیهاندا، وە ئەو گواستنەوەی گازە لە ڕێگەی شەش بۆڕی هێڵی سەرەکی گواستنەوەی وزەیە لە رووسیا بۆ ئەوروپا، کە چوار بۆڕیان بە خاکی ئۆکرانیادا تێپەڕ دەبن کە یەکێك لەو بۆڕیانە بەسەر خاکی کازاخستانیشدا تێپەڕ دەبێت، وە بۆڕیێكی تر بە دەریای ڕەش و بۆڕیێکی تریش بە دەریای بەلتیقدا. ئەڵمانیا وەکو خاوەن بەهێزترین ئابووری ئەوروپا زۆرترین پشکی ئەو هاوردەکردنەی بەردەکەوێت، لەوکاتەوەی کە جەنگی ئۆکرانیا دەستیپێکردووە ئەڵمانیا بە نزیکەیی ڕۆژانە ٢٢٠ ملیۆن دۆلاری داوەتە رووسیا لە بەرامبەر هەناردەکردنی گاز بۆ ئەڵمانیا. ئەڵمانیا ئەو ڕێژە زۆرەی گاز بۆچی بەکاردەهێنێت؟ ئەڵمانیا گاز بۆ گەرم کردنەوەی نزیکەی زیاتر لە ٢٠ ملیۆن ماڵ بەکاردەهێنێت، وە بۆ بەگەڕخستنی بەشێکی گەورەی پیشەسازی وڵاتەکەی وە حکومەتەکەی بەرلین تاوەکو پاکێجی شەشەمی سزایەکانی لە دژی هەر سزایێك وەستاوەتەوە کە گواستنەوەی گاز بۆ ئەوروپا لە نێوانیاندا بە تایبەتی ئەڵمانیا سنووردار بکات. "ناکرێت، کە سەرچاوەکانی گواستنەوەی گاز سنووردار بکرێن." کریستیان لیندەر، وەزیری دارایی ئەڵمانیا بێ گومانە ئەمانە گشتی لە بەرژەوەندی رووسیا و کۆمپانیایەکانی گواستنەوەی گازی سرووشتی رووسیا بوون، وە بە هەمان شێوە لە بەرژەوەندی هێرشی رووسیا بوون بۆ سەر ئۆکرانیا. بۆچی ئەڵمانیا زۆر پشتی بەستووە بە گازی رووسیا وەکو سەرچاوەیێکی گرینگ لە کاتێکدا ئەڵمانیا لە ماوەی ڕابردوودا لە پێشەنگی ئەو وڵاتانەی ئەوروپا بووە، کە سوودی لە سەرچاوە نوێیەکانی وزە وەردەگرت؟ بۆچی ئەڵمانیا ناتوانێت دەستبەرداری گازی رووسیا ببێت؟ باکگراوندێکی مێژوویی ئەڵمانیا ڕاستەخۆ کەوتبوویە نێوەندی جەنگی ساردەوە، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم سنوورێکی پتەو ئەڵمانیای ڕۆژئاوای لە ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و وڵاتەکانی تری پەیوەست بە یەکێتی سۆڤیەتەوە جیاکردەوە. جەنگی جیهانی دووەم وێرانکاریێکی گەورەی دووچاری ئەڵمانیا کردەوە، بەڵام لە پەنجایەکانی سەدەی ڕابردوو ئەڵمانیای ڕۆژئاوا خاڵێکی وەرچەرخانی گرینگی لە گەشەسەندنی ئابووری بە خۆیەوە بینی، پیشەسازییەکانی ئەڵمانیا وەکو پیشەسازی ئاسن بە شێوەیێکی بەرچاو گەشەیسەند، بەڵام پیشەسازییەکانیان پێویستی بە وزەی زیاتر بوو بۆ وەگەڕخستنیان، ئەو گەشەسەندنە ئابوورییەی ئەڵمانیا هاوکات بوو لەگەڵ دۆزینەوەی یەدەگێکی گەورەی گازی سرووشتی لە ڕۆژئاوای سیبیریا لە لایەن یەکێتی سۆڤییەت، یەکێتی سۆڤییەت کۆمەڵێك هێڵی بۆڕی دامەزراند بۆ دابینکردنی وزە بۆ شارە گەورەکانی، بەڵام لە هەمان کاتدا درێژکردنەوەی ئەو بۆڕیانە بۆ پڕکردنەوەی وزەی وڵاتانی ئەوروپا کاریگەریێکی گەورەی دەکردە سەر بەهێزکردنی ژێرخانی ئابووری یەکێتی سۆڤییەت. لە ساڵی ١٩٦٩ کاتێك ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕاوێژکارێکی نوێی بە ناوی ویڵی برادنت هەڵبژارد کە سیاسەتێکی نوێی بە ناوی ئۆستپۆلیتیك پەیڕەو کرد، کە جەختی لەسەر نزیك کردنەوەی پەیوەندییەکانی هەر دوو لا دەکردەوە لە ڕێگەی دیالۆگ و ڕێککەوتنەوە. بواری وزە هەلێکی گەورەی رەخساند کە ئەڵمانیای ڕۆژئاوا و یەکێتی سۆڤییەت بگەن بە ڕێککەوتنێك، بەپێی ڕێککەوتنەکەی نێوانیان یەکێتی سۆڤییەت پێداویستی وزەی ئەڵمانیای ڕۆژئاوای پڕدەکردەوە، وە لە بەرامبەردا ئەڵمانیای ڕۆژئاوا بۆڕیە لوولەی ئاسنی کوالێتی بەرزی بۆ یەکێتی سۆڤییەت بەرهەم دەهێنا، هەتاوەکو بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە درێژ بکاتەوە بۆ وڵاتانی ئەوروپا و ناوچەکانی تر، ئەو ڕێککەوتنەی نێوانیان نزیکەی ٢٠ ساڵی خایاند. بۆ تێگەییشتن لەوەی کە چۆن ئەڵمانیا ناچاری ئەو ڕێککەوتنە بوو، پێویستە لەوە تێبگەین کە چی وادەکات گازی سرووشتی گوازراوە لە ڕێگەی بۆڕییەوە جیاواز بێت لە سەرچاوەکانی تری وزە بۆ ئەڵمانیا؟ گازی سرووشتی لەگەڵ نەوت و خەڵووز سێ لە سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوەی بەبەردبوو)ە سەرەکییەکانن کە لە جیهاندا بەکاردەهێندرێن، بەڵام بە پێچەوانەی خەڵووز و نەوتەوە کە دەکرێن لە ڕێگەی کەشتیەوە وە یانیش لە ڕێگەی ترەوە بگوازرێنەوە، گازی سرووشتی لە ڕێگەی بۆڕییەوە سەرچاوەیێکی وزەیە کە بەستراوە بە نزیکی جوگرافییەوە، بۆ گواستنەوەی گازی سرووشتی کۆمپانیایەکانی وەبەرهێنان بە ملیۆنان دۆلار خەرج دەکەن بۆ درووستکردنی بۆڕی گواستنەوە لە نێوان کڕیار و فرۆشیارەکانیانەوە، چونکە ئەو هێڵە بۆڕیانە بۆ ماوەیێکی زۆر دەمێننەوە و ڕێگایێکی پارێزراون بۆ گواستنەوەی وزە کە دەتوانن بۆ چەندین دەیە بمێننەوە. لە هەشتایەکانی سەدەی ڕابڕدوودا یەکێتی سۆڤییەت ئەو هێڵە بۆڕییانەی گواستنەوەی وزەی بۆ ئەوروپا درێژ کردەوە، وە لە دەیەی کۆتایی سەدەی بیستدا ڕێژەی گواستنەوەی گازی سرووشتی لە یەکێتی سۆڤییەتەوە بۆ رووسیا گەییشتە ٤٢٪، وە لە دوای ئەوەش یەکێتی سۆڤییەت ڕووخا و رووسیا شوێنی گرتەوە. وێنەی دووەم: هێڵی بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە و گازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا، کە بە خاکی ئۆکرانیادا تێپەڕ دەبن سەرچاوەی ئینفۆگرافیکەکە: پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ توێژینەوەکانی وزە کۆمپانیای گازپرۆمی رووسی، کە حکومەتەکەی مۆسکۆ خاوەنداریەتی دەکات دەستی بەسەر هێڵە بۆڕییە گازییەکانی سۆڤییەتی پێشوودا گرت، بەڵام نەخشەی رووسیا جارێکی تر گۆڕانکاری بەسەردا هاتەوە، کاتێك ئۆکرانیا سەربەخۆیی خۆی لە رووسیا ڕاگەیاند، لەوکاتەوە وەکو پێشتریش ئاماژەم پێکرد چوار هێڵی سەرەکی بۆڕی گواستنەوەی وزە لە رووسیاوە بۆ ئەوروپا بە ئۆکرانیاوە تێپەڕ دەبن، بەمەش بەشێکی سەرەکی سەرچاوەی ئابووری گازی رووسیا بەستراوە بە ڕێگای ئۆکرانیا، کە چیتر لە ژێر دەسەڵاتی مۆسکۆدا نییە، بۆیە لە ئەنجامدا لە پێناوی زیادکردنی ڕێگایەکانی گواستنەوەی گاز بۆ ئەڵمانیا، رووسیا دەستی بە بونیادنانی هێڵی بۆڕیێکی نوێ کرد، لەو پرۆسەیەدا و لە ساڵی ١٩٩٩ پڕۆژەی هێڵی بۆڕیێکی نوێ کە بە خاکی بێلارووسیادا تێپەڕ دەبوو کۆتایی هات، وە لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستیان بە پڕۆژەی بونیادنانی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم کرد، کە لە پێشتردا ئاماژەم پێکرد بە دەریای بەلتیقدا تێپەڕ دەبێت لە پێناو گەییشتن بە ئەڵمانیا ڕاستەخۆ، نەوەك یەکەم جار بە خاکی وڵاتانی تردا تێپەڕ ببێت، وە جیا لەمەش هێڵی بۆڕی گواستنەوەی وزەیان لە نێوخۆی ئەڵمانیادا بونیادنا وەکو ڕێگایێك بۆ ڕێگا خۆشکردن بۆ گواستنەوەی وزەی گوازراوە لە رووسیاوە بۆ ئەڵمانیا و ڕێگایەکانی پاشەکەوتکردنی وزە و گازی سرووشتی، کە لە نێویاندا کۆگای گازی سرووشتی ئاستۆرا لە شاری رێهدنی باکووری ئەڵمانیا کە یەکێکە لە گەورەترین کۆگایەکانی گازی سرووشتی لە ڕۆژئاوای ئەوروپا بە توانای کارکردنی نزیکەی چوار ملیار سێ جا لەسەر ڕووبەرێك بە قووڵایی ٨ کیلۆمەتر چوار گۆشە، بەمەش لەوکاتەدا رووسیا بە ڕێگای ئۆکرانیاشەوە سێ هێڵی بۆڕی گواستنەوەی وزەی بۆ ئەڵمانیا هەبوو. پەیوەندییەکانی نێوان رووسیا و وڵاتەکانی تری ئەوروپا بازرگانی گازی سرووشتی لە نێوان ئەڵمانیا و رووسیا بەهێز بوو، بەڵام ئەمە تەنها کاریگەری نەکردە سەر لایەنی ئابووری، بەڵکو لە هەمان کاتدا گۆڕانکاری بەسەر پەیوەندییەکانی نێوان رووسیا و ئەوروپاشدا هێنا. لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٠٨،  ڕێککەوتنەکان سەبارەت بە نرخی غاز لە نێوان رووسیا و ئۆکرانیا تەگەرەی تێکەوت، بەمەش تەنها لە چەند ڕۆژی دواتردا رووسیا هەناردەکردنی غازی لە ڕێگەی هێڵە بۆڕییەکانی خاکی ئۆکرانیاوە بۆ ماوەی ٢٠ ڕۆژ بڕی، وە بە هۆی ئەوەی هێڵی بۆڕییەکانی خاکی ئۆکرانیا گوێزەرەوەی سەرەکی گواستنەوەی وزە بوون بۆ ئەوروپا، ئەو بڕینە بۆشایێکی گەورەی بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی گازی سرووشتی زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا درووست کرد. بە دەیان هەزار ماڵ گازی سرووشتیان بۆ گەرم کردنەوەی خانووەکانیان لە دەستدا، بەپێی راپۆرتێکی ڕاگەیاندنی گاردیانی بەریتانی لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ بەهۆی خۆدزینەوە لە درێژکردنەوەی ڕێککەوتنی هاوردەکردنی گاز لەگەڵ رووسیا ١١ کەس بەهۆی رەق بوونەوە لە سەرما لە پۆڵەندا مردن. هەموو ئەمانە ئەوروپای خستە ئامادە باشییەوە. ڕوون بوو کە رووسیا لە ڕێگەی هەناردەکردنی گازی سرووشتی بۆ ئەوروپا هێز و کاریگەریێکی گەورەی لەسەر وڵاتانی ئەوروپادا هەبوو، بەڵام هەر لەوکاتەدا پڕۆژەیێکی تری هێڵی گواستنەوەی وزە ڕاگەیاندرا بە ناوی نۆرد ستریم ٢ بە گوژمەی ١١ ملیار دۆلار و بە درێژایی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ١، لە پێناوی دوو هێندە کردنی گواستنەوەی غاز بۆ ئەڵمانیا. لە دواتردا و لە ساڵی ٢٠١٤ رووسیا نیمچە دوورگەی کریمیای بە سنوورەکانی لکاند و خۆرهەڵاتی ئۆکرانیاشی داگیر کرد. لە وەڵامی فراوانخوازی و داگیرکارییەکانی رووسیا یەکێتی ئەوروپا زنجیرەیێك لە سزای بەسەر مۆسکۆدا سەپاند، کە کار گەییشتە ئەوەی هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپا بیر لە بنەبڕکردنی هەناردەکردنی گاز لە رووسیاوە بۆ وڵاتەکانیان بکەن، بەڵام هەموو ئەو سزا و هەوڵانە نەبوونە هۆی نەهێشتن وە یانیش کەم کردنەوەی هەناردەکردنی گاز لە رووسیاوە بۆ ئەڵمانیا، بەڵکو بە پێچەوانەوە ئەڵمانیا بەردەوام بوو لە هاوردەکردنی گاز تەنانەت ڕێژەکەی لە جاران بەرەو زیاتر بوون دەچوو. لەم ڕۆژانەی ئەمڕۆدا و لە کاتی هێرشەکانی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و ئەو کارەساتانەی کە سوپای رووسیا لەوێ دەیخوڵقێنێت و هەموو جیهانی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردووە، فشارەکانی سەر ئەڵمانیا لە زیادبووندان بۆ کەم کردنەوەی بڕی هاوردەکراوی غازی سرووشتی لە رووسیا، بەڵام بەپێی ئامارێکی (ئەوەر وێرلد ئین دەیتا)، کە بڵاوکراوەیێکی زانستییە تایبەت بە توێژینەوە و داتا، لە ساڵی ٢٠٢٠ بڕی خەملێندراوی بەکاربردنی گازی هاوردەکراوی رووسیا لە لایەن ئەڵمانیاوە بە ٢٦٪ دەخەملێنێت، بەمەش شوێنگرەوەی گازی رووسیا ئاسان نابێت چ بۆ ئەڵمانیا و چ بۆ وڵاتانی تری ئەوروپا، چونکە بۆ ماوەی چەندین دەیەیە کە هێڵی بۆڕییەکانی رووسیا بەستراون بە ماڵ و شوێنە بازرگانی و پیشەسازییەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپا، بەمەش بەبێ گۆڕانکاریێکی گەورە لە ژێرخانی ئابووری ئەوروپا، پێداویستییەکانی گازی سرووشتی ئەوروپا تەنها دەبێت لە ڕێگەی گازی سرووشتی وڵاتانی تری دەرەوەی ئەوروپاوە شوێنی بگیرێتەوە، وە هەڵبژاردەکانی بەردەم ئەڵمانیا و وڵاتانی ئەوروپا سنووردارن، ئەمە لە کاتێکدایە کە گەورەترین یەدەگی گازی سرووشتی ئەوروپا لە هۆڵەندایە. لە کاتی گەڕان بۆ شوێنگرەوەی گازی سرووشتی رووسیا، هاوردەکردنی گازی سرووشتی لە جەزائیر و لیبیا لە لایەن وڵاتانی ئەوروپاوە ڕووی لە زیادبوونە کە پشکێکی زۆری ئەو هاوردەکردنەش بەر هەر دوو وڵاتی ئیتاڵیا و ئیسپانیا دەکەوێت، وە هێڵی بۆڕی ڕێڕەوی گازی باشوور، کە ئازەربایجان بە ئەوروپاوە دەبەستێتەوە و بەسەر خاکی هەر یەکێك لە وڵاتانی جیۆرجیا، تورکیا، یۆنان ئەلبانیا و ئیتاڵیادا تێپەڕ دەبێت. ڕێڕەوی هێڵی بۆڕی گازی باشوور پڕۆژەیێکی کۆمسیۆنی ئەوروپا بوو کە لە ساڵی ٢٠٠٨ پێشنیار کرا بۆ دابینکردنی ڕێڕەوێکی سەرچاوەی گازی سرووشتی لە وڵاتانی سەر دەریای قەزوین و ناوچەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست بۆ ئەوروپا، کە ئامانجی سەرەکی ئەو پڕۆژەیە کەم کردنەوەی پشتبەستنی وڵاتانی ئەوروپا بوو بە گازی رووسیا و هەمە جۆرکردنی سەرچاوەکانی وزە، بەڵام ئەو هێڵی بۆڕییەش لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نەبوو. گشت ئەو ڕێگایانەی، کە وڵاتانی ئەوروپا گرتیانە بەر بۆ کەم کردنەوەی پشتبەستن بە گازی سرووشتی رووسیا کاریگەریێکی دیار و بەرچاوی نەکردە سەر سەرچاوەکانی وزەی ئەوروپا و لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نەبوون. بژاردەیێکی تری بەردەم ئەوروپا (گازی سرووشتی شلەکراو) بوو، کە هەمان گازی سرووشتییە بەڵام گەرم دەکرێت هەتاوەکو دەچێتە دۆخی شلی، بەڵام هەندێك جار ‌گازەكە خۆی لەدۆخی شلی دایه ‌و بە تەنها كەمێك پەستان دەبێت بە ‌گازی شل، هەر وەكو (غازی پێترۆلیۆمی شلەکراو)، کە ئەویش پێی دەوترێت گازی شل كە پێكهاتەكەی لە پرۆپان و بیوتان پێكدێت، زیاتر لە ‌غازی ماڵان و ئۆتۆمبێل بەكار دێت، وە هەر دوو جۆر لە گازە شلەکراوەکە لە دواییدا لە رێگەی ئاوی و کەشتی گەورەی تایبەتەوە دەگوازرێنەوە لە هەر شوێنێکی ئەم جیهانەدا، ئەو وڵاتانەی لەو شێوەیەی گاز زیاتر سوود وەردەگرن بریتین لە وڵاتانی سەر دەریا، هەر وەكو وڵاتانی باشوری ئەوروپا و باشووری ئاسیا، بەڵام لە دەرئەنجامدا ئەم ڕێگایەش ڕێگایێکی شوێنگرەوەی درێژ خایەن و  تێچوویێکی زۆری گواستنەوەی گازە شلەکراوەکەیە لە ڕێگەی دەریاوە و کەشتییە گەورە و تایبەتەکانەوە، پێویستی بە زۆرێك لە ژێرخانی ئابووری، تەکنەلۆژی، تەکنیکی و کارگێڕی نوێ هەیە. لەم دوو دەیەی ڕابردوودا وڵاتانی ئەوروپا کۆمەڵێك وێستگەی گازی شلیان بە درێژایی کەناراوەکانیان بونیادنا، ئەڵمانیا پلانی وایە کە لە ٥ ساڵی داهاتوودا سێ وێستگەی بکاتەوە، بەڵام هەتاوەکو ئەم ڕۆژانەی ئەمڕۆ ئەڵمانیا هیچ وێستگەیێکی گازی شلی لە کەناراوەکانیدا نییە. شوێنگرتنەوەی گازی سرووشتی و سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوە بەبەردبووەکان)ی تر بە سەرچاوە نوێیەکانی وزە ئامانجی کۆتایی ئەڵمانیایە. بەپێی پڕۆژەیێکی وەزارەتی ئابووری و کەشوهەوای حکومەتی فیدراڵی ئەڵمانیا، ئەڵمانیا لە پلانی دایە تاوەکو ساڵی ٢٠٣٥ گشت سەرچاوەکانی بەدەستهێنانی وزەی کارەبا لە سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوەی بەبەردبووەکان)ی وەکو گازی سرووشتی و نەوت و خەڵووز بگۆڕێت بۆ سەرچاوە نوێیەکانی وزە وەکو تیشکی خۆر، با، باران، هەڵکشان و بەرزبوونەوەی ئاستی ڕووی دەریا، شەپۆڵەکانی دەریا و گەرمی ناخی زەوی، بەڵام بێ گومان ئەمە گۆڕانکارێکی گەورە دەبێت بە تێچوونێکی دارایی زۆرەوە، کە ئەستەمە هەتاوەکو ساڵی ٢٠٣٥ تەواو ببێت. لە هەمان ئەوکاتانەدا ئەڵمانەکان لە ماڵەکانیاندا هەڵوێست دەنوێنن و داوای دەستبەجێ کاردانەوەی ئەڵمانیا دەکەن لە بەرامبەر فراوانخوازی و داگیرکارییەکانی رووسیا، بەپێی سەرژمێریێکی (زێد دی ئێف)، زۆرینەی ئەڵمانەکان کە ٥٥٪ی سەرژمێرییکە پێکدەهێنن پاڵپشتی لە بایکۆتی غازی رووسیا لە لایەن وڵاتەکەیان دەکەن، ٣٩٪ لە دژی بایکۆتن و لە ٦٪یش هیچ هەبژاردەیێکیان هەڵنەبژاردووە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا بەپێی پێشبینی ئابووریناسان بڕینی هاوردەکردنی گازی سرووشتی لە رووسیاوە کۆمەڵێك دەرئەنجامی خراپی ئابووری بە دوای خۆیدا دەهێنێت، بەپێی پێشبینی فیلیپ ئۆڵتێرمان لە ڕاگەیاندنی گاردیانی بەریتانی قەدەغەکردنی گازی رووسیا لە لایەن ئەڵمانیاوە دەبێتە هۆکاری پووکانەوەی ئابووری ئەڵمانیا کە بوندسبانك(بانکی فیدراڵی ئەڵمانی) هۆشداری پێش وەختەی داوە، وە کریستۆفەر ف. شوتزێ لە ڕاگەیاندنی نیویۆرك تایمس ئاماژە بەوە دەکات، کە بەرپرسەکانی ئەڵمانیا بەردەوام هۆشداری دەدەن لەوەی هەر جۆرە بایکۆتێك بۆ سەر وزە هاوردەکراوەکانی رووسیا ’بە سەدان هەزار هەلی کار دەخاتە مەترسییەوە.‘ بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانەش ئەڵمانیا هەندێك هەنگاوی ناوە بۆ کەم کردنەوەی هاوردەکردنەکە. "هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ٢ ناکرێت لە ئێستادا مۆڵەتی پێبدرێت، وە بەبێ ئەو مۆڵەت پێدانە ناکرێت لە ئێستادا بخرێتە کار." ئۆلاف شۆلتز، ڕاوێژکاری ئەڵمانیا پڕۆژەی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ٢ وەستێندرا، وە لە هەمان کاتدا نزیکەی ١٥٪ی پشتبەستن بە گازی رووسیا کەم کرایەوە، وە دەستیان بەسەر سەرپەرشتی لقێکی کۆمپانیای گازپرۆمی  رووسی داگرت، کە سەرپەرشتی گواستنەوەی غازی سرووشتی لە ئەڵمانیا دەکرد، بەڵام سەرەڕای هەمووی ئەمانەش بەرپرسەکانی حکومەتی ئەڵمانی و بازرگانەکان بەردەوام بوون لە وەستانەوە لە دژی هەر سزایێك، کە هاوردەکردنی گازی سرووشی لە رووسیاوە بە تەواوی قەدەغە بکەن. پاکێجی شەشەمی سزایەکان لووتکەی یەکێتی ئەوروپا لە ٣١ی ٥ی ٢٠٢٢ بڕیاریدا، کە لە پاکێجی شەشەمی سزایەکانیدا گەمارۆ بخاتە سەر وزە و گازی سرووشتی و نەوتی رووسیا، بەڵام بەهۆی ناڕەزایی هەندێک لە وڵاتانی ئەندام سزایەکان بۆ ماوەیێکی کاتی نەوتی خاو ناگرنەوە، کە هەموو ئەمانەش بوونە هۆی زیاتر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. ڕەشنووسی پاکێجەکە بە گوێرەی ڕەشنووسەکە وڵاتانی ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا نەیانتوانیوە بە زۆرینەی دەنگ لەسەر تەواوی وردەکارییەکان سەبارەت بە سەپاندنی پاکێجێکی نوێی سزا بەسەر وزە و گازی سرووشتی و نەوتی رووسیا هاوڕابن. بەپێی ڕەشنووسەکە "ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا هاوڕایە، کە پاکێجی شەشەمی سزاکان لە دژی رووسیا نەوتی خاو و بەرهەمە پێترۆلیۆمەکانی تر، کە لە رووسیاوە هەناردەی وڵاتانی ئەندام دەکرێت دەگرێتەوە، بەڵام بەشێوەیەکی کاتی ئەو نەوتە خاوەی کە لە ڕێگەی هێڵی بۆڕییەکانەوە هاوردە دەکرێت ناگرێتەوە." هەر بەپێی ڕەشنووسەکە "ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا داوا لە ئەنجوومەن دەکات کە پاکێجی سزایەکە بەبێ دواخستن جێبەجێ بکرێت، وە بە دڵنیاییشەوە زەمینە بۆ کێبڕکێیەکی دادپەروەرانە و گۆڕەپانێکی هاو ئاست لە ئاستی بازاڕی یەکێتی ئەوروپا برەخسێندرێت و هاوسۆزیش لە نێو وڵاتانی ئەندامدا هەبێت بۆ دۆخێك کە پچڕانی لە ناکاوی خستنەڕوو ڕووبدات." وە لە ڕەشنووسەکەشدا هاتووە، کە ئەو جیاکارییەی کە بۆ هەناردەکردنی نەوت لە رێگەی هێڵی بۆڕییەوە هەژمار کراوە پێویستە، کە بە زووترین کات چارەسەر بکرێت. وڵاتانی ئەوروپا ڕێککەوتوون، کە تاوەکو کۆتایی ئەمساڵ بە ڕێژەی ٩٠٪ نەوتی هاوردەکراوی رووسیا کەم بکەنەوە، کە ئەمەش نیگەرانی دروستکردووە لە کەمبوونەوەی خستنەڕووی نەوت لە بازاڕەکاندا و بەرزبوونەوەی ڕێژەیێکی بەرچاوی نرخی نەوتی لە جیهاندا. سەرەڕای هەموو ئەمانەش هەندێك لە شیککەرەوانی بواری نەوت پێشبینیان کردووە، کە لە ماوەیێکی کورتدا نرخەکانی نەوت هێندە بە خێرایی بەرز نابنەوە. ستێڤن ئێنەس، بەڕێوەبەری کۆمپانیای ئێس پی ئای ئەسێت دەڵێت، کە بازاڕی نەوت پێش وەختە پێشبینی رێککەوتنی سەرکردەکانی ئەوروپای سەبارەت کەم کردنەوەی ڕێژەی هاوردەکراوی نەوتی رووسیا کردووە و نرخەکانیش لە پێشینەدا کاردانەوەیان هەبووە و بەرز بوونەتەوە، بۆیە لە ماوەیێکی کورتدا نرخەکان بە شێوەیێکی بەرچاو بەرز نابنەوە. سەرچاوەکان German-Russian Gas Relations: A Special Relationship in Troubled Waters, Aurélie Bros, Tatiana Mitrova, and Kirsten Westphal, SWP Research Paper Stiftung Wissenschaft und Politik German Institute for International  and Security Affairs, December 2017, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.swp-berlin.org/publications/products/research_papers/2017RP13_wep_EtAl.pdf. The Russo-Ukrainian gas dispute of a comprehensive assessment, Simon Pirani, Jonathan Stern and Katja Yafimava, Oxford Institute for Energy Studies, February 2009, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2010/11/NG27-TheRussoUkrainianGasDisputeofJanuary2009AComprehensiveAssessment-JonathanSternSimonPiraniKatjaYafimava-2009.pdf. Sanctions adopted following Russia’s military aggression against Ukraine, Timeline: measures adopted in 2022, European Commision: An official European Union website, https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/banking-and-finance/international-relations/restrictive-measures-sanctions/sanctions-adopted-following-russias-military-aggression-against-ukraine_en. Reliance on Russian Fossil Fuels Data Explorer, IEA (2022), Paris, https://www.iea.org/reports/reliance-on-russian-fossil-fuels-data-explorer. Europe Beyond Coal, Eu member state spending on Russian fossil fuels, How many millions (M) of euros from the EU has been spent on Russian coal, oil, and gas since the war on Ukraine began on 24 February?, According to UN Comtrade trade data (2019 data is shown when 2021 is not yet available. Data for 2020 is not representative due to the impact of COVID-19), https://beyond-coal.eu/russian-fossil-fuel-tracker/. Why pipelines persist amid geopolitical turmoil, In a new book, Thane Gustafson analyses the Russia–Europe gas trade, By Andrew Moravcsik, Science in culture, Books & arts,  02 December 2019, Correction 27 January 2020, https://www.nature.com/articles/d41586-019-03694-y. Russian Energy Chains: The Remaking of Technopolitics From Siberia to Ukraine to the European Union, By Margarita M. Balmaceda, Columbia University Press, 2021, 440 pp, Reviewed by Maria Lipman, November 2021, https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2021-10-19/russian-energy-chains-remaking-technopolitics-siberia-ukraine. Why Germany is hooked on Russian gas: How Germany got stuck paying for Russia’s war, By Christina Thornell, Vox.com news website, May 18, 2022, 5:20pm EDT, https://www.vox.com/2022/5/18/23125845/germany-eu-natural-gas-russia-dependency. Red Gas: Russia and the Origins of European Energy Dependence(Transnational History Series), by Per Högselius, Palgrave Macmillan, Palgrave Macmillan, 2013th edition (December 28, 2012), https://www.amazon.com/Red-Gas-Dependence-Macmillan-Transnational/dp/1137293713. The Gas Pipelines Linking Russia and Europe, by  Katharina Buchholz, Statista – Energy - Russian natural gas industry, Feb 3, 2022, https://www.statista.com/chart/amp/26769/russian-european-gas-pipelines-map/. From Pipelines to Ports, These Are Ukraine’s Key Commodity Sites, ByAine Quinn, Elena Mazneva, and Megan Durisin, Bloomberg – Middle East Edition, The Oxford Institute for Energy Studies, February 24, 2022, 9:55 AM GMT+3Updated onFebruary 25, 2022, 4:57 PM GMT+3, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-24/from-pipelines-to-ports-these-are-ukraine-s-key-commodity-sites. EXCLUSIVE Germany begins filling Rehden gas storage site, By Vera Eckert, Christoph Steitz and Tom Käckenhoff, Reuters, May 12, 2022, 1:43 PM GMT+3, https://www.reuters.com/business/energy/exclusive-gazprom-germania-trustee-says-rehden-gas-storage-unit-is-being-filled-2022-05-05/. Ban on Russian oil and gas imports will be needed at some point-EU's Michel, Reporting by Jan Strupczewski and Benoit Van Overstraeten, Reuters, April 6, 2022, 10:26 AM GMT+3, https://www.reuters.com/world/europe/ban-russian-oil-gas-imports-will-be-needed-some-point-eus-michel-2022-04-06/. The eighth Ministerial Meeting of the Southern Gas Corridor Advisory Council, Energy, Baku, European Commision: An official European Union website, 4 February 2022, https://ec.europa.eu/info/news/eighth-ministerial-meeting-southern-gas-corridor-advisory-council-2022-feb-04_en. Liquefied Natural Gas, The Editors of Encyclopaedia Britannica, 11 Aug. 2021, https://www.britannica.com/science/liquefied-natural-gas. Accessed 17 June 2022. EU sanctions against Russia explained, European Commision: An official European Union website, Policies, How and when the EU adopts sanctions, EU restrictive mesures against Russia over Ukraine,  8 June 2022, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/sanctions-against-russia-explained/.    

