.jpg)
نوسینی: سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتارێكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان رایدەگەیەنێت ووردەكاری ( ملیار) دۆلارەكەی هەرێمی كوردستان لە لوبنان ئاشكرا دەكات و رایدەگەیەنێت" كۆمپانیای ڕوزنەفتی روسی 60%ی بوریەكانی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕی لە كۆمپانیای ( كار) بەئامادەبوونی ئاشتی هەورامی وەزیری پێشوی سامانە سورشتیەكان، لەبەرامبەردا رۆزنەفت پێشەكی بڕی ( 1 ملیار) دۆلاری دا بە كۆمپانیای كار! " سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە نوسینێكدا بەناوی (وەردەكاری یەك ملیار دۆلارەكەی لبنان) باس لە وەرگرتنی شیری (250 ) ملیۆن دۆلارەكەی هەرێم دەكات و دەڵێت " ئاشتی هەورامی و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفتی روسی وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری و ڕێكەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان و ڕوزنەفت و كۆمپانیای كار دەكەن بەناوی (مورتەزا لاخانی بەڕەكەز پاكستانی) بۆ وەرگرتنی (250 ملیۆن) دۆلار، بۆ ڕێكەوتنێك كە پێكهاتووە لە 5 بلۆكی نەوتی و بازرگانی نەوت و بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش 1 ملیار دۆلاری نەوتی هەرێم لەبانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێم!" دەقی نوسینەكەی ( سەركۆ گەڵاڵی ) وەردەكاری یەك ملیار دۆلارەكەی لبنان و ئاشكراكردنی ناوی ئەو دەڵاڵەی نەوتی هەرێم كە 250 ملیۆن دۆلارەكەی وەرگرتووە .. سەرەتا كوردستانمان لەم نەخۆشی كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت توشی قەیرانێكی دارایی چاوەروان كراو بۆتەوە ،ھەرێم لە دۆخەدا خەرجی لە بەرھەم ھێنان زیاترە توانایی دابین كردنی موچەی نیە لە كاتی خۆیدا ،وە لەھەمان كاتدا كێشەی پێدانی پارەی بۆكۆمپانیا نەوتیەكان ھەیە كە لە كێڵگە نەوتیەكانی كوردستان كاردەكەن لەم سەروو بەندەشدا دەركەوت یەك ملیار دۆلاری حكومەتی ھەرێم لە لوبنان گیری خواردەوە ناتوانن بگەرێیتەوە بەدواچونمان بۆ ئەم كەیسە كردوە چونكە بە گەڕانەوەی ئەم بڕە پارەیە بەشێك لەم قەیرانە كاتیە چارسەر دەبێیت بۆیە لە بەدواچونەكانمان بۆ مان دەركەوت وردەكاری ٢٥٠ ملیۆن ویەك ملیارەكە بەم شێوەیە ئاشتی هەورامی و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری و ڕێكەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان و ڕوزنەفت و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ ڕێكەوتنێك كە پێكهاتووە لە 5 بلۆكی نەوتی و بازرگانی نەوت و بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش 1 ملیار دۆلاری نەوتی هەرێم لەبانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێم! ئەو كەسەش بریتیە لە (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانی، مورتەزا لاخانی شوێنی تایبەتی حەوانەوەی لەهەرێمی كوردستان هەیەو 20 ساڵە لەهەرێم دەڵاڵی نەوتە، ڕەگەزنامەی بەریتانی هەیە، پێش هەرێم لە عێراقیش خەریكی نەوت بووە وەك نوێنەری كۆمپانیای گلینكۆری بەریتانی-سویسری! مورتەزا لاخانی دەڵاڵی نێوەندگیری ڕێكەوتنی نێوان ڕوزنەفت و هەرێمی كوردستانە، ئەمەش پاش ئەوە دێت كە ئاشتی هەورامی بەنامەیەك ڕوزنەفت ئاگادار دەكاتەوە لەوەی مورتەزا لاخانی دەسەڵاتی پێ بەخشراوە بۆ دانوسان لەگەڵ ڕوزنەفت و كۆمپانیای كاری پارتی دیموكرات. مورتەزا لاخانی موچەی ساڵانەی پێدراوە بەبڕی 1 ملیۆن دۆلار! ئاشتی هەورامی لەسەر لاخانی دەڵێ : مورتەزا ئەزانێ كە كێ توانای كڕینی نەوتی هەرێمی هەیەو ناوی كڕیارەكانی لایە! مورتەزا ئەیزانی كێ مامەڵەمان لەگەڵ دەكات لەكڕین و فرۆشتنی نەوت دا، ئەو دەرگاكانی بەڕودا كردینەوە! ئاشتی هەورامی و ستافەكەی لەوەزارەتی سامانە سروشتیەكان ئەمەیان بە مورتەزا لاخانی كردووە تاكو خۆیان ڕاستەوخۆ ئەو پارەیە وەرنەگرن كە بڕەكەی 250 ملیۆن دۆلارەو مورتەزا وەریگرتووە! پارەكە بۆ حسابێكی بانكی لە قوبرس بەناوی كۆمپانیاكەی لاخانییەوە (IMMS) نێردرا لەوێشەوە بۆ بەیروت ڕەوانەكرا، ئێستە پارەی حكومەتی هەرێم لەڕێی ئەم دەڵاڵەی نەوتی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەو بانكەی لوبنان بەناوی بانكی (دەریای ناوەڕاست - med bank) گیریخواردووەو بۆیان ناگەڕێنرێتەوە كەبڕەكەی 1 ملیار دۆلارە! لە ئەمریكا سكاڵای لەم بانكە تۆماركردوە دوای ئەوەی سكاڵاكەی لەلوبنان لەلایەن ڕیمۆند ڕەحمەوە سەركەوتوو نەبوو! ڕیمۆند ڕەحمە بزنسمانێكی لوبنانیەو پشكی لەكۆڕەك دا هەیە! پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ بەرپرسانی پارتی هەیە. بۆ زانیاری كۆمپانیای (IMMS) بەڵێندەری لاوەكیی كۆمپانیای (MNR)ە، كە فرۆشتنی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبات و لەگەڵ سەعد عبدالله كە ڕاوێژكاری ئاشتی هەورامییە 12 هەژماری بانكی نێودەوڵەتیان دروست كردووە بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو پارانەی نەوت! كاتێك دیلۆیت وردبینی شەفافیەتی نەوت دەكات توشی شۆك دەبێ لەو ژمارە زۆرەی حساب بانكی كە بۆ فرۆشی نەوت و پارەی نەوت لە جیهاندا هەیە! ڕوزنەفت %60ی بوریەكانی گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان كڕی لە كۆمپانیای كار بەئامادەبوونی ئاشتی هەورامی، بۆ ئەوەش پێشەكی بڕی 1 ملیار دۆلاری دا بە كۆمپانیای كار! تەنانەت بۆری گواستنەوەی غازی چەمچەماڵ بۆ خورمەڵە لەلایەن ئاشتی هەورامیەوە %60ی دراوە بە ڕوزنەفت و %40ی بۆ كۆمپانیای كار، مافی خاوەندارێتی بۆریەكانی نەوت و غازیش %60ی بەتەواوی دراوە بە ڕوزنەفت. ئەمە پوختەیەكی ئەو فەزیحەی بەهەدەردانی داهات و سامانی نەوتی هەرێمە كەپێویستە زۆر كەسی لەسەر دادگایی بكرێ، فەرموو حكومەتی هەرێم ئەوە بەڵگەو ڕاستیەكان كە داوات كردووە! سەركۆ ئازاد گەڵاڵی بڕیاردەری لیژنەی سامانەسروشتیەكان ئەندامی لیژنەی دارایی
.jpg)