درەو: عەدنان ئەحمەد/ لە ژمارە (8)ی گۆڤاری ئاییندەناسی-یەوە وەرگیراوە     بەرایی جیهان لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا هەنگاوێکی گەورەی نا، ئەویش پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوو. هەر چەندە درۆنەکان مێژوویەکی کۆنتریان هەیە، بەڵام هەشتا و نەوەدەکانی سەدەی بیست سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە جیهانی درۆنەکاندا، ئیتر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوون بە چەکی یەکلاکردنەوەی جەنگ و پێکدادانە گەورەکان، سوپاکان بەبێ ئەوەی سەربازەکانیان بنێرنە بەرەکانی جەنگ، توانییان جەنگەکان لە بەرژەوەندیی خۆیان کۆتایی پێ بهێنن. جیهانی هەنووکە لە قۆناغی چوارەمی شۆڕشی پیشەسازیدایە، پێشکەوتنەکان لە هەر کاتێک خێراترن و گۆڕانکارییەکانیش وردترن. پیشەسازیی فڕۆکە بێفرۆکەوانەکان یەکێکن لە پێشکەوتنەکانی ئەم قۆناغە. تورکیا یەکێک لەو وڵاتانەیە لە پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان قۆناغی گەورە و وردی بڕیوە، لەم بوارەشدا هەوڵی داوە لە ئاستی جیهاندا کێبڕکێ لەگەڵ وڵاتە هەرە پێشکەوتووەکان بکات و دەرەئەنجامەکانیش دەریدەخەن کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا پێش دراوسێکانی کەوتووە، بەتایبەت ئێران و لە ئێستاشدا دەیەوێت شان لە شانی ئیسرائیل بدات، لە کاتێکدا تا ١٥ ساڵ لەمەوپێش پشتی بە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەم وڵاتە دەبەست. تورکیا کە ئامانجی ئەوەیە پارێزگاری لە هەژموون و پێگە سەربازییەکەی بکات و ببێت بە هێزی تاک و تەنیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەردەوامە لە پێشخستنی درۆنەکانی و جگە لەوەی بووە بە سەرچاوەیەکی گەورەی داهات، پێگەکەی بەهێزتر و تواناکانی فراوانتر کردووە. بەپێی دەرئەنجامەکان، تورکیا (جگە لە ئیسرائیل) لە هەموو وڵاتەکانی دیکەی ناوچەکە زیاتر توانیویەتی لەگەڵ شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیدا هەنگاو بنێت و دوا نەکەوێت. ئەگەر هیچ ڕێگرییەکی گەورە و گەمارۆیەکی قورس ڕووبەڕووی ئەنقەرە نەبێتەوە، چاوەڕوان دەکرێت تا چەند ساڵی داهاتوو تورکیا وەک پێشەنگی بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بمێنێتەوە. سەرهەڵدانی درۆنەکان یەکەم هێرشی درۆن كە لە جیهاندا تۆمار کرابێت ساڵی ١٨٤٩ بووە، لەم ساڵەدا ئیمپڕاتۆریەتی نەمسا تەقەمەنیی لە باڵۆنە هەواییەکان دەبەست و بەسەر شاری ڤینیسیادا بەری دەدانەوە، لەگەڵ ئەوەی ئەم کارە بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان نەکراوە و باڵۆن بەکار هێنراوە، بەڵام بە یەکەم هێرشی درۆن دادەنرێت لە مێژوودا. بە هۆی ئەوەی باڵۆنەکان کۆنترۆڵنەکراو بوون و وزەی با کاریگەریی لەسەر ئاراستەکەیان هەبووە، ژمارەیەکی زۆریان ئامانجەکانیان نەدەپێکا. لە ساڵی ١٨٩٩دا لە “کۆنفڕانسی ئاشتیی لاهای”، بۆردوومانکردن بە باڵۆن بە نایاسایی دانرا، بەڵام لە ساڵانی داهاتوودا بە ڕێگای دیکە بۆردوومان بەردەوامیی پێ درا کە بەشێکە لە مێژووی درۆنەکان. لە ساڵانی دواتردا ئەمەریکا بە هەلیکۆپتەر مووشەکی ئاراستەی کەشتییەکانی سوپای ڕووسیا دەکرد و دواتریش و لە جەنگی ڤێتنامدا دەست كرا بە تاقیکردنەوەی بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان. لە سەرەتای ساڵی (٢٠١٠)شەوە قۆناغێکی نوێ لە جیهانی درۆنەکاندا دەستی پێ کرد و پێشکەوتنێکی تەکنۆلۆجیی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی(1). یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەکارهێنانی درۆنەکان و گەشەپێدانیان، ئەوە بوو کە سوپاکانی جیهان لە شەڕەکاندا و بە هۆی کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکانیانەوە ژمارەیەکی زۆر فڕۆکەوانیان لەدەست دەدا، ئەم مەترسییە بە هۆی دروستکردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە ڕەوییەوە. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان لەلایەن کەسێکەوە و لە شوێنێکی پارێزراوەوە کۆنترۆڵ دەکرێت و ژیانی فڕۆکەوان لە مەترسیدا نییە، هەر کەوتنەخوارەوەیەکی فڕۆکەکەش هیچ زیانێک بە کەسی کۆنترۆڵکار ناگەیەنێت. مانەوەی درۆنەکان بۆ ماوەیەکی زۆر لە ئاسماندا، یەکێکی دیکەیە لە سوودە هەرە گەورە و بەرچاوەکان، چونکە فڕۆکە ئاساییەکان ناتوانن ماوەیەکی درێژ لە ئاسماندا بمێننەوە. بەشێک لە درۆنە زۆر پێشکەوتووەکان دەتوانن خۆیان بفڕن و بشگەڕێنەوە فڕۆکەخانە و بەبێ هیچ دەستێوەردانێکی مرۆڤ بنیشنەوە، بۆیە لە کاتی پچڕانی پەیوەندیی ناوەندی کۆنترۆڵکردن لەگەڵ درۆنەکەدا، هیچ مەترسییەک لەسەر کەوتنەخوارەوەی درۆنەکە دروست نابێت(2). دوو جۆری سەرەکیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هەیە: فڕۆکە بێفڕۆکەوانە ئاساییەکان: کە لە چەندین بواری وەک چاودێریکردن، دۆزینەوە و ئاشکراکردن، گواستنەوەی تایبەت، ڤیدیۆ، دەرمانکردنی کشتوکاڵی و چەندین بواری دیکەی مەدەنی. فڕۆکە شەڕکەرە بێفڕۆکەوانەکان: لە جەنگەکان و بۆ هێرش و پێکانی ئامانجەکان بەکار دەهێنرێن(3). لە بارووتەوە بۆ درۆن ئەو کاتەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ڕووخا و دەوڵەتی کۆماریی تورکیا دروست بوو، وڵاتێکی تێكشكاو بوو كە پێویست بوو سەرلەنوێ خۆی بونیاد بنێتەوە. سەرجەم كەرتەكانی وڵات لە قەیراندا بوو و لە بواری پیشەسازیی جەنگی و چەک بەخاوی هەنگاوی دەنا. کۆماری تورکیا تاکوو کۆتایی سەدەی بیستەم پشتی بە وڵاتانی دیکە دەبەست، بەڵام لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا، تورکیا دەستی بە پێشخستنی بواری چەک کرد و بناغەکانی پیشەسازیی چەکی ناوخۆیی دانا. یەکەم هەنگاوی تورکیا بۆ پێشخستنی بواری چەک، گرنگیدان بوو بە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، لەبەر ئەوەی سەرەتا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی لە ئەمەریکا و ئیسرائیل دەکڕی؛ هەنگاوەکانی خاو بوون، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی کێشەکان لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە، ئیتر تورکیا هەنگاوەکانی خێراتر و هەوڵەکانی فراوانتر کرد. لەگەڵ ئەوەی  گەشەدان بە درۆنی ناوخۆیی لەلایەن تورکیاوە لە سەرەتای هەزارەی دووەمەوە هەنگاوی باشی نا، بەڵام دەرگای سەرەکیی ئەم پێشکەوتنە لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠١٠دا کرایەوە، بەتایبەت کاتێک داواکارییەکانی ئەنقەرە بۆ کڕینی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Predator” لە ئەمەریکا ئەنجامی دڵخۆشکەریان نەبوو، ئەو درۆنانەشی لە ئیسرائیلەوە دەهاتن بەمەبەست دوا دەخران، ئەمەش هێندەی دیکە تورکیای خستە سەر ڕێگای بەرهەمهێنانی درۆنە ناوخۆییەکانی(4). بەدیاریکراوی یەکەم گرووپی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکان لە ئەڵمانیا و دواتر لە ئەمەریکاوە هێنرا، بەڵام هەندێکیان بە هۆی کێشەی تەکنیکییەوە بەکارهێنانیان ڕاگیرا، یەکەم فڕۆکەش خرابێتە ناو سیستمی بەرگریی تورکی لە ساڵی ١٩٩٣دا بوو. لەگەڵ ئەوەی هەر لە سەرەتای نەوەدەکانەوە تورکیا دەستی بە هەوڵەکانی بەرهەمهێنانی درۆنی ناوخۆیی کرد، بەڵام ئەنجامەکەی تاکوو دوای ٢٠١٠ دوا کەوت. تورکیا ساڵی ٢٠٠٥ یەک درۆنی “Heron”ی بە بەهای چوار ملیۆن دۆلار لە ئیسرائیل کڕی، بەڵام دوای سێ ساڵ لە بەکارهێنان؛ گەڕاندیەوە بۆ ئیسرائیل. دواتر و لە ساڵی ٢٠٠٧، سێ درۆنی لە ئیسرائیلەوە بە کرێی ١٥ ملیۆن دۆلار هێنا کە لە جۆری هێرۆن بوون، کە دەیانتوانی ٦ بۆ ٨ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێننەوە، بەڵام بە شێوەیەکی چالاک بەکار نەهێنران و هەمووشیان کەوتنە خوارەوە. ساڵانی دواتر تورکیا بە بەهای ١٨٨ ملیۆن دۆلار، ١٠ درۆنی دیکەی لە جۆری هێرۆن لە ئیسرائیل کڕی. یەکێک لە کێشە گەورەکان ئەوە بوو کە کۆنترۆڵی فڕین و نیشتنەوەی هێرۆنەکان لەدەستی ئیسرائیلدا بوو، هەموو ئەو وێنانەشی کە درۆنەکان لە هێزەكانی پەكەكە (گەریلا) دەیگرت؛ دەگەیشتنەوە ئیسرائیلیش، ئەمەش سەرەتای دوورکەوتنەوەی تورکیا بوو لە ئیسرائیل و درۆنەکانی(5). تورکیا پێشتر و ساڵانی ١٩٩٠، درۆنی هێرۆنی لە ئیسرائیل و “GNAT” لە ئەمەریکا کڕی. دوای ساڵی ٢٠٠٠، کۆنگرێسی ئەمەریکا ڕێگای نەدا ڤێرژنە نوێیەکانی “GNAT” بە تورکیا بفرۆشرێت کە بریتی بوون لە “Predator” و “Repaer”، ئەمەش هانی تورکیای دا دەست بە دروستکردن و گەشەدان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ناوخۆیی بکاتەوە، تاکوو گەیشت بە بەرهەمهێنانی “Bayraktar TB2” و “Anka” کە دوو درۆنی زۆر پەسەندکراو و پێشکەوتووی تورکیان(6). هۆکاری سەرەکی كە وای کرد تورکیا پەرە بە پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بدات، ئەو گەمارۆ ئابوورییە بوو کە لە ساڵی (١٩٧٥)ەوە لەلایەن ئەمەریکاوە خرابووە سەری، جگە لەوەی ئەمەریکا فرۆشتنی فڕۆکەکانی جۆری “Predator” و “Reaper”ی بە تورکیا سنووردار کرد. تورکیا لە ساڵانی ١٩٤٠دا وەک بەرهەمهێنەرێکی چالاکی فڕۆکەی مەدەنی چووە ناو ڕێکخراوی فڕۆکەوانیی مەدەنیی نێودەوڵەتی و ساڵانی دواتر پاشەکشەی کرد، بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردوودا بە بەرهەمهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بەهێزەکانی، توانیی سەرنجی هەموو جیهان بەلای خۆیدا ڕابکێشێت .گێتینگەر پسپۆڕی بواری درۆنەکان دەڵێت: لەنێو نەوەی نوێی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا تورکیا پێگەی خۆی هەیە، ئەمە لە کاتێکدایە لە ئێستادا ٩٥ وڵاتی جیهان دەستیان بە دروستکردن و گەشەپێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ٦٠ وڵاتیش نزیکەی ٢٦٧ جۆر فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان بەرهەم هێناوە. گوینتای شیمشەک پسپۆڕی بواری فڕۆکەوانی دەڵێت: لە ڕووی پڕۆگرام و مۆدێلی بەکارهێنانەوە، تورکیا لە لیستی پێنج وڵاتی پێشکەوتووی بەرهەمهێنەری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندایە. بەپێی توێژینەوەکانی دامەزراوەی “Drone Wars” کە بارەگاکەی لە بەریتانیایە، تورکیا لەو وڵاتانەیە کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئاستێکی زۆردا پشت بە خۆی دەبەستێت. پێگەی “The Intercept” لە بابەتێکیدا بە ناوی “سەردەمی دووەمی درۆن، تورکیا چۆن لەبەردەم ئەمەریکادا وەستا و بوو بە هێزێکی بکوژ و شەڕکەری درۆن”، باسی ئەوە دەکات تورکیا لە ئاستی جیهاندا لە بەکارهێنانی درۆنە هێرشبەرەکانیدا ڕکابەریی ئەمەریکا و بەریتانیا دەکات(7). کۆمپانیای بایراکتار ساڵی ٢٠١٥ لە بارەی فڕۆکەی “Bayraktar TB2” ڕایگەیاند، ئەم فڕۆکەیە توانای هەڵگرتن و گواستنەوەی ٢٥٠ کیلۆگرام کەلوپەل و مووشەکی هەیە. ساڵی ٢٠١٦، فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Anka” توانای گواستنەوەی شمەک و مووشەکی نەبوو، بەڵام ساڵی ٢٠١٧ و لە ڤێرژنە نوێیەکەدا توانرا مووشەکی لێ ببەسترێت و توانای هەڵگرتنی چەکی بگەیەنرێتە ٢٠٠ کیلۆگرام. هەردوو درۆنەکەی تورکیا مووشەکی بەرهەمهێنراوی کۆمپانیای “Roketsan” بەکار دەهێنن و دەتوانرێت لە هەر ناوچەیەکدا بەکار بهێنرێت کە مانگە دەستکردەکانی “TÜRKSAT”  پێی بگەن .سەرەڕای ئەوەی درۆنەکانی تورکیا دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام هەندێک پارچەی بەشە گرنگ و ئاڵۆزەکانی، بۆ نموونە ماتۆڕەکەی، لە دەرەوەی وڵاتەوە دەهێنرێت، بۆیە کەرتی پیشەسازیی تورکی لە هەوڵی بەردەوامدایە تاکوو خۆیان ئەم ماتۆڕانە بەرهەم بهێنن. خاوەن پشکەکانی پیشەسازیی ئاسمانیی تورکیا بریتین لە وەقفی بەهێزکردنی هێزە ئاسمانییەکانی تورکیا، ڕاوێژکاریەتیی پیشەسازیی بەرگری و دەزگای ئاسمانیی تورکی. ساڵی ٢٠١٧، کۆمپانیای ڤێستڵی تورکی مۆدێلێکی درۆنی بە ناوی “Karayel” پێشکەش کرد، کە  توانای هەڵگرتنی ١٢٠ کیلۆگرام چەک و شمەکی هەبوو(8). پێگەی “Army Technology”، پۆلێنی ١٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بەهێزی لە جیهاندا کردووە، لە ڕیزبەندیی دەیەمدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئانکای تورکی دانراوە، کە بەرهەمی پیشەسازیی ئاسمانی و فڕۆکەوانیی تورکیایە و دەتوانێت زیاتر لە ٢٤ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە و خێراییەکەی ٢١٧ کیلۆمەترە لە کاتژمێرێکدا(9). درۆنە تورکییەکان لە چاوی فۆکویاماوە فرانسیس فۆکویاما لە وتارێکیدا باس لە کاریگەرییە گەورە و بەهێزەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان و ڕۆڵیان لە یەکلاکردنەوەی ململانێکانی ئایندە لە جیهاندا دەکات و بەوردییش تیشک دەخاتە سەر پێشکەوتنەکانی تورکیا لەم بوارەدا و بە باسکردنی هێرشەکانی تورکیا لە سووریا و لیبیا، ئاماژە بە بەهێزی، پێشکەوتن و توانای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا دەکات و ئەوە دەخاتە ڕوو تورکیا لە ڕێگای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە توانیویەتی هێز و هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەکەدا بسەپێنێت و کاریگەریی لەسەر یەکلاکردنەوەی جەنگە گەورەکان هەبێت، ئەمەش کردوویەتی بە هێزێکی دیاری ناوچەکە. فۆکویاما دەڵێت یەکێک لە یاریزانە سەرەکییەکانی ئەم پێشکەوتنەی لە بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان هەیە لە جیهاندا، تورکیایە لە سەردەمی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری وڵات. فوکویاما لە وتارەکەیدا دەڵێت: من ١٠ ساڵ پێشتر لە ڕۆژنامەی “Financial Times” وتم: “ئەگەر من توانام هەبێت ببمە خاوەن درۆن، ئەوا هەر کەسێکی دیکە دەتوانێت، ئەمەش کاریگەریی گەورەی لەسەر سیاسەتی جیهانی دەبێت.” ئەو سەردەمە وڵاتانی ئەمەریکا و ئیسرائیل بە شێوەیەکی فراوان کۆنترۆڵی تەواوەتیی تەکنەلۆجیای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان کردبوو، هەر ئەو کاتە باسم لەوە کرد ئەم جۆرە تەکنۆلۆجیایە لە ئایندەدا لە ئاستێکی فراواندا بڵاو دەبێتەوە و تەواوی سروشتی ململانێی نێوان دەوڵەتەکانی جیهان دەگۆڕێت. بەر لە پێشکەوتنی درۆنەکان، فڕۆکەکان لە ئاسمانەوە نەیاندەتوانی ئامانجەکانیان بپێکن و جەنگەکان یەکلا بکەنەوە. بۆ نموونە؛ لە جەنگی ١٩٦٧دا تەنها دوو تانکی میسری لەلایەن فڕۆکەکانی ئیسرائیلەوە تێک شکێنران، چونکە فڕۆکەکان نەیاندەتوانی لە ئاسمانەوە و بەوردی ئامانجەکانیان بپێکن و زۆربەی هێرشەکان هەڕەمەکی بوون(10). پشتبەخۆبەستن و هەناردە بەپێی زانیارییەکانی گرووپی شیکاری و لێکۆڵینەوەی سەربەخۆی “Blue Melange”، تاکوو سەرەتای ٢٠٢١ ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی ڕادەستی هێزەکانی تورکیا کراون گەیشتوونەتە ١٧٤، ئەمە لە کاتێکدا ساڵێک پێش ئەم ڕێکەوتە ژمارەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان ١٤٠ دانە بوو، ئەمەش زیادبوونێکی خێرایە. لەم ژمارەیەش ١٢٤ دانەیان لە جۆری “Bayraktar TB2″، ٤٠ دانەیان لە  جۆری “Anka”یە و ١٠ دانەشیان لە جۆری “Heron”ی ئیسرائیلییە. بایراکتار و ئانکای دروستکراوی ناوخۆ لە ئەنجامدانی هێرش و چاودێرییشدا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هێرۆنی ئیسرائیلی تەنها بۆ چاودێریکردن بەکار دەهێنرێت. ئیسماعیل ئۆزدەمیر سەرۆکی پیشەسازیی بازرگانیی تورکیا، لە مانگی ئایاری ٢٠٢٠دا ڕایگەیاند سێ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی دیکەی “Bayraktar TB2” ڕادەستی فەرماندەیی گشتیی جەندرمە کراوە، بەم جۆرەش ژمارەی بایراکتارە بەکارهێنراوەکان گەیشتە  ١٠٧(11). هەناردەی کەرتی فڕۆکەوانی و بەرگریی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٩ لەچاو ساڵی پێشووتر ٦,٣٤٪ بەرز بووەوە و گەیشتە دوو ملیار و ٧٤ ملیۆن دۆلار و ئامانجی تورکیاش ئەوەیە لە ساڵی ٢٠٢٣ بەهای هەناردەی چەک بگەیەنێتە ١٠ ملیار دۆلار. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی پەیمانگای ستۆکهۆڵم، لەگەڵ ئەوەی هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩؛ ٤٨٪ کەمی کردبوو، بەڵام بەراورد بە ساڵانی نێوان ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٣، هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨، نزیکەی ١٧٠٪ بەرز بووەتەوە. هۆکاری کەمبوونەوەی هەناردە لەنێوان ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩، بە هۆی ئەوەوە بووە کە تورکیا لەو ماوەیەدا هەوڵی داوە گرنگی بە پێشخستنی تەکنۆلۆجیای چەکی تایبەت بە خۆی بدات و هاوردەی چەکەکانیشی لە وڵاتانی دەرەوە دوا کەوتبوو. گێتینگەر پێی وایە هۆکاری ئەوەی وڵاتان ڕوو لە کڕینی درۆنی “Bayraktar TB2” دەکەن، ئەوەیە کە لە درۆنی وڵاتانی دیکە هەرزانتر دەکەوێت، ئەمەش بۆ ئەو وڵاتانەی باری داراییان زۆر باش نییە زۆر گرنگە. یەکێک لەو خاڵانەی بەردەوام بەرپرسانی تورکیا وەک شانازی باسی دەکەن ئەوەیە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانیان، بەتایبەتی “Bayraktar TB2″، بەتەواوی دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام دانیەڵ گاتینگەر دەڵێت بەشی هەستەوەریی فڕۆکەکە لە کەنەدا و تەکنۆلۆجیای ئامانجپێکانی مووشەکەکانی فڕۆکەکە لە ئەڵمانیاوە هاوردە دەکرێت، بەڵام ئەمە خاڵی لاواز نییە، چونکە تەنانەت ئەمەریکاش بەشێک لە تەکنۆلۆجیاکانی لە دەرەوە دەهێنێت، بەڵام پێبەستراوەیی تورکیا بە دەرەوە خاڵی لاوازە. سامیۆل براونسوۆرد کە یەکێکە لە توێژەرانی دامەزراوەی کۆمەڵگای مەدەنی “Drone Wars”ی بەریتانی، پێی وایە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Akıncı” پێگەی تورکیای وەک بەرهەمهێنەرێکی درۆنەکان بەهێز کرد و ئاستی هەناردەکردنی چەکی تورکییشی بەرز کردەوە (12). سەلچوک بایراکتاری لە ئێستادا کەسی یەکەم و دیاری ناو پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانە لە تورکیا و ڕۆڵی گەورە و دیاری بەرهەمەکەشی کە “Bayraktar TB2” لە جەنگەکانی سووریا، لیبیا و ئازەربایجان هێندەی دیکە ناوبانگەکەی گەورەتر کردووە. بایراکتار دەیەوێت خەونی خەزووری بەدی بهێنێت کە تورکیایەکی خاوەن چەکی درۆنی پێشکەوتووە و پێویستی بە هیچ وڵاتێک نییە، بەتایبەت ئەمەریکا، هەر هەنگاوێکی تورکیاش لەم مەیدانەدا کاریگەریی خراپی لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتانە دەبێت کە خۆیان بە ڕکابەری تورکیا دەزانن، لەگەڵ ئەوەشدا دەرگا بۆ ئەنقەرە دەکاتەوە کە بە فرۆشتنی درۆنەکانی پەیوەندیی بەهێز لەگەڵ چەند وڵاتێکدا دابمەزرێنێت. تورکیا وەک چۆن لەبەردەم سەردەمێکی نوێدایە، بە هەمان شێوە لەبەردەم ئەگەری تەنیاکەوتن و گۆشەگیرکردندایە. رالوکا سێرناتۆنی لە دامەزراوەی هزریی “Crnegie Europe”دا دەڵێت: تورکیا لە بازاڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا بەخێرایی ڕێگا دەبڕێت و بەردەوام بەهێزتر دەبێت، ئەمەش بەشێکە لە ئامانجی ئەردۆغان کە دەیەوێت وڵاتەکەی بە وڵاتانی دیکەوە پەیوەست نەبێت و خاوەن چەکی خۆیان بن، بەتایبەت کە هەناردەی چەک لە ٢٠٢٠دا گەیشتە دوو ملیار دۆلار، بەڵام ئەم ڕێگایە ئاسان نییە، بەتایبەت دوای ئەوەی کەنەدا ڕایگەیاند بە هۆی ئەگەری بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی کە تەکنۆلۆجیای کەنەدیی تێدا بەکار هێنراوە، هەناردەی پارچەکانی ئەم فڕۆکانەی بۆ تورکیا هەڵپەسارد و دواتریش بەتەواوی ڕایگرت(13). یەکەم فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar Mini” لە مانگی تەممووزی ٢٠١٢ بە قەتەر فرۆشرا. گەشەدان بە بایراکتار بەردەوامیی هەبوو، لە هەر ڤێرژنێکی نوێدا ئاستی مانەوەی لە ئاسمان زیاتر و کاریگەرییەکەی بەهێزتر و توانای هەڵگرتنی مووشەک و شمەکی زیاتر دەکرا، تاکوو ساڵی ٢٠١٩ گەیشتە ئەو ئاستەی بتوانێت ٢٧ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە. بایراکتار تیبی ٢ لە ساڵی ٢٠١٩ بە ئۆکرانیا و قەتەریش فرۆشرا(14). تورکیا ھەنگاوێکی گرنگ و مێژوویی ناوە، دوای سەرکەوتنەکانی لە لیبیا و کاراباخ، سەرنجی ھەمووانی بەلای خۆیدا ڕاکێشا، بە ڕێککەوتن لەگەڵ پۆڵۆنیای ئەندامی ناتۆش؛ قۆناغێلی گەورەی بڕی. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢١، بە ئامادەبوونی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، ئاندرزێژ سێباستیان دودا؛ سەرۆکی پۆڵۆنیا، واژۆ لەسەر ڕێککەوتنی نێوان ھەردوو وڵات لە بارەی کڕین و فرۆشتنی درۆنەکانی تورکیا کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، تورکیا ٢٤ دانە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری جۆری “Bayraktar TB2” بە پۆڵۆنیا دەفرۆشێت، بەم جۆرەش پۆڵۆنیا بوو بە یەکەم ئەندامی ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا کە درۆن لە تورکیا بکڕێت. بەم جۆرە لەدوای ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجان، پۆڵۆنیا بوو بە چوارەم وڵات کە تورکیا تەکنۆلۆجیای زۆر بەرزی سەربازیی “درۆن” واتە جۆری “Bayraktar TB2″ی پێ بفرۆشێت، ئەگەرنا جۆری دیکە بە تونسیش فرۆشراوە. ١٦ی تەممووزی ٢٠١٩، تورکیا لە ئاسمانە وشک، گەرم و تەپوتۆزاوییەکەی کوێت فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Bayraktar TB2″ی تاقی کردەوە، فڕۆکەکە توانیی بەبێ پچڕان ٢٧ کاتژمێر و سێ چرکە لە ئاسماندا بفڕێت. لە ئێستادا ١٨٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar TB2″ی تورکی لە ئاسمانەکانی ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجاندان، دوای چەند مانگێکی دیکەش ٢٤ فڕۆکەی دیکەش دەچنە ئاسمانی پۆڵۆنیا(15). بەپێی هەندێک سەرچاوەی هەواڵگری و ڕۆژنامەوانی، ئۆکرانیا بەشێک لەو بایراکتارانەی لە تورکیای کڕیوە؛ لە شەڕ و ناکۆکییەکانی هەرێمی خۆبەڕێوەبەریی “Donetsk” لەگەڵ ڕووسیا بەکاری هێناوە(16). بەپێی هەندێک زانیاری کە لەلایەن هیچ کام لەم دوو وڵاتەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە، سعودیە چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی لە تورکیا کڕیوە و چەند سەرچاوەیەکیش باس لەوە دەکەن بۆ کڕینی درۆنە تورکییەکان داواکاریی پێشکەشی ئەنقەرە کردووە(17). بەشێک لە میدیا عەرەبییەکان باس لەوە دەکەن تورکیا چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی بایراکتار تیبی ٢ی بە سعودیە فرۆشتووە تاکوو لە ڕووبەڕووبوونەوەی حوسییەکاندا بەکاری بهێنێت، ئەم هەواڵانەش دوای ئەوە هات لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ هەردوو وڵات لە یەکتر نزیک بوونەوە و تا ئاستێکی سنووردار کۆتاییان بە جەنگی ساردی نێوانیان هێنا، هەندێک سەرچاوەش دەڵێن ئەوەی تورکیا بە سعودیەی داوە؛ “VestelKarayel-SU”ە(18). بەشێک لە میدیاکانی تورکیا باس لەوە دەکەن چەند وڵاتێکی ئەورووپی بیریان لە کڕینی بایراکتار لە تورکیا کردووەتەوە و تەنانەت بەریتانیا داوای کڕینی کردووە. بەریتانیا بیری لەوە کردووتەوە لەبریی درۆنە ئەمەریکییەکان کە پارەیەکی زۆریان دەوێت، هەر بایراکتارێک بە ملیۆنێک و ٦٠٠ هەزار یۆرۆ بکڕێت(19).   