نوسینی: ئەحمەد حاجی رەشید " داهاتی هەرێمی كوردستان لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 500 ملیار) دیناربووە" ئەوە وتەی ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقە كە لە نوسینێكدا بەناوی (حكومەتداری و سیاسەت بەبەیاننامە ناكرێت و ناڕاوات بەڕێوە) وردەكاری داهاتی نەوتی هەرێم و عێراقی بڵاوكردۆتەوە. ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی بەوە كردووە" ئەگەر هەرێم ڕۆژانە ( 520 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتبێت واتە لە ماوەی مانگێكدا بڕی ( 15 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، جگە لە ناردنی بەتەنكەر بۆ پاڵاوگەكان ، كەواتە هەرێم لەفرۆشتنی نەوت بەتەنها بۆری (795 كلیۆن و 600 هەزار) دۆلاری دەست كەوتوە، ئەگەر داهاتی ناو خۆش (۲٠٠ ملیار) دینارێك بێت ئەوا بە دڵنیایەوە زیاتر لە ( ترلیۆنیك) دیناری بەدەست كەوتوە، ( 441 ملیار ) دیناری حكومەتی فیدراڵیش هاتووە بۆ هەرێم كە بڕی (۱۲) ملیار دیناری لێدەبڕێت ڕێكەوتنكراوە لەگەڵ بانكی مەركەزی ( عەلی عەلاق ) بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق پێی ڕاگەیاندین، ئەوا داهاتی هەرێم لە مانگی شوباتدا بە دڵنیایەوە زیاتر لە (یەك ترلیۆن و 500 ملیار) دینار داهاتی هەبوە لەمانگی شوباتدا " دەقی نوسینەكەی ( ئەحمەد حاجی رەشید) حكومەتداری و سیاسەت بەبەیاننامە ناكرێت و ناڕاوات بەڕێوە حكومەتی هەرێم بەتایبەت ئەم كابینەی ئێستا زۆر ئاكتیڤ و چالاكە لە بەیاننامە دەركردندا و هەر هەڵوێستەیەك دەبینێت یان دەیبیسێت خێرا بەیاننامەیەك یان ڕونكردنەوەیەك دەردەكات ، ڕاستە حكومەت دەبێت لەڕێگەی بەیاننامەوە لێدوانی وتەبێژەكەوە هاونیشتیمانیان ئاگادار بكاتەوە بەڵام گرفتەكە لەوەدایە ئەوەندەی بەیاننامەو ڕونكردنەوە بڵاو كردوەتەوە خەریكە لە زەرورەت دەردەچێت بۆیە بەیاننامەو ڕونكردنەوە بۆ كاتێك گونجاوە كە بابەتێك دەبێتە ڕای گشتی و حكومەتیش بە بەیاننامەیەك یان لەڕێگەی وتە بێژەكەیەوە ڕای خۆی ئاشكرا دەكات و هەندی چاریش هاوڕادەبێت لەسەر ئەوبابەتەی كەبوەتە ڕای گشتی وەك بڵاوبونەوەی ئەم پەتایە لە كوردستان. بەڵام لەبەیاننامە گرنگتر ئەوەیە كە حكومەت دەبێت چی بكات و چۆن ڕوبەڕوی دۆخەكە بوەستێتەوە ، لە ئێستادا حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیداڕالیش دوچاری كۆمەڵێك ئاڵانگاری بوون و بونەتە كێشەو گرفت و دەبێت چارە سەر بكرێن ئەگینا هەرس هێنان حەتمیەو ئەو كاتەش پەشیمانی دادی كەس نادات. گرفتی سیاسی : پێكنەهێنانی حكومەت لە بغدادو پەرت بونی نێوماڵی سەرجەم پێكهاتەو هێزە سیاسیەكانی عێراق سیستەمی سیاسی خستوەتە قەیرانێكەوە كەئەری روبەڕوبونەوەی خێراتر كردوەو ئەگەری ئەوەش هەیە بمانگێڕێتەوە بۆ ساڵەكانی (۱۹۹٥) ، بەرنامەی نەوت بەرانبەر خۆراك و بەندی (۷) و گەمارۆی ئابوری ،ئەم پێك نەهاتنە هەرێمی لێبەدەر نابێت و پریشكیشی بەردەكەوێت ، لەهەرێم كێشەو گرفتی نێوان هێزە سیاسیەكان خەریكە دەمانبەنەوە بۆ گرد لەیەك گرتن و (كەپكی حەمەد ئاغاو) و گردەكانی دیكە لە زیهنیەتی هاوڵاتیان دەرنەچوە ، تۆمەتباركردنی هێزەكان پاشەڕۆژی ڕونی نابێت . سەیرەكە لەوەدایە بۆ دەبەشكردنی پۆستەكانی بەغداد خێرا سەرۆكایەتی هەرێم بانگی سەركردەی هێزە سیاسیەكانی دەكرد بەڵام ئێستە چونكە دابەشكردنی پۆست لە ئارادا نییە ئەویش خۆی كەرەنتینە كردوە و بارودۆخەكەش خەریكە لەدەست دەردە چێت . گرفتی تەندروستی : ڤایرۆسی كروناو ئەم پەتایەی ئێستا وادەردەكەوێت كورد واتەنی (هەركەس بە پێی بەڕەی خۆی بەری دەكەوێت ) لەگەڵ لاوازی سیستەمی تەندروستی و بێئیمكانیەتی وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەراتیەكان و پابەندبونی هاوڵاتیان و مشورخوارنیان بۆ دۆخی تەندروستیان پەتاكەی بەشێوەیەك لەشێوەكان ڕاوەستاندوە لە تەشەنەی زیادو قوربانی زۆر . گرفتی ئابوری : هەموومان ئەوەمان بەدەیانجار دوبارەكردوەتەوە كە عێراق وڵاتێكی ڕەیعیە بەهەرێمی كوردستانیشەوە و لە ۹٠٪ بەرەو ژوریش پشتی بەفرۆشتنی نەوت بەستوە بۆیە با حسابێكی مانگەكانی داهاتومان بكەین بزانین چی بكەین بۆ هاوڵاتیان ، بۆ ئاگاداربوون ئێمە لەلێژنەی دارایی پەرلەمانی بغداد خەریكی ئامادەكردنی چەند وەرەقەیەكی كارین بۆ ئەوەی چۆن دەرباز بین لەم قەیرانە . فرۆشتی نەوتی عێراق : عێراق لەمانگی شوباتدا بڕی (۹۸۳٤۷۸۸٤) نەوەدو هەشت ملیۆن و كەسرێك بەرمیل نەوتی فرۆشتوە كە (۹٥۸٠٥۱۹٦) نەوەدو پێنج ملیۆن و كەسرێكی بەرمیلی نەوتی بەسرەیە و (۱۷٦٥٠۳۲) ملیۆنێك و كەسریك بەرمیل نەوتی لەبەندەری جیهانەوە و واتە نەوتی كەركوك و (۲۸۸۸۳۱) دوسەدوو هەشتاو هەشت هزارو كەسریك بەرمیلی لەڕێگەی ئۆردن یان بەئۆردنی فرۆشتوە و (٤۸۸۸۲٥) چوارسەدو هەشتاو هەشت و كەسریك بەرمیلی گەیارەی فرۆشتوە بە بڕی (٥٠٥۲٥۲۸۱۱۸) پێنج ملیار دۆلاو كەسرێك بە خرخی (٥۱.۳۷) پەنجاو یەك دۆلارو سی و حەت سەنت بە تێكرای مانگانەی (۳۳۹۱) سێ ملیۆن كەسریك .بۆیە بۆ مانگی سێ كێشەی پارەی نەوتی نەبوە. لەهەمانكاتدا داهاتەكانی دیكەشی لە گومرگ وباج و تادوایی هەر هەبوە . سەبارەت بەهەرێمی كوردستان هەرچەندە داتام بەڕونی لەبردەست نییە بەڵام خەمڵاندنیك دەكرێت بكەین بۆ داهاتەكانی مانگی شوباتیش لە هەرێمی كوردستان : ئەگەر هەرێم ڕۆژانە (٥۲٠٠٠٠) بەرمیل نەوتی فرۆشتبێت واتە لە ماوەی مانگێكدا بڕی (۱٥٦٠٠٠٠٠) پازدە ملێۆن شەش سەد هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتوە جگە لە ناردنی بەتەنكەرو بۆ پاڵاو گەكان ، چونكە هەرێم بەپاڵاوگەكانیش بەنرخی نزیك لەجیهانی دەیفرۆشێت لەكاتێك عێراق كە بە داتای ورد لامە ڕۆژانە (٦٠٠٠٠٠) شەشسەد هەزار بەرمیل دەداتە پاڵاو گەكان بەنرخی پاڵپشت نزیكی (۲)$ . كەواتە هەرێم لەفرۆشتنی نەوت بەتەنها بۆری بڕی (۷۹٥٦٠٠٠٠٠)حەوسەدو نەوەدو پێنج ملێۆن و شەش سەد هەزار دۆلاری دەست كەوتوە و ئەگەر داهاتی ناو خۆشی (۲٠٠) ملیارێك بێت ئەوا بە دڵنیایەوە زیاتر لە ترلیۆنیك دیناری بەدەست كەوتوە و (٤٤۱) چوارسەدو چل و یەك ملیاری حكومەتی فیدرال كە بڕی (۱۲) ملیارە ڕێكەوتنە لەگەڵ بانكی مەركەزی (علی علاق ) پێی ڕاگەیاندین ، ئەوا هەرێم بە دڵنیایەوە زیاتر لە (یەك ترلیۆن ) و (٥٠٠) ملیاری هەبوە لەمانگی شوباتدا . بۆئەوەی بێویژدانی نەكەم لە فرۆشتنی نەوت هەرچۆن عێراق تێچونی (كولفە الانتاج) بۆ هەربەرمیلێك لە نیوان (۹٠) سەنت تا( ۱٤)دۆلاری هەیە بەپێی قوڵی و جەودەی نەوتەكە ساڵانە بڕی (۱۳) سیازدە ترلیۆن جەولات تەراخیص دەدات هەرێمیش تێچوی دەرهێنان دەدات كە دەوترێت لە(٥٦٪) پارەی نەوت دەچێت بۆ قەرزو تێچووی كە ناڕوونی هەرێم ئالەمەدایە بۆ جێگەی خۆیەتی هەموو گومانە خراپەكانی پێببرێت كە كەس نازانێت جگە ژمایەك كەلەپەنجەكادەست تێناپەڕن زانیاریان هەیە ، بۆیە هەمیشە بڕی (۳۹٥) ملیار دینار دەنێرنە وەزارەتی دارایی هەرێم ، خۆ ئەگەر ئەو بڕەشی لێدەركەین زیاتر لە ترلێۆن دەمێنێتەوە . ئەی كوا ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ بۆ یاسای بوجەتان نیە لە ۲٠۱۳ وە بۆماوەی (۷)ساڵ بەخۆشتان دەڵێن حكومەت !!!!!!!!!!!!!! لە ئێستادا : سەبارەت بە داهاتە نەوتیەكانی عێراق : (۳۳۹۱) سێ ملیۆن كەسرێك بەنرخی ئەمڕۆ واتە داهاتی مانگی ئازار كەدەگاتە دەست حكومەت بۆ مانگی نیسان : نرخی نەوت برێنت لەنێوان ۲٤.٦۹$ بۆ ۲٥.٦۷$ واتە عێراق بەكەمتر لەو سعرە دەیفرۆشێت بە ناقس (۷) دۆلار (نەوتی خەفیف بە ناقس ٥ پێنج دۆلارو نەوتی سەقیل بە ناقس ۹ دۆلار بەتێكڕا دەكاتە ۷ $ دۆلار) واتە دەیفرۆشێت بە (۱۷_۱۸) $ و تێچوی دەرهێنانیش بە تیكڕا (۹) $ دادەنێن واتە عێراق بۆ هەربەرمیلێك تەنها (۹)$ بۆ دەمێنێتەوە. ۳۳۹۱٠٠٠*۹=۳٠٥۱۹٠٠٠سی ملیۆن پێنج سەدو نۆزدە هەزار دۆلار بۆ یەك ڕۆژ ۳٠٥۱۹٠٠٠*۳٠ڕۆژ=۹۱٥٥۷٠٠٠٠ كەمتر لە ملیارێك دۆلار *۱۲مانگ ۹۱٥٥۷٠٠٠٠=۱٠۹۸٦۸٤٠٠٠٠دە ملیار دۆلار و كەسرێك پرسیار؟ یەكەم : ئەگەر عێراق مانگانە پێویستی بەتەنها بۆ موچە پێویستی بە (۲۹۸٦) دوو ملیارو نۆسەدو هەشتاو شەش ملیۆن و كەسرێك هەبێت و مانگانەش كەمتر لە ملیارێكی واتە (۹۱٥) ملیۆن دۆلاری دەست بكەوێت دەبێت چی بكات؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ سەبارەت بە داهاتە نەوتیەكانی هەرێم كە مانگانە (۱٥٦٠٠٠٠٠) پازدەملیۆن بەرمیل و كەسرێك دەفرۆشێت بەهەمان حسابی عێراق هەرچەندە كولفەی دەرهێنان لە گرێبەستی خزمەت كەمترە لەگرێبەستی شەراكەت ،لانی كەم (۲_۳) فەرقیان هەیە واتە هەرێم كولفەی زیاتری لەسەر دەكەوێت : ۱٥٦٠٠٠٠٠*۹=۱٤٠٤٠٠٠٠٠سەدو چل ملێۆن چوارسەد هەزار دۆلار ۱٤٠٤٠٠٠٠٠*۱.۲دینار *۱٦۸٤۸٠٠٠٠سەدو شەست و هەش ملیارو كەسرێك ۱٦۸٤۸٠٠٠٠+٤۱۱٠٠٠٠٠٠=٦٠۹٤۸٠٠٠٠شەش سەدنۆ ملیارو كەسرێك پرسیارێك بۆ هەرێم : ئەگەر بەقەولی خۆتان بڕی ۸۸۱ ملیارتان دەوێت بۆ موچە ئێوە چی دەكەن ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ ئۆفەرەكانی بەردەم عێراق : یەكەم :دەتوانێت قەرزی دەركی بكات . دووەم : دەتوانێت قەرزی ناوخۆیی بكات سەنەداتی خەزینە بفرۆشێت . سێ هەم : دەتوانێت پارەی نوێ چاپ بكات چونكە پۆشەری (غگا‌و) هەیە كە ۸۷ ملیار دۆلارە چوارەم : دەتوانێت نرخی دۆلار بگۆڕێت و داهاتیكی تر بەدەست بهێنێت . پێنجەم : دەتوانێت جۆرەكانی باج وەك (باجی ئاسایی و باجی فرۆشتن و باجی نرخی زیادە) گۆڕانكاری تیا بكات. عێراق دەست نابات بۆ موچە بەهیچ شێوەیەك . ئەی هەرێم تۆ چی دەكەیت ؛ بۆیە دەڵێم حكومەتداری تەنها دەركردنی بەیانات نیە بیر لە بڕێن و كەمكردنی موچە مەكەنەوە بیر لە شتی تر بكەنەوە . تێبینی : باسی داهاتە ناوخۆییەكانم نەكردوە چونكە لام ڕوون نیە چییان بەسەر دێت.
(درەو): درەنگانێكی ئێوارەی رۆژی چوارشەممە، لە چەند گوندێكی سەربە قەزای قەرەداغ خەڵك هەستیان بە بارینی دەرمانێكی رەنگ زەرد كرد، دانیشتوانی ناوچەكە نیگەرانن‌و ترسیان هەیە، قایمقامیەتی قەزاكە نمونەیەكی لە دەرمانەكە ناردووە بۆ پشكنین. هەندێك لە خەڵكی ناوچەكە دەڵێن فڕۆكەیەكی رەش بە ئاسمانی ناوچەكەدا سوڕاوەتەوە‌و ئەو دەرمانەی رشتووە، دەرمانەكە رەنگی زەردە‌و بۆنی هێلكەی لێدێت، گومان دەكرێت گۆگرد بێت. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، رەئوف شێخ محەمەد قایمقامی قەزای قەرەداغ رایگەیاند، نمونەی دەرمانەكەیان ناردووە بۆ پشكنین، بەڵام تائێستا ئەنجامی پشكنینەكان دەرنەچووە. قایمقام وتی:" ئەوەندەی ئێمە زانیاریمان هەیە لەم هەفتەیەدا لەناوچەكانی باشوری عێراقەوە تا دەگاتە خانەقین خەڵك ئاگاداركراون لەوەی دەرمانی دژە ڤایرۆسی كۆرۆنا دەڕژێندرێت، داوا لە خەڵك كراوە دەرمان‌و كەلوپەلەكانیان ببەنە ناو ماڵەكانیان، زانیاریمان وەرگرتووە لە خانەقین دەرمانەكە رژێندراوە، گومانمان هەیە ئەو دەرمانە رەشەبا لەو ناوچانەوە هێنابێت بۆ سنوری قەرەداغ، بەتایبەتی كە لەم یەك دوو رۆژەدا با هەبووە". قایمقام نەیشاردەوە كە هەندێك لە خەڵكی ناوچەكە پەیوەندییان پێوەكردوون‌و باسلەوەدەكەن، فڕۆكەیەكیان بینیوە كە لای بازیانەوە هاتووەو بەناو دۆڵی قەرەداغدا تێپەڕیوە‌و بەنزمی فڕیوە، بەڵام تاریك بووەو بەباشی فڕۆكەكەیان نەبینیوە.
.jpg)
درەو: 12 ملیار دینار لە موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت بۆ دانەوەی قەرزی بانكە ئەهلییەكان، بە پێی رێككەوتنی نێوانیان حكومەتی عێراق 12 ملیۆن دینارەكە دەبڕێت و دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پارەكە بخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران، بەڵام وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پارەكە نادات. حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (453 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەنێرێت بەڵام تەنها (441 ملیار) دینار دەگاتە دەست حكومەتی هەرێم، چونكە بڕی ( 12 ملیار) دینار لەو موچەیە دەبڕدرێت و دەدرێتەوە بەقەرزی موچەی بانكە ئەهلیەكان كە لە ساڵانی رابردوودا حكومەتی هەرێم پارەی ئەو بانكانەی راكێشاوە. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بە روداوی راگەیاند: مانگانە بڕی (453 ملیار) دینارمان لە بەغداوە بۆ دێت، بەڵام (441 ملیار) دیناری دەگاتە دەستمان، بەڵام هۆكارەكەی رون نەكردەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكاتی قەیرانی دارایی و هاتنی داعش لە ساڵی 2014، (ملیارێك) دۆلاری لە بانكە ئەهلییەكان راكێشاوە و خەرجی كردووە، بەڵام لە 2018 دا بڕی (500 ملیۆن) دۆلاری ئەو قەرزانەی بە بانكە ئەهلیەكان داوەتەوە كە دەكاتە نزیكەی (50%)ی ئەو قەرزانە. بانكە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەرێوەدەبرێن، بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەرەتای 2019 رێككەوتنێكی لەگەڵ عەلی عەلاق بەرێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق كرد كە مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار واتا (12 ملیار) دینار دەداتەوە بە بانكی ناوەندی لە بری قەرزی بانكە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان. بە گوێرەی رێككەوتنەكە بانكی ناوەندی عێراق مانگانە بڕی (12 ملیار) دینار لەو پارەیە دەبڕێت كە موچەی فەرمانبەرانی هەرێمەو لەبەغداوە دێتە بۆ هەرێم، حكومەتی هەرێم لە پارەی نەوت ئەو (12 ملیار) دینارە دەخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران. بەڵام بە پێی بەدواداچونەكانی (درەو) وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە ئەو (12 میار ) دینارە ناخاتەوە سەر موچەی فەرمانبەران و بۆیە مانگانە لە موچەی فەرمانبەران بڕی ( 12 ملیار) دینار دەدرێتەوە بە قەرزی بانكە ئەهلیەكان.