ترسی ئەمەریکا و درۆنی گرووپەکان لە عێراق دەستڕاگەیشتنی گرووپە چەکدارەکان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، نیگەرانیی قووڵی لای ئەمەریکییەکان و سەرجەم ئەو وڵاتانە دروست کردووە کە هێزەکانیان لە ئەفەریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان، چونکە لە چەند مانگی ڕابردوودا بەشێکی هێرشی گرووپە چەکدارەکان لە ڕێگای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بووە، وەک ئەوەی لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش لە ڕێگای درۆنەوە چەند جارێک هێرش کراوەتە سەر هێزە بیانییەکان و حوسییەکانیش لە یەمەن بەردەوام لە ڕێگای درۆنەوە هێرش دەکەنە سەر دامەزراوە نەوتی و ئەمنییەکانی سعودیە. دوای هێرشە درۆنییەکان بۆ سەریان لە عێراق، کینس ماکێنزی فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمەریکا، لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا هۆشداریی لە بەهێزبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان دا و ئاماژەی بەوە کرد گرووپە چەکدارەکانی سەر بە ئێران دەستیان بە بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ئەم دەستڕاگەیستنەی گرووپە چەکدارەکانیش مەترسیی لەسەر ئاسایشی ئایندەی جیهان هەیە(20). بەرپرسە حکومی و سەربازییەکانی عێراقیش لە زیادبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان نیگەرانن و دەڵێن کێشەی گەورە ئەوەیە نازانن سروشتی ئەم درۆنانە چۆنە ئەم گرووپە چەکدارانە بەکاریان دەهێنن و ناشزانن کێ کاریان پێ دەکات. زانیارییە بەردەستەکان جۆربەجۆرن، بەڵام ئەوەی لای ئەوان ڕوونە ئەوەیە کە لایەنی دەرەکی لەپشت ئەم بابەتەوەیە. بەشێک لە سەرچاوە عێراقییەکانیش دەڵێن ئەو درۆنانەی گرووپە چەکدارەکان بەکاریان دەهێنن؛ دروستکراوی ئێرانن و بەشێکیشیان جۆری سەرەتایی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئێرانن. ئەوەی نیگەرانییەکانی زۆرتر کردووە بچووکیی ئەم درۆنانە وای کردووە بەئاسانی لەلایەن سیستمی بەرگری و ڕادارەوە نەناسرێنەوە و نەتوانرێت کۆنترۆڵ بکرێن(21). کاراباخ، لیبیا و سووریا؛ هەلی دەرکەوتن سەرهەڵدانی شەڕی کاراباخ لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەلێکی گەورە بوو بۆ تورکیا تاکوو هێز و کاریگەریی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بۆ هەموو جیهان بسەلمێنێت. هەموو زانیارییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕۆڵی گەورەیان هەبوو لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکەدا(22). ئیلهام ئالیەڤ سەرۆککۆماری ئازەربایجان، لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی “France 24″، لە ١٥ی تەممووزی ساڵی ڕابردوو، لە وەڵامی ئەو پرسیارەی “چەند فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری تورکیتان هەیە؟” وتی: “بەشی پێویستمان هەیە. بۆ ئەوەی بە ئامانجەکانمان بگەین، دەبێت ئەو زانیارییە پارێزراو بێت کە چەند دانەمان هەیە و پێمان باش نییە ئاشکرای بکەین.” لە بارەی ئەوەشی درۆنە تورکییەکان چ گۆڕانکارییەکیان بەسەر شەڕەکاندا هێناوە، ئالیەڤ وتی: “بێگومان ئەم فڕۆکانە چەکی زۆر مۆدێرن و پێشکەوتوون، بەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی لە تورکیامان کڕیوە، بایی یەک ملیار دۆلار چەکی ئەرمەنستانمان وێران کردووە.” تورکیا یەکێک بوو لە لایەنە سەرەکییەکانی شەڕی لیبیا، ڕاپۆرتە هەواڵگری و ڕۆژنامەوانییەکان باس لەوە دەکەن فڕۆکە بێفڕۆکەوانە شەڕکەرەکانی تورکیا ڕۆڵێکی گرنگیان لە سەرکەوتنەکانی حکومەتی ویفاقی نیشتمانیی لیبیا دژی خەلیفە حەفتەر بینیوە و هەر ئەم بەشدارییەی تورکیاش هێرشەکانی حەفتەری بۆ سەر ناوچەکانی لیبیا ڕاگرت. مارک گارنو وەزیری دەرەوەی کەنەدا ڕایگەیاند ئەو ڕاپۆرتەی لەسەر بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی وڵاتەکەیان لەلایەن تورکیاوە ئامادە کراوە، دەریدەخات تورکیا لە جەنگە ناوچەییەکاندا سوودی خراپی لە فڕۆکەکانیان وەرگرتووە، بۆیە هەناردەی ئەو فڕۆکەیە بۆ تورکیا ڕاگیراوە. مارک گارنو باسی لەوەش کردبوو پێشتر پەیوەندییان بە مەولوود چاوشئۆغلۆ؛ وەزیری دەرەوەی تورکیاوە کردووە و نیگەرانیی قووڵیان نیشان داوە لە بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە لەلایەن سوپای ئازەربایجانەوە لە شەڕەکانیدا لە قەیرانی قەرەباغ کە لەلایەن تورکیاوە پێیان دراوە، ئەم هەنگاوەش ناکۆکە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەیان. پێشتر بەشێک لە هەناردە سەربازییەکانی کەنەدا بۆ تورکیا لە پاییزی ساڵی ڕابردوو هەڵپەسێردرابوو، بەڵام ئێستا بەتەواوی فرۆشی ئەو جۆرە فڕۆکە بە تورکیا هەڵوەشاوەتەوە. ئارۆن شتاین بەڕێوەبەری لێکۆڵینەوەکان لە پەیمانگای لێکۆڵینەوە دەرەکییەکان کە بارەگاکەی لە فیلادلفیایە، دەڵێت ڕێککەوتنی کەنەدا و تورکیا بەو جۆرە بووە کە نابێت ئەو چەکانە بە لایەنی سێیەم بدرێن. ئەوەی کەنەدییەکانی نیگەران کرد ئەوە بوو کە هەناردەی کەلوپەلی سەربازیی تورکیا بۆ ئازەربایجان لە ساڵی ڕابردوودا شەش هێندە زیادی کرد و تەنها لە مانگی ئەیلوولدا واتە پێش شەڕی کاراباخ، تورکیا بە بڕی ٧٧ ملیۆن دۆلار چەکی بە ئازەربایجان فرۆشت(23). تورکیا لە سووریاش بەچڕی درۆنەکانی بەکار هێنا، دوای ئەوەی ٣٤ سەربازی تورکیا لەلایەن ڕژێمی بەشار ئەسەدەوە کوژران، وای کرد تورکیا ئاراستەی درۆنەکانی بکاتە سووریا. بەپێی زانیارییە هەواڵگرییەکان، سەرەڕای ئەوەی ئاسمانی ناوچەکە لەلایەن ڕووسیاوە کۆنترۆڵ کرابوو، بەڵام درۆنە تورکییەکان توانیویانە کەلەبەری سیستمی بەرگریی ڕووسیاش تێبپەڕێنن و گورزی کوشندە لە هێزەکانی دیمەشق بوەشێنن. ئەوەی مایەی سەرنجە، درۆنە تورکییەکان لە شەڕی سووریا، کاراباخ و لیبیاشدا لەو شوێنانەیان داوە کە سیستمی بەرگریی ڕووسیی لێ بووە، ئەمەش وەهای کردووە ڕووسەکان بە چاوێکی دیکەوە لە هێزی ئاسمانی و توانای درۆنەکانی ئەنقەرە بڕوانن(24). لە جەنگی کاراباخیش لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا، تورکیا دەستوەردانی سەربازیی کرد. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا هێرشیان کردە سەر سوپای ئەرمینیا، نزیکەی ٢٠٠ تانک، نۆ زرێپۆش و ١٨٢ یەکەی بەرگرییان تێک شکاند، ئەمەش سوپای ئەرمینیای ناچار کرد لە بەشێکی گەورەی بەرەکانی شەڕ بکشێتەوە و تا ئاستێکی زۆر جەنگەکە لە بەرژەوەندیی ئازەربایجانی هاوپەیمانی یەکلا بکاتەوە(25). کورد لەژێر درۆنەکانی تورکیادا تورکیا لە باکوور، ڕۆژئاوا و باشووری کوردستان بەچڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بەکار هێناوە. بەرپرسە سەربازییەکانی تورکیا و میدیای تورکییش ئاماژە بە ڕۆڵی کاریگەری درۆنەکان لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەریلاکانی پەکەکەدا دەکەن، ئەمەش ڕۆڵی هەبووە لە کەمکردنەوەی جووڵە و چالاکییەکانی گەریلا لە دژی هێزە ئەمنییەکان و سوپای تورکیا لە باکووری کوردستان، هەر چەند پارتی کرێکارانی کوردستان باس لەوە دەکات لە ناوخۆی تورکیادا چەند جارێک بە درۆن هێرشیان کردووەتەوە سەر بارەگا ئەمنی و سەربازییەکان. هێزە چەکدارەکانی تورکیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا (باکووری کوردستان) و هەرێمی کوردستان، دژی گەریلاکانی پەکەکە؛ بایراکتار تیبی ٢ و ئانکای بەکار هێناوە(26). بەپێی لێدوانی ئیسماعل دەمیر؛ ڕاوێژکاری پیشەسازیی بەرگریی تورکیا، تاکوو مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەشدار بوون لە کوشتنی سێ هەزار گەریلای پارتی کرێکارانی کوردستاندا(27). تورکیا بە بیانووی لێدان لە گەریلاکانی پەکەکە، لەناو خاکی خۆیدا درۆنەکانی بەکار دەهێنێت، ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی لەناو سنوورەکانی خۆیدا بەکار دەهێنێت و هاوڵاتییەکانی خۆی پێ دەکوژێت، بەڵام تورکیا تاکە وڵات نییە ئەم کارە دەکات و یەکەم وڵات کە بە درۆنەکانی هاوڵاتیی خۆی کوشتبێت، ئەمەریکایە. ئەمەریکا لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١١، لە یەمەن بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان سەمیر خانی کوشت کە هاوڵاتییەکی بە ڕەگەز ئەمەریکی و لەدایکبوونی سعودیە بوو(28). پسپۆڕانی بواری چەکی تورکیا دەڵێن یەکێک لە هۆکارەکانی سەرکەوتنی تورکیا لە بواری درۆنەکان ئەوەیە کە ئەم وڵاتە لەناو خاکی خۆیدا و دژ بە پەکەکە بەکاری هێناوە و ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی دژ بە هاوڵاتیانی خۆی بەکار هێناوە و تەنانەت سامیۆل براونسوۆرد دەڵێت تورکیا یەکەم وڵاتە کە درۆنەکانی لەناو خاکی خۆیدا بەکار هێناوە، ئەم هەنگاوەش ڕووبەڕووی ڕەخنەی توندی کردووەتەوە. زۆر جار لەلایەن ڕێکخراوە مرۆییە نێودەوڵەتییەکان و تەنانەت پەرلەمانتارە بەرهەڵستکارەکانی ناو تورکیاشەوە ڕەخنەی ئەوە گیراوە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان خەڵکی مەدەنییان کردووەتەوە ئامانج، بەتایبەت لە ڕۆژئاوا و هەرێمی کوردستان(29). فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لەو ناوچانەی ڕۆژئاوای کوردستان کە ئۆپەراسیۆنی تێدا ئەنجام داون، بە شێوەیەکی چڕ و کاریگەر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تێدا بەکار هێناوە. چەند ساڵێکە تورکیا بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی لە هەرێمی کوردستان زیاتر کردووە، درۆنەکانی تورکیا لە چەند ئۆپەراسیۆنێکدا چەند بەرپرس و کەسێکی دیاری پەکەکەیان لە هەرێمی کوردستان کردووەتەوە ئامانج، چەند جارێکیش هاوڵاتیانی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان بەر هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان کەوتوون، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بەوردی ئامانجەکان لە هەرێمی کوردستان دەپێکن و تەنانەت دەتوانن ئەو ئۆتۆمبێلە مەدەنییانەش بپێکن کە گەریلایان تێدایە، ئەمەش جگە لە بەهێزیی توانای هەواڵگریی تورکیا لە هەرێم؛ بۆ وردیی درۆنەکان دەگەڕێتەوە. سیناریۆکان یەکەم: ناکۆکی و ئاڵۆزییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمەریکا و ئیسرائیل هۆکاری سەرەکی بوون، وایان لە تورکیا کرد ڕوو لە بەرەوپێشبردنی درۆن بکات، ئەم ناکۆکییانە بەردەوامییان هەیە و تورکیا ناتوانێت پشتیان پێ ببەستێت، ئەمەش وەها دەکات لە هەر کاتێک زیاتر سوور بێت لەسەر بەرەوپێشبردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی و تەنانەت ڕکابەریکردنیان. دووەم: ساڵ لەدوای ساڵ داهاتی فرۆشتنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بۆ تورکیا زیاتر دەبێت، ئەگەر تورکیا ڕووبەڕووی سزا و گەمارۆ نەکرێتەوە، لە ساڵانی ئایندەدا فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان دەبن بە یەکێک لە دەروازە گەورەکانی داهات بۆ تورکیا. سێیەم: ئاستی درۆنەکانی تورکیا، وردی و پێشکەوتنیان بەردەوام زیاتر دەبێت، چاوەڕوان دەکرێت لە چەند ساڵێكی دیکەدا درۆنەکانی تورکیا ببنە ڕکابەری سەرەکیی درۆنە پێشکەوتووەکان، بە مەرجێک ئەم هەوڵانە بە سزا و گەمارۆ خاو نەکرێنەوە. چوارەم: ڕۆڵی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکانی لیبیا، کاراباخ و سووریا، پێگە و هەژموونی تورکیای لە ناوچەکەدا بەهێز کردووە، ئەمەش وەها دەکات لە ساڵانی ئایندەدا لە ناکۆکی و یەکلاکردنەوەی کێشە و قەیرانەکانی ناوچەکەدا پێگەی بەهێزتر و دەستڕۆیشتووتری بکات. پێنجەم: پشتبەخۆبەستنی تورکیا بە درۆنەکانی کاریگەریی دەبێت لەسەر ئاستی پەیوەستییەکانی بە ئەمەریکا و هێزە گەورەکان و سەربەخۆیی لە بڕیارەکانیدا، ئەمەش بۆ دەستوەردان لە جەنگ و ململانێ هەرێمییەکان بۆ تورکیا گرنگ و بۆ وڵاتانی دیکە مایەی نیگەرانییە. شەشەم: درۆنەکان پێگە و هێزی تورکیایان بەرامبەر گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان چەند هێندەی جاران زیاتر و کاریگەرتر کردووە، تورکیا لە ئێستا و ئایندەدا ئاسانتر، وردتر، بەهێزتر و خێراتر بنکەی گەریلا و بەرپرسەکانی پەکەکە دەكاتە ئامانج، ئەمەش پەکەکە ناچار بە گۆڕینی ستراتیژ، تەکتیک، شوێن، شێواز و تەنانەت ئاراستەی ململانێ و شەڕەکانی لەگەڵ تورکیا دەکات. حەوتەم: لە ساڵانی داهاتوودا ئەگەر هەیە تورکیا کەمتر هێرشی ئاسمانی بکاتە سەر هەرێمی کوردستان و زیاتر بە درۆنەکان و بەبێ ئامادەبوونی سەرباز شەڕ لە دژی پەکەکە درێژە پێ بدات، بەم جۆرە هەم ژمارەی سەربازە کوژراوەکانی کەم دەکاتەوە، هەم ئامانجی زیاتر دەپێکێت و هەم کەمتر خۆی تووشی ناکۆکی دەکات لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێراق. سەرچاوەكان: (1) SİHA nedir? Nasılortayaçıktı?sonerişim tarihi-9-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor1 (2)  SİHA’larnedentercihediliyor? Nasılkullanılıyor?sonerişim tarihi-10-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor2 (3) SİHA nedir? SİHA ve İHA arasındakifarknedir?TürkSİHA’larınınözellikleri- son erişim tarihi-8-6-2021 https://www.ensonhaber.com/gundem/siha-nedir-siha-ve-iha-arasindaki-fark-nedir-turk-sihalarinin-ozellikleri?fbclid=IwAR2tJiretHoKB3spKapqZRItwr8A5pE5l6mezRcCGbULJ_55hvPv21POc70 (4) (Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları) son erişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (5) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar son erişim tarihi-7-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (6) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (7) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü?sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (8) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişimtarihi- 14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (9) Dünyanıneniyi 10 savaşçıİHA’larıhangileri? sonerişimtarihi- 5-6-2021- 17-6-2021 https://tr.euronews.com/2020/07/04/dunyanin-en-iyi-10-savasci-ihalari-hangileri-ukrayna-siha-bayraktar-akinci-turk-savunma?fbclid=IwAR0wz76Prb5KT6ws3mdfR9JSaFkJd9O8F9h3dsPxUO9ilFdINmZojh3vjaY (10) Droning On in the Middle East 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (11) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda   (12)  İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (13) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (14) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar. sonerişimtarihi- 16-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (15) Polonyaile SİHA imzalarıatıldı: Türkiyetarihinde ilk. sonerişimtarihi- 12-6-2021   https://www.indyturk.com/node/364166/haber/polonya-ile-si%CC%87ha-imzalar%C4%B1-at%C4%B1ld%C4%B1-t%C3%BCrkiye-tarihinde-ilk (16) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (17) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (18) مصدران تركيان يوضحان لـ”الحرة” حقيقة مشاركة مسيرات “بيرقدار” في حرب اليمن،  ١٩/٦/٢٠٢١.   https://www.alhurra.com/turkey/2021/03/09/%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D9%88%D8%B6%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%80%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A9-%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%A9-%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86%C2%A0 (19) Dünyatersinedöndü… AvrupaTürkSİHA’larıiçinsırayagirdi.sonerişim tarihi-5-6-2021 https://www.sozcu.com.tr/2021/dunya/dunya-tersine-dondu-avrupa-turk-sihalari-icin-siraya-girdi-6195879/?fbclid=IwAR2yD5cuz9hooIj_qvDoZAdk2xVSar6wimN5oJSn9TLkMryWWtlFizvMavY (20)  حرب بلا جنود.. الأمن العالمي في خطر بسبب “الدرونز”، ١٥/٦/٢٠٢١. https://www.skynewsarabia.com/world/1441085-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%B3%D8%A8%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2?fbclid=IwAR3y6OHcWyfTkYdJspgSMXZtzUMsJB9iZVRBM4-85LEFzfNQ7E6Y696yiwY “جهات خارجية” وبحث عن أدلة.. خطر الدرونز يتصاعد في العراق، ١٣/٦/٢٠٢١. (21) https://www.alhurra.com/iraq/2021/06/08/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D8%A3%D8%AF%D9%84%D8%A9-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2-%D9%8A%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B9%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 (22) Wall Street Journal: DüşükmaliyetliTürkSİHA’larıçatışmabölgelerinivejeopolitiğiyenidenşekillendiriyor. sonerişim tarihi-19-6-2021 https://tr.sputniknews.com/abd/202106041044655740-Wall-street-journal-dusuk-maliyetli-turk-sihalari-catisma-bolgelerini-ve-jeopolitigi-yeniden/ (23) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (24) Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları. sonerişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (25) Droning On in the Middle East. 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (26) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (27)Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (28) Dünyadahangiülkelerkullanıyor? sonerişim tarihi-20-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor4 (29) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (8)ی ته‌مووزی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

 درەو: راپۆرتی:BBC چۆن دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپی توانای راگرتنی بڕیاری راگواستنی پەنابەرانی لە بەریتانیاوە بۆ رواندا هەبوو؟ دادگای ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ، لە دوا ساتەکاندا توانی گواستنەوەی پەنابەران لە بەریتانیاوە بۆ رواندا بوەستێنێت، پەرلەمانتارەکانی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا بە توندی نیگەرانبوون کە دادگایەک بارەگاکەی لە دەرەوەی ولاتەکەیدا بێت بتوانێت گەشتێکی ئاسمانی بەریتانیا بوەستێنێت، بە تایبەت لە دوای ئەوەی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا هاتۆتە دەرەوە، ئەمە یەکەم جاریش نییە ئەو دادگایە لە لایەن بەرپرس و سیاسییەکانی بەریتانیاوە هێرشی دەکرێتە سەر، کەواتە چیرۆکەکە چۆنە؟ دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپی چییە؟ دادگایەکی نێودەوڵەتییە لە ساڵی (1959) دامەزراوە، بارەگاکەیە لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسایە، دادگاکە سەر بە یەکێتی ئەوروپا نییە، لە ژمارەیەک دادوەر پێکدێت کە یەکسانن بە ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی ئەندامن لە ئەنجومەنی ئەوروپی،جارنامەی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکان ناسراو بە (میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ)یان پەسەندکردووە، دادوەرەکان بە سیفەتی کەسی ئەندامن لە دادگاکەو نوێنەرایەتی ولاتەکانیان ناکەن. ئەنجومەنی ئەورپی چییە؟ ئەنجومەنی ئەوروپی گەورەترین رێکخراوی مافی مرۆڤە لە ئەوروپا، ژمارەی ئەندامەکانی (46) دەوڵەتە، لە ناویاندا (27) دەوڵەتیان ئەندامی یەکێتی ئەوروپان، ساڵی (1949) بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشە هاوبەشەکانی ئەوروپا و جەختکردنەوە لە ئازادییەکان و مافەکانی مرۆڤ دامەزراوە، تەنانەت لە ساڵی (1943) پێش کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەکەم،وینستۆن چەرچڵ سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتی بەریتانیا پێشنیاری دامەزراندنی ئەنجومەنێکی ئەوروپی کرد تا زامنی دووبارە نەبوونەوەی ئەو وێرانکارییانەی حکومەتی نازی بکەن کە کۆنترۆڵی ئەڵمانیای کردبوو، هەوڵی فراوانبوون و بڵاو کردنەوەی فاشییەتی دەدا لە هەمو کیشوەری ئەوروپادا، ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتی دەرکردنی یاسای نییە، بەڵام توانای فشارکردنی لە پێناو جێبەجێکردنی هەندێک لە رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان هەیە کە ئەندامانی ئەنجومەنەکە لەسەر هەندێک پرسی دیاریکراو پێیگەیشتوون. میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ چییە؟ ڕێککەوتنێکی نێودەوڵەتییە کە تەنیا ئەندامانی ئەنجومەنی ئەوروپا مافی بەشداریکردنیان هەیە. ئەم میساقە دادگای دامەزراند، بەو پێیەی شێوازی کارکردنی ڕێکدەخات و لیستی ماف و زەمانەتەکان لەخۆدەگرێت کە وڵاتانی ئەندام بەڵێنیان داوە پابەندبن پێیەوەی. تایبەتمەندییەکانی دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپای چییە؟ ئەم دادگایە هەوڵی جێبەجێکردنی میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ دەدات، ئەرکە سەرەکییەکەی دڵنیابوونە لە لەوەی دەوڵەتەکانی ئەندام رێزدەگرن لە ماف و زەمانەتەکانی لە میساقەکەدا هاتووە. ئەم کارەش لە رێگەی ئەو سکاڵایانەی (پێی دەوترێت "داواکاری") لە لایەن تاکەکانەوە پێشکەشیان کراوە ئەنجام دەدات، یان هەندێک جار دەوڵەتێکی ئەندام یان زیاتر پێشێلکاریان بەرامبەر ماف و زەمانەتەکان کردووە. بڕیارەکانی دادگاکە پابەندکەرن واتە دەبێت دەوڵەتاکانی ئەندام پابەند بن پێیانەوە، دادگاکە سەدان داواکاری سەیرکردووە لە رۆژی دامەزراندنییەوە،هەندێک جار بڕیارەکانی یاساو رێکارە کارگێرییەکانی لە هەندێک وڵات گۆڕیوە. ئەو مافانە چین میساقی ئەوروپی دەیانپارێزێت؟ میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ ئەم مافانە دەپارێزێت: •  مافی ژیانکردن •  مافی دادگایەکی دادپەروەرانە لە پرسە مەدەنی و تاوانکارییەکاندا •  مافی رێزگرتن لە ژیانی تایبەت و خێزانی •  مافی رادەربڕین •  مافی بیرو ویژدان و ئایین •  مافی چارەسەری کاریگەر •  مافی بەهرەمەندبوون لە موڵکوماڵی تایبەت بەشێوەیەکی پارێزراو میساقی ئەوروپی چی قەدەغە دەکات؟ •  ئەشکەنجەو مامەڵەو سزای نامرۆڤانەو سوکایەتی پێکردن •  زیندانیکردنی نایاسایی •  جیاکاری نێوان خەڵک لەبەهرەمەند بوون بە ماف و ئازادییەکان کە لە میساقەکەدا هاتووە •  دەرکردنی هاوڵاتیانی وڵاتانی ئەندام یان رێگەگرتن لە هاتنەناوەوە •  سزای سێدارە •  دەرکردنی بەکۆمەڵی ئەوانەی هاونیشتمانی نین کێ مافی پێشکەشکردنی داوای هەیە بۆ دادگا؟ پێویست ناکات ئەو کەسەی داوایەک پێشکەشی دادگاکە دەکات هاوڵاتی یەکێک لە وڵاتانی ئەندام بێت، بەڵام دەبیت پێشێلکارییەکە لە لایەن یەکێ لە وڵاتانی ئەندامەوە لە دژی کەسێک لەسەر خاکەکەی ئەنجامدرابێت، ئەوەی داواکە پێشکەش دەکات دەبێت تاکێک یان پێکهاتەیەک، کۆمپانیایەک یان دامەزراوەیەک بێت،پێویستە قوربانی راستەوخۆی ئەو پێشێلکارییە بێت،سکاڵاکە نابێت گشتی بێت، لە دژی یاسایەک یان جێبەجێکردنی بێت، سکاڵاکە دەبێت لە دژی دەوڵەتێک یان چەند دەوڵەتێک بێت کە میساقەکەیان ئیمزا کردووە، (نابێت لە دژی کەسێک یان دەستەیەکی تایبەت بێت). دادگاکە دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی بڕیارێکی دادوەری کە دەوڵەتێکی ئەندام دەریکردووە یان هەڵوەشاندنەوەی یاسا کارپێکراوەکانی وڵاتێکی ئەندامی نییە. بۆچی دادگاکە لە بەریتانیا مشتومڕی دروستکردووە؟ دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی ژمارەیەک بڕیاری دەرکردووە بۆتە هۆی توڕەی حکومەتی بەریتانیا، بۆ نمونە ساڵی (2012) دادگاکە رایگەیاند ناکرێت ئەبو قەتادە، دەستەراستی ئوسامە بن لادن رێبەری تەنزیمی قاعدە رادەستی ئوردن بکرێتەوە بە تۆمەتی تیرۆر،چونکە لەوێ ناتوانرێت دادپەروەرانە حوکمی لەسەر بدرێت، بە پێی رای دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی.  لە هەمان ساڵدا، دادگا هەڕەشەی لە بەریتانیا کرد، بەهۆی پابەند نەبوون بە بڕیاری دادوەر سەبارەت بە پێدانی مافی دەنگدانی زیندانییان. لەم دواییەشدا، دادگا بڕیاری راگرتنی گواستنەوەی هاوڵاتییەکی عێراقی بۆ رواندا بۆ سێ حەفتە راگرت، لە دوای بڕیاری کۆتایی دادگاکانی بەریتانیا لە تانەکەی بۆ بڕیاری گواستنەوەی، ئەمە لە کاتێکدا بوو دادگای باڵای لەندەن بڕیاریدا کە دەکرێت لە روانداوە جارێکی تر بگەڕێتەوە بۆ بەریتانیا ئەگەر تانەکەی سەرکەوتوو بوو، بەڵام دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی رایگەیاند، میکانیزمیكی یاسایی نییە تا جێبەجێی بکەین و زامنی گەڕانەوەی ئەو هاوڵاتییە بکات لە وڵاتێکی ئەفریقییەوە. لەم ماوەیەی دواییدا، پەرلەمانتاران و ئەندامانی پارتی پارێزگارانی دەسەڵاتدار، داوای کشانەوەی شانشینی یەکگرتوو دەکەن لە دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی و میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ. سەرۆکوەزیرانی پێشوو (دەیڤید کامیرۆن) دژی داوای ئەندامانی حزبەکەی بۆ هاتنەوە دەرەوە لە ئەنجومەنی ئەوروپی وەستایەوە، بەڵام پێیوابوو کە پێویستە گۆڕانکاری لە شێوازی کارکردنی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی ئەنجامبدرێت، چونکە بە پێی بۆچوونی ئەو هەڵەیە دادگاکە پێچەوانەی دەسەڵاتی پەرلەمانی بەریتانیا بێت. بەڵام بۆریس جۆنسۆن، سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا، دەرگای بە کراوەیی بەجێهێشت بۆ گریمانەی کشانەوەی لە میساقەکە تا ئاسانکاری بکرێت بۆ گواستنەوەی پەنابەران لە بەریتانیاوە. هەڵوێستی حکومەتی بەریتانیا دەربارەی میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ؟ بەریتانیا یەکەم دەوڵەت بوو لە ساڵی (1951) میساقەکەی پەسەندکرد، لە چوارچێوەی یاساکانی بەریتانیا پارێزگاری لێدەکرا بە پێی یاسای مافەکانی مرۆڤی ساڵی (1998) کە رێگەی دەدا لە دادگاکانی بەریتانیا ئەو مافانەی لە میساقەکەدا هاتووە جێبەجێبکرێت. بەڵام حکومەت بەڵێنیدا دا بە هەڵوەشاندنەوەی یاساکانی مافی مرۆڤ و گۆڕینی بە یاسایەکی تر، ئەمەش دوای بەڵێنی پارتی پارێزگاران بەچاکسازی یاساکانی مافی مرۆڤ دێت لە بەرنامەی هەڵبژاردنیاندا بۆ ساڵی (2019). حکومەت دەڵێت، گۆڕانکارییە پێشنیارکراوەکان ئازادی رادەربڕین بەهێزدەکات، رۆڵی پەرلەمان دەخاتەوە پێگەی باڵای بڕیاردان، بەڵام ئۆپسزیۆن وایدەبینن کە چوارچێوە بۆ تایبەتمەندی و ئازادییەکان دروستدەکات و بوارێکی زیاتر دەدات بە حکومەت بۆ چاودێری هاوڵاتیان.  لە بی بی سی وەرگیراوە.