.jpg)
(درەو): لە پێنجوێن ژمارەیەك چەكداری نەناسراو هێرش دەكەنە سەر ماڵی رۆژنامەنوسێك و لە ژێر فشاری ئەشكەنجەدان و وێنەگرتنی هاوسەرەكەی بەرووتی ناچاریانكردوو زانیاری لەبارەی چالاكوانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بدات. رێكخراوی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان (CPJ) داوا لە بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەكات لێكۆڵینەوەیەكی خێرا لەسەر ئەم رووداوە بكەن. عەدنان رەشیدی کە رۆژنامەنوسێکی خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستانەو ئێستا لە شاری پێنجوێن نیشتەجێیە، دەڵی ژمارەیەک چەکداران هێرشیانکردوەتە سەری لە ماڵەکەی خۆیدا . عەدنان قسەی بۆ لیژنەی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان کردووەو وتویەتی:" رۆژی ۱۱ی ئەم مانگە، سێ بۆ پێنج کەس کە دەموچاویان هەڵبەستووە، چونەتەسەر ماڵەکەی لە پێنجوێن و لێیانداوە". عەدنان رەشیدی کار بۆ سایتی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ لە کوردستان دەکات، کە سایتەکە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بڵاودەکاتەوە. هێرشبەرەکان خۆیان بە ئاسایشی هەرێمی کوردستان ناساندووەو دەست و قاچەکانی رەشیدییان بەستوەتەوەو بە دار لێیان داوە تاوەکو دەستیان شکاندووە، ئەوان داوای کەلوپەلی ئەلیکترۆنی و سیدی ناوی ئەو کەسانەیان لە رەشیدی کردووە کە لە رۆژهەڵاتی کوردستان چالاکوانن. رەشیدی بە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکەی وتووە، هێرشبەرەکان هاوسەرو کچەکەیان گرتووە، هاوسەرەکەیان روتکردوەتەوەو وێنەیان گرتووە، لەژێر ئەم فشارەدا ئەو ناچار بووە زانیارییەکانی بەو کەسانە بدات. کەسە دەمامکدارەکان دوای ئەوەی کەلوپەل و زانیارییەکانیان لە عەدنان وەرگرتووە، ماڵەکەیان بەجێهێشتووە، رێکخراوی نێودەوڵەتی پاراستنی رۆژنامەنوسان داوا لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان دەکات لێکۆڵینەوەیەکی گشتگیرو خێرا لەو رووداوە بکەن. رۆژی ۱۷ی ئەم مانگە ئاسایشی سلێمانی رایگەیاندووە دوو کەسی دەستگیرکردووە کە گومان دەکرێت لەو هێرشەدا تێوەگلابن. ئێستا عەدنان لە نەخۆشخانەیەکی شاری سلێمانی چارەسەر دەکرێت، بەهۆی کۆرۆناوە وەکو پێویست دەستی بە پزیشک و پشکنینی ئەشیعە ناگات.
هونه‌ر حاجی جاسم- خوێندكاری دكتۆرا – روسیا ڤایرۆسی کۆڕۆنا ژێرخانی ته‌ندروستی ڕێکخراوی ته‌ندروستی جیهانی (WHO ) خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره‌وە, 80% سیسته‌مه ته‌ندرستیه نایه‌به‌کانی دونیا له‌به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆڕۆنا شكستیان هێناوه. ڤایرۆسی کۆرۆنا سه‌لماندی ته‌نیا خاڵی سه‌رکه‌وتنی که‌رتی ته‌ندروستی بریتی نیه له هه‌بوونی نه‌خۆشخانه‌ی پێشکه‌وتوو و جۆراو و جۆری ده‌رمان، به‌ڵکو ستراتیژی ئیداری ته‌ندرستی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له خاله گرینگه‌کانی که‌رتی ته‌ندروستیه له‌سه‌رده‌می کۆرۆنادا. هه‌رێمی کوردستان له ئیداره‌دانی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له سه‌رده‌می کۆرۆنا قۆناغی باشی بڕیه‌وه، به‌لام ژێرخانی ته‌ندروستیه‌که‌ی و خزمه‌تگ گوزاری بۆ هاونیشتمانیانی له دۆخێکی یه‌کجار خراپه ده‌ستپێك: گه‌وره‌ترین سه‌ره‌وه‌تی مرۆڤایه‌تی هه‌بوونی ته‌ندروستیێکی باشه هه‌م وه‌کو تاك، هه‌میش وه‌کو کۆمه‌لگا و دانیشتوانیش، ئه‌مه، چونکه کاتێك سه‌قامگیری ته‌ندوستی هه‌بێت سه‌قامگیری ئاسایشی مرۆیی و فکریش به‌رجسته ده‌بێت. ئه‌م سه‌قامگیریه‌ش به‌ستراوه‌ته‌وه به گه‌شه‌پێدانی مرۆیی. بۆیه کاتێك باس له ولاتێکی پێشکه‌وتوه‌کانی دونیا ده‌که‌ین، ڕاسته‌وخۆ چاومان ده‌چێته سه‌ر به‌شێکی گرینگ. ئه‌م به‌شه گرینگه و پێشکه‌وتوهش بریتیه له ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی که تاکو چه‌ند ئه‌م ولاته توانییوه‌تی خزمه‌تگوازاریه ته‌ندروستیه‌کان و بیمه‌ی ته‌ندروستی باش بۆ هاونیشتمانیان دابین کردوه. پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا، Health Sector Infrastructure ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی ولاته پێشکه‌وتوه‌کان و ریکخراوه‌ی ته‌ندروستی جیهانی تاکو ئاستێکی باش به شانازیه‌وه باس له پێشکه‌وتنه‌و و خزمه‌تگوزاریه ته‌ندروستیه‌کان ده‌کرا. به‌لام خێرای بلاوبنه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا له ئاستی ولاتانی جیهان به گشتی، وه به تایبه‌تیش ولاتانی یه‌کێتی ئه‌وروپا. ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی کۆمیسۆنی ئه‌وروپی خسته پرسیارێکی گه‌وره، به جۆرێك به‌شێك له شاره‌زایان و پسپۆرانی ته‌ندروستی بلاوبه‌نوه‌ه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا به فه‌شه‌لی ته‌ندروستی هه‌ژمار ده‌که‌ن له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کدا. هه‌ر ئه‌مه‌ش وا ده‌کات لێره‌دا پرسیارێك بێنێته پێشه‌وه که ئایه بۆچی باشترین سیسته‌می ته‌ندروستی فه‌شه‌لیان هێنا؟. هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی ولاتان چی بوون؟. ستراتیژی حکومه‌تی هه‌رێم چۆن چۆنیه، له لایه‌نه پۆزه‌تیڤ و نێگه‌تیڤه‌کانی چین؟. ستراتژیه‌تی که‌رتی ته‌ندروستی! ستراتیژ وه‌کو چه‌مک له‌گه‌ل هه‌موو ئه‌و زانستانه تێکه‌لکێشه که په‌یوه‌ندی دانه‌بڕاویان له‌گه‌ل گه‌شه‌ی مرۆیی و داهاتووی مرۆڤایه‌تیه‌وه هه‌یه. به تایبه‌تش کاتێک ته‌رکیزمان ده‌خه‌ینه سه‌ر که‌رتی ته‌ندروستی هه‌ر ولاتێک و هه‌رێـمێك بۆ لێکولینه‌وه‌کردن، ڕاسته‌وخۆ گه‌ڕان و پرسیار ده‌که‌ین له یه‌کێك له که‌رته میهمه‌کان که ئه‌ویش ژێرخانی ته‌ندروستیه. چونکه کاتێك ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستیمان هه‌لسه‌نگاند، ئه‌وکات توانای پاراستنی ئاسایشی مرۆیی و کۆمه‌لایه‌تی ئه‌م شوێنمان بۆ ده‌رده‌که‌وێت. پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆڕۆنا یه‌کێك له تایبه‌تیمه‌ندیه دیاره‌کانی هه‌لسه‌نگاندن بۆ پێوه‌ری ده‌وله‌تی پێشکه‌وتوو بریتی بوو له هه‌بوون و گه‌شه و توانای ژێرخانی که‌رتی ته‌ندروستی. پێش ده‌ستبردن بۆ هه‌بوون و ئاماده‌کردنی ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی پێویستیمان به ده‌ستنیشانکردنی بنه‌ماکانی داڕشتنی ستراتیژ هه‌یه، ئه‌وجا له هه‌ر که‌رتێك بێت. به‌ر مه‌بنای ئه‌مه ئه‌م بۆچونه که‌رتی ته‌ندروستیش پێویستی به‌م بنه‌ما گرینگانه هه‌یه که میکانیزمی ستراتیژیێکی سه‌رکه‌وتووی ته‌ندروستی لێ دێته کایه‌وه. یه‌که‌م. ئاماری وردی ژماره‌ی دانیشتوان، چونکه کاتێك ژماره‌ی ڕاستی دانیشتوان ده‌زانین و له‌به‌رده‌ستمانه، ئه‌وه ئه‌وکات ده‌توانین هه‌لسانگاندن و پێداویستیه پزیشیکانیش ده‌ستنیشان بکرێت به گوێره‌ی دانیشتوان، وه رێژه‌ی گه‌نج و پیر و ده‌سنیشانکردنی نه‌خۆشی درێژخایه‌نیش ده‌سنیشان بکرێت. دووه‌م. دابینکردنی خزمه‌تگوازاریه ته‌ندروستیه‌کان به‌پێێ دابه‌شبونی شارو شارۆچکه‌کان، وه دورستکردنی نه‌خۆشخانه‌ی جوراوجۆر له ژماره‌ی قه‌ره‌وێله به گوێڕه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان له شاره‌کاندا. سێیه‌م. ته‌کمیله‌کردنی ستافی ته‌ندروستی له پزیشکی پسپۆر و په‌رستیار، وه هه‌روه‌ها دابینکردنی تاقیگه‌ی پێشکه‌وتووی پزیشکی و ته‌واوی که‌لوپه‌له پێویستیه‌کانی پزیشکی. چواره‌م. دابینکردنی ده‌رمان به کواله‌تی و بڕی باش، وه په‌ره‌پێدان به پیشه‌سازی ده‌رمان له ئاستی ناوه‌خۆی ولات وه‌ک په‌ره‌پێدان به ژێرخانی ته‌ندروستی. پێنجه‌م. گه‌شه‌پێدانی به‌رده‌وام و دیزانیکردنه‌وه‌ی به‌رده‌وام پێداویستیه ته‌ندروستیه‌کان. هه‌روه‌ها له‌به‌رچاوگرتنی روداوی له‌ناکاوی کاره‌ساتی مرۆیی وه‌ک بلاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی، رودانی جه‌نگ و ته‌قینه‌وه‌ی سه‌ربازی، له‌ناکاوی ته‌قینه‌وه‌ی کارگه‌کان و چه‌ندان کاره‌ساتی مرۆیی تر و کاره‌ساتی سروشتی. ده‌کرێت ئه‌م بنه‌مایانه بۆ وه‌زاره‌تی ته‌ندروستیش به‌سوود بێت بۆ پراکتیزه‌کردنی پرۆژه‌یێکی ستراتیژی ته‌ندروستی نیشتمانی له دوای کۆتایی هاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا. فه‌راهه‌مکردن و دانانی پڕۆژه‌ی ستراتیژی ته‌ندروستی له دونیا به چه‌ند میکانیزمێکی ده‌کرێت، به‌لام ڤایرۆسی کۆرۆنا هه‌موو میکانیزم و ستراتیژیه‌کانی خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره. بۆیه ناکرێت پرۆژه ستراتیژیه‌کانی ژێرخانی ته‌ندروستی دوای کۆتایی کۆرۆنا ڤایرۆس، باردودۆخی سه‌رده‌می کۆرۆنا له‌به‌رچاو نه‌گرن، چونکه ئه‌گه‌ر سه‌یری خشته‌ی ژماره (1) بکه‌ین ده‌بینین، هه‌موو ئه‌و ولاتانه‌ی باشترین سیسیته‌می ته‌ندروستیان هه‌یه، توشی قه‌یران هاتوون به‌ده‌ست ڤایرۆسه‌که. هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی ستراتیژیه‌تی ته‌ندروستی ئه‌گه‌ر سه‌یری خشته‌ی ژماره (2) بکه‌ین ئه‌بینین، هه‌موو ئه‌و ولاتانه‌ی زۆرترین که‌سیان به‌هۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا مردون له سیسته‌مه باشه‌کانی دونیانhttps://www.worldometers.info/coronavirus پێش بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ولاته پێشکه‌وتوه‌کانی سیسته‌می ته‌ندروستی و رێکخراوی ته‌ندروستی جیهان تاکو ئاستێکی زۆرباش به‌سه‌ر زۆرێك له نه‌خۆشی و ڤایرۆسه‌کان سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ست هێنابوو. به‌لام دوای بلاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا له باشوری رۆژهه‌لاتی چین قۆناغ به قۆناغ تاکو کۆتایی مانگی ئاداری سالی 2020ۆ سیسته‌م ته‌ندروستیه‌کانی ئه‌وروپا فه‌شه‌لیان خۆیان ڕاگه‌یاند، ئه‌مه‌ش خۆ به‌ده‌ستوه‌دانێکی زۆر کاره‌ساتبار بوو له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کدا. ئه‌گه‌ر بێنین هۆکاره‌کانی فه‌شه‌لی رێکخراوی ته‌ندرستی جیهان و کۆمیسۆنی ته‌ندرستی ئه‌وروپی بخه‌ینه به‌ر باس و لێکۆلینه‌وه، له‌وانیه زۆر هۆکار هه‌بن. به‌لام لێره چه‌ند هۆکارێك ده‌سنیشان ده‌که‌ین، که بونته هۆی فه‌شه‌لی ڕاسته‌وخۆی سیسته‌می ته‌ندروستیه‌کان له به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆرۆنا: یه‌که‌م. نه‌بوونی ده‌رمان و ڤاکسینی تایبه‌ت، که یه‌که له فاکته‌ره دیاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی بوو له له ئاست دژی به کۆرۆنا ڤایرۆس. دووه‌م. نه‌بوونی ستراتیژیه‌تی کۆنترۆلکردن. تاکو ئه‌م ده‌قه‌ش هه‌ر ولاتێک هه‌رێمێک ستراتیژیه‌تی کۆنترۆلکردن و که‌ره‌نتیه‌کردنی زۆن و شاره‌کان به جوانی جێبه‌جێکردوه، ئه‌وه توانیوه‌تی پارێزگاری دروست ده‌کات. سێیه‌م. که‌می ئامێری پزیشکی فاکته‌ره‌ێکی سه‌ره‌کیه له فه‌شه‌ل، چونکه ئه‌م ڤایرۆسه زۆر ده‌گوازرێته‌وه له که‌سێک بۆ که‌سێکی تر، وه رێژه‌ی نه‌خۆشیش زیاد ده‌کات دواتر پێویستی به ئامێری هه‌ناسه‌دانه ئه‌مه‌ش رێژه‌یێکی زۆر که‌مه له ئاستی دونیا، به نمونه ته‌ندروستی هه‌رێم ته‌نیا حه‌فتا ئامێری هه‌ناسه‌دانی هه‌یه. ئه‌گه‌ر هاتوو حاله‌تی نه‌خۆش زیادی کرد له ژماره‌ی ئامێره‌کانی هه‌ناسه‌دان، ئه‌وه ئه‌وکات ئه‌سته‌مه بتوانرێت کۆنترۆل بکرێت. چواره‌م. که‌می ستافی پزیشکی یه‌کێکه له فاکته‌ره دیاره‌کانی فه‌شه‌لی ته‌ندروستی له‌سه‌ر زۆرێك ولاتانی دونیا، به تایبه‌تیش ئه‌وانه‌ی به کۆرۆنا ڤایرۆس دوچاری قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی مرۆیی بوینته‌وه. ستراتیژی ته‌ندروستی هه‌رێمی کوردستان به‌پێێ ریزبه‌ندی ڕیکخراوی ته‌ندروستی جیهانی، ولاتی عێڕاق له‌ناو ریزبه‌ندی 100 ولاته‌کانی دونیادا نیه، به گوێره‌ی ژماره‌ی دانیشتوان له‌سالی 2020، بڕوانه خشته‌ی ژماره (2) . کاتێک هه‌رێمی کوردستانیش له چوارچێوه‌ی عێراقدایه به هه‌مان پێوه‌ری عێراق هه‌ژمار ده‌کرێت!. به‌لام جگه له لایه‌نه نێگه‌تیڤه‌کانی ته‌ندروستی هه‌رێم هه‌یه‌تی، به تایبه‌ت له نه‌بوونی ئامێرو تاقیگه و ستافێکی پزیشکی باش و چه‌ندان فاکته‌ری تر. به‌لام یه‌کێك له لایه‌نه پۆزه‌تیڤه‌کانی حکومه‌تی هه‌رێم ئیداره‌ی که‌ره‌نتینه‌کردنی شار و گه‌ره‌کانه، ئه‌مه‌ش باشترین فاکته‌ری خۆ پارێزیه له ڤایرۆسی کۆرۆنا. به‌لام ئه‌گه‌ر هه‌رێم ئه‌م ستراتیژیه‌ی ئێستا په‌یڕه‌و نه‌کات ئه‌وکات ده‌که‌ێته دۆخێک که له دۆخی خۆ پارێزی ده‌رده‌چێت. ده‌ره‌نجام: ستراتیژی ته‌ندروستی پشت ده‌به‌ستێت به ژماره‌ی دانیشتوان، وه له‌سه‌ر ئه‌م بنچینیه‌ش بنه‌ما ستراتیژیه‌کان ده‌سنیشان ده‌کرێت. کۆڕۆنا ڤایرۆس ژێرخانی ته‌ندروستی ڕێکخراوی ته‌ندروستی جیهانی خسته ژێر پرسیارێکی گه‌وره. 80% سیسته‌مه ته‌ندرستیه نایه‌به‌کانی دونیا له‌به‌رامبه‌ر ڤایرۆسی کۆڕۆنا شكستیان هێناوه. کۆرۆنا سه‌لماندی ته‌نیا خاڵی سه‌رکه‌وتنی که‌رتی ته‌ندروستی بریتی نیه له هه‌بوونی نه‌خۆشخانه‌ی پێشکه‌وتوو و جۆراو و جۆری ده‌رمان، به‌ڵکو ستراتیژی ئیداری ته‌ندرستی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له خاله گرینگه‌کانی که‌رتی ته‌ندروستیه له‌سه‌رده‌می کۆرۆنادا. عێراق و هه‌رێمی کوردستان له‌ناو هیچ جۆر ریزبه‌ندیێکی جیهانی سیسته‌می ته‌ندروستی جیهانی نین نه به‌گوێره‌ی ژماره‌ی دانیشتوان نه به گوێره‌ی پێوه‌ری پێشکه‌وتنی سیسیته‌می ته‌ندروستی. کوردستانی عێراق له ئیداره‌دانی سه‌رچاوه‌ی مرۆیی له سه‌رده‌می کۆرۆنا قۆناغی باشی بڕیه‌وه، به‌لام ژێرخانی ته‌ندروستیه‌که‌ی و خزمه‌تگ گوزاری بۆ هاونیشتمانیانی له دۆخێکی یه‌کجار خراپه. په‌راوێزه‌کان: 1. World Population Review, Best Healthcare in the World 2020, 2/17/2020, see on the website: https://worldpopulationreview.com/countries/best-healthcare-in-the-world/ 2. Sintia Radu, Countries with the Most Well-Developed Public Health Care Systems, Respondents to the Best Countries survey say a North American country has the best public health care system, January. 21, 2020, see on the website: https://www.usnews.com/news/best-countries/slideshows/countries-with-the-most-well-developed-public-health-care-system 3. Isaac Chotiner, The Coronavirus and Building a Better Strategy for Fighting Pandemics, March 20, 2020, see on the website: https://www.newyorker.com/news/q-and-a/the-coronavirus-and-building-a-better-strategy-for-fighting-pandemics 4. umair irfan , Why the new coronavirus is so hard to cure, Viruses like the one causing Covid-19 are a tricky target for medicine, Mar 11, 2020, see on the website: https://www.vox.com/2020/3/11/21163262/is-there-a-cure-for-coronavirus 5. Bruce Y. Lee, How To Tell If You Have A COVID-19 Coronavirus Infection, Mar 3, 2020, see on the website: https://www.forbes.com/sites/brucelee/2020/03/03/how-to-tell-if-you-have-covid-19-coronavirus/#3b6a11ce7bb0