هونه‌ر حاجی جاسم/ ئه‌لمانیا لەگەل هێرشی ڕوسیا بۆسەر ئۆکڕانیا گه‌نم وه‌کو "فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی" ده‌رکه‌وت، ئه‌مه‌ش وایکرد "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" Geopolitics of Wheat له‌ په‌راوێزی هیڕشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکڕانیا، وه‌کو فاکته‌رێکی هێزی کاریگه‌ر به‌زووی خۆی نمایش  بکات، وه‌ ڕاسته‌وخۆش نرخی خۆراکی له‌ بازاره‌کانی جیهان به‌رز کرده‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌وروپا. چونکه‌ ولاتانی بەرهەمهێنەرانی هەناردەکاری گه‌نم، وه‌ك "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە ڕیزبەندی بەرهەمهێنەران و هەناردەکارانی سەرەکی جیهاندان بۆ گەنم. به‌باشترین کواله‌تی جۆری گه‌نم. که‌ ئه‌مه‌ش به‌بنه‌مای ئاسایشی خۆراکی ته‌ندروست داده‌نرێت!. 'پسپۆڕانی بواری ئاسایشی خۆراك' پێیان وایه‌، گه‌نم به‌ هه‌موو جۆره‌کانیه‌وه‌ به‌بنه‌مای سه‌ره‌کی 'ئاسایشی خۆراك Food Security' داده‌نرێت.  به‌جۆرێك 'هیندیه‌کان' پێیان وایه‌ که‌ به‌بێ بوونی به‌رهه‌می گه‌نمی ناوه‌خۆی، 'ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی ده‌وله‌ت' هه‌میشه‌ له‌ مه‌ترسی دایه‌. بۆیه‌ گه‌نم وه‌ک 'فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی' Geopolitical Factor داده‌نێن. به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی 'هێرشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکرانیا'، له‌ ۲٤شوباتی ۲۰۲۲ ئه‌م  دوو ولاته‌ به‌ ولاتی گه‌وره‌ داده‌نرێن له‌ هه‌نارده‌کردنی گه‌نم. هه‌روه‌ها سەردەمانێکیش ولاتی ئۆکڕانیا بە 'سەبەتەی نانی یەکێتی سۆڤیەت' The Soviet Union ناسرابوو. له‌ ئاستی جیهانیش پێنجەم گەورەترین "هەناردەکاری گەنمە" لە جیهاندا. بەپێی ئامارەکانی "نەتەوە یەکگرتووەکانیش" UN، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ڕوسیا نزیکەی ٨ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. "ئەمریکا "لە پلەی دووەمی نزیکدا هاتە پێشەوە، "کەنەدا" لە پلەی سێیەمدایە، هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٢٠دا زیاتر لە ٦ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. ئۆکرانیا  Ukraine گەورەترین وڵاتی ئەوروپا لە ڕووی زەویەوە به‌بێ ڕوسیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا نزیکەی ٣.٦ ملیار دۆلاری گەنمی هەناردە کردووە.  به‌رده‌وامی "شەڕی ڕوسیا و ئۆکرانیا" دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و "هەڵاوسانی خۆراک " Food Inflation لە ئاستی جیهان به‌ تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی کریاری گه‌نم ئه‌م دوو ده‌وله‌تن. چونکه‌ "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە پێشەنگی هەناردەکردنی گەنم و دانەوێڵەی خۆراکی دیکەن. ململانێی نێوان هەردوو وڵاتیش دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و هەڵاوسانی خۆراک لەو وڵاتانەدا بەرز بکاتەوە کە پشت بە هاوردەکردنی گەنم لە ڕوسیا و ئۆکرانیا دەبەستن. بەو پێیەی کە نرخی خۆراکی جیهانی لە ئێستاوە لە بەرزترین ئاستی لە ماوەی ١٠ ساڵدا دایە، ئەم تەحەددایانە لە بەرامبەردا دەتوانن "سەقامگیری سیاسی" Political stability لە وڵاتانی وەک "میسر, پاکستان و تورکیا" بخەنە مەترسییەوە، چونکه‌ ئه‌م ولاتانه‌ سالانه‌ پێویستی زۆریان به‌ کرینی گه‌نمی ئه‌م دوو ولاته‌یه‌!. بۆ نمونه‌ ولاتێکی وه‌ک میسر کە دووەم گەورەترین هاوردەکاری گەنمە لە جیهاندا، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٠٪ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕوسیا و ٢٥.٦٪ی لە ئۆکرانیا کڕیوە، بە واتایەکی تر میسر زیاتر لە ٨٥٪ی هاوردەی گەنمی لەم دوو وڵاتە سەرچاوە دەگرێت کە لە ئێستادا لە شەڕدان. بە هەمان شێوە پاکستان کە حەوتەمین گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمە لە جیهاندا  نزیکەی 90%ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕووسیا و ئۆکرانیا کڕیوە. لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٤٪ی گەنمی هاوردەکراوی تورکیا لە ڕوسیا و زیاتر لە ١٠٪ی لە ئۆکرانیا هاتووە. ئۆکرانیا لە ساڵانی ڕابردوودا گەشەیەکی بەهێزی لە "هەناردەی کشتوکاڵیدا" Agricultural Exports بەخۆیەوە بینیوە. ژماره‌یێکی گەورەی جیهانییە لە بەرهەمهێنانی دانەوێڵەی خۆراک و تۆوی ڕۆن، لەنێویاندا زەیتی گوڵەبەڕۆژە. به‌ پەرەسەندنی زیاتری شەڕەکەش دەتوانێت ڕێگری لە بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە ئۆکرانیا بکات و ڕێگری بکات لە توانای دابینکردنی خواستی هەناردەکردن. لە هەمان کاتدا، هاوردەکاران  کە نیگەرانن لە بەرکەوتنی مەترسی و پرۆسێسکردنی پارەدان خۆیان لە ڕوسیای سزاکان دەپارێزن. مانگی ڕابردوو "چین China کە گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمی جیهانە، سنوورەکانی لەسەر هاوردەکردنی گەنمی ڕوسی  Russian Wheat هەڵگرت، ئەمەش ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی بتوانێت جێگەی هەندێک لە هاوردەکارانی ئێستای مۆسکۆ Moscow بگرێتەوە. له‌ ئێستادا گه‌نم وه‌ک بنه‌مایێکی جیۆپۆلۆتیکی ڕۆل و گرینگی زۆری په‌یداکردووه‌، هه‌م به‌ هۆکاری شه‌ڕی ڕوسیا و ئۆکڕانیا، هه‌میش به‌ هۆی "گۆڕانی ئاوهه‌وا" Climate change و "گه‌رمبونی زه‌وی" Global warming و زۆربوونی ژماره‌ی دانیشتوان. بۆیه‌ "کارتی گه‌نم "وه‌کو کارتێکی فشاری سیاسی  Political pressure له‌سه‌ر "ئاسایشی نیشتمانی" National Security داده‌نرێت. به‌ به‌رده‌وام بوونی "شه‌ڕی ئۆکڕانیا و ڕوسیا" گرینگی "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" له‌ هه‌موو سه‌رده‌مێک زیاتر ده‌بێت. ئه‌مه‌ش وا ده‌کات "ئاسایشی خۆراک" له‌ جیهان بخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی هاورده‌کاری گه‌نمن، وه‌ ژماره‌ی دانیشتوانیان له‌ سه‌روی هه‌شتا ملیۆنه‌وه‌یه‌!.

(درەو):  لەسەردەمی (نەفتالی بینیت)دا ئیسرائیل سیاسەتی خۆی لە لێدان لە پەلۆپۆكانەوە بۆ لێدان لە سەری ئەختەبوتەكە گۆڕیوە، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ئیسرائیل بەفەرمی بەرپرسیارێتی هێرشەكان نەگرێتە ئەستۆ، لەپاڵ ئەمەدا دەیەوێت چەترێكی بەرگریی موشەكیی دروست بكات كە نەك ئیسرائیل خۆی تەنانەت هاوپەیمانە عەرەبەكانی ناوچەی كەنداویش بپارێزێت.  نەفتالی بینیت سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل وتی: ئیسرائیل ئێستا پشت بە باوەڕێكی نوێ دەبەستێت لەمامەڵەكردنیدا لەگەڵ ئێران، دەستیكردووە بە جێبەجێكردنی بنەمای "لێدان لەسەری ئەختەبوتەكە نەك نینۆكەكانی".  بینیت لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ گۆڤاری "زە ئیكۆنۆمیست" باسلەوە دەكات، دوای نزیكەی ساڵ‌و نیوێك لە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەلایەن ئەوەوە" هاوكێشەیەكی نوێیان دروستكردووە كە لێدانە لە سەری رژێمەكە".  لە رابردوودا، هێرشەكانی ئیسرائیل بۆسەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران‌و ئەو زانایانە بوو كە پەیوەندییان بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەوە هەبوو، كاتێكیش لە سوپای پاسدارانی ئیسلامی‌و فەیلەقی قودسی دەدا، هێرشەكەی لە وڵاتی سێیەمدا جێبەجێ دەكرد لە نمونەی سوریا.  بەڵام ئێستا هێرش دەكاتە سەر ئەنجومەنی ئاسایشی ناوخۆیی، لەناوخۆی ئێراندا، مانگی شوبات كارگەیەكی دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی سەربە سوپای پاسدارانی لە خۆرئاوای ئێران بۆردومان كرد، مانگی ئایار یەكێك لە سەركردەكانی سوپای پاسدارانی لەناو تارانی پایتەختدا تیرۆركرد، ئەمە بەگوێرەی قسەی گۆڤارەكە.  ئیسرائیل بەردەوام رەتیدەكاتەوە دان بەم ئۆپراسیۆنانەدا بنێت لەناوخۆی ئێراندا، بەڵام ئێستا ئیتر زیاتر ئاشكرا بووە، زۆجار گەورە بەرپرسانی ئیسرائیلی خۆیان لێدوانی نافەرمی دەدەن لەبارەی ئەم ئۆپراسیۆنانەوە.  مانگی نیسان دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل "مۆساد" تۆماری ئۆپراسیۆنێكی بڵاوكردەوە كە بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوەی ئەندامێكی سوپای پاسدارانی ئێران بووە لەلایەن سیخوڕەكانی ئیسرائیلەوە لەناوخۆی ئێراندا.  گۆڤارەكە ئاماژەی بەوەكردووە، هەندێك لە ئەندامانی دامەزراوەی ئەمنیی ئیسرائیل بەم سیاسەتە نوێ‌و بوێرانەیە دڵخۆش نین، پیاوە دێرینەكانی هەواڵگریی ناڕەزایەتییان هەیە لەوەی "لێدان لەناو چاوی تاران، كێشەی گەورەی لێدەكەوێتەوە".  بەپێی قسەی گۆڤارەكە، سەرۆك وەزیران نەفتالی بینیت پابەندە بەو بۆچونەی كە ئیسرائیل بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هیچ ئۆپراسیۆنێكی سنوردار لەناوخۆی ئێراندا نەگرێتە ئەستۆ، بەڵام دەڵێ لەوباوەڕەدایە "زیاتر لەوەی پێشبینی دەكرێت ئێرانییەكان شەرمنن" ئەمەش كاتێك كە باس دێتە سەر وەڵامدانەوەی بوێریی ئیسرائیل، پێیوایە لێدانی راستەوخۆ لە ئێران ئەنجامی باش بەدوای خۆیدا دەهێنێت‌و ئەمە بەتەواوەتی گونجاوە لەگەڵ ئەو تەكتیكە بوێرانەدا.  بینیت ئومێدی وایە ئەم هێرشانە وا لە ئێران بكات قایل بێت بە كۆپییەكی زۆر توندتری ئەو رێككەوتنە ئەتۆمییەی كە ساڵی 2015 لەگەڵ چوار هێزی خۆرئاواو چین‌و روسیادا ئیمزای كردووە، رێككەوتنێك كە ساڵی 2018 ئەمریكا لەسەردەمی سەرۆكی پێشوو دۆناڵد ترەمپ لێی كشایەوە.  باسلەوە دەكات، ئابوری ئێران زۆر پێویستی بەوەیە لە سزاكان ببەخشرێت، بەڕادەیەك ئەگەر ئەمریكا رێوشوێنی توند بەسەر تاراندا بسەپێنێت، دەتوانێت رێككەوتنی سڕكردنی پەرەپێدانی ئەتۆمی ئێرانی تاوەكو كاتێكی نادیار لەگەڵدا ئیمزا بكات. بینیت ئەم فێڵەی ناوی ناوە "جەنگی دارایی ئەستێرەكان" ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ پەرەپێدانی سیستمی بەرگریی موشەكیی لەلایەن ئەمریكاوە لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، كە ئەم هەنگاوە یەكێتی سۆڤیەتی لە ساڵەكانی كۆتایدا ناچار كرد بەوەی رێككەوتنەكانی تایبەت بە سنورداركردنی چەك لەگەڵ ئەمریكادا ئیمزا بكات.  بەهەمان شێوە ئیسرائیل پلان بۆ تۆڕی بەرگریی لەڕێگەی (لەیزەر)ەوە دادەنێت. دەڵێ رەنگە لە داهاتوودا ئەم سیستمە فراوانتر بكات بەجۆرێك ببێت بە چەترێكی ناوچەیی بۆ بەرگری موشەكیی‌و تەنانەت هاوپەیمانەكانی ئیسرائیلیش بپارێزێت كە بریتین لە عەرەبە نوێیەكانی ناوچەی كەنداو.  ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی پێنج شەممە وتی: ئێران دەیەوێت دوو كۆمەڵی نوێی ئامێری (سێنتەرفیوج)ی پێشكەوتوو دابنێت كە ئەمە دەرفەت بە تاران دەدات بەشێوەیەكی خێرا بڕێكی زیاتر لە یۆرانیۆم بپیتێنێت، ئەمە نوێترین پەرەسەندنە لە هەوڵەكانی روبەڕووبونەوەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران.  بڕیاری زیادكردنی دوو كۆمەڵ ئامێری (سێنتەرفیوج)ی تر لە جۆری (ئای ئاڕ-6) بۆ وێستگەی ئەتۆمی (نەتەنز) لەژێر زەویدا لەكاتێكدایە شەوی چوارشەممە ولاتانی بەشدار لە كۆبونەوەی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم لە ڤیەننا دەنگیان لەسەر بڕیارێكدا بۆ رەخنەگرتن لە ئێران.  بەڵام تەنانەت بەر لە دەنگدانەكەش، ئێران كامێراكانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی داخست، كە بۆ چاودێكردنی پیتاندنی یۆرانیۆم لە وێستگەی (نەتەنز) بەكاردەهێنرا، هەروەك هەڕەشەی گرتبەبەری رێوشوێنی تریشی كرد لەناو قەیرانێكدا كە چەندین ساڵە بەردەوامە.   

(درەو):  دۆزینەوەی شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراو لە سێ  ناوچەی ئێراندا، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی دوردونگ كردووە، ئیسرائیل دەڵێ ئێران بەشی دروستكردنی (3) بۆمبی ئەتۆمی یۆرانیۆمی پیتێنراوی هەیە‌و دەبێت ئەنجومەنی ئاسایشی سزای بەسەردا بسەپێنێت، ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەڕەنسا‌و ئەڵمانیا پرۆژەیەكیان ئامادەكردووە بۆ ئیدانەكردنی ئێران، چین‌و روسیا دژن‌و دەڵێن بڕیاری لەوجۆرە دانوستانی ئەتۆمی ئێران پەكدەخات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  "ئێران بەشی سێ بۆمب یۆرانیۆمی هەیە" زمانی هەڕەشە لەنێوان ئێران‌و ئیسرائیل توندبوەتەوە، ئەمە هاوتایە لەگەڵ فشارەكانی ئەمریكا‌و ئەوروپا بۆسەر تاران هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و شكستهێنانی دانوستانەكان بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015ی نێوان ئێران‌و وڵاتانی زلهێز.  نەفتالی بینیت سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل ئەمڕۆ  رایگەیاند، پێشبینی دەكات ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم هۆشدارییەكی روون بە ئێران بدات لەبارەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە‌و تاران بۆی روون دەبێتەوە ئەگەر بەردەوامی بدات بە بە بەرنامە ئەتۆمییەكەی، باجێكی قورس دەدات. هەفتەی رابردوو سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل چاوی بە سەرۆكی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كەوت، ئەمە بەر لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسەكە.  هاوكات لەگەڵ قسەكانی نەفتالی بینیت، سایتی (وای نێت)ی ئیسرائیل ئەمڕۆ لەزاری بەرپرسێكی ئیسرائیلییەوە رایگەیاند، ئێران بڕێك یۆرانیۆمی پیتێنراوی هەیە كە بەشی دروستكردنی (3) بۆمبی ئەتۆمی دەكات.  بەرپرسە ئیسرائیلییەكە كە سایتەكە ناوەكەی بڵاونەكردوەتەوە، وتویەتی:" ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی دەنگ لەسەر بڕیارێك دەدات كە بڕیارەكە داوا لە ئێران دەكات پابەند بێت بە بەڵێنەكانییەوە، بەڵام رەخنە لە رژێمی ئێران ناگرێت"، ئەو بەرپرسە ئومێدەوارە دوای دەنگدان لەسەر بڕیارەكە لەلایەن ئاژانسی وزەی ئەتۆمییەوە، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی تاوتوێی سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا بكات.  "تەلئەبیب‌و حەیفا تەختی زەوی دەكەین"  لەبەرامبەر هەڕەشەكانی ئیسرائیلدا، ئێرانیش هەڕەشە دەكات، ئاژانسی (تەسنیم)ی ئێرانی لەزاری كیومەرس حەیدەری فەرماندەی هێزی زەمینی سوپای پاسدارانەوە بڵاویكردەوە" ئیسرائیل هەر هەڵەیەك بكات، ئێران هەردوو شاری تەلئەبیب‌و حەیفا وێران دەكات".  حەیدەری دەڵێ" بۆ هەر هەڵەیەك كە دوژمن بیكات، بە فەرمانی رابەری باڵا (عەلی خامنەیی) تەلئەبیب‌و حەیفا تەختی زەوی دەكەین.. هێزەكانمان خاوەنی بڕێكی زۆر كەلوپەلی سەربازین بۆ وەڵامدانەوەی هەر هەنگاوێكی گەمژانە لەلالایەن دوژمنەوە".  ئەگەری تێكچوونی گفتوگۆكان بەگوێرەی قسەی دوو سەرچاوەی دیپلۆماسیی، ئەمریكا لەگەڵ سێ وڵاتانی ئەوروپادا (بەریتانیا- فەڕەنسا- ئەڵمانیا) دەقی بڕیارێكیان بۆ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم بەرزكردوەتەوە، لەم رەشنوسەدا رەخنە لە ئێران دەگرن بەوەی هاوكاری دەستەی نێودەوڵەتی نەكردووە. دیپلۆماتكارێكی ئەوروپی رایگەیاندووە، دوێنێ شەو دەقەكە خراوەتە بەردەم ئەنجومەنی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم. دەقەكە داوا لە ئێران دەكات هەماهەنگیی تەواو بكات لەگەڵ ئاژانسی وزەدا، ئەم نوسراوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی وڵاتانی خۆرئاوا چیتر پەتی سەبریان بڕاوە بەهۆی ئەو چەقبەستنەی كە لە دانوستانەكان بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی 2015 دروستبووە.  پێشبینی دەكرێت رۆژی پێنج شەممەی داهاتوو ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم دەنگ لەسەر ئەو دەقە بدات كە ئەمریكا‌و سێ وڵاتە ئەوروپییەكە بۆیان ناردووە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ كۆبونەوەی یەك هەفتەیی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە كە 35 ئەندام لەخۆدەگرێت.   سەعید خەتیبزادە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران دوێنێ رەخنەی لە پرۆژە بڕیارەكە گرت‌و وتی" ئەمە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هاوكاریمان لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم‌و دانوستانەكانیشمان".  لەبەرامبەردا چین‌و روسیا كە دوو لایەنی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێرانن لەپاڵ هەریەكە لە بەریتانیا‌و فەڕەنسا‌و ئەڵمانیا، رەخنەیان لە پرۆژە بڕیارەكە هەیە‌و دەڵێن" هەر بڕیارێكی لەوجۆرە دانوستانەكان پەكدەخات".  میخائیل ئۆلیانۆڤ نوێنەری روسیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە تویتێكدا رایگەیاند" روسیا بەشێك نابێت لە بڕیارێكی لەوجۆرە".  شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراو لە سێ ناوچەی ئێراندا  لە راپۆرتی كۆتایی مانگی رابردووی خۆیدا، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم باسی لەوەكردووە" هێشتا چەند پرسیارێكی هەیە كە لەلایەن ئێرانەوە روونكردنەوەی پێنەدراوە، ئەوەش پەیوەندی بە شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراوەوە هەیە‌و لە سێ ناوچەدا دۆزراوەتەوە كە پێشتر ئێران ئەو ناوچانەی بە ئاژانسەكە رانەگەیاندووە".  رێككەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 بوەهۆی هەڵگرتنی ئەو سزا ئابورییانەی كە بەسەر ئێراندا سەپێندرابوون، ئەمە بەمەرجی ئەوەی ئێران پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی رابگرێت، بەڵام ساڵی 2018 كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بەشێوەیەكی تاكلایەنە لەرێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە‌و دەستیكرد بە سەپاندنەوەی سزاكان بەسەر ئێراندا، تارانیش دەستبەرداری مەرجەكان بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی بوو.   

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئایاری راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (11ملیارو 436ملیۆن‌) دۆلار، واتا (16 ترلیۆن و 580 ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی نیساندا گەیشتوەتە (102ملیۆن‌و 303هەزارو 20هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 300هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی نیسانداگەیشتوەتە (111,79) دۆلار.    وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی نیسانی راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 550ملیۆن‌) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی نیساندا گەیشتوەتە (101ملیۆن‌و 390هەزارو 662هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 380 هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی نیسانداگەیشتوەتە (104,091) دۆلار.    وەزارەتی نەوتی عێراقی داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئازاری بڵاوكردەوە:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 913 ملیۆن‌و 197 هەزار) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (100 ملیۆن‌و 579 هەزارو 612 هەزار) بەرمیل‌و بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر كێلگە نەوتییەكاندا:  -    (99 ملیۆن‌و 130 هەزارو 677) بەرمیل نەوت لە  كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراقەوە هەناردەكراوە. -    (ملیۆنێك‌و 448 هەزارو 935) بەرمیلنەوت لە كەركوكەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی توركیا كراوە.  -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (108,503) دۆلار.  -    نەوتە هەناردەكراوەكەی مانگی ئازار لەلایەن (34) كۆمپانیای جیهانییەوە لە بەندەری باشور‌و بەندەری جەیهانەوە باركراوە. 