.jpg)
راپۆرتی: درەو كۆرۆنا گورزی گەورەیدا لەخۆپیشاندەرانی عێراق‌و داواكارییەكان، جارێكی تر جڵەوی بڕیاری گێڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوە سیاسییەكان‌و بەرژوەندی هێزو گروپە جیاوازەكان. تائێستا ئەوانیش ناكۆكییەكان یەكلانەكردووتەوە، ئەوانەی (زورفی) ڕەتدەكەنەوە تەنها شەخسی ڕاسپێردراو ڕەتناكەنەوە، بەڵكو دەیانەوێت ڕێگە لەسەرهەڵدانی مۆدێلێكی سیاسی نوێ بگرن لەعێراق بۆ ئێستاو داهاتووش، كە سەرۆك كۆمار نەتوانێت بێگەڕانەوە بۆ كوتلەكان كاندید ڕابسپێرێت. ئەوانەی لایەنگری (زورفی)یش دەكەن، هێشتا بێئومێدنەبوون‌و، دەڵێن: دەستیكردووە بە كۆبونەوەو هەنگاوی باشی ناوە. سێ یەكی ئەو مۆڵەتە دەستورییەی لەبەردەم (عەدنان زورفی)دایە بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەتەكەی كە (30)ڕۆژە، كۆتایهات، تائێستا ئەو هێزانەی ڕاسپاردنەكەی ڕەتدەكەنەوە ئامادەنین لەگەڵی دانیشن. لەگەڵ ئەوەی باس لەگۆڕانی هەڵوێستی هەندێك لەو لایەنانە دەكرێت كە دژی ڕاسپاردنی (زورفی)ن، بەڵام ئاماژەكان لەسەر ئەرزی واقیع جەخت لەپێداگری ئەوان دەكەنەوە لەسەر گۆڕینی ناوبراو بەكاندیدێكی تر لەڕێی پاشەكشێكردنی، یان شكستپێهێنانی لە پەرلەمان، هاوشێوەی (محەمەد عەلاوی) كە بایكۆتی هەندێك لە كوتلەكان بووە هۆی ئەوەی سێ دانیشتنی پەرلەمان نیسابی یاسایی تەواونەبێت، سەرەنجام نەیتوانی حكومەتەكەی بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و، سەرەتای ئەم مانگە بەناچاری پاشەكشێی لەڕاسپاردنەكەی كرد. ڕێگاندەن ببێتە مۆدیل ڕەنگە شكستپێهێنانی (زورفی) بۆ هێزەكانی نەیاری بوببێتە جۆرێك لەشەڕی ئیرادە. هێزەكانی نزیك لەئێران بەدیاریكراوی (هاوپەیمانی فەتح) كە گروپەكانی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت لەگەڵ (ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا) كە دوو هێزی سەرەكی بەرەی ڕەتكەرەوەن، وێڕایی ئەوەی پێیانوایە سەرۆك كۆمار لەڕاسپاردنی (زروفی)دا حسابی بۆ نەكردوون‌و، عورفی سیاسی پێشێلكردووە. پێشیانوایە ئەگەر بێدەنگی بكەن لەم شێوازە لەڕاسپاردنی سەرۆك وەزیران لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە، ڕەنگە ببێتە مۆدیلێكی سیاسی نوێ لە عێراق‌و، سەرۆك كۆمارەكانی داهاتووش بەبێ گەڕانەوە بۆ كوتلە سیاسییەكان كەسایەتییەك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران ڕابسپێرێن، كە ئەمە بەزیانی گەورە دەبینن بۆ خۆیان. پێداگرن لەسەر ڕەتكردنەوە سەعد ئەلسەعدی پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی فەتح)بە ڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید"ی ڕاگەیاندووە: هەڵویێستیان لەسەر ڕەتكردنەوەی (زورفی) گەڕانەوەی تێدانییە، هیچ كەسایەتییەكیش بەبێ ڕەزامەندی (هاوپەیمانی فەتح) تێناپەڕێت. جەختیشی لەسەر بەردەوامی گفتوگۆ سیاسییەكان كردووەتەوە لەنێو لایەنە شیعییەكان بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەك بۆ (زورفی)و، پێشكەشكردنی بە سەرۆك كۆمار بۆ ڕاسپاردنی، دوای كشانەوەی زورفی، یان شكستپێهێنانی لە پەرلەمان. هەر لەو چوارچێوەیەدا، عەلی غانمی پەرلەمانتاری ئیئتیلافی (دەوڵەتی یاسا) جەختی لەهەڵوێستی نەگۆڕی ئیئتیلافەكەی كردووەو ڕایگەیاندووە: هەڵوێستیان لەبارەی شێوازو میكانیزمی ڕاسپاردنی(زورفی) نەگۆڕەو ڕاسپاردنی ڕەتدەكەنەوە. غانمی دەشڵێت: پۆستی سەرۆك وەزیران بەپێی نەریتی سیاسی مافی پێكهاتەی شیعەیە‌و لەو مافە خۆشنابن، هەركەسێكیش كاندیدێك بكرێت پێویستە لەڕێی گەورەترین كوتلەوەبێت‌و، سازش لەسەر ئەوە ناكەن. پێداگری دەكەن لەتێپەڕاندنی بەڵام ئەمە كۆتایی یارییەكەو هەموو دیمەنە سیاسییەكە نییە، بەڵكو تەنها دیوێكێتی، دیوەكەی تری هەوڵە چڕەكانی (زورفی)یە لەچەندین كەناڵی جیاوازەوە بۆ نزیكبوونەوە لە نەیارەكانی‌و قەناعەت پێكردنیان بۆمتمانەدان بە حكومەتەكەی. وێڕای ئەوەی تائێستاش (هاوپەیمانی سائیرون)و (ئیئتیلافی نەسر) بە خەستی پشتیوانی دەكەن‌و، گەشبینیشن بە تێپەڕاندنی حكومەتەكەی لەپەرلەمان. بەگوێرەی سەرچاوە سیاسییە ئاگادارەكان، (زورفی) زنجیرەیەك دیداری لەگەڵ سەركردەو كەسایەتییە سیاسییەكان‌و پەرلەمانتاران ئەنجامداوە بۆ شیكردنەوەی بەرنامەی حكومەتەكە. دیداری نا فەرمیشی لەگەڵ پەرلەمانتارو كەسایەتییەكانی ناو (هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا) ئەنجامداو بە ئامانجی شكاندنی بەستەڵەكەی نێوانیان. هاوپەیمانی نەسر كە (زورفی) بەشێكە لێی، لەبارەی هەوڵەكانییەوە دەڵێت: ناوبراو دەستیكردووە بە گفتوگۆكانی لەگەڵ هیزە سیاسییەكان لەپێناو پێكهێنانی حكومەتی نوێ‌‌و، گفتوگۆكانیش بە ئەرێنی وەسفدەكات. نەدا شاكر پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی نەسر) لەلێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاندووە: زورفی لەگەڵ سەرجەم هێزە سیاسییەكان بە (هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا)شەوە، گفتوگۆیەكی ئەرێنی ئەنجامداوەو، بەدەستهێنانی زۆرینەی پەرلەمانیش دەكەوێتە سەر ئەنجامی ئەو گفتوگۆیانەی ئەنجامیدەدات كە ئێستا لەسەرەتایدایە. خۆپیشاندەران لەپەراوێزیشدا نین عەلا ڕوبەیعی پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی سائیرون) بە سایتی (بەغداد ئەلیەوم)ی ڕاگەیاندووە: سێ هۆكار هاوكاری (زورفی)دەكەن‌و فشاریش لەسەر كوتلە سیاسییەكان دروستدەكەن بۆ تێپەڕاندنی حكومەتەكەی. یەكەمیان: ئاستەنگ‌و بەربەستە سیاسی‌و ئەمنییەكان. دووەمیان: قەیرانی كۆرۆنا. سێەمیشیان:شكستهێنانی كوتلە شیعییەكانە لەیەكخستنی بڕیارەكانیان‌و گەیشتینان بە ڕێككەوتن سەبارەت بە دیاریكردنی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران. هۆكارەی هەرە سەرەكی كە لێرەدا غائیبە‌و هیچكام لەهێزە سیاسییەكان لەئێستادا بایەخی بۆ دانانێن، خۆپیشاندەرانن. ئەوان لەگەڵ ئەوەی خولقێنەری هەموو ئەو پێشهاتە سیاسییانەن لەعێراقدا هاتووەتە گۆڕێ، بەڵام پەتای كۆرۆنا گورزێكی گەورەی لەخۆیان‌و داواكارییەكاندا داو، كردنییە پەراوێزەوە. لەبەرامبەردا جڵەوی بڕیاری جارێكی خستەوە دەست هێزە سیاسییەكان، بەڵام پێناچێت ئەم جڵەودارییە تاسەربێت، هەركات شەقامەكان قەرەباڵغ بوونەوە، ڕیزبەندی هۆكارەكانیش جارێكی تر گۆڕانكارییان بەسەردا دێت، ئەوكات ئەو پێداگرییەی ئێستا هێزەكان بە ئاشكرا دەیكەن، دەبێت وەك چەند مانگی پێشوتر بیبەنەوە ناو كۆبونەوە داخراوەكانیان.