ئەردەڵان عەبدوڵڵا سێ مانگ زیاترە جەنگێکی گەورە لە نێوان ئۆکرانیا و روسیا هەڵگیرساوە، دەمێکیشە وتراوە، لە جەنگە گەورەکاندا، کۆمەڵێک کۆمپانیای گەورە سوودمەندی سەرەکین، بەدڵنیاییەوە زەرەرەمەندی سەرەکیش، خەڵکی سیڤیلین. هێنری بیرانجە نوێنەری حکومەتی فەرەنسا لە کۆنگرەی ئاشتی رۆمای ساڵی 1918 وتی: نەوت وەکو خوێن وابوو بۆ جەنگی یەکەمی جیهانی. هەمیشە نەوت و جەنگ پەیوەندییەکی گەورەیان هەیە، لەم جەنگەشدا دووبارە ئەم پەیوەندییە بە جوانی دەرکەوتووە، زۆربەی کۆمپانیا گەورەکانی جیهان، سوودمەندی سەرەکی بوون بەتایبەتی 4 کۆمپانیا گەورەکەی خۆرئاوا کە ئەوانیش " ئیکسۆن مۆبیل، تۆتاڵ، شێل، بی پی" بەپێی دوایین راپۆرتی میدیاکانی ئەڵمانیا بێت، بۆ ئەمساڵ ئەم کۆمپانیایانە نزیکەی 200 ملیارد دۆلارقازانج دەکەن. هەربۆیە هەندیک پارتی چەپی ئەوروپی داوای باجی قوورس بەسەر ئەم کۆمپانیایانە دەکەن. ماوەیەکە لەناو میدیاکانی ئەوروپادا بەتایبەتی لەئەڵمانیادا ، قسەوباسی زۆر لەبارەی سوودمەندی سەرەکی ئەم جەنگەوە دەکرێن. ئەمەش وایکردووە کە پارتە چەپەکان بێنە قسەو رەخنە لە حکومەتەکانیان بگرن و داوای راگرتنی ئەم جەنگە بکەن، کە جگە لە ماڵوێرانی بۆ گەلی ئۆکرانیا، گرانیی و نائارامیشی بۆ تەواوی گەلانی ئەوروپا هێناوە. بەپێ راپۆرتە میدیاییەکان بێت کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا، بڕی 8.83 ملیارد دۆلاری قازانج کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار لە چارەکی یەکەمدا تەنها 2.76 ملیارد دۆلاری قازانج کردووە ئەمەش مانای وایە کە بە رێژەی 220% قازانجی زیادی کردووە. کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڕی 10.1 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار لەچارەکی یەکەمدا تەنها 3.49 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە واتە بەرێژەی 187% قازانجی زیادیکردووە. کۆمپانیای شێلی هۆڵەندی- بەریتانی، بڕی 11.22 ملیارد دۆلاری بۆ چارەکی یەکەمی ساڵ قازانجی کردووە، بەمشێوەیەش لەهەموو کۆمپانیاکانی تر زیاتر قازانجی کردووە، لەکاتێکدا ساڵی پار بۆ چارەکی یەکەم تەنها 4.55 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە واتە بەرێژەی 147% قازانجی زیادیکردووە. کۆمپانیای بی پی بەریتانیاش بڕی 4،54 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار بۆ چارەکی یەکەم 3.96 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە، بەمشێویەش بەرێژەی 14% قازانجی زیادی کردووە. جگە لەم کۆمپانیا خۆرئاواییانە، کۆمپانیاکانی خۆرهەڵاتیش قازانجی باشیان کردووە بۆ نموونە کۆمپانیای ئارامکۆی سعودییش بە یەکێک لە سوودمەندە سەرەکییەکان دادەنرێت، بەپێی ئامارەکان بێت،بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڕی 39.5 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە، بەم شێوەیەش بەرێژەی 82% ی قازانجی زیادیکردووە. جێگەی ئاماژەیە کۆمپانیای ئارامکۆ، کۆمپانییەکی حکومییە و کاری بەرهەمهێنان و گواستنەوەو فرۆشتنی نەوتی سعودییە دەگرێتە ئەستۆ. جگە لە کۆمپانیاکانی نەوت، کۆمپانیاکانی بواری چەکو تەقەمەنی، کارەبا، گاز، سوودمەندی سەرەکین لەم جەنگەدا کە ماڵوێرانی گەورەی بۆ گەلی ئۆکرانیا هێناوە. ئەمەش لەکاتێکدا رۆژ لە دوای رۆژ ژمارەی قووربانیی و ئاوارە و بریندارەکانی جەنگی ئۆکرانیا زیاتر دەبێت، بەپێی دوایین ئامار بێت ژمارەی ئاوارەکان گەیشتۆتە سەروو 6.5 ملیۆن ئاوارە، ژمارەی کوژراوی خەڵکی سیڤیل گەیشتۆتە نزیکەی 3500 کەس، ژمارەی بریندارەکانیش گەیشتۆتە 4 هەزار کەس، هەرچەندە بە تەواوەتی نازانرێت ژمارەی ئەو سەربازانەش چەندە کە کوژراون یان بریندار بوون، چونکە هیچ کام لە لایەنی جەنگەکە ئامارەی راستی بڵاو ناکەنەوە. بەڵام ئەوەی روون و ئاشكرایە کە گەلی ئۆکرانیا زەرەمەندی سەرەکییە لەم جەنگەدا و کۆمپانیا گەورەکانی بواری نەتو و گاز و چەکوتەقەمەنی، کە زۆربەیان هی وڵاتانی خۆرئاوان، ئەوان سوودمەندی سەرەکی ئەم جەنگەن. سەرچاوە: www.linksfraktion.de

(درەو):      "تەنیا بەڵێ بەواتای بەڵێ دێت" ئەمە ناونیشانی یاسایەكە كە پەرلەمانی ئیسپانیا بۆ رێگرتن لە توندوتیژی سێكسیی پەسەندی كردووە، بەپێی ئەم یاسایە هەرجۆرە سێكسكردنێك بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی پێشوەختە بە  "دەستدرێژیی" ئەژمار دەكرێت، پەرلەمانتارێك كە دژی یاساكەیە دەڵێ" ئەم یاسایە دەبێت بە چەكێك بە دەست ژنانەوە كە دەیانەوێت بە درۆ ژیانی پیاوێك وێران بكەن".  "رەزامەندی روون بۆ سێكس" پەرلەمانی ئیسپانیا رەزامەندی لەسەر یاسایەك دەربڕی كە ئاسانكاریی دەكات بۆ ئەوەی قوربانیانی توندوتیژی سێكسیی ئەو كەسانە بدەن بە دادگا كە دەستدرێژییان دەكەنەسەر، ئەمەش لەڕێگەی نیشاندانی رەمەزاندی روون‌و راشكاو بەرلە ئەنجامدانی سێكس.  ئەم دەستپێشخەرییە دوای رووداوێكی دەستدرێژیی بە كۆمەڵ دێت كە بەر لە شەش ساڵ لە ئیسپانیا روویداوە‌و یەكێكە لە دۆسیە بەناوبانگەكانی ئەو وڵاتە.  پەرلەمانی ئیسپانیا بەزۆرینە یاسای "گرەنتی ئازادی سێكسیی"ی پەسەندكرد، یاسایەك كە بە یاسای "تەنیا بەڵێ بەواتای بەڵێ دێت" ناوبانگی دەركردووە.  ئێستا كە پەرلەمان یاساكەی پەسەندكردووە، دەبێت ئەنجومەنی پیرانی ئیسپانیاش رەزامەندی لەسەر بدات بۆ ئەوەی یاساكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.  خاتوو ئیرین مۆنتیرۆ وەزیری یەكسانیی ئیسپانیا كە رۆڵێكی بنەڕەتیی هەبوو لە دەرچوونی ئەم یاسایە وتی:" دواجار ئازادیی سێكسیی دەبێت بە ماف لە وڵاتەكەماندا.. لەئەمڕۆوە توندوتیژی دەگۆڕین بۆ ئازادیی.. ترس دەگۆڕین بۆ ئارەزوو، ئیسپانیا بووە بە ئازادترین‌و پارێزراوترین وڵات بۆ سەرجەم ژنان". پەسەندكردنی ئەم یاسایە بەواتای ئەوە دێت لەمەودوا ژنان ناچار نابن بیسەلمێنن دوچاری توندوتیژی یاخود دەستدرێژیی سێكسیی بونەتەوە، چونكە هەر جۆرە كردەوەیەكی سێكسیی ئەگەر رەمەزاندی لەسەر نیشان نەدرابێت، بە دەستدرێژیی ئەژمار دەكرێت.  یاساكە دەڵێ" بە رەزامەندی ئەژمار ناكرێت تاوەكو كەسەكە بەروونی ئامادەیی خۆی نیشان نەدات".  "گەلە گورگ " پەسەندكردنی ئەم یاسایە كە حكومەتی ئیئتیلافی ئیسپانیا بە رێبەرایەتی (پیدرۆ سانشێز) خستویەتییە بەردەم پەرلەمان، دوای ئەو كەیسە دێت كە بە كەیسی "مانادا" یاخود "گەلە گورگ" ناسراوە، ئەمە بریتییە لە رووداوی دەستدرێژیكردنەسەر كچێكی تەمەن (18 ساڵ) لەلایەن پێنج پیاوەوە، ئەم رووداوە ساڵی 2016 لە شاری (پامپلۆنا) لەكاتی بەڕێوەچونی پێشبڕكێی سواربوونی گاكاندا رویدا.  ئەو پیاوانەی لەم رووداوەدا تێوەگلابوون هەموویان تاوانی دەستدرێژیی  سێكسییان بەسەردا ساغكرایەوە‌و دادگا حوكمی (9 ساڵ) زیندانیی بەسەردا سەپاندن، بەڵام دواتر دادگا ئەستۆپاكی بۆ دەركردن لەسەر ئەو بنەمایەی گوایا توندوتیژی‌و تۆقاندنیان بەكارنەهێناوە.  لەم كەیسەدا پرسی دەربڕینی رەزامەندی بابەتی سەرەكیی بوو. لەكاتێكدا تیمی پارێزەری تۆمەتباران سوربوون لەسەر ئەوەی قوربانییەكە هەرگیز نەیوتووە "نا"، بەڵام قوربانییەكەی دەیوت ئەو بەهۆی ترسەوە توشی ئیفلیجی بووە.  كاردانەوەیەكی گەورەی بە كۆمەڵ هەبوو دژی حوكمەكەی دادگا، تەنانەت خۆپیشاندان لە شەقامەكاندا كراو هەندێك لە سیاسییەكانیش دژی حوكمەكە بوون، ساڵی 2019 دادگای باڵای ئیسپانیا حوكمی ئەستۆپاكی ئەو پیاوانەی هەڵوەشاندەوە‌و ئەوەی بۆ دەركەوت ئەو پیێنج پیاوە تاوانی دەستدرێژییان ئەنجامداوە، حوكمی 15 ساڵ زیندانی بۆ دەركردن.  ساڵی 2021 لە ئیسپانیا (2 هەزارزز 143) حاڵەتی دەستدرێژیی سێكسیی تۆماركراوە، بەبەراورد بە ساڵی 2020 حاڵەتەكان بەرێژەی 14%ی زیادی كردووە.  لە ساڵی 2018وە حەوت وڵاتی تری ئەوروپا یاسایان بۆ روبەڕووبونەوەی تاوانەكانی دەستدرێژیی سێكسیی دەركردووە كە تایبەتە بە نیشاندانی رەزامەندیی بەر لە ئەنجامدانی كرداری سێكسیی، ئەو وڵاتانەش بەگوێرەی راپۆرتی رێكخراوی لێبوردن بریتین لە (دانیمارك، كرواتیا، یۆنان، ماڵتا، سوید، ئایسلەندا، سلۆڤینیا).  لەگەڵ ئەمەشدا، پارتی (ڤۆكس)ی راستڕەو كە لەگەڵ پارتی میللی موحافیزكاردا دژی یاساكەیە دەڵێ ئەم یاسایە توانای جێبەجێبوونی نییە. خاتوو كارلا تۆسكانۆ پەرلەمانتاری پارتی ڤۆكس  دەڵێ" كاتێك سیستمەكە ناچار دەكەیت بەبێ هیچ بەڵگەیەك باوەڕ بە ژنێك بكات، ئەمە دەبێت بە چەكێكی مەترسیدا كە دەكرێت هەر ژنێك  بەدرۆ بۆ تۆڵەكردنەوە یاخود وێرانكردنی ژیانی كەسێكی بێتاوان بەكاری بهێنێت".  ئەم پەرلەمانتارە ئاماژە بەوەدەكات" لە زۆرینەی حاڵەتەكاندا سەختە پیاو بتوانێت بیسەلمێنێت رەزامەندی وەرگرتووە".  لەشفرۆشی‌و بابەتەكانی پۆرنۆ یاساكە هەوڵ دەدات پاڵپشتییەكی گەورەتر بۆ قوربانییەكانی دەستدرێژیی سێكسیی نیشان بدات، بۆ ئەمەش پێناسەی توندوتیژی سێكسیی فراوانتر كردووە بۆ ئەوەی (هەراسانكردن لە شوێنە گشتییەكان) بگرێتەوە ئەوەش كاتێك كەسێك هەست بەوە دەكات لەرێگەی هەندێك دەربڕین‌و هەڵسوكەوت یاخود  قسەی سێكسیی‌و جیاكاریی لەسەر بنەمای رەگەزیی، روبەڕووی سوكایەتیی بووەتەوە. هەروەك یاساكە ئەو ریكلامانە قەدەغە دەكات كە پەرە بە چەقبەستوویی ڕەگەزیی دەدەن یاخود وەك پەرەپێدانی لەشفرۆشیی هەستیان پێدەكرێت، لە دەقی یاساكەدا هاتووە ئامانجی یاساكە بریتییە لە "رێگریكردن لە داواكاریی بۆ هەموو جۆرە خزمەتگوزارییەكانی پەیوەست بە ئیستغلالكردنی سێكسی‌و لەشفرۆشی‌و پۆرنۆگرافی كە توندوتیژی سێكسی ئاسایی دەكەنەوە". یاساكە داوا لە لاوان دەكات ئەوانەی كە تاوانی سێكسییان ئەنجامداوە بچنە ناو پرۆگرامی پەروەردەییەوە لەبارەی هەڵسوكەوتی سێكسیی‌و یەكسانیی رەگەزییەوە.  زنجیرەیەك دەستدرێژیی سێكسیی كە بەمدواییە لەلایەن منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی ئەنجامیانداوە، مەترسی لەناو كۆمەڵگەی ئیسپانیدا دروستكردووە، لەم مانگەدا پێنج كوڕ دەستگیركران كە تێوەگلابوون لە دەستدرێژی سێكسیی بۆسەر دوو كچ لە ڤالنسیا، بەپێی راپۆرتەكان ئەو كوڕانە لە تەمەنی هەرزەكاریدان. سەرچاوە: BBC  

درەو:   هونەر حاجی جاسم/ ئەلمانیا دوای پێشکەشکردنی داواکاری ئەم دوو دەولەتە بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ، تورکیا ڕاستەوخۆ ناڕازی بوونی خۆی ڕاگەیاند. پرسیارەکە لێرەدایە کە ئایە بۆچی تورکیا نایەوێت ئەم دوو ولاتە ببنە ئەندامی ناتۆ؟. ئایە بۆ تورکیا چ سوودی هەیە کە ڕێگری لە  وەها کارێکدا بکات؟. ئایە لەم بابەتەدا تورکەکان ستراتیژیکی بیر دەکەنەوە یان کاردانەوەیە بەرامبەر PKK لەم دوو ولاتەدا؟.  دوای هەلوەشانەوەی "دەولەتی عوسمانی" لە کۆتایی "جەنگی یەکەمی جیهانی"، تورکەکان پێیان وایە کە ڕۆژئاوا بە تایبەتیش "ئەوڕوپیەکان" هۆکاری سەرەکی بوون، لە وەدەرنانی ئەوان، لە گۆڕەپانی سیاسی و عەسکەری "جوگرافیەی سیاسی  ئۆڕاسیا"!. ئەمەش لای تورکەکان بیرەوەریێکی تالە لەسەد سالی ڕابردوودا، کە بەردەوام ئاخی بۆ هەلدەکێشن.  دوای دامەزراندنی "دەولەتی تورکیش لە سالی 1923" تاکو جەنگی دووەمی جیهانی "ستراتیژی دەولەتی تورک" بە ئاڕاستەی ناوەوە بووکە بریتی بوو لە سەرکوتکردنی هێزە کوردیەکان و هەموو ئەو هێزانە بوو کە ناڕازی بوون لە  "سیستەمی سیاسی کەمالیزم"!. دوای دروستبوونی بڵۆکی ڕۆژهەلاتیش بە سەرکردایەتی "یەکێتی سۆڤیەت" و بلۆکی ڕۆژئاوا بە سەرکردایەتی "ئەمریکا"، تورکەکان خۆیان بەلای ڕۆژئاوا ساغ کردەوە، چونکە ئەلتەرناتیڤی تریان نەبوو لەوکاتەدا.  بەلام بەهۆی گرینگی پێگەی "جیۆپۆلۆتیکی تورکیا"، ئەوروپا و ئەمریکا نزیک بە چل سال دەبێت کە چاوپۆشی، لە خراپیەکانی دەولەتی تورک دەکەن بۆ ئەوەی نەخزێت بەلای "ڕوسەکان"!. هەروەها "تورکەکان" هیچ کات ناخوازن ولاتانی ڕۆژئاوا بە تایبەتیش "ئەمریکا و بەریتانیا" کۆنتڕۆل و کاریگەری لەسەر نفوزی تورکیا بکەن، چ لە "دەریای ڕەش" بێت یانیش "دەریای ناوەڕاست و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست"، تەنانەت "ڕۆژهەلاتی ئەوروپاش". بۆیە هەمیشە ستراتیژی تورکیا بە ئاڕاستەی ئەوەیە کە نابێت ناتۆ زیاد لە خۆی بەهێزتر بێت و نفوزی مەعسکەری ولاتانی ئەسەکەندەنافیش زیاد ببێت و فشارەکان لەسەر ڕوسیا لە دەریای بەلقان زیاد بکەن!. دوای یازدەی سێپتێمبەری سالی 2001 و هاتنی ئەمریکا بە کرداری بۆ "ناوەڕاستی ئاسیا" و "ڕوخانی ڕژێمی بەعسی عێراق،" لە نیسانی سالی 2003 تورکەکان بە ترسەوە مامەلەیان دەکرد و خۆیان دوور دەگرت لە بەشداریکردنیان وەک هێزێکی ناتۆ.  کاتێکیش "قەیرانی دارایی" سالی 2008 لە ئەوروپا بووە هۆی پاشەکشەی ئەوروپیەکان، تورکەکان لەوپەڕی خۆشحالی دابوون، چونکە پێیان وابوو، کە ئەوان بێ هێز بن، واتە بەهێز بوونی تورکیا لە ڕووی سیاسی و ئابووریەوە!. لەگەل دەرکەوتنی بەهاری عەرەبی و دەرکەوتنی داعشیش لە نیسانی 2014. تورکەکان سنووری سوریایان کردووە بۆ ئەوەی هەرچی گروپی نوستوی ڕادیکالی ئەوڕوپی هەیە ئازادانە بچن و بێن، ستراتیژیشیان لەم کارەدا لاوازکردن و دروستبوونی کێشەی ئەمنی بوو لە ئەوروپا!. ئەمەش وایکرد چەندین تەقینەوە لە شارە گەورەکانی ئەوروپا لە لایان داعشەوە ئەنجام بدرێت. خولاسە تورکەکان هیچ کاتێک نایەنەوێت ئەوڕوپایێکی بەهێز هەبێت کە لەبەرامبەر تورکیا ڕێگربێت و پێی بلێت دەبێت ئەم بکەیت و ئەمە نەکەیت!. لە ئێستاشدا ستراتیژی تورک لە ڕێگری کردنەکە، بریتین لەم خالە ستراتیژیانەی خوارەوە: + یەک. ڕێگریکردن لە بالادەستی ئەوڕوپیەکان و ئەمریکا بە تەواوی لە ناوچەکە، کە بە لای تورکەکان جێگای قەبول نیە!. چونکە تورکان لەوە تێگەیشتون کە ئەوان زۆر بە هێز بن، ڕێگری دەکەن لە ڕەفتارەکانی دەولەتی تورک و هەژمونەکەی بۆیە هەتا بۆیان دەکرێت بە ناڕاستەوخۆ ڕێگری دەکەن!. + دوو. هێشتنەوەی بالانسێکی جیۆستراتیژی لە نێوان ڕوس و ناتۆ، لە ناوچەکەدا!. تورکەکان پێیان وایە کە بەهێزبوونی یەکێک لەم هێزانە بەسەر ئەوەی تردا، واتە لاوازبوونی هەژمونی جیۆستراتیژی تورکی لە ناوچەکەدا. بۆیە بە لایەنەوە گرینگە بالانسێک هەبێت لە ڕووی سیاسی، عەسکەری و ئابووریدا!. + سێ. ڕاگرتنی دلی ڕوسەکان، چونکە تورکەکان نایانەوێت بچنە بەرەی دژایەتی ڕوسیا بە دلی ئەمریکاو ئەوروپا!. چونکە ڕوسەکان بۆ تورکەکان لە چەند ڕوێکەوە بۆ تورکیا گرینگن، بە تایبەتیش لەوەی کە ڕوسەکان هەمیش ئەتوانن ترس بەسەر کیشوەری ئەوروپا دروست بکەن! + چوار. قەبولکردنی داوکاریەکانی تورکیا، ڵە هێرش کردنە سەر بەشەکانی کوردستانی ڕۆژئاڤا و هەرێمی کوردستانی عێراق!. ئەمە یەکێک لە داواکاریەکانی تورکیایە کە ئێستا ریکلامی بۆ دەکات گوایە لۆزان کۆتایی دێت لە سالی داهاتوو، ئەمە ڕێگە بە تورک ئەدات خاکە داگیر کراوەکانی بگەڕێنتەوە بۆ سەر خاکی خۆی!. ئەمەشیان بۆ کورد لە ناوچەکە پڕ مەترسیە!. + پێنج. خالی پێنجەم و کۆتایی هەبوونی چالاکی هێزە کوردیەکانە لە سوێد و فیلەندا، بە بڕوای ستراتیژی ناسەکان ،ئەمە پاساوێکی لاوازە لە ڕێگریکردنی ئەم دوو ولاتە بۆ بوون بە ئەندامی ناتۆ!. دەکرێت یەکێک ڕێگریەکانی دەولەتی تورک لە بە ئەندام بوونی سوێد وفینلەند، ببێتە هۆی قەدەغەکردنی چالاکیەکانی پەکەکە و هێزە نزیکەکانی پەکەکە لەم دوو ولاتە!. ئەنجام:  تورکەکان هەموو ستراتیژیێک دەخەنەگەڕ بۆ دووبارە هاتنەوەیان بۆ گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەولەتی و نەخشەی جیۆپۆلۆتیکی نوێ. تورکەکان نایانەوێت نە بە تەواوی ڕوسیا زال بێت بەسەر ڕۆژهەلاتی ئەوروپا. نە دەشایانەوێت ناتۆ بە تایبەتیش ئەمریکا زال ببێت بەسەر هەژمونی تورک لە ناوچەکەدا. زیاد لە شەست سال دەبێت تورکەکان سیستەمە سیاسیەکان بە ناتۆ دەپارێزن و زۆرترین پێشلی ماف مرۆڤ و پێشلی دیموکراسی لە پشت ناتۆوە دەکەن!. تورکەکان سود لە بێ هێزبوونی جیۆئیکۆنۆمیکی ئەوروپا دەبینن!. ستراتیژی تورکیا لە ناتۆ بۆ لێدانە لە کوردەکانی باکوری کوردستان و ستاتۆی ڕۆژئاوای کوردستانە!. سەرچاوەکان: 1.https://theconversation.com 2. http://www.washingtoninstitute.org. 3.http://www.politico.eu 4. http://ecfr.eu 5.https://www.jstor.org

راپۆرت: درەو  سەرلەنوێ كێشەی نێوان شا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن‌و شازادە حەمزەی زڕبرای تەقییەوە، بە بڕیارێك شای ئوردن زڕبراكەی خۆی (ماڵبەند) كرد‌و كۆتوبەندی لەسەر پەیوەندی‌و جموجوڵەكانی دانا.  ناكۆكی لەناو خێزانی شاهانەدا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن كۆتوبەندی خستەسەر پەیوەندی‌و ماڵ‌و جموجوڵەكانی شازادە (حەمزە)ی زڕبرای.  شا عەبدوڵا لەم بڕیارەدا دژی زڕبراكەی، پشتی بە راسپاردەی ئەنجومەنی خێزانی شاهانە بەستووە‌و لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" دوای ئەوەی وردەكاری دۆسیەی فیتنەكەی ساڵی رابردوو ئاشكرا بوو، بڕیارمدا لەچوارچێوەی خێزانەكەماندا مامەڵە لەگەڵ شازادە حەمزەدا بكەم، بەوهیوایەی درك بە هەڵەكانی بكات‌و وەكو ئەندامێكی كارا بگەڕێتەوە بۆ ناو خێزانی هاشمیی، بەڵام دوای ساڵ‌و نیوێك هەموو دەرفەتەكانی بۆ گەڕانەوەو پابەندبوون بە خێزانەكەمانەوە لەدەستدان بۆیە گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە ناگۆڕێت". مانگی نیسانی ساڵی رابردوو ئوردن شەپۆلێك خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی بەخۆوە  بینی، پادشای ئوردن (شازادە حەمزە)ی برای تۆمەتبار كرد بەوەی دەستی هەیە لە پلاندانان بۆ ئەنجامدانی كودەتا، رۆژی 3ی نیسان هێزێك چوە سەر كۆشكەكەی شازادە حەمزە‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و پەیوەندیكردنی ماڵەكەی بڕی.   لەو بەیاننامەیەدا كە ئەم ئێوارەیە بڵاویكردوەتەوە، شا عەبدوڵا ئاماژەی بەوەدەكات، حەمزە برای بچوكیەتی‌و هەمیشە وەكو باوكێك بۆ كوڕەكەی تەماشای كردووە، بەڵام دڵنیابووە لەوەی كە حەمزە لە "وەهم"دا دەژی‌و خۆی وەكو پارێزەری میراتی هاشمی دەبینێت، گوتارە بەردەوامەكانی حاڵەتی نكولیكردن لەو واقیعە نیشان دەدات كە تێیدا دەژی. "لەماوەی ساڵانی رابردوودا، بەوپەڕی لێبوردەیی‌و دانبەخۆداگرتنەوە مامەڵەم لەگەڵ براكەمدا كردووە، بەهانەم بۆ هێناوەتەوە بەو ئومێدەی رۆژێك لە رۆژان پێبگات.. زۆر ئارامم لەسەر گرتووە، بەڵام جار لەدوای جار بێئومێدبووم" پادشای ئوردن بەمشێوەیە باسی زڕبراكەی دەكات. باسلەوە دەكات" فیتنەكەی ساڵی رابردوو سەرەتای وەهمەكەی حەمزە نەبوو، چونكە ئەو ماوەی چەندین ساڵە لە پەیڕەوی خێزانەكەی دەرچووە، بانگەشەی ئەوەی كردووە قایل بووە بە بڕیارە دەستورییەكەم بۆ گەڕاندنەوەی ویلایەتی عەهد بۆسەر بنەما دەستورییە سەرەكییەكەی، بەڵام لەوكاتەوە هەموو هەڵسوكەوتەكانی نیشانی داوە بەپێچەوانەوەیە، هەڵسوكەوتە نەرێنییەكانی بۆ هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان روونە، كۆمەڵێك كەسی لەخۆی كۆكردوەتەوە كە بانگەشە بۆ نەیارێتییان لەگەڵ بڕیارەكە دەكەن، بەبێ ئەوەی ئەو هیچ جموجوڵێك بكات بۆ راگرتنیان".  شازادە حەمزە لەدوای مردنی شا حسێن-ی باوكییەوە، بوو بە شازادەی جێنشینی ئوردن، بەڵام كاتێك شا عەبدوڵای دووەم زڕبراكەی لە تەختی شاهانە دورخستەوە‌و كوڕەكەی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین، ئیتر ناكۆكییەكان سەریان هەڵدا.  شا عەبدوڵا دەڵێ: ئیتر كاتمان بەدەستەوە نییە بۆ ئەوەی لە هەڵگەڕانەوەكانی شازادە حەمزەدا بەفیڕۆی بدەین.. هەڵسوكەوتەكانی پێشێلكارییەكی روونی پێگەكەیەتی وەكو شازادە‌و زیادەڕۆیكردنە لەو داب‌و نەریتانەی كە هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان رێزی لێدەگرن.  لە كۆتایی بەیاننامەكەیدا پادشای ئوردن نوسیویەتی: بەرژەوەندی گەلەكەمان گەورەترە لە هەر كەسێك، قبوڵ ناكەم نیشتمان گیرۆدەی حەزو ئارەزووی كەسێك بێت كە هیچ شتێكی پێشكەشی وڵاتەكەی نەكردووە.. ئەگەر هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی حەمزە دووبارە ببنەوە، توشی روبەڕووبونەوە دەبێتەوە.. بەرەبەیانی رۆژی جەژنی رەمەزان هەوڵیداوە بەریەكەوتن لەناو پاسەوانی شاهانەدا دروست بكات".  سەرباری كۆتوبەندكردنی پەیوەندییەكانی‌و جموجوڵەكانی لەچوارچێوەی كۆشكەكەیدا، شا عەبدوڵا دەڵێ" هەموو شتێك كە بۆ ژیانێكی گونجاو پێویست بێت، بۆ حەمزەی دابین دەكەین، بەڵام ئەو روبەڕەی پێنادێت كە دەیقۆستەوە بۆ سوكایەتیكردن بە وڵات‌و وەكو پابەندبوون بە بڕیاری ئەنجومەنی خێزان‌و بۆ گرەنتیكردنی ئەوەی هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی دووبارە نابنەوە، حەمزە لەناو كۆشكەكەیدا دەمێنێتەوە.  ئەم پەرەسەندنە نوێیەی كە لەناو خێزانی شاهانەی ئوردندا رویدا، دوای ئەوە دێت بەمدواییە شازادە حەمزە دەستی بە نازناوی "شازادەیی" هەڵگرت.  سەرەتای تەقینەوەی ناكۆكییەكان ئێوارەی رۆژی 3ی نیسانی ساڵی رابردوو، ئوردن بە بارودۆخێكی ئەمنیی نائاسایدا تێپەڕی، سوپا چوەسەر ماڵی شازادە حەمزە، داوای لێكرا لەماڵەكەی نەیەتە دەرەوە‌و ئەو جموجوڵانەی رابكرێت كە "سەقامگیری ئوردن دەكاتە ئامانج". شازادە حەمزە ماڵبەند كرا، ژمارەیەك لە هاوڕێ‌و ناسیاوەكانیشی دەستگیركراون، پاسەوانەكانی لێسەندراوەتەوە‌و هێڵی پەیوەندیكردن‌و ئینتەرنێتیشی راگیرا.  شازادە حەمزە ماڵەكەی لەناوچەی "دابوق"ە لە خۆرئاوای شاری عەممانی پایتەخت لە نزیك كۆشكی شاهانە، لەو ئێوارەدا كە هێزەكە چوە سەر ماڵەكەی، تۆمارێكی ڤیدیۆیی لەڕێگەی پارێزەرەكەیەوە رەوانەی میدیاكانی كرد، تێیدا وتی:" من بەشێك نیم لە هیچ پلانگێڕی یان رێكخراوێك كە لەلایەن وڵاتانی دەرەوە یارمەتی دارایی بدرێت، بەڵام رەخنەم لە داڕمانی سیستمی حكومەت‌و گەندەڵی‌و ناتوانایی لە بەڕێوەبردنی وڵات گرتووە". هەر ئەو ئێوارەیە، ئاژانسی فەرمی هەواڵی ئوردن لەزاری سەرچاوەیەكی ئەمنییەوە رایگەیاند" دوای چاودێرییەكی ئەمنی چڕوپڕ، چەند هاوڵاتییەكی ئوردنی لەوانە شەریف حەسەن بن زەیدو باسم ئیبراهیم عەوەزوڵڵا‌و چەند كەسێكی تر بەهۆكاری ئەمنیی دەستگیركراون". سەرچاوەكە باسی لەوەكردبوو، لێكۆڵینەوە لە بابەتەكە بەردەوامە، بەڵام وردەكاری زیاتری ئاشكرانەكرد.  باسم ئیبراهیم كە یەكێك بوو لە دەستگیركراوەكان، لە رابردوودا چەندین پۆستی لە ئوردن وەرگرتووە، لەماوەی لە 2007 بۆ 2008 سەرۆكی دیوانی شاهانە‌و بەڕێوەبەری ئۆفێسی شا عەبدوڵا بوو، ساڵی 2006 وەزیری پلاندانان‌و هاوكات وەزیری دارایی بوو، ماوەیەكیش بەڕێوەبەری فەرمانگەی ئابوری بووە لە دیوانی شاهانەی هاشمیی، ئەم پیاوە كەسێكی جێگە مشتومڕ بوو، یەكێك لە كەسە نزیكەكان بووە لە شا عەبدوڵا‌و جێپەنجەی لەسەر دۆخی ئابوری ئوردن هەبووە.  دوای ئەم رووداوانە، لەچوارچێوەی گفتوگۆیەكی خێزانیدا، كێشەی نێوان شا عەبدوڵا‌و شازادە حەمزەی زڕبرای چارەسەر كراو پێكەوە دەركەوتن‌و ئاشتەواییان كرد.  شازادە حەمزە كێیە ؟ شازادە حەمزە كە تۆمەتباركرا بە هەوڵدان بۆ كودەتاكردن بەسەر شا عەبدوڵای زڕبرایدا، كوڕە گەورەی شا حسێن پادشای كۆچكردووی ئوردنە لە ژنە ئەمریكییەكەی كە ناوی شاژنە (نور)ە، شازادە حەمزە كەسێكی نزیكە لە خەڵك‌و پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ هۆزەكانی ئوردندا هەیە.   لەسەر وەسێتی شا حسێنی باوكی، شا عەبدوڵا كە تەختی پادشایەتی ئوردنی وەرگرت، ساڵی 1999 شازادە حەمزەی كرد بە شازادەی جێنشین، بەڵام ساڵی 2004 شازادە حەمزەی لە شازادەی جێنشینی لابردو شازادە (حسێن)ی كوڕی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین.  شازادە حەمزە لەدایكبووی 29ی مارسی 1980یە، پێشتر ئەفسەر بووە لە سوپای ئوردن، لە بۆنە فەرمییەكاندا لەناوخۆ‌و دەرەوەی وڵات نوێنەرایەتی شا عەبدوڵای برای دەكرد، سەرباری ئەمە سەرۆكایەتی لیژنەی راوێژكاری شاهانەی دەكرد بۆ كەرتی وزە، هاوكات سەرۆكی فەخری یەكێتی باسكەی ئوردن بوو.  "هەوڵی لادانی پادشا"  رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی مانگی نیسانی ساڵی رابردوو لەزاری بەرپرسێكی ئەمریكییەوە ئاشكرایكرد، دەسەڵاتدارانی ئوردن شازادە حەمزە بن حوسێنیان لە ماڵەكەی خۆیدا بەند كردووە‌و نزیكەی 20 بەرپرسی ئوردنی تریان دەستگیركردووە، ئەمە لەچوارچێوەی لێكۆڵینەوەیەكدا سەبارەت بە پیلانێك بۆ لادانی شا عەبدوڵا لە تەختی پادشایەتی. رۆژنامە ئەمریكییەكە دەڵێ:" دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانە دوای ئەوە هاتووە دیوانی شاهانەی ئوردن پلانگێڕییەكی پڕ گرێ‌و گۆڵی درێژمەودای ئاشكراكردووە‌و پلانگێڕییەكە لانی كەم كەسێك لە خێزانی شاهانە‌و سەرۆك هۆزەكانی‌و ژمارەیەك كەسایەتی لە دامەزراوەی ئەمنیی ئوردن لەخۆدەگرێت". لە كێشەكانی ساڵی رابردووی نێوان شا عەبدوڵاو شازادە حەمزەی برایدا، ئەمریكا پاڵپشتی لە شا عەبدوڵا كرد، ئەوكات مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش چوە سەر هێڵی ناكۆكییە خێزانییەكانی خێزانی شاهانەی ئوردن‌و  پاڵپشتی خۆی بۆ شا عەبدوڵا راگەیاند.  لەبارەی ئوردنەوە ئوردن ساڵی 1946 سەربەخۆیی وەرگرتووە‌و لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا رزگاری بووە، سەرباری ئەوەی وڵاتێكە سامانی سروشتی كەمی هەیە، بەتایبەتیش نەوت‌و ئاو، بەڵام توانیویەتی لەناوچەیەكدا خۆی رابگرێت كە چەندین دەیەیە لەناو ململانێی‌و جەنگی یەك لەدوای یەكدایە.  