.jpg)
درەو: جوڵاندنی فەوجێكی هێزی پێشمەرگە بۆ زینی وەرتێ، كێشە لە نێوان یەكێتی و پارتی درووست دەكات و پەكەكەش بە گومانە لە جێگیركردنی ئەو هێزە لەو ناوچەیە. بە بڕیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان، فەوجی (یەكی سەربە لیوای حەوتی پیادەی وەزارەتی پێشمەرگەی كوردستان) كە لیوای هاوبەشەو لە یەكێتی و پارتی پێكدێت، لە قەزای سۆرانەوە جوڵەی پێكراوەو سەرقاڵی درووستكردنی بارەگان (زینی وەرتێ). جوڵاندنی ئەو هێزە لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بە بیانووی رێگریكردنە لە جوڵەی هاوڵاتیان لەو ناوچانەو لە چوارچێوەی بڕیارەكانی لیژنەی باڵای بەرەنگاربونەوەی كۆرۆنایە بۆ قەدەغەی هاتوچۆ لە نێوان شارەكانی كوردستاندا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێتی نیشتمانی كوردستان نیگەرانە لەو جوڵە پێكردنە لە رێگەی بەرپرسی هێزەكانی (70ی یەكێتی)یەوە پەیامی نیگەرانی گەیاندوەتە بەرپرسانی پارتی، نیگەرانییەكانی یەكێتی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەو ناوچەیە لە روی جوگرافیەوە سەربە ناوچەی جێ نفوزی یەكێتیە كە لەدوای شەڕی ناوخۆ لە 1996 سنوری جوگرافی جێ نقوزی یەكێتی و پارتی درووست بوو، بۆیە پێویستە هێزو دەسەڵاتی یەكێتی لەو ناوچەیە بێت، زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن هێزێكی دژە تیرۆری یەكێتی بەرەو ئەو ناوچەیە جۆڵەی پێكراوەو ئێستا لە شاری رانیە نیشتەجێبووە و چاوەڕەێی دوابڕیارن بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكە. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) پارتی كرێكارانی كوردستان نیگەرانی و گومانی خۆی لە جوڵاندنی ئەو هێزە بە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان گەیاندووە، بەوەی بە پلانی بەرنامە رێژی توركیا ئەو هێزە بۆ ئەو ناوچەیە جوڵێنراوە، چونكە (زینی وەرتێ) بە دڵی قەندیل ناودەبرێت، بە دانانی بارەگا لەو ناوچەیە رێگای سەرەكی قەندیل بە هەرێمی شاورێی پەكەكەو زنجیرە چیای كارۆخ دەپچڕێنێت، بە كۆنترۆڵكردنی (زینی وەرتێ) دەستراگەیشتن بە ناوچەكانی تری قەندیل ئاسان دەبێت، بۆیە پەكەكە پەیامی بۆ یەكێتی و پارتی ناردووە كە نابێت ئەو هێزە لەو ناوچەیە جێگیر بكرێت.
.jpg)
(درەو): "ملیارێك دۆلاری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكێكی لوبناندایە، بەڵام حكومەت دەستی پێی ناگات"، ئەمە هەواڵێكە كە سایتێكی ئەمریكی بڵاویكردوەتەوەو بارەگاكەی لە شاری نیویۆركە. بەپێی هەواڵێك كە ئەمڕۆ 2020/3/25 سایتی (S&P Global Platts) لەزاری سەرچاوەیەكەوە لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردوەتەوە" حكومەتی هەرێم بڕی یەك ملیار دۆلاری لە بانكێكی لوبناندا داناوە، بەڵام بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی كە لە لوبنان رویداوە، ئێستا دەستی بەو پارەیە ناگات". سەرچاوەكەی حكومەتی هەرێم بە سایتەكەی وتووە:" حكومەتی هەرێم ئەو یەك ملیار دۆلارەی بۆ رۆژی رەش لەو بانكە لوبنانییەدا هەڵگرتووە، بەڵام ئێستا كە پێویستی پێیەتی دەستی پێی ناگات". سایتەكە باسی لەوەكردووە، حكومەتی هەرێم ئێستا پێوستی بەو پارەیە هەیە بۆئەوەی بیدات بە كۆمپانیاكانی بواری نەوت كە بریتین لە هەردوو كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (Genel Energy)ی بەریتانی، بەڵام بەهۆی ئەو كێشەیەی كە لە بانكەكەی لوبنان بۆ پارەكەی دروستبووە هەروەها بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە ناتوانێت پارەی كۆمپانیاكان بدات. كۆمپانیا نەرویژی‌و بەریتانییەكە دەڵێن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیان پابەندە بەبڕی ئەو پارانەی كە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمەوە پێیان دەدرێت. بۆ وەرگرتنی زانیاری لەبارەی هەواڵی پەیوەندیدار بەو یەك ملیار دۆلارەی بانكەكەی لوبنان، (درەو) پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتەوە كرد، جوتیار عادل وەكو هەمیشە وەڵامی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی نەدایەوە. (درەو) ناتوانێت پشتڕاستی بكاتەوە ئەو بڕە پارەیەی كە لە بانكە لوبنانییەكەدایە بەڕاستی دارایی حكومەتی هەرێمە یاخود پەیوەندیدارە بە بەرپرسانی حزبییەوە، بەدیاریكراوی بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەندێك لە سەرچاوەكانی زانیاری باس لەوە دەكەن بەرپرسێكی پارتی لەڕێگەی راوێژكارێكی پاكستانی خۆیەوە كە لە هەولێر نیشتەجێیە، بڕێكی زۆر پارەی لە بانكێكی لوبنانی داناوە‌و حزبوڵای لوبنان دەستی بەسەر پارەكەدا گرتووە. بەمدواییە حەسەن نەسروڵا ئەمینداری گشتی حزبوڵای لوبنان هێرشی توندی كردەسەر مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و بە كەسێكی ترسنۆك ناوی برد. نەسروڵا رەخنەی لە بارزانی گرت بەوەی پرسەنامەی بۆ كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران نەناردووە، لەكاتێكدا قاسم سولەیمانی هەولێری پاراستووە، بەرپرسانی پارتی بەتوندی‌و بە هەمان زمان وەڵامی نەسروڵایان دایەوە. هەندێك سەرچاوە پێشبینی دەكەن تەقینەوەی گرژی لەنێوان نەسروڵاو بارزانی لەسەر پرسی كوژرانی قاسم سولەیمانی، پەیوەندی بەم دۆسیەوە هەبێت. لوبنان‌و قوبروس دوو وڵاتن كە بە سەرچاوەی سسپیكردنەوەی پارە لەسەر ئاستی جیهان ئەژماردەكرێن.