(درەو):  حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی زۆرینەی پەرلەمانییان لە خولی نوێی پەرلەمانی لوبناندا لەدەستدا، ئەمە بەگوێرەی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردن كە (بەسام مولەوی) وەزیری ناوخۆی وڵات رایگەیاند.  حزبوڵا كە دیارترین هێزی سیاسی‌و سەربازی لوبنانە‌و لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت، لە پەرلەمانی ماوەتەواوبووی لوبناندا لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا لە كۆی (128) كورسی، زیاتر لە (70) كورسییان هەبوو.  ئەو لیستانەی هەڵبژاردن كە لەناو خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی بەر لە دوو ساڵی لوبنان دژی دەسەڵاتی سیاسی دروستبوون، لەم هەڵبژاردنەدا لانی كەم (13) كورسی پەرلەمانیان بردوەتەوە.  (12) كەس لەوانەی بۆ ئەم خولە سەركەوتوون بۆ پەرلەمان، لەو روخسارانەن كە پێشتر هیچ پۆستێكی سیاسییان لە لوبناندا بەدەستەوە نەبووە، دەكرێت ئەمانە لەگەڵ پەرلەمانتارانی سەربەخۆی تر لە حزبە نەریتییەكان پێكەوە فراكسیۆنێكی یەكگرتوو دروست بكەن.  ئەنجامی هەڵبژاردن نیشانی دەدات پەرلەمانی نوێی لوبنان چەند فراكسیۆنێكی ركابەر لەخۆدەگرێت كە هیچ یەكێكیان بەبێ ئەوەی تر ناتوانێت زۆرینەی رەها پێكبهێنێت، ئەمەش بەبۆچونی چاودێران وادەكات دابەشبوونی زیاتر دروست ببێت.  بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردن، حزبوڵا لەگەڵ (بزوتنەوەی ئەمەل)ی هاوپەیمانیدا كە بزوتنەوەیەكی شیعەیە‌و (نەبی بڕی) سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، بەیەكەوە پارێزگارییان لە كورسی پێكهاتەی شیعە لە لوبنان كردووە كە (27) كورسییە، بەڵام هاوپەیمانەكانیان چەند كورسییەكیان لە بازنە جیاوازەكانی هەڵبژاردندا دۆڕاندووە.  ئێستا نازانرێت تێكڕای ژمارەی ئەو كورسییانە چەند دەبێت كە حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی لە پەرلەمانی نوێی لوبناندا كۆی دەكەنەوە، بەڵام ئەوە دەزانرێت ئەوەیە كە ناتوانن ژمارەی كورسییەكانیان بگەیەننە (65) كورسی كە زۆرینەی رەها پێكدەهێنێت.  هەروەك نازانرێت ئایا پێگەی ئۆپۆزسیۆنی نوێی سیاسی لوبنان چۆن دەبێت، كە ژمارەیەكیان گوتاری یەكخستنی چەكیان لە دەستی هێزە شەرعییەكانی وڵاتدا هەڵگرتووە‌و زۆرینەیان جەخت لەسەر گەشەپێدانی سیستمی وڵات‌و چاكسازیكردن لە دادگا‌و  بنیادنانی دامەزراوەكان دەكەن دور لە لایەنداریی‌و پشكێنەی تائیفی.  رەنگە ئۆپۆزسیۆنی نوێی لوبنان لەگەڵ ئەو حزبە نەریتییانەی تردا هاوپەیمانێتی بكەن كە تاڕادەیەك بانگەوازی "شۆڕش" كردووە، لەم حاڵەتەدا رەنگە دەنگی ئەم توێژە سیاسییە زیاتر لە پەرلەمانی نوێی لوبناندا ببیسرێت.  لەبەرامبەردا پارتی (هێزەكانی لوبنان) كە نەیاری حزبوڵایە، لەم هەڵبژاردنەدا لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا ژمارەی كورسییەكانی لە (15 كورسییەوە بۆ 19 كورسی) زیادی كردووە.  لە پێكهاتەی سوننەش كە بەهەمان شێوە نەیاری حزبوڵان، ژمارەیەك پەرلەمانتار سەركەوتوون بۆ پەرلەمان لەوانە (ئەشرەف ریفی) بەڕێوەبەری گشتی پێشووی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ كە نەیارێكی سەرسەختی حزبوڵایە.  سەعد حەریری سەرۆك وەزیرانی پێشووی لوبنان كە دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننەی لوبنانە‌و سەرۆكایەتی پارتی (رەوتی موستەقبەل) دەكات، بەشداری هەڵبژاردنی نەكردو بایكۆتی كرد.  سعودیە‌و ئێران كە دوو وڵاتی خاوەن هەژمونن لەناو دۆخی سیاسی لوبناندا، هێشتا قسەی كۆتایی‌و یەكلاكەرەوەی خۆیان لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی لوبنان نەكردووە، بەڵام ئێران دوێنێ رایگەیاند، رێز لە دەنگدان دەگرێت‌و هەرگیز دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆیی لوبناندا ناكات.  ئەمریكاش كە سزای بەسەر حزبوڵادا سەپاندووە، پێشوازی لە هەڵبژاردنی لوبنان كرد‌و سیاسەتمەدارانی ئەو وڵاتەی هاندا بۆ ئەوەی پابەند بن بەو چاكسازییە ئابورییانەی كە كەوتوەتە ئەستۆیان.  ئەمە یەكەمین هەڵبژاردن بوو دوای ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانە بەرفراوانەی كە ساڵی 2019 لوبنان بەخۆیەوە بینی دژی ئەو چینە سیاسییەی كە، لەسەر ئاستێكی فراوانی میللی وەكو چینێكی گەندەڵ‌و سەرنەكەوتوو تەماشا دەكرێن.  خۆپیشاندانەكانی لوبنان هاوكات لەگەڵ سەرهەڵدانی داكشانی دۆخی ئابوری وڵات دەركەوت، داكشانێك كە لە مێژووی زیاتر لە 150 ساڵی رابردووی جیهاندا هاوشێوەی نەبووە، بەجۆرێك ئێستا رێژەی 80%ی خەڵكی لوبنان لە دۆخی هەژاریدا ژیان بەسەردەبەن، ئەمە لەپاڵ كەمیی خۆراك‌و سوتەمەنی‌و دەرماندا.   لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی لوبناندا، حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی (رەوتی نیشتمانی ئازاد كە هێزێكی مەسیحییە‌و سەرۆك میشال عەون سەرۆكایەتی دەكات هەروەها بزوتنەوەی ئەمەل بە سەرۆكایەتی نەبی بڕی) لەكۆی (128) كورسی پەرلەمان (71) كورسییان بردەوە.  بە بەراورد بە هەڵبژاردنی 2018، لەم هەڵبژاردنەدا ئاستی بەشداری دەنگدەرانی لوبنانی بەرێژەی 8% كەمی كرد، ئەمەش بەپلەی یەكەم  پەیوەندی بە بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەوە هەبوو لەلایەن سەعد حەریری وەكو دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننە، سعودیە كە پێشتر پاڵپشتی لە حەریری دەكرد، بۆ ئەم هەڵبژاردنە پاڵپشتی خۆی بۆ پارتی (هێزەكانی لوبنان) گواستەوە.  رەوتی (موستەقبەل) كە سەعد حەریری سەرۆكایەتی دەكات لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە كۆی (128) كورسی پەرلەمان (20) كورسی بردەوە، لەپاڵ بایكۆتكردنی هەڵبژاردن لەلایەن حەریرییەوە، هاوشێوەی عێراق زۆرێك لە دەنگدەران بێئومێد بوون لە چینی سیاسەتمەداری وڵاتەكەیان، ئەمەش هۆكارێكی تر بوو بۆ كەمی ئاستی بەشداریی.   

راپۆرت: درەو فەڕەنسییەكان لەبەردەم دوو بژاردەدان، سەرۆكێك هەڵبژێرن كە خۆیان دەڵێن تەنیا "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان"ە، یاخود سەرۆكێك  هەڵبژێرن كە تۆمەتبار دەكرێت بەوەی دۆستی سەرۆكی روسیا‌و دەیەوێت یەكێتی ئەوروپا هەڵوەشێنێتەوە. دەنگی سپی‌و بایكۆت براوە دیاری دەكات  دەنگدەرانی فەڕەنسا بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، ئەمڕۆ روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كردەوە.  ئەمڕۆ  فەڕەنسییەكان لەنێوان دوو بژاردەدا بڕیار دەدەن، بژاردەی یەكەم: هەڵبژاردنەوەی (ئیمانوێل ماكرۆن) كاندیدی میانڕەو بۆ پێنج ساڵی تری سەرۆكایەتی یاخود بژاردەی دووەم: كە پێدانی دەرفەتە بە  خاتوو (مارین لۆپان) كاندیدی رەوتی راستڕەوی توندڕەودا بۆ ئەوەی بۆ یەكەمجار لە مێژووی فەڕەنسادا پۆستی سەرۆكایەتی وڵات وەربگرێت.  خاتوو لۆپان روبەڕووی جەنگێكی قورس بوەتەوە، چونكە راپرسییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ركابەرەكەی بەجیاوازی (10) پۆینت لەپێش ئەوەوەیە. هەریەكە لە ماكرۆن‌و مارین لۆپان پێویستیان بەوەیە دەنگی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردندا دەنگیان بە كاندیدەكانی تری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی داوە.  هەردوو كارەكتەرەكە توانای جەمسەرگیرییان هەیە، بەڵام دەنگەكانیان گرەنتی نەكردووە، ماكرۆن لەلایەن نەیارە سیاسییەكانییەوە بە "لوتبەرز"‌و "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان" ناودەبرێت، لەبەرامبەردا خاتوو لۆپان بەوە تۆمەتبار دەكرێت پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ ڤیلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا هەیە. ماكرۆن كە سەرۆكی پێنج ساڵی رابردووی فەڕەنسا بووە، بەبەڵێنی گەورەی ئەنجامدانی گۆڕانكاری گەیشتە كۆشكی ئیلیزێ، بەڵام زۆرێك لە فەڕەنسییەكان گلەیی ئەوەی لێ دەكەن بەڵێنەكانی بەجێ نەگەیاندووە، سەردەمی سەرۆكایەتییەكەی ماكرۆن ناڕەزایەتی‌و قەیرانی پەتای كۆرۆنای بەخۆوە بینی‌و ئێستاش بەرزبونەوەی نرخ.  لەبەرامبەردا خاتوو مارین لۆپان لەو هەڵانەوە كە لە هەڵبژاردنی رابردوودا (2017) لەبەرامبەر ماكرۆن كردی‌و بەهۆیەوە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دۆڕاند، ئەمجارە وانەی وەرگرتووە. ئەم خاتونە كە رێبەری راستڕەوی توندڕەوە، ئەمە جاری سێیەمە دەچێتە ناو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، ئەگەر ئەمجارە بدۆڕێت، ئیتر مافی خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی فەڕەنسا نامێنێت. دیارترین پاڵنەری نادیار لەم گەڕەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی فەڕەنسادا، ژمارەی ئەو دەنگدەرانەیە كە رەتی دەكەنەوە پاڵپشتی هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بكەن‌و دەیانەوێت كارتی سپی بخەنە ناو سندوقەكانی دەنگدانەوە یاخود هەر بەشداری دەنگدان نەكەن‌و بایكۆت بكەن، ئەمڕۆ پشووی فەرمییە لەسەرتاسەری فەڕەنسا، بەوبۆنەیەوە تائێستا ئاستێكی كەمی بەشداری لە هەڵبژاردندا تۆماركراوە.  ماوەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كورت بوو، بەڵام بژاردەی دەنگدەران روونە لەنێوان سەرۆكی ئێستا كە پاڵپشتی لە یەكێتی ئەوروپا دەكات هەروەها كاندیدە ژنە نەتەوەپەرەستەكە كە هەوڵی قەدەغەكردنی (حیجاب)‌و كۆتوبەندكردنی (كۆچ) دەدات. ئەنجامی هەڵبژاردن هەرچۆنێك بێت، ئێوارەی ئەمڕۆ ماكرۆن دەچێتە سەر شانۆی بورجی ئیڤڵ‌و قسەی خۆی بۆ دەنگدەرەكانی دەكات.  شوێنە مردووەكەی دوای كاتژمێر حەوتی ئێوارە توانای كڕین پرسی یەكەمە بەلای دەنگدەرانی فەڕەنسییەوە، مارین لۆپان بەڵێنیداوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە. ئاستی لۆپان لە شارۆچكە بچوكەكان‌و ناوچە گوندنشینەكاندا باشە، چونكە ئەم ناوچانە لەسەردەمی سەرۆكایەتی ماكرۆندا لەڕووی ئابورییەوە دۆخیان باش نەبووە، لە شارۆچكەیەكی بچوكی وەكو "لاڤیرتی سو جوار" كە دەكەوێتە سەر روباری مارن‌و كاتژمێرێك لە خۆرهەڵاتی پاریسی پایتەختەوە دورە، مارین لۆپان پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە.  خاتوو سیسیل كە لە دەرەوەی یەكێك لە قاوەخانەكان دانیشتووە دەڵێ" پەتای كۆرۆنا كاریگەری لەسەر ناوچەكە هەبوو، بەر لە كۆڤید  یانەیەك هەبوو ناوی (ئەڤونیو دو لا شامپانیۆ) بوو، بەڵام داخراو ئێستا شوێنەكە لەدوای كاتژمێر حەوتی ئێوارەوە مردووە"، سیسیل لەبەرژەوەندی لۆپان دەنگدەدات، (فرید)یش كە كارمەندە لە تۆڕی شەمەندەفەری پاریس دەنگ بە ركابەرەكەی ماكرۆن دەدات‌و دەڵێ" خەڵك ناتوانن پارەی غازو كارەبا بدەن، من كاتێك لە پاریسم شتەكان زۆر گرانن، تۆ دەبێت نان بخۆیت"، باسی لەوەكرد، ئەو كۆچبەرە ئەفریقیانەی كە ئەو لە پاریس دەیانناسێت دەنگ بۆ لۆپان دەدەن.  زۆرێك لە دەنگدەرە شەرمنەكانی لۆپان لە شارۆچكەكەدا هەن كە دەڵێن فەڕەنسا پێویستی بە گۆڕانكارییە، تەنیا ئەم قسەیە دەكەن.  لۆپان بە وردی بۆچونەكانی خۆی راستكردوەتەوە، بەڵام هێشتا پلان بۆ ئەوە دادەنێت ریفراندۆمێك رێكبخات بۆ دانانی رێوشوێنی توند دژ بە دیاردەی كۆچبەری، رەنگە ئەم بیرۆكەی ئەو بۆ "ئەوروپای وڵاتان" ببێتەهۆی لێكهەڵوەشاندنەوە یەكێتی ئەوروپا. رەنگە جان كلود (66 ساڵ) لەگەڵ دوژمنایەتی یەكێتی ئەوروپادا كۆك نەبێت، بەڵام سكاڵای هەیە لەوەی زۆرێك لە خەڵك سیستمی چاودێری كۆمەڵایەتی لە فەڕەنسا دەقۆزنەوە‌و مادەی هۆشبەر بەكاردەهێنن.  لۆپان‌و پوتین   ئاستی جەماوەریی ئیمانوێل ماكرۆن لەناو لاوان‌و ئەو دەنگدەرانەی كە تەمەنیان كەمە، زیاد دەكات، دۆخەكە لە "لا ڤیرتی"یش بەمشێوەیە. خاتوو سیرینا (18 ساڵ) كە ژمێریارێكی تازە كارە، لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە نیگەرانە‌و دەڵێ" بەڕاستی نازانین هەستی لۆپان بەرامبەر بە پوتین چۆنە. گۆڕینی سەرۆك لە ئێستادا رەنگە ببێتەهۆی ناسەپامگیریی".  نیكۆل (76 ساڵ) كە كتێبخانەیەك لە گوندێكی نزیك بەڕێوەدەبات، تێبینی ئەوەی كردووە زۆرێك لە خەڵك بەرەو ئاڕاستەی راستڕەوی توندڕەو دەڕۆن. نیكۆل دەڵێ" من لەبارەی لۆپانەوە نیگەران نیم، نیگەرانم لەوانەی لە پشتی لۆپانەوە- یاریدەدەرەكانی".  ئاستی مارین لۆپان لە شارە گەورەكاندا باش نییە لەوانە پاریس‌و لیۆن، ركابەرەكەی لە راپرسییەكانی گەڕی دووەمی هەڵبژارداندا پێشی كەوتووە. بەڵام پاڵنەری یەكلاكەرەوە لەم هەڵبژاردنەدا، دەچێتە بەرژەوەندی ئەو كاندیدەی كە پاڵپشتی 22%ی دەنگدەران بۆخۆی زامن دەكات، ئەم دەنگدەرانە ئەوانەن كە دەنگیانداوە بۆ كاندیدی چەپی توندڕەو (جان لوك میلنشون). میلنشون بە جیاوازییەكی كەم بە لۆپان دۆڕا، بەڵام لە چەند شارێك هەڵبژاردنی بردەوە لەوانە (مارسیلیا)‌و (نانت)، لە شارۆچكەی (تراب) كە زێدی میلنشون-ە لە باشوری خۆرئاوای پاریس، كورتهێنان لە دەنگدەرانی لۆپاندا هەیە.  یەكێك لە خاتونە لەچكبەرەسەرەكان لەبەردەم بازاڕێكی لۆكاڵیدا راوەستاوە‌و ئیدانەی سیاسەتەكانی راستڕەوی توندڕەو دەكات‌و بە "رەگەزپەرەستانە" ناوی دەبات، دەڵێ" بۆچوونی باو ئەوەیە وەكو ناڕەزایەتیی بەشێوەیەك دەنگ بدرێت كە لە سودی هیچ یەكێك لە كاندیدەكاندا نەبێت، بەڵام رەنگە دەنگ بە ماكرۆن بدەم یان هەر دەنگ نەدەم".  پێدەچێت زۆرێك لە دەنگدەرەكانی میلنشون لەم شارۆچكەیەدا، هێشتا لەبارەی دەنگدانەوە دوودڵ بن. موراد دەڵێ رەنگە ئەو بە كارتی سپی دەنگبدات، ئاماژە بەوە دەكات" ماكرۆن بۆ دەوڵەمەندەكانە زیاتر لەوەی بۆ هەژاران بێت" هەرچەندە هێشتا پێیوایە رەنگە لە بەرژەوەندی ماكرۆن دەنگ بدات.  پێدەچێت تێكڕای بێكاریی روو لە كەمبونەوە بكات‌و توانای كڕین بەبەراورد بە ساڵی 2017 زیاد بكات، بەڵام زۆرێك لەو دەنگدەرانەی پاڵپشتی چەپەكان دەكەن، هەست بە نائومێدی لە سەرۆكی ئێستا دەكەن، ئەمەش بەهۆی كەمبونەوەی ئاستی یارمەتی نیشتەجێبوون بۆ ملیۆنان كەس لەوانەی كە داهاتیان كەمە، هەروەها هەڵوەشاندنەوەی باجی سامان كە دەوڵەمەندەكانی كردبووە ئامانج.  كاتێك  ئیمانوێل ماكرۆن گەیشتە دەسەڵات، بەڵێنی گۆڕانكاری هەبوو. بەڵام ئەو تێبینییەی كە لە هەموو شوێنێكدا گوێبستی دەبیت ئەوەیە هەرگیز هیچ شتێك نەگۆڕاوە. ئەگەر راپرسییەكان وردبن‌و ماكرۆن سەركەوێتەوە، بەدڵنیایی بەهیچ جۆرێك ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەی ئاسان نابێت.  سەرچاوە: BBC  

درەو: راپۆرتی: ژوری توێژینەوەکانی گۆڕان دەستپێک ڤلادمیر پوتن سەرۆکی فیدراسیۆنی ڕوسیا لە ٢٤ شوباتی ٢٠٢٢ ئۆپەراسیۆن و جەنگی لەدژی ئۆکرانیا راگەیاند، جەنگەکەش لەژێر ناو و پاساوی«ڕێگریکردن لەو کۆمەڵکوژییەی حکومەتی ئۆکرانیا لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردودا گرتویەتیەبەر، بەدیاریکراوی لەو ناوچانەی ئۆکرانیا، کە ڕوسی زمانن و داوای مافی چارەی خۆنوسین دەکەن». لە بەرامبەر ئەم هێرشەدا وڵاتانی ڕۆژئاوا، ئەوروپا و ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا، وەڵامی خێرای روسیایان دایەوەو لەڕێگەی سزادانی ئابوری و هاوکاری سەربازی پاڵپشتیان بۆ ئۆکرانیا راگەیاند، دژ بە هێرشەکانی ڤلادمیر پوتن. پاش جەنگی دووەمی جیهانی، ئەمە بۆ یەکەم جارە جەنگێکی لەم شێوەیە لە نزیک سنورەکانی ئەورپادا ڕودەدات. ئەمەش وایکردووە ناوچەکەو جیهان لەئێستادا ڕوبەڕوی پرسی ناسەقامگیر و سیاسی و ئابوری و سەربازی ببێتەوە. دیارە هێرش بردن و بەرگریکردن بۆ هەریەک لەم وڵاتانە پاڵنەر و پرسی جدی و هۆکاری خۆی هەیە، کە دیارترینیان بە بۆچونێکی ڕیالیستی، پەیوەندیدارە بەپرسی ئاسایش و سەقامگیر و بەرژەوەندی سیاسی هەریەک لە وڵاتانی زلهێزی جیهان و وڵاتانی ناوچەکەوە. تێڕوانین بۆ جەنگی ئۆکرانیا لە ڕوانگەی تیۆری و واقعی ڕاستەقینەی ڕوداوەکەوە، بەستراوە بەوەی بە چ چاویلکەیەک تەماشای ئەم پرسە دەکرێت. ئێمە لەرێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە هەوڵدەدەین ئەم پرسە وەک بابەتێکی زانستی سیاسی و نێودەوڵەتی شرۆڤە بکەین، دواتر هۆکار و لێکەوتەو سیناریۆکانی جەنگەکەو پێشبینی ئایندەی پەیوەدنییەکانی روسیاو ئۆکرانیا، بخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە. بابەتی ئاسایش و سەقامگیری بابەتێکی فکریە ، بەستراوە بە تێڕوانین کارەکتەرە سیاسیەکان بۆ دەوروبەری خۆیان. "باری بوزان" باوەڕی وایە کە خاڵی دەسپێکی بابەتێکی ئاسایشی پەیوەندیدارە بە بڕیاری کارەکتەرە سیاسیەکانەوە، بەڵام چەمکی هزری بونی ئاسایش مانایەکی تەواوی نییە بەڵکو ئاسایش بابەتێکە لە کۆمەڵگادا پێناسە دەکرێ و دەناسێنرێت، بۆیە کاراکتەرەکان ئەتوانن هەندێک لە بابەت و پرسەکان بە دەستدرێژی لێک بدەنەوە و بەرامبەرەکانیان وا لێبکەن لە بەرپرسیاریەتیەکان پەیڕەی بکەن، کەواتە ئاسایش بابەتێکی کۆمەڵایەتیە. بۆیە دەتوانین بڵێین تێگەشتنی تاک وەک کائینێکی کۆمەڵایەتی لەلێکدانەوە و بۆچون و خوێندنەوەی بۆ بابەتی ئاسایش گرنگیەکی تەواوی هەیە. لێرەدا جەنگی ئۆکرانیا وەک بابەتێکی ئاسایشی لەپاڵ بابەتەکانی تردا لێک دەدەینەوە، دەرک و تێگەشتی سەرۆکی ڕوسیا و ئۆکرانیا و پاشانیش وڵاتانی ناتۆ لە ڕوانگەی ئەم تیۆریەوە بۆ پرسی ئاسایشی ناوچەکە دەخەینە ڕوو. چوارچێوەی تیۆری یەکێک لە سادەترین تیۆریەکانی بابەتی ئاسایش تێروانینی تیۆری مەتەڵی ئاسایشە ،  هەوڵی لە نیشاندانی گرفتی ئاسایش داوە. تیۆری مەتەڵی ئاسایش، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە تێگەشتی کاراکتەرەکان بۆ بابەتی ئاسایش ڕۆڵی سەرەکی هەیە. کاراکتەرەکان لە بابەتی تێگەشتی ئاسایش (چ دروست، چ نادروست)، ئەگەر هاتوو بە دەستدرێژی لێکیاندایەوە، ئەوا ڕەفتار لەخۆ نیشان دەدەن و دەست بەهێرشکردن دەکەن، لە بیر و هۆشی خۆیاندا ئەم ڕەفتارە ڕواڵەتێکی تەواو بەرگریکارانەی هەیەو ئەو گریمانە دادەنێن کە نیەتی ئەمان بۆ دراوسێکانیان تەواو ئاشتیانەیە. لەکاتێکدا بەو شێوە نیەو دراوسێکانیان دەرک و لێکدانەوەی تەواو جیاوازیان هەیە. ئەم بابەتەش لای لایەنی بەرامبەر بونی هەیە، بۆ بەرزکردنەوەی پارێزگاری لە خۆی، دەست بەهەموو کارێکەوە دەنێت، ئەم سوڕە بەو جۆرە بەردەوام دەبێت، تا بارودۆخەکە ناسەقامگیرتر دەبێت. بۆیە لە ئاوا بارودۆخێکدا ناتوانی نیەتی کاراکتەری بەرامبەر بخوێنیتەوە. بۆیە دەبێت خۆت بۆ بەکار هێنانی هەرجۆرە ئامرازێک ئامادە بکەیت. لەسەر بنەمای ئەم تیۆریە دوو جۆر کێشە بونی هەیە، یەکەم تێگەشتن ( ئیدراک)، دووەم بەڵگە (اسناد)، واتە سەرەڕای کێشەی تێگەشتن کە دەبێتە هۆکاری بڕیاردان جا چ دروست یان نادروست لە هزری بڕیاردەرانی لایەنی بەرامبەر، لەڕوانگەی دەرونناسی دروست بونی هۆکار و کاریگەری دیاردەکە، لە بارودۆخەکەدا لێک نزیک دەبنەو و وەک یەک وان.  کێشەی دووەم کە بەڵگەیە، واتە تێڕوانین و نیشاندانی ڕەفتاری ئەوان دەبەسترێتەوە بەخو و نیەت و کەسایەتیانەوە، بۆ نمونە سیاسەتمەدارانی ئەمەریکا لە سەروبەندی جەنگی ساردا، جێگیرکردنی سوپای سوریان لە ئەوروپای رۆژهەڵات، دەبەستەوە بەخەسڵەتی هێرشکاری و کارەکتەری شەڕانگێزی سیاسەتمەدارنی سۆڤیەتەوە، واتە ئەم پرسەیان نەدەبەستەوە بە هۆکاری دروست بونی ناتۆ و بونی ئەو هێزە لە ناوچەکەدا، کە لەبەرامبەردا سۆڤیەت سوپایەکی لەدژی جێگیر کردبو. دیارە لەبارودۆخی وەک ئێستادا ئەم تێڕوانینە بۆ ئێستاش دروستە، وەک بڵێی مێژوی هزری سیاسەتمەدارەکان خۆی دوبارە دەکاتەوە. هزری "ڤلادمیر پوتن" و بێ ئۆقرەی ئەو لە بوونی هێزی ناتۆ و جێگیرکردنی پێگەی سەربازی ناتۆ لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپای نزیک لەڕوسیا، ئەو بۆچونە بۆ ڕوسیا دروست دەکات کە ئامانجی ناتۆ و وڵاتانی ڕۆژئاوا ئامانجێکی هێرشکاری و دەستبردنە بۆ سیاسەتی ناوخۆی ڕوسیاو هەڵوەشاندنەوەی ئەو وڵاتە، وەک لێدانی گورزی دووەم پاش ڕوخانی یەکێتی سۆڤیەت. بۆیە "ڤلادمیر پوتن" لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەکەی باسی بابەتێکی مێژویی کرد، ئاماژەی بە ووتەی یەکێک لەڕاوێژکارەکانی  سەرۆک وێڵسن، سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمریکا کرد لەساڵی ( ١٩١٨)، کاتێک دەڵێت:"بۆ ئەوەی لە شەڕی ئیمپراتۆری ڕوس قورتار ببین، دەبێ خاکی ئەو وڵاتە دابەش بکرێت، بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ لە سیبریاوە دەست پێ بکەین". یەکێکی تر لە تیۆریەکان کە لە بواری ئاسایشە و پەیوەندیدار بە تێگەشتنە لە بابەتی ئاسایش تیۆری گریمانەی ، لەسەر بنەمای دەرونناسی تیۆری گریمانە پێشبینی دەکات کە تاک لە بارودۆخی سود هەوڵی مەترسیدار نادات، بەڵام لە بارودۆخی زیان هەوڵی مەترسیدار دەدات. لێرەدا سود و زیان بەگوێرەی خاڵی سەرەتای، یان سەرچاوەکەی لێک دەدرێتەوە. بە واتایەکی گۆڕان بە نیسبەت بارودۆخی ئێستا هەڵدەسەنگێنرێت، بەهای بەدەست هاتوو لە سەرئەنجامی جیاوازی خاڵی دەسپێک یان سەچاوە لەگەڵ سود یان زیانەکەیدا دەبێت. ئەگەر بمانەوێت ئەم بابەتە بەزمانی ئاسایشی  نێودەوڵەتی لێک بدەینەو بەم شێوەیە کە سیاسەتمەداران بە تێگەشتنی سودو زیان خۆیان، کە لەگەڵ ئەوانی تر هەیانە بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندی خۆیان (سیاسی، ئابوری)، هەنگاوی مەترسیدار هەتا ڕادەی جەنگ دەنێن، لە پێناو بەرژەوەندی تازەی خۆیان. بەشێوەیەکی گشتی لە بارودۆخی سود دژی هەنگاوی مەترسیدارن، لە بارودۆخی زیانکردن لەگەڵ هەنگاو مەترسیدارن. بۆیە پاراستن و مانەوەی سیستمی سیاسی ڕوسیا بۆ ڕابەرانی ئێستای ڕوسیا بابەتێکی حەیاتیەو بە بەهای جەنگ لێک دەدرێتەوە.   ئۆكرانیا :ناسنامەو پێگەی جیۆسیاسی و دیمۆگرافی  ئۆکرانیا لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتەوە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاوە، دووەم گەورەترین وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ئەورووپایە، ڕوبەرەکەی بریتییە لە (603 هەزار و 628) کیلۆمەتر دووجا، لەگەڵ روسیا لە ڕۆژھەڵاتەوە بە درێژایی (1576) کیلۆمەتر هاوسنورە، لە باکورەوە لەگەڵ بیلاڕووس بە (891) کیلۆمەتر، پۆڵەندا بە (428) کیلۆمەتر، سلۆڤاکیا بە (90) کیلۆمەتر و ھەنگاریا لە ڕۆژئاواوە بە (103) کیلۆمەتر، ڕۆمانیا بە (169) کیلۆمەتر و مۆلدۆڤا بە (939) کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوا، ھاوسنوورە. جگە لەوەی لە باشورەوە بەسەر دەریای ڕەش و دەریای ئازوف دا دەڕوانێت.  بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئوکرانیا زیاتر (44) ملیۆن کەسە کە دەکاتە (0.62%) دانیشتوانی جیھان. تەمەنی مام‌ ناوەندی دانیشتوانی  وڵاتەکە (39.8) ساڵە (69%) دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین. گرنگترین سەرچاوە سرووشتییەکانی وڵاتەکە بریتین لە (نەوت، گازی سروشتی، ئاسنی خاو، مەنگەنیس، خەڵووز، خوێ، گۆگرد، گرافایت، تیتانیۆم، مەگنیسیۆم، نیکل و جیوە و چەندان کانزای بەنرخی تر)  سروشتی پێگەی جیۆسیاسی ئۆكرانیا بەجۆرێكە كە ئەو وڵاتە كەوتوەتە نێوانی دووكوتلەی جیۆستراتیجی ئۆقیانوسی خۆرئاواو ئۆراسیاوە. ئەمەش وایكردووە پاش ڕوخانی یەكێتی سۆڤیەت و سەربەخۆبونی لەساڵی (1991)ەوە، ئۆكرانیا دوچاری جۆرێك لە دابەشبونی دیمۆگرافی و سیاسی  وكلتوری  و ئیتنی و مەزهەبی و كۆمەڵایەتی وئابوری ببێتەوە. لێكەوتەكان بەجۆرێكن كەروسیا توانیویەتی كاریگەری و هەژمونی هەبێت بەسەر كەرتی رۆژهەڵات و باشوری ئۆكرانیادا، هەرێمی(قرم – كریما) لەبەشی باشور بەتایبەتی، لەبەرابەردا ئەوروپا و ئەمریكاش كاریگەریان لەسەر كەرتی خۆرئاوا و باكوری ئەم وڵاتە دروستكردووە. بەشی رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا زۆرینەیان ڕوس زمانن و بەڕوسی دەدوێن. رێژەی ڕوس زمانەكانیش دەگاتە (17.3%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. لەڕویی مەزهەبیشەوە ئەم هاوڵاتیانە ئەرسەدۆكسین لەسەر شێوازی كەنیسەی بەروسیاوە پەیوەستن. هاوكات كاریگەرن بەبەها كۆمەڵایەتیەكانی ڕوسیا. لەڕویی كلتوریشەوە خاوەن كلتورێكی داخراون. لەروی ئابوریشەوە ئەم بەشە زیاتر پشت بەسامان وداهاتی كشتوكاڵی دەبەستن.  بەڵام بەشی خۆرئاواو باكوری ئۆكرانیا زۆرینە بەزمانی ئۆكرانی دەدوێن و رێژەیان دەگاتە (77.8%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. دانیشتوانی ئەم كەرتە زیاتر هەڵگری مەزهەبی كاسۆلیكی و ئەرسەدۆكسی و پرۆتستانتن لەگەڵ بونی كەمینەیەكی مسوڵمانیش. لەڕویی كلتوریشەوە كەوتونەتە ژێركاریگەری بەها كۆمەڵایەتیەكانی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكاوە. هاوكات لەڕویی ئابوریشەوە زیاتر پشت بەكەرتی کشتوکاڵ بە پلەی یەکەم و دواتر پیشەسازی و بازرگانی دەبەستن. لەڕوی سیاسیشەوە زۆرتر ئەو هێزانەی لەم بەشەدا بڵاوبونەتەوە كە پێشتر بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ناسران و مەیلدارن بۆ نزیكبونەوە لەسیاسەتەكانی وڵاتانی خۆرئاوا و ئەوروپاو ئەمریكا. ئەم کۆمارە لە ساڵی (1922)ەوە تا کەوتنی یەکێتی سۆڤییەت بەشێک بووە لەو یەکێتییەو لە (28/8/1991) سەربەخۆیی ڕاگەیاندووە. شاری (کیێڤ) کە گەورەترین شاری ئوکراینایە کرایە پایتەختی وڵاتەکە. لە ڕووی کارگێڕییەوە وڵاتی ئۆکرانیا، جگە لە دورگەی (قرم) کە خاوەنی خود موختارییە، دابەشکراوە بۆ (24) ناوچە یان پارێزگا.  ئۆکرانیاو توانا ئابورییەکانی  لەگەڵ ئەوەی ئۆکرانیا بەسەرەتایەکی خراپ دەستی پێکرد، لەگەڵ جیابوونەوەی لە یەکێتی سۆڤییەت خاوەنی ئابورییەکی بەهێز نەبوو، چونکە بەردەوام لەدوای ساڵی (1991)ەوە لەگەڵ ڕوسیا پەیوەندییەکانی ڕوو لە قەیران دەکات زۆرجاریش بڵاوبوونەوەی گەندەڵی گورزی گەورەی لە ئابورییەکەی داوە.  بەڵام بەم دواییانە یەکێک بووە لە دەوڵەتە خاوەن ئابورییە بەهێزەکان لە ناوچەکە، چونکە بایەخێکی گەورەی ئابوری ستراتیجی بۆ وڵاتانی ئەوروپی هەیە، ئەمەش یارمەتی دەربووە بۆ گەشەی خێرای وڵات، جگە لەوەی خاوەن سەرچاوەیەکی گەورەی سروشتییە لە بواری کانزاو کشتوکاڵ، سەرباری ئەو میراتە پیشەسازییەی لە یەکێتی سۆڤییەت بۆی بەجێمابوو.  بەپێی ئامارەکان بەرهەمهێنانی ناوخۆی وڵاتەکە لە ساڵی (2021) گەیشتووە بە (200) ملیار دۆلار، یەدەگی نەختینەیی (31.6) ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردنی بەرهەمەکانی خۆی داوە لە (68.24) ملیار دۆلار، بەم پێیەش تێکڕای گەشەی ئابوری لە وڵاتەکەدا برتیبووە لە (3.4%) بەپێی خەملاندنە نێودەوڵەتییەکان. کەرتی کشتوکاڵی ئۆکرانیا پشکی گەورەی بەخشیبووە بە گەشەسەندی ئابوری وڵاتەکە، ئەمەش بایەخێکی گەورەی بەخشیوە پێیان لەسەر ئاستی جیهان، چونکە ناردەنی بواری کشتوکاڵ (45%)ی هەناردەی ئۆکرانیا پێکدەهێنێت، بەشی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گونجاوی و فراوانی و بەپیتی خاکەکەتی کە نزیەکەی (40) ملیۆن هێکتار زەوی شیاوی هەیە بۆ ئەو بوارە.  ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن ئۆکرانیا ساڵانە (50) ملیۆن تەن بەروبوومی کشتوکاڵی بەرهەم دێنێت، لەنێویاندا بەرهەمهێنانی (28) ملیۆن تەن گەنم و هەناردەکردنی زیاتر لە (18) ملیۆن تەنی، ئەمەش پلەی شەشەمی وڵاتانی هەناردەکەری گەنم و چوارەم هەناردەکەری گەنمەشامی و پلەی سێیەم لە بڕی بەرهەمهێنان، پلەی دووەم لە بەرهەمهێنانی جۆ و پلەی چوارەم لە هەنارەکەری لەسەر ئاستی جیهان پێ بەخشیوە.  سەرەڕای گرتنی پلەی یەکەمی سەرئاستی جیهان لە هەنارەکردنی زەیتی گوڵەبەڕۆژەو پلەی سێیەم لە بەرهەمهێنان و هەنارەدەکردنی هەنگوین کە ساڵانە بەنزیکەی (81) هەزار تەن دەخەمڵێنرێت. هەروەها هەناردەکردنی میوەی وڵاتەکە ساڵانە دەگات بە (55) هەزار تەن لە میوەی جۆراوجۆر، جگە لە هەنارەکردنی (450) هەزار تەن لە گۆشتی سور و (431) هەزار تەن لە گۆشتی سپی. لە بواری کانزاشدا پشکێکی گەورەی هەیە لە بەرهەمهێنانی ئاسنی خاو کە ساڵانە (60) ملیۆن تەنە و بەم پێیەش پلەی شەشەم دەگرێت لەبەهەمهێنانی ئاسن لەسەر ئاستی دنیا و پلەی دووەم لە خاوەندارێتی یەدەگی جیوە لەسەر ئاستی ئەوروپا. پلەی یەکەم لە کبریت و پلەی دەیەم لەسەر ئاستی جیهان لە یەدەگی خاوی تیتانیۆم. لە بواری پیشەسازیدا ئۆکرانیا پلەی چوارەمی هەیە لە هەناردەکردنی ماتۆڕ (تۆڕباین) بۆ ویستگەی وزی ئەتۆمی و پەلەی دوانزەیەمیشی هەیە لە هەنادەکردنی چەک کە بە ملیارێک دۆلار دەخەمڵێنرێت، کە نزیکەی (700) هەزار کەس کاری لە کارگەکانی چەک کاردەکەن. ئۆکرانیا: سەرەتای قۆناغێکی نوێ لەگەڵ دەستپێكی ساڵی (2014) هاوڵاتیانی ئۆكرانیا ڕژانە سەرشەقامەكان، دژ بەسیاسەتەكانی حكومەتەكەی (ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ)، داوای سەرەكی نارەزایەتیەكانی شەقام بۆ دەست لەكاركێشانەوەی ناوبراو بوو. دەستپێكی بارگرژیەكانی ئۆكرانیا دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی ڕەتكردنەوەی ڕێكەوتن نامەیەكی بازرگانی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، لەلایەن "یانكۆڤیچەوە" ەبەرواری (21/11/2013)، ئەم هەڵوێستەی یانكۆڤیچ لێكدرایەوە بەخواستی ڕەتكردنەوەی پرسی بەئەندام بونی ئۆكرانیا لە (یەكێتی ئەوروپا). لەبەرامبەردا خواستی حكومەتی ئۆكرانیایان بۆ زیاتر نزیك بونەوەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەڕوسیا بەدیكرد. لەپاڵ ئەم هۆكارە و چەند هۆكارێكی ناوخۆی دیكەدا شەقامی ئۆكرانیا جوڵا و خۆپیشاندان ونارەزایەتی جەماوەری دەستیپێكرد. سات بەسات روبەری خۆپیشاندانەكان بەرفراوانتر دەبوو،  تێكهەڵپژانی زیاتر روویدەدا، ژمارەی قوربانیەكان بەرزدەبویەوە، هەموو ئەمانە رێگەی خۆشكرد بۆ (یانۆكۆڤیچ) سازش بكات، بەرامبەر داواكاریەكانی ڕای گشتی و ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەكەی، وەك بڕیاردان لەبارەی  (ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت و پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی و گێرانەوەی دەستوری پێشوتری ئۆكرانیا و كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار ... هتد)، بەڵام گشت ئەم هەنگاوانەی سەرۆك دادی نارەزایەتی خۆپیشاندەرانی نەداو هاوڵاتیان سوربون لەسەر داواكاریەكانیان. ئەوەی لەم نێوەندەدا هاوكێشەكەی بەسودی هاونیشتیمانیانی ئۆكرانیا یەكلاكردەوە، رۆڵی سوپاو هێزە ناوخۆیەكان بوو، كە بێلایەنی خۆیان لەكێشەكانی وڵات راگەیاند و نەچونە بەرەی  حكومەتەكەی یانكۆڤیچەوە. خۆپیشاندانەكان بەردەوام بون، سەرئەنجام كار گەیشتە ئەوەی كەلە (22/2/2014)دا سەرۆك كۆمار لەژێر فشاری شەقامدا ناچاربوو كۆشكی كۆماری وڵات جێبهێڵێت و بەرەو ڕوسیا هەڵبێت. لەگەڵ هەڵهاتنی سەرۆكیشدا راستەوخۆ پەرلەمانی ئۆكرانیا، كۆی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی گواستەوە بۆ سەرۆكی پەرلەمان، دواتر ڕاگەیەندرا؛ كە چیتر "یانۆكۆڤیچ" شەرعیەتی سەرۆكایەتی نەماوەو بەفەرمی لەپۆستەكەی دورخراوەتەوە. ئەوەی لەم نێوەندەدا دۆخی ئۆكرانیای لەكێشەیەكی ناوخۆییەوە گواستەوە بۆ ئاستی قەیرانێكی نێودەوڵەتی بریتی بوو لە دەست تێوەردانەكانی روسیا، بۆ نێو ململانێكانی ناوخۆی ئۆكرانیا لەژێر ناوی پاراستنی بەرژەوەندی هاوڵاتیانی بەرەگەز روسی دانیشتوی ئەو وڵاتە. لەبەرامبەریشدا هاتنە سەرخەتی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و سەپاندنی چەند سزایەك بەسەر روسیادا، وەك فشارێك بۆ كشانەوەی هێزەكانی لەسەر سنور و خاكی ئۆكرانیادا. ئیدی لە دوای روداوەکانی ساڵی 2014 لە کیێڤ، گرژیی سیاسی لە پەیوەندیەکانی ئۆکرانیا و روسیادا دروست بووە، لەوکاتەوە هەرێمی دۆنباس لە ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" تووشی قەیرانێکی سیاسی و سەربازی بووە و ئەم رووداوانەش گرژییەکی زۆری لە کریمیا روسیا لێکەوتەوە. لە کاتێکدا گرژی لەسەر سنووری ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" بەرزبووەوە لە دەرئەنجامی نمایشی هێزی سەربازی روسیادا لە ناوچەکە، ڕاپۆرتە هەواڵگرییەکانی ئەمەریکا  ئاماژە دەدەن بەوەی کە ئەم هەوڵ و ئامادەکارییەی  "مۆسکۆ" بە مەبەستی داگیرکردنی خاکی "ئۆکرانیا"  لێکدراوەتەوە. لەم بارەیەوە لە کۆبوونەوەی نێوان "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمەریکا و "ڤلادیمێر پۆتین" سەرۆکی روسیا لە 7ی کانوونی یەکەمی 2021 بایدن هەڕەشەی کردەوەی تووندی ئابووری و سیاسی لە دژی روسیا کردووە ئەگەر لە دژی دراوسێ ڕۆژئاواییەکەی ڕێوشوێنی سەربازی بگرێتەبەر و پشتیوانی وڵاتەکەی بۆ سەروەریی ئۆکرانیا و تەواوکاری خاکی دووپات کردەوە و داوای گەڕانەوەی کرد بۆئامرازی سیاسی  و دیپلۆماسی کردووە بە مەبەستی یەکلایکردنەوەی ناکۆکی و کێشەکان. دۆخی نێوان ئۆکرانیاو روسیا بۆ گەیشت بە ئێستا؟ لەدوای ڕوداوەکانی ساڵی (2014)ەوە هەڵهاتنی "ڤیکتۆر یانۆکۆڤیتچ" بۆ رووسیا و گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن پارتی مەیدان، رۆژئاوا و بەتایبەتی "ئەمەریکا" پشتگیریی ئۆکرانیای دەکرد. وەک کاردانەوەیەک مۆسکۆ دوای ئەوەی پارتی مەیدانی نزیک بە ئەورووپای یەکگرتوو و ئەمەریکا حوکمی گرتە دەست، لە دوو ناوچەی نزیک  رووسیا دەستیانکرد بە خۆپیشاندان، ئەوانیش؛ لە ناوچەی دۆبناس کە دەکەوێتە رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا لەسەر سنووری روسیا لە دۆنباس و لە نیمچە دوورگەی کرێمیا (قەرم). لە ساڵی 2014 لایەنگرانی "رووسیا" دەستیان بەسەر پەرلەمانی کرێمیادا گرت و ریفراندۆمێک رێکخرا، لە کرێمیا 95٪ داوایانکرد بە روسیاوە ببەسترێنەوە و بوو بە کۆمارێکی سەربەخۆ لەناو فیدراسیۆنی رووسی. رووسیا دەستی بەسەر هەموو دامودەزگاکان و چەک و سووپای ئۆکرانیادا گرت کە لە کرێمیا بوو،  بەتایبەتی لە پاپۆڕەکانی دەریایی ئۆکرانی. "رووسیا" تا زیاتر قوڕگی ئۆکرانیا بگرێت و بیخنکێنێ لەگەڵ "تورکیا" رێککەوت تا بۆڕی گاز بە تورکیادا ببات بەرەو ئەورووپا کە پێشتر تاکە رێگەی گازی "رووسی" بۆ ئەوروپا بە ئۆکرانیادا دەڕۆیشت. ئۆکرانیا و زۆربەی وڵاتان لە ئەوروپای یەکگرتوو و ئەمەریکا ئەم دەنگدانەیان رەتکردەوە و بە ساختەیان لە قەلەمدا و وتیان دەستی روسیای تیادا بووە.  تاکو ئێستا وڵاتان و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، کرێمیا هەر بە بەشێک لە ئۆکرانیا دەزانن و ستاتووەکەی نەگۆڕاوە. لەو کاتەوە  چەندین جار لایەنە ناکۆکەکان کۆبوونەتەوە بە ناوبژیوانی وڵاتانی ئەورووپا بەتایبەتی هەوڵەکانی (فەرەنسا و ئەلمانیا) لەلایەن و هەوڵە نێودەوڵەتییەکان لە رێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لەلایەکی ترەوە، بۆ کۆتایی هێنان بە ناکۆکییەکان  وگەڕانەوەی سەقامگیری  بێ ئاکام مانەوە، بەم جۆرە ناکۆکییەکان تا ئێستا هەر بەردەوامیان هەیە هەرودوو لا یەکتری تۆمەتبار دەکەن.     خواستی ڕوسیا بەرامبەر ئۆکرانیا بەپێی تێگەیشتنەکانی روسیا قەیرانی ئۆکرانیادا لەو نیگەرانییەوە سەرچاوەی دەگرت کە ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا مەبەستییانە ئەو بۆشاییەی نێوان (مۆسکۆ و کێیڤ) بقۆزنەوە وەک کارتێک لەبەرامبەر سیاسەتەکانی روسیا بەکارنێنن، لەبەرامبەر ئەمەشدا مۆسکۆ ئەمە بە مەترسییەکی گەورە دەبینێت لە ڕوانگەی گەماڕۆدانییەوە لە ڕووی سیاسی، سەربازی  و ئابووری، لەبەرئەوەی کریملین پێی وایە فراوانبوونی ناتۆ بەرەو ڕۆژهەڵات مەترسییەکی ئەمنی هەیە بۆ سەر روسیا، تێڕوانینی روسیا بۆ ئۆکرانیا وەک درێژکراوەیەکی مێژوویی و کولتووریش بەستراوەتەوە. بۆ ئەمەش هەموو هەوڵەکانی خستووەتە گەڕ تا هەڵگیرسانی ئەو جەنگەی ئێستا دەیبینین، ئەویش لە پێناو؛ 1.    وەرگرتنی گەرەنتی لە ڕۆژئاوا کە ئۆکرانیا ناچێتە پاڵ ناتۆ 2.    ڕاگرتنی هەڕەشە و جموجۆڵە سەربازییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا. ململانێی ڕوسیا و ئەمریكا و وڵاتانی ناتۆ لەقەیرانی ئۆكرانیادا قەیرانی ئۆكرانیا بەشێكی دانەبڕاوە لەململانێ‌ هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان، بەتایبەت لەنێوان روسیا و رۆژئاوادا، بەسەركردایەتی ئەمریكا. بۆیە دەكرێت بڵێین كە پێگەی ئۆكرانیا گرنگیەكی زۆری بۆ روسیا هەیە بەو پێیەی؛ 1.    لەڕوی مێژوویی و سیاسی یەوە ئۆكرانیا بۆماوەیەكی زۆر بەشێك بوە لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران (1919-1991). دواتریش هاوپەیمانێكی سیاسی گرنگ و پارێزەری بەرژەوەندی و ئامانجەكانی ڕوسیا بوە لەناوچەكەدا. 2.    لەڕوی جیۆپۆڵەتیكەوە ئۆكرانیا بۆ روسیا گرنگی خۆی هەیە، بەوپێیەی كە ئۆكرانیا دەرگایەكی كراوە و سنوردابڕە بۆ ڕوسیا لەبەرامبەری رۆژئاوادا. 3.    لەڕوی ئابورییەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، بەو پێیەی كە ئۆكرانیا دەرگای كراوەی ڕوسیایە بۆهەناردەكردنی گاز و نەوت بۆ وڵاتانی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست. 4.    لەڕوی سەربازیەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئۆكرانیا بوەتە بەشێك لەپشتێنەی ئەمنی بۆ ڕوسیا، لەبەر بونی بنكەی سەربازی و كەشتیگەلی ڕوسیا لە دەریای رەش و دورگەی سیفاستۆبڵدا.  دەكرێت بڵێین بەهەمان شێوە پێگەو دۆخی قەیرانی ئۆكرانیاش بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ لەئێستادا گرنگی تایبەت بەخۆی هەیە، لەبەر چەند هۆكارێك لەدیارترینیان: 1.    لەروی جیۆپۆڵەتیكەوە، ئۆكرانیا پێگەیەكی ستراتیژی گرنگی بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەیە، چونكە ئۆكرانیا دەكەوێتە سەر سنوری دەریای رەش و نزیكە لەنێوەندی ئاسیای ناوەراستەوە، كەهەردەم ئەمریكا لەم ناوچەیەدا دەیەوێت پارێزگاری لەهەژمونی تاكرەوی دەسەڵاتی خۆی بكات. 2.    ئۆكرانیا وڵاتێكی دەوڵەمەندە لەروی پیشەسازی بەرهەمهێنانی بواری چەكسازیەوە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەوڵ دەدەن، تاوەكو رێگربن لەبەردەم دەست راگەیشتنی روسیا بەم بوارەو سود لێوەرگرتنی تایبەتی خۆی لەو نێوەندەدا. 3.    ئۆكرانیا سنورێكی بەرفراوانی جوگرافی لەگەڵ روسیادا هەیە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ دەیانەوێت لەلایەك رێگربن لەپەرینەوەی هێزی روسیا بۆ نێوەندی ئۆكرانیا و دواتر بۆ ناوچەكانی ئاسایی ناوەراست، لەلایەكی دیکەش دەیانەوێت گەمارۆی سەربازی ئابوری سیاسی زیاتر بخەنەسەر روسیا، لەپێناو كەمكردنەوەی هەژمونی روسی لەناوچەكەدا. 4.    لە ئێستادا ئەمریكاو هاوپەیمانی دەیەوێت سود لەقەیرانی ئۆكرانیا ببینن، لەپێناو زەبرگەیاندن بەبەرژەوەندی تایبەتی روسیا، ئەم جەنگە بە قازانجی خۆیان شەکەت کردنی ڕوسیا بەلادا بخەن. 5.    ئەمریكا دەیەوێت قەیرانی ئۆكرانیا بقۆزێتەوە، بۆ دروستكردنی بەرەیەكی هاوپەیمان لەیەكێتی ئەوروپا، لەبەرامبەر بەرەی دژایەتیكردنی روسیادا. لێکەوتە ئابورییەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر ئاستی جیهان یەکەم: لەڕوی ئابورییەوە دەتوانرێت بوترێت زۆرترین کاریگەرییەکانی جەنگ، لەسەر ئابوری جیهان جێهێشتووە بەپێی داتاکان " Food Price Index"ڕیبەری  نرخی خۆراک کە مانگانە نرخەکان تۆمار دەکات، لە جیهان  لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا گەیشتووە (140.7) بەبەراورد بە مانگی  کانونی دووەمی ساڵی 2022 بە  ڕێژەی (3.9%) بەرزبۆتەوە بە ڕێژەی (20.7%) بەراورد بەساڵی 2021 بەزبوونەوە ڕویداوە،  بە پێی ئامارەکانی ڕێکخراو (FAO) نرخی ڕۆنی ڕوەکی لە سەرەوەی ڕێبەرەکەیە بۆ بەرزبونەوەی نرخەکان کە بەڕێژەی (8.5%) بەرزبۆتەوە. بەردەوامی بەرزبونەوەی ئەم نرخانەش ئەگەڕێتەوە بۆ خواستی بەکاربەران. و کەمبونەوەی (Palm Oil) لە وڵاتی ئەندەنوسیا کە گەورەترین   هەناردەکاری ڕۆنەی سۆیایە، هەروەها  بەرهەمی ( سۆیا) لە ووڵاتانی  ئەمریکای لاتین کەمبۆتەوە. تێبینی ئەوەش دەکرێت کە کێشەی هاتوچۆی پاپۆڕەکان لە ناوچەی دەریای ڕەش زەحمەتبوون ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  هەناردەی  خۆراک کێشەی بۆ دروستببێت.  بە پێی داتاکانی ڕێکخراوی (FAO) نرخی بەرهەمە شێرەمەنیەکان لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا بە ڕێژەی (6.4%) بەرزبۆتەوە بە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا، ئەمەش بەهۆی کەمی بەرهەمی شیر لە ئەوروپاداو باشووری دەریای پاسافیک کە ئوسترالیاو نیوزلەندا ئەگرێتەوە. سەرباری بەرزبونەوەی  بەردەوامی خواست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و  باکوری ئاسیا. هاوکات نرخی  گەنمەشامی بە ڕیژەی (5.1%) بەرزبۆتەوە بە هۆی کەمبوونەوەی لە هەناردەکردن لە ئۆکرانیاوە. لەگەڵ ئەوانەش نرخی گەنم کە خۆراکێکی سەرەکییە لە جیهاندا بە ڕێژەی (2.1%) بەرزبۆتەوە  بە هۆی کێشەی هەناردەکردن لە ناوچەکانی دەریای ڕەشدا.  بەرزبوونەوەی نرخی برنج لە جیهاندا بە ڕێژەی (1.1%) بە هۆی ئەوەی خواست   لەسەر برنج لەلایەن کڕیارەکانی ئاسیای نزیک و بە ‌هێزبوونی دراوی وڵاتانی هەناردەکار بەرامبەر بەدۆلاری ئەمریکی.  هاوکات نرخی گۆشت وەک لە ڕیبەرەکەدا هاتووە بە ڕێژەی (1.1%) بەرزبووەتەوە لە مانگی کانونی دووەمدا  بەتایبەتی (Bovine meat) گۆشتی مانگا بەرزترین نرخی تۆمارکردوە بە هۆی خواستی بەردەوام لەسەری  و کەمبوونەوەی خستنەڕوە هەروەها بەرهەمی گۆشتی بەراز زیادیکردوە بەڵام گۆشتی(Ovine meat) مەڕ و پەلەوەڕ کەمیکردوە. بەپێی داتاکانی ڕێکخراوی (فاو) ڕێبەرێ شەکر بە ڕێژەی (1.9%) نرخەکەی دابەزیوە. بەهۆی پێشبینی بەرهەمی باش لە هیندستان و تایلەندو  هەروەها باشترکردنی بەرهەمهینان لە بەرازیل. بە هۆی بەرزبونەوەی نرخ هەڵئاوسان لە نرخی خواردندا دروست بوە.  بەپێی لێدوانی ئابوریناسێکی ڕێکخراوی (فاو) ئەم بەرزبوونەوانە بۆتە هۆی ئەوەی ڕێژەی قازانج دابەزێت  لە ووڵاتە بەرهەمهینەرەکاندا. ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی  کە هانی جووتیارەکان نەدات بۆ وەبەرهینان و یارمەتی فراوانبوونی بەرهە بەرهەم نادات. بۆیە چاودێرانی ئابوری پێیان وایە شەڕی ڕوسیاو یۆکرانیا ناتوانرێت پشتگوێبخرێت. چونکە ئۆکرانیا یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی ڕۆنی گڵۆبەڕۆژەو گەنم، ئۆکرانیا لەگەڵ وڵاتی بیلاروسیا سێیەکی گەنمی جیهان بەرهەمدەهێنن، شەڕەکە بۆتە هۆی ناسەقامگیری بۆ بازاڕی  خۆراکی جیهان  و کەرتی وزەو هەتا کەرتی گواستنەوەش گرفتی بۆ دروستبووە، ئەمەش کاریگەری هەیە  لەسەر تەواوی پانتایی جیهان .  بەڵام بەرزترین هەڵئاوسان لە کەرتی ووزەدا تۆمارکراوە. بۆیە گرنگی تێگەیشتن لە شەڕی روسیاو ئۆکرانیا لە کاریگەرییەکانی لەسەر کەرتی ووزەی روسیاو ئۆکرانیا. بۆیە بازرگانەکان تەنانەت پێش ئەوەی یەکەم فیشەک بتەقێنرێت کاردانەوەی خۆیان هەبوو لەسەر شتومەکەکان، کە ڕٶڵی ئەو دوو وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا چۆن دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر ئەوروپای ڕۆژئاوا.   لە بارەی  پەینی کیمیاویەوە روسیاو بەلەڕوسیا بەیەکەوە لە (40%) بەرهەمی هەناردەی جیهان پێکدەهێنن. لە دەستدانی ئەم  بڕەی هەناردەی پەینی کیمیاوی کاریگەری هەیە لە بەرازیلەوە بۆ ئەمریکا و کێشەی  گەورەی  خستنەڕووی دروستکردووە .  ئەگەر باسی (تۆو) بکەین ئەو  شەڕە دووجار کاریگەری ئەبێت لەسەر خستنەڕوو. چونکە ناوچەکە ئێستا  یەکێکە لە گەورەترین وڵاتانی هەناردەکاری تۆو و بەتایبەت تۆویی بەرهەمە ڕۆنیەکان. ئەگەر بەهۆی  شەڕەکەوە نەچێنرێت، ئەوا جارێکی تر کاریگەری لەسەر خستنەڕوو دەبێت. ئێستا بەندەرە سەرەکیەکانی ئەو سنورە داخراون و کێشەی گواستنەوە دروستبوە. تەنانەت ئەگەر تۆوەکانیش دەستبکەون هەر کێشەی گواستنەوە دروستبوە.   بۆیە ئەگەر  کێشە دروستببێت بۆ کشتوکاڵی وەرزی بەهارو بەرهەمی  گەنم کە زستان چێندراوە بۆ  هەڵگرتنەوەی بەرهەمەکان و جوتیارەکان بکرێن بەسەرباز ئەوا کێشەکە زیاترو گەورەتر ئەبێت.  دووەم: لەڕوی سیاسییەوە ڕوسیا وەک هێزێکی نێودەوڵەتی پاش هەرەسی یەکێتی سۆڤیەت، لەڕوی کرداری و سیاسییەوە پێگەی بەتەواوی لاواز بوو، ئەمەش ڕێگە خۆشکەر بوو بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی ئەمەریکا، تاوەکو سیاسەتی هەژمونی خۆی، بێ بونی حەریفێکی سیاسی- سەربازی لە ناوچە جیاجیاکانی جیهان پێشبەرێت. گەرچی ئەم نیقاشە لە دنیای سیاسەتی نێودەوڵەتی مێژویەکی کۆنی هەیە، پەیوەندی بەو خاڵە جیاواز و بیرکردنە جیاوازانەوە هەیە کە هەریەک لە خۆرهەڵات و خۆرئاوا (ڕوسیا و ڕۆژئاوا) بۆ ڕۆڵ و پێگەو سیاسەتی نێودەوڵەتی هەیانە. دیارە دوبارە بونەوەی هێزێکی وەک یەکێتی سۆڤیەتی جاران لەم ناوچەیەدا دەتوانێت گرفت وتەگەرە بۆسەر سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریکا دروست بکات. ئەم گرفتە ئەتوانێت زۆر ڕوی هەبێت. بۆیە پاش ڕوخانی سۆڤیەت بەشێکی زۆر لە وڵاتانی سۆڤیەت لە ڕوسیا جیابونەوە، بێ مەرج لە دنیادا وەک وڵاتێکی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری ناسێندران. ئۆکرانیا یەکێک بو لەو وڵاتانە. ڕۆژئاواییەکان بەتایبەتی لە ناوچەکانی خۆرهەڵاتی ئەوروپا دەستیانکرد بە جێگیرکردنی هێز و پێگەی سەربازی، لە کۆتایی دەیەی سەدەی بیستەم بەتایبەتی لەڕێگەی ناتۆوە، ڕوسەکان لەم بارودۆخە بێزاری خۆیان دەربڕی، بەڵام بەهۆی ئەوەی لەوکاتەدا دەسەڵات و پێگەیان لاواز بوو، گوێ بە داواکاری و خواستەکانیان نەدرا. بەڵام ئێستا لەگەڵ هەڵگیرساندنی جەنگی ئەم دوایەی ئۆکرانیا، ئەگەینە ئەو باوەڕەی کە ئەم جەنگە تەنها جەنگێکی ئاسای نییە، یان نیگەرانی لە هەڵسوکەوتی سیستمێک لە ناوخۆی وڵاتێک دژی خەڵک و ڕەگەز و زمان نییە، بەڵکوو ئەم جەنگە جەنگێکی لە نێوان دوو بیرکردنەوەی جیاواز، دوو ترسی جیاواز دەتوانین بڵێن جەنگی دوو فەرهەنگی جیاواز. ڕۆژئاوایەکان هەر لە سەرەتای جەنگەکەوە ئەمەیان نەشاردەوە، ڕەفتاری ڕوسیایان بە ڕەفتارێکی دوژمنکارا لێک دایەوە،  خێرا یەکێتی وڵاتانی خۆیان تۆخ کردەوە، چەکی ئابوریان دژی ڕووس بەکار هێنا، ئۆکرانیایان وەک شەریکێکی ناڕەسمی خۆیان لەقەڵەمدا، بە مانایەکی دیکە جەنگێکی نوێنەرایەتی لە ڕێگەی وڵاتێکی سەربەخۆ.  دەتونین بڵین ڕوی سیاسی ئەم باتە قۆناغێکی نوێی سیاسەتی دنیای نێودەوڵەتیە، جەنگی دەسپێشخەریانەی  ڕوسیا ئەو نیگەرانیەی ڕوسیای تۆخکردەوە وەک لە بەشی چوارچێوەی تیۆری ئەم توێژینەوە ڕونمانکردەوە. کاراکتەر و سەرکردە سیاسیەکان لە بارودۆخی زیاندا دەست بۆ هەر هەنگاوێک دەبەن وادەزانن مەترسییە بۆ سەر پێگەو و ژیانی سیاسیان. بۆیە ڕوسەکان لە دوبارە هەڵوەشاندنەوە و لاوازکردن و گورزێکی دیکەی وەک ئەوە هەرەسی سۆڤیەت تەواو نیگەران و هەراسانن، دەستبردن بۆ جەنگ لە پێناو پاراستن و بەهاو فەرهەنگ مێژوی خۆیان لێک دەدەنەوە. گەرچی ئەم هەنگاوەش بیانخاتە ناو بارودۆخێکی سیاسی- ئابوری نالەبار، وەک ئەوەی ئێستا پێشبینی دەکرێت.   لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان یەکەم: لێکەوتەکان لەسەر عێراق بە هۆی شەڕی  ئۆکرانیا کە  یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی خۆراک و گەنم لە جیهاندا وا لە عێراق دەکات کە بودجەکەی بۆ کڕێنی خۆراک و گەنم و شمەکە هاوردەکراوەکان چەند ملیار دۆلارێک زیادبکات. هەرچەندە لە ئێستادا  کاریگەری ئەوتۆ بەدیارنەکەوتووە، چونکە بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەتوانێت قەرەبووی ئەو بڕی پارەیە بکاتەوە.  ئەوەی کێشەکە دروست دەکەت، ئەگەری دابەزینی نرخی نەوتە، لە عێراقدا کە سیستەمی (کۆبونی خۆراک) کاری پێدەکرێت، یەکێکە لە گەورەترین پڕۆگرامی خواردن  لە جیهاندا. تەنها لە گرانی گەنم  (3 ملیار دۆلار) خەرجی زیاد ئەکات لە بودجەی عێراق ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە ئاسایشی خۆراک لە چ ئاستێکی  ناسکدایە. نرخی خۆراک لە مانگی مایسی ساڵی 2020 وە لە بەرزبونەوەدایە. عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا (150 هەزار) تەن گەنمی هاوردەکردوە لە ئوسترالیاوە  کە نرخی تەنێک (450) دۆلاری پێداوە بۆ ئەم هاوردەیە بڕێ (70 دۆلار)ی زیاتر داوە بەوەی کە  لە گەنمی جووتیارانی ناوخۆ ئەکڕیتەوە. عێراق دەبێت بۆ ئەمساڵ نزیکەی (2 ملیۆن) تۆن  گەنم هاوردە بکات.  سەرباری ئەوەی گەنمی ئوسترالیا خواست لەسەری  زیادی کردووە بەهۆی  شەڕی روسیاو ئۆکرانیاوە، عیراق زۆر چاوی لەسەر هاورەدەکردنی گەنمە بەتایبەتی کە وا چاوەڕوان دەکرێت بەرهەمی ئەمساڵ خراپ بێت بەهۆی ووشکە ساڵیەوە.   بەڵام بەشێوەیەکی گشتی جەنگ کاریگەری ئەرێنی و کاریگەری نەرێنی ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق جێدەهێڵێت. هەرچی پەیوەندی بە لاینە ئەرێنییەکانی جەنگەوەیە بۆ عێراق خۆی لە زیادکردن داهاتی گشتی عێراقدا دەبینێتەوە، چونکە عێراق هەناردەکارێکی گەورەی نەوتە، ئەوەش ڕوونە کە هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا هۆکاری بەزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، کە بووە هۆی کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر داهات و دۆخی دارایی عێراق. هەندێک لە شارەزایان ئاماژە بە بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی (GDP) عێراقیش دەدەن بەهۆی دروستبوونی جەنگەکەوە. بەڵام ئاسەوارە نەرێنییەکانی جەنگ زۆرترە بە تایبەت لە رووی هەڵاوسانی نرخی گشتی شمەک و کاڵای هاوردەکراو. سەرەڕای داکشان لە کەرتەکانی وەبەرهێنان و بردنە دەرەوەی دراوە قورسەکان بۆ کڕینی شمەکی هاوردەکراو. دووەم: لێکەوتەکان لەسەر هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئەوەی ئەم شەڕەی ئێستای نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا لە خزمەتی گشتی جیهانیدا نییەو کاریگەری گەورەی سیاسی و سەربازی لەسەر ئاستی جیهانی جێدەهێڵێت، هاوکات کاریگەرییە ئابوورییەکانی بەخێرایی تر بەدیار دەکەوێت، هەرێمی کوردستانیش بەلانی کەمەوە ئەگەر بێ پریشکی ئەو ئاگرە نابێت و بەتایبەت لە ڕووی ئابوورییەوە، چونکە هەرێمی کوردستان ڕاستەخۆ پەیوەندی بازرگانی ئابووری لەگەڵ هەردوو وڵاتدا هەیە، بۆیە ئەوەی بۆ عێراق هەیە دەکرێت بۆ هەرێمی کوردستانیش ڕاست بێت. بۆنمونە هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئۆکرانیا، بەپێی زانیارییەکانی ژوری بازگانی سلێمانی، هەناردەی کۆمەڵێک شمەک پێداویستی لە وڵاتی ئۆکرانیاوە دەکات، وەک ؛(خواردن، شەربەت، شیرەمەنی، پسکی،  ئەندۆمی، پاكەرەوەخەڵوز، زەیتی گوڵەبەرۆژە، گەنم، رەشەوڵاخ...) سەبارەت بە پەیوەندییەکانی هەرێم و ڕوسیا، لەڕووی پەیوەندی دیبلۆماسییەوە روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە، بەرژەوەندی ئابوری گەورەشی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە. هاوکات كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە ساڵی (2012)ەوە لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری.   بۆیە بە زیادکردنی سزاکانی سەر ڕوسیا لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بۆ سەر تەواوی کەرتی وزەی ڕوسی ئەگەری کشانەوەی کۆمپانیا ڕوسییەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش چاوەڕوانکراو دەبێت، ئەمەش زیان بە کەرتی وزەو نەوتی عێراق و هەرێم دەگەیەنێت. سیناریۆکانی جەنگی روسیاو ئۆکرانیا 1.    بەردەوامی جەنگ  یەکێک لەسیناریۆ پێشبینیکراوەکان، ئەوەیە کەئەم جەنگ و ململانێیە کاتەکەی زیاتر بخایەنێت و ببێتە جەنگێکی ماوەدرێژ، وەک ئەوەی ئێستا دەبیندرێت، کەماوەی کەجەنگەکە نزیک بوەتەوە لە دو مانگ. بەشێکی ئەم سیناریۆیە پەیوەندیدارە بەرادەی سەرنەکەوتنی روسیا بەرامبەر ئۆکرانیا، لەچۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی شارە گەورەکانی ئەو وڵاتە. چونکە لەوانەیە روسیا نەتوانێت بەئاسانی هێزی سەربازیی پێویست جێگیربکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کەدەستیان بەسەردا دەگرێت. لەبەرامبەر ئەمەشدا ئۆکرانییەکان رۆژ بەرۆژ ئیرادەو توانای سەربازیان زیاد دەکات و شەڕی کۆڵان بەکۆڵان بەرامبەر پەلامارەکانی ڕوسیا زیاتر دەکەن و هاوڵاتیانی ئۆکرانیش پشتیوانیان بۆ وڵاتەکەیان زیاتر دەبێت و زیاتریش روبەروی هێرشەکانی روسیا دەبنەوە. لەلایەکی دیکەشەوە پێشبینی ئەوە دەکرێت، هێزەکانی رۆژئاوا رۆژانە ئاستی پشتیوانی سەربازییەکانیان بۆ ئۆکرانیا زیاتر بکەن. ئەمەش هێزی بەرگری ئۆکرانیا بەرامبەر روسیا بەهێزتر دەکات. هەمو ئەمانەش وادەکەن کەپێشبینی بۆ دوبارەوەی جەنگی روسیا لەچیچان، لەساڵی نەوەدەکاندا بکرێت. ئەوەبو کەجەنگێکی ماوەدرێژ لەنێوان روسیاو چیچانییەکان بەردەوام بو، ئاکامەکەشی خۆیی بینییەوە لەوێرانکردنی گرۆزنی پایتەختی چیچان. بەدرێژبونەوەی زیاتری ماوەی جەنگەکە، ئەگەری ئەوە هەیە کەسەرکردایەتی سیاسی روسیا، سیاسەتی خۆی بگۆرێت و هێزەکانی بکشێنێتەوە، هاوشێوەی کشانەوەی هێزەکانی لەئەفغانستان، دوای بیست ساڵ لەجەنگ دژی ئەفغانییەکان لەساڵی ١٩٨٩دا. بۆیە واقیعی جەنگەکە لەئێستادا ئەوەمان پێدەڵێت، ئەم سیناریۆیە بەهێزترین سیناریۆی چاوەروانکراوەو جەنگ بەردەوام دەبێت، تائەوکاتەی هەردولا بەتەواویبەمەرجەکانی یەکتر قایلدەبن و لەسەر مێزی دانوستان بۆ راوەستانی جەنگ و راگەیاندنی ئاشتی کۆدەبنەوە. 2.    ڕاوەستانی جەنگ بە ڕێگەی گفتوگۆ (دبلۆماسی) سەرەرای هەمو ئەو سیناریۆیانەی پێشتر باسکران، هاوکات ئەگەری راوەستانی جەنگ و دەستپێکردنی دانوستان لەنێوان روسیاو ئۆکرانیادا ئەگەرێکی بەهێزە. واتە ململانێ و جەنگ و کارەساتەکان، لەنێوان هەردو وڵاتدا چەندێک بخایەنن، سەرئەنجام دەبێت هەردولا لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن و بگەنە خاڵی لێک تێگەیشت بۆ راگەیاندنی ئاگربەست و راوەستانی جەنگ لەنێوانیاندا. ئەم سیناریۆیە یەکێکە لەسیناریۆ بەهێزو چاوەروانکراوەکان، ئەوەش بەهۆی ئەو هەمو لێکەوتەو زیانە سیاسی و ئابوری و سەربازییەی لەمیانەی مەیدانەکانی جەنگدا بەرهەردولا کەتوەو جەنگەکەش بۆ روسیا تائێستا بەئامانج نەگەیشتوە.  وەک ئاشکرایە، بەردەوامبونی جەنگەکە، تەنها زیانی بۆ ئۆکرانیا نابێت و زیانێکی زۆری گیان و سەربازی و سیاسی و ئابوری بەروسیاش دەگەیەنێت، لەلایەکی دیکەوە بەردەوامبونی ئەم جەنگە هەرەشەی جدی بۆ سەر دەسەڵاتی پوتن دروست دەکات. هاوکات لەگەڵ بەردەوامبونی ئەم جەنگەدا بەرژەوەندی وڵاتانی دیکەش دەکەوێتە بەرمەترسی. بەنمونە لەونێوانەدا دور نییە چەند وڵاتێک نێوەندگیری بکەن لەپێناو راگرتنی جەنگ و گێرانەوەی سەقامگیری بۆ سیاسەت و ئابوری جیهانی. کەلەئێستادا وردە وردە ئاماژە مەترسیدارەکانی ئەم جەنگە بۆ سەر ئابوری و سیاسەتی نێودەوڵەتی دروست بوە. لەلایەکی دیکەوە بەردەوامی ئەم جەنگە، جگە لەزیانی گیانی، وێرانکارییەکی لەرادەبەدەر بۆ ئۆکرانیا بەجێدەهێڵێت. بۆیە بەرپرسانی سیاسی ئۆکرانیا لەئێستادا بەتەواوی گەیشتونەتە ئەو قەناعەتەی، کەپێوسیتە تەنازولی سیاسی بکەن بۆ روسیا، ئەوەش بۆ رێگری لەبەردەوامبونی ئەو زیان و وێرانکارییەی لەماوەی دو هەفتەی جەنگەکەدا بەر وڵاتەکەیان کەوتوە. وەک ئەوەی زلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا، بەرەسمی داوای دانیشتن و گفتوگۆی لەپوتن کرد. رادەی رودان و بەدیهاتنی ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەکۆمەڵێک هۆکارەوە، بەنمونە پێویستە حکومەتی ئۆکرانیا بەمەرجەکانی روسیا قایل بێت و دان بەهەرێمی دۆنباس و دورگەی قرمدا بنێت لەبەرژەوەندی روسیادا، لەبەرامبەردا پێویستە روسیا هێرشەکانی بۆسەر ئۆکرانیا رابگرێت و دان بەسەربەخۆیی ئۆکرانیادا بنێت و رێگری لەپەیوەدنییەکانیان نەگرێت لەگەڵ ئەروپادا.  3.    کەوتنی ئۆکرانیاو راگەیاندنی حکومەتێکی نوێ ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەزیادکردنی سنوری هێرشی زەمینی و ئاسمانی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، بەتایبەتی زیادکردنی هێرشە ئاسمانییەکانی روسیا، دوای زیاتر لەپەنجا رۆژ، روسیا بەتەواوەتی هێزی ئاسمانی خۆیی بەرامبەر ئۆکرانیا نەخستوەتەکار، لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە هێرشی هەڕەمەکی و وێرانکەر بکاتە سەر تەواوی دامەزراوە فەرمییەکانی ئۆکرانیاو دەزگاکانی پەیوەندی وزە دوچاری وەستان بکاتەوەو بەهەزاران هاوڵاتی ئۆکرانیش بکوژرێن و ئاوارە ببن. لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە فشارەکان بۆ سەر حکومەتی ئۆکرانیا زیاتر ببێت و سەرۆکی ئۆکرانیا ناچار ببێت، قبوڵی شکست بکات و وڵات بەجێ بهێڵێت، یاخود خۆی رادەست بکات. لەم دۆخەشدا روسیا حکومەتێکی هاوپەیمانی مۆسکۆ دادەمەزرێنێت. لەم دۆخەشدا روسیا بەشێک لەهێزەکانی دەکشێنێتەوە. لێرەشەوە ئۆکرانیا هاوشێوەی بیلاروسیا دەبێتە وڵاتێکی هاوپەیمانی تەواوەتی روسیا. ئەم سیناریۆیە موستەحیل نییە، بەڵام رودانیشی وابەستەیە بەچەند هۆکارێکەوە، لەوانە زیادکردنی ئاستی هێرشەکانی روسیا بۆسەر ئۆکرانیا، هاوشانی باشتربون دۆخی روسیا لەجەنگەکەدا، ئەوەش بەشکانی ئەو هێزو ئیرادەو توانا سەرنجراکێشە جەنگییەی کە ئۆکرانییەکان لەماوەی رابردوی جەنگەکەدا بەرامبەر روسیا پیشانیاندا. بەڵام ئەوەی لەئێستای گۆرەپانی جەنگەکەدا دەیبین، تارادەیەک چانسی ئەم سیناریۆیەی دورخستوەتەوە. 4.    گەورەبونی سنوری جەنگەکە بۆ ئەوروپاو هاتنە ناوەوەی ناتۆ  یەکێکی تر لەئەگەرەکان ئەوەیە کە سنوری جەنگەکە ئۆکرانیا تێبپەرێنێت و چەند وڵاتێکی دیکەی ئەوروپاش بگرێتەوە. بەنمونە روسیا دوای ئۆکرانیا پەلاماری مۆڵدۆڤاو جۆرجیاش بدات، کەپێشتر ئەم دو وڵاتەش بەشێک بون لەیەکێتی سۆڤیەتی جاران و ئێستاش ئەندامی ناتۆ نین. هاوکات لەبەرامبەر پشتیوانی بەردەوامی رۆژئاوا بۆ ئۆکرانیا، پوتن هێز رەوانەی وڵاتانی بەڵتیق بکات، کەئەمانە ئەندامی ناتۆن لەنمونەی لیتوانیا، ئەمەش هەنگاوێکی مەترسیدار دەبێت بۆ روسیاو ئەگەرێکی دیکە دەبێت بۆ روبەروبونەوەی روسیا لەگەڵ ناتۆ. هەرچەندە ئەم سیناریۆیە ئەگەری رودانی زۆر بەهێز نییە، بەڵام یەکێکی لەو سیناریۆیانەی کەلە نێو هاوکێشەکانی ئەم جەنگەدا، سەرنجی دەچێتە سەر، بەتایبەت ئەگەر بێت و پوتن دڵنیابێت لەوەی لەئۆکرانیا شکست دەهێنێت و ناتوانێت ئامانجەکانی بپێکێت، ئەمەش مەترسی دروست دەکات بۆسەر دەسەڵاتی پوتن. بۆیە ئەگەر هەیە لەوکاتەدا پوتن ئاستی ململانێکان قوڵتر بکاتەوەو جەنگەکە سنورەکەی بەرفراوان بێت و جگە لەروسیاو ئۆکرانیا وڵاتانی دیکەی ئەوروپاو ناتۆش بێنە نێو جەنگەکەوە. تەنانەت هەندێک پێشبینی ئەوە دەکەن کەدور نییە لەکۆتاییدا، جەنگەکە بە ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی ناوکی وێرانکەر لەنێوان روسیا و ڕۆژئاوا کۆتایی پێ بێت.  5.    شکستی روسیاو گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی ئەو وڵاتە هەرچەندە سیناریۆی کەوتنی پوتن و گۆرینی دەسەڵاتی روسیا، سیناریۆیەکی تا ڕادەیەک لاوازە، بەڵام لەگەڵ بەرەوامبونی جەنگەکەو گۆرانکارییەکانی هاوکێشەی جەنگەکە لەبەرژەوەندی ئۆکرانیا، ئەم سیناریۆیەش بیری لێدەکرێتەوە. لەمبارەیەوە لۆرنس فریدمان مامۆستای توێژینەوەی سەربازی لەکۆلێژی گینگز لەلەندەن دەڵێت: "گۆرانی سیستەمی سیاسی روسیا پێشبینیکراوە، هاوشێوەی پێشبینی کردنی گۆرینی سیستەمی سیاسی ئۆکرانیا". ئەم ئاماژەیەش لەگەڵ بەردەوامی جەنگەکەو زیادبونی ژمارەی کوژراوەکانی روسیا بیری لێدەکرێتەوە، دورنییە لەناوخۆی روسیادا نیگەرانی هاوڵاتیان زۆر زیاتر ببێت لەوەی کەئێستا هەیە و راپەرینێکی جەماوەری دروست ببێت و پوتن پەنابباتە بەر توندوتیژی بۆ دامرکانەوەی نارەزایەتییەکان، سەرئەنجام دورنییە دۆخەکە لەدەستی دەربچێت و لەدەسەڵات دوربخرێتەوە. رۆژئاواییەکانیش لەمبارەیەوە دەڵێن ئەگەر پوتن بروات و سەرکردەیەکی میانرەو جێگەی بگرێتەوە، ئەوا سزاکانی رۆژئاواش بۆ سەر روسیا سوک دەکرێن و ئەوکات پەیوەدنییە دیبلۆماسییەکانی روسیاو ئەوروپاش ئاسایی دەبنەوە. بەڵام وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەم سیناریۆیە رودانی ئاسان نیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامبونی جەنگەکەو یەکلاکردنەوەی هاوکێشەکان، زۆرجار شتی چاوەروان نەکراو بەدوای خۆیاندا دەهێنن.     دەرئەنجام ڕکابەری و کێشمەکێش سروشتی سیستمی سیاسی نێودەوڵەتی لە کۆن و تازەدا بووە. جەنگە گشتگیر و جیهانیەکان لە ئەنجامی ڕکابەری و دنیابینی ئایدۆلۆژی و سیاسی، ئابوری، پاوەنخوازیی جیاوازی سەرکردەو کارەکتەرە سیاسییەکانی وڵاتانەوە بووە. بۆچون و هز و خوێندنەوەی جیاوازی کارەکتەرە سیاسیە جیاوازەکان، بە تایبەت لە دنیای نێودەوڵەتی بۆ پرسە ئەمنیەکان ئەتوانێ خەسارەت و بڕیاری زیان گەیەنەر و قەرەبوو نەکراو بەدوای خۆیدا بهێنێت. چونکە زۆرجار ئەم تێگەشتنە ئەکرێ هەڵەی حسابی و خوێندنەوەی ناواقیعی بۆ بابەتەکان بکرێت و سیاسیەکان دوچاری هەڵە تێگەشت بکاتەوە.  جەنگی دەسپێشخەرانەی ئۆکرانیا بابەتێکی گرێدراوی دنیای ئاسایشی نێودەوڵەتیە، خوێندنەوەی دوو دنیا بینی جیاواز بۆ نیەت و هاوکاری دوو لایەنی نێودەوڵەتیە، بۆ بارودۆخ و پرسە جیاوازەکان. جێگیر کردنی هێزی ناتۆ لە وڵاتانی خۆرئاوای ئەوروپا،  ڕوسیا دوچاری مەترسی دوبارەکردنەوەی مێژوو بۆ سیستمە سیاسیەکەی تۆخ دەکاتەوە،  نیەتی ڕۆژئاوا بۆ ڕوسیایەکی نەبوو لێک دەدرێتەوە. لە ڕوانگەی ڕۆژئاوایەکان هەستانەوەی هێزێکی وەک ڕوسیا، بە سەرچاوەی گرفتی ئایدۆلۆژی و ئابوری و سیاسی بۆ سەر پرۆژەکانی ئەوان لێک دەدرێتەوە، بۆیە هاوکاری کردنی ئۆکرانیا و یەکێتی ڕۆژئاوایەکان و سزای ئابوری ڕوسیا وەک باشترین بژرادە لێک دەدەنەوە لە ئێستادا. بۆ ڕوسیاش نزیک کردنەوەی جەنگ و ناسەقامگیرکردنی ئەوروپا و هێرشکاری بۆ سەر ئۆکرانیا وەک باشترین بژاردە دادەنرێت بۆ ئەو حاڵەتە نەخوازرو چاوەڕوانکراوانەی کە ڕوبەڕویان دەبێتەوە لە ئایندەدا.  گەرچی لەئێستادا سیناریۆی چارەسەری دبلۆماسی ئەگەرێکی کراوەیە، بەڵام دیار نیە، ئەم سیناریۆیەش بەتەواوی بەکوێ دەگات، چونکە ڕوسیا ئەم تیمە دیپلۆماتکارەی ئێستای ئۆکرانیا بەدەست نیشاندەی ڕۆژئاوایەکان دادەنێت، هەر ڕێکەوتنێک و تەنازولاتێک بە سودی وڵاتانی ناتۆ لێک دەداتەوە. لە لایەکی تر وڵاتانی ناتۆ پشگیری هیچ ڕێکەوتن و دبلۆماسیەتێک ناکەن گەر بێت و خواستی و بەرژەوەندی ئەوانی تێدا ڕوون ئاشکار نەبێت. بۆیە بەردەوام بونی جەنگەکە هێشتا ئەگەرێکی کراوە و بەردەوامە، لەم نێوەندەدا سەرخان و ژێرخانی ئۆکرانیا هاوشانی زیانی گیانی و مادییەکان، زەرەرمەندی سەرەکی دەبێت، لەبەرامبەردا هاوشێوەی ئۆکرانیا زیانە گیانی و مادییەکانی ڕوسیاش لەجەنگەکەدا بەردەوام دەبن، بەهۆی بەردەوامی سزاکانی رۆژئاواشەوە، ئابوری روسیا دوچاری پاشەکشەو زیانی زیاتر دەبێت.    سەرچاوەکان -    گەیلان عەباس، قەیرانەکانی ئۆکرانیا و لێکەوتەکانی، کتێبی (پرسە سیاسی و قەیرانە هەوچەرخەکان، ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم، 2015، لا 192-306) -    م. تەحسین وسو عەبدوڵڵا، قەیرانی ئۆکرانیا لە نێوان گریمانەکانی ڕووبەڕووبوونەوە و چارەسەرییەکان، ماڵپەڕی چاوی کورد؛ http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=24465&Jor=41&Jor2=5280&fbclid=IwAR2hSNe8TkEK-1TSfSyWtpKpwJDSMkup7Yp68OoazYH52lgXOtSlZABCFpg -    هەرێمی كوردستان لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9760 -    ئۆکرانیا.. هەناردەكارێكی گەورە، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9759 -    ژوری بازرگانی سلێمانی، کاری بازرگانی لەگەڵ ووڵاتی ئۆکرانیا بەتەواوی وەستاوە، ماڵپەڕی؛ https://www.sulcci.com/%da%a9%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%a7%d8%b2%d8%b1%da%af%d8%a -    جەنگ عێراق توشی بوژانەوەی دارایی و قەیرانی ئابوری دەکات، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10045 -    العربی الجدید، اقتصاد أوكرانیا.. إمكانات هائلە وقدرات چعیفە، علی الموقح الالکترونی؛ https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A3%D9%88%D9%83%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7-%D8%A5%D9%85%D9%83%  -    Jack S. Levy, 1997, prospect theory, rational choice, and international relations, International Studies Quarterly (1997) 41, 87–112. -     Helga Haftendorn, 1991, The SecurityPuzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International Security, International Studies  Quarterly(1991) 35, 3-17 -    Robert Tollast, Mina Aldroubi, Iraq‌s multibillion-dollar wheat import bill: how war in Ukraine affects the wider world, at; https://www.thenationalnews.com/mena/2022/02/25/ukraine-war-leaves-iraq-facing-multibillion-dollar-wheat-import-bill -    Emma Simpson, Ukraine war 'catastrophic for global food', at https://www.bbc.com/news/business-60623941#:~:text=The%20war%20in%20Ukraine%20will,essential%20raw%20materials%20from%20Rus -    Eddie Spence, Palladium Tops $3,000 as Market Braces for Hit to Russian Supply, at https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-04/palladium-tops-3-000-as-market-braces-for-hit-to-russian-supply -    Willie Vogt, Special report explores agriculture impact of Russia-Ukraine conflict, at; https://www.farmprogress.com/market-news/special-report-explores-agriculture-impact-russia-ukraine-conflict -    FAO Food Price Index rises to record high in February, at; https://www.fao.org/newsroom/detail/fao-food-price-index-rises-to-record-high-in-february/en -    Александр Крамаренко, Великая Отечественная 2.0; https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/velikaya-otechestvennaya-2-0/