.jpg)
درەو: لەكاتی سەرهەڵدانی بەڵای ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ، زاناكان دەستەواژەی كۆڤید_19 یان بەكارهێنا وەك ناوی فەرمی بۆ ڤایرۆسەكە. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت. لەسایەی ئەو دۆخی شڵەژانەی لەئاكامی ڕێوشوێنی توندی حكومەتەكان بۆ ڕاگرتنی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە هاتوەتە ئاراوە، پرسیارەكان لەبارەی ڤایرۆسەكە زۆتردەبن، بەجۆرێك زۆرێك دەیانەوێت تەواوی زانیاری‌و وردەكاری لەبارەیەوە بزانن. لەگەڵ ئەوەی ئاشكراكردنی هەموو دەستەواژە زانستییەكان ڕەنگە دۆخی دڵەڕاوكێ سەبارەت بە تەندروستیمان‌و، ڕەنگە ببێتە هۆی فشارێكی ناپێویستیش لەدۆخێكی ناهەمواری وەك ئێستادا. لەنێو ئەو پرسیارانەدا كە زۆر دەكرێن لەبارەی كۆرۆنا ئەوەیە، ناوی كۆڤید_19 واتای چییە‌و، بۆچی ئەو دەستەواژەیە بەكاردەهێنرێت؟. بەسادەیی، دەكرێت دەستەواژەی كۆڤید_19 دابەشبكرێت بۆ "CO" كوتكراوەی(كۆرۆنا)، (VI) كورتكراوەی (ڤایرۆس)، پیتی (D)یش كورتكراوەی وشەی نەخۆشییە(Disease)، ژمارە 19ش، ئاماژەیە بۆ ساڵی 2019، ئەو ساڵەی بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنای تێدا دەركەوت. ئەو نەخۆشییەی كە بەهۆی ئەو ڤایرۆسەوە سەریهەڵدا، لەلایەن ڕێكخراوی تەندروستی جیهانییەوە ئەم ناوەی لێنراو لەوبارەیەشەوە دەڵێت:"بوونی ناوێك گرنگە بۆ ڕێگریكردن لەبەكارهێنانی ناوی تر كە ڕەنگە ووردودروست نەبێت. شارەزایانیش دەڵێن: ناوی نەخۆشی سود بەخشە لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتاكە. پێش ئەوەی بە فەرمی ناوی بنرێت COVID-19، زانایان بە ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێیان دەوت nCoV-2019))، ئەوەش مانای ڤایرۆسی تاجی نوێی لەساڵی 2019. ڤایرۆسی تاجی نوێ SARS-CoV-2 یشی پێدەڵێن، پێشتر بە ناوی nCoV-2019))، ئاماژەی پێدەكرا، كە وەچەیەكی نوێیە لەلایەن مرۆڤەوە پێشتر دیارینەكراوە. ڤایرۆسی تاجی گروپێكی گەورەن لەو ڤایرۆسانەی كە دەكرێت ببنە هۆی نەخۆشی لەنێوان هەڵامەت بۆ نەخۆشی مەترسیدارتری هەناسەدان (MERS)و هەوكردنی توندی سیییەكان .(SARS) لەگەڵ ئاشكراكردنی بۆ یەكەمجار لە شاری وۆهانی چینی لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی 2019، بەشێوەیەكی خێرا بڵاوبووەوە، بەجۆرێك ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی كۆڤید_19ی بە بەڵایەكی جیهانی ناوبرد. نیشانە سەرەتاییەكانی كۆڤید_19 خۆی لە تاو كۆكەو قورسی هەناسەدان‌و ئازاری ماسولكەكان‌و ماندووبوون دەبینێتەوە. ئەو حاڵەتانەشی كە مەترسیدارترن، دەبنە هۆی هەوكردنی توندی سیییەكان‌و توندیی هەناسەدان. هەواڵی خۆش سەبارەت بە كۆڤید_19 ئەوەیە، 80% نەخۆشەكان چاكدەبنەوە، لەكاتێكدا تەنها 6% تووشبوان بەتوندی پێوەی دەناڵێنن. لەگەڵ ئەوەی هەموو ڕۆژێك ژمارەی كەسانی تووشبو بە ڤایرۆسی كۆرۆنا بەرزدەبێتەوە، دەتوانین هەریەكەمان ڕۆڵمان هەبێت لە سنورداركردنی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە، لەڕێی پیادەكردنی ئەو ڕێنماییانەی حكومەت دایناون، كە خۆی لەمانەوە لەماڵەوە دەبینێتەوە، لەگەڵ دەست شۆردن بەسابوون بەشێوەیەكی ڕێك‌وپێك. سەرچاوە: ڕۆژنامەی زە سەن
.jpg)
درەو: وەزارەتی درایی و ئابوری حكومەتی هەرێم رەزامەندی دەربڕیوە موچەی فەرمانبەران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت و موچەخۆران لە ماڵەكانی خۆیان موچەكانیان وەربگرن. ئازاد محەمەد ئەمین سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی پێشنیازێكی لیژنەی هاوبەشی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ناردوە بۆ وەزارەتی درایی و ئابوری، كە میكانیزمەكانی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران بە گرتنەبەری رێوشوێنی گونجا و و رێكارەكانی خۆپارێزی و نەشكاندنی قەدەغەی هاتوچۆ. لەوبارەیەوە بەرزان محەمەد جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند: ئەمڕۆ بە یاوەری لیژنەی بەرەنگاربونەوەی كۆرۆنا لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەگەڵ د. هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كۆبوینەوە، لە كۆبونەوەكەدا باسمان لە میكانیزمی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران كرد، پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند كە پێشنیازمان كردووە بۆ وەزیری دارایی موچەی موچەخۆران لە رێگەی (حەواڵە ئاسیا)وە دابەشبكرێت، وەزیری درایی رەزامەندی لەسەر پێشنیازەكەداوەو ئێستا لەبەردەم ئەنجومەنی وەزیرانە بۆ رەزامەندی لەسەری. بەرزان محەمەد زیاتر روونی كردەوە كە پێشنیازەكە بەو جۆرەیە " حەواڵە ئاسیا موچەی موچەخۆران لە وەزارەتی دارایی وەردەگرێت و شۆردنەوەی بۆ دەكات و پاكی دەكاتەوە، دواتر لە رێگەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی خۆیەوە و لە رێگەی پەیوەندیەوە موچەكە دەخاتە زەرفێكی تایبەتەوەو دەیگەیەنێتە دەست فەرمانبەران، بە رێژەیەك كە كەمتر بێت لە 1%).
.jpg)
(درەو): پرۆفیسۆرو زانایەكی ناوداری ئەمریكی كە پێشتر پێشبینی كردبوو كۆرۆنا بەجیهاندا بڵاوبێتەوە، دەڵێت: بەمزوانە كۆرۆنا كۆتایدێت. ڕۆژنامەی "لۆس ئەنجلس تایمس" بڵاویكردەوە: (مایكل لیفیت) زانای بواری كیمیا لەزانكۆی ستانفۆرد كە خاوەنی خەڵاتی نۆبڵە، ڕایگەیاندووە: "هەموو شتێك باش دەبێت"، پێشبینیشی كردووە پەتای كۆڤید_19 كە هۆكارەكەی ڤایرۆسی SARS_CoV_2 بەمزوانە كۆتایبێت. (مایكل لیفیت) لەمانگی شوباتی ڕابردوودا پێشبینیكرد ڤایرۆسەكە لەچین پەرەبسێنێت، تەواوی قسەكانیشی وەك خۆی هاتەدی. بەجۆرێك خاڵی وەرچەرخانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكەو سەرەتاو كۆتایهاتن‌و كەمبونەوەی ژمارەی مردوانی لەچین دەستنیشانكرد. هەروەك پێشبینی كرد ژمارەی ئەوكەسانەی بەهۆی پەتاكەوە لەچین دەمرن بگاتە (3250)كەس، ئەوانەی تووشی نەخۆشییەكەش دەبن بگاتە (80 هەزار) كەس. ڕاستییەكان، پێشبینییەكانی ئەو زانایە تەئكید دەكەنەوە، لەچین (81)هەزار تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بوو، (3200)كەسیش گیانیان لەدەستدا. بەپێی پێشبینییە نوێكانی ئەو زانایە، لەوادەیەكی زۆر نزیكدا ئەو پەتایە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و ناوچەكانی تری جیهان كۆتایدێت، ڕاشیگەیاندووە:خاڵی هەرە گرنگ لەئێستادا كۆنتڕۆڵكردنی ترس‌و پشێوییە. ژمارەیەك شارەزای تریش پشتیوانی ئەو پێشبینیانە دەكەن لە نێویاندا (سێرگی كیسیلیۆف)، بەڕێوەبەری سەنتەری تەكنیكی شانەكان لە پەیمانگای بافلۆف بۆ بۆماوەیی گشتی‌و،ڕایگەیاندووە: ڤایرۆسەكە لاواز دەبێت، نیشانەكانی بەو بەهێزییە دەرناكەون‌و سوك دەبن. لای خۆیەوە، دكتۆر (ئەلكسەندەر میاسنیكۆف) دەڵێت: هەموو نەخۆشییەكی ڤایرۆسی سنوری هەیە، بە تەواوبوونی، ڤایرۆسەكە كە هۆكاری نەخۆشییەكە دەمرێت.
نووسینی: یۆڤاڵ نوح هەراری وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: هیوا فایەق ئەم زریانە تێدەپەڕێت، بەڵام ئەو بژاردانەی کە لەبەردەمماندایە ژیانمان بۆ ساڵانی داهاتوو دەگۆڕێت ئێستا مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی قەیرانێکی جیهانی بۆتەوە، پێدەچێت ئەمەش بۆ نەوەی ئێمە گەورەترین قەیران بێت. بڕیارەکانی خەڵک و حکومەت لە چەند هەفتەی داهاتوودا ڕەنگە فۆرمی چەند ساڵی داهاتووی جیهانمان بۆ دروست بکات. ئەوەش بەتەنها فۆرمی سیستەمی کەرتی تەندروستی ناگرێتەوە، بەڵکو فۆرمی ئابووری و سیاسەت و کەلتوریشمان بۆ دیاری دەکات. دەبێت زۆر بە پەلەو یەکلاکەرانەوە کاربکەین. واش پێویست دەکات کە حسابی دەرنجامی مەودای دووری ئەم ئاکشنەمان بکەین. کاتێک لەنێوان ئاڵتەرناتیڤەکاندا دەمانەوێت یەکێکیان هەڵبژێرین، باشتر وایە بەتەنها پرسیاری ئەوە لەخۆمان نەکەین کە ئایا چۆن بەسەر ئەم هەرەشەیەی ئێستادا سەردەکەوین، بەڵکو لەهەمانکاتدا پرسیاری ئەوەش لە خۆمانبکەین کە ئایا ئێمە لە داهاتوودا لە چ دنیایەکدا دەژین ئەو کاتەی ئەم زریانەمان تێپەڕاند. بەڵێ، ئەم زریانە تێدەپەڕێت، مرۆڤایەتی ڕزگاری دەبێت و زۆرێکیشمان لە ژیاندا دەمێنێتەوە، بەڵام ئێمە ئەو کاتە لە دنیایەکی جیاوازدا دەژین. زۆرێک لەو ڕێوشوێنە فریاگوزارییە مەودا کورت و کاتیانە دەبنە هەمیشەیی لە ژیانماندا. ئەمە سروشتی حاڵەتە فریاگوزارییەکانە. ئا ئەمەشە کە ڕەوڕەوەی مێژوو خێراتر دەکات. ئەو بڕیارانەی کە گفتوگۆکردن لەسەری لە کاتە ئاساییەکاندا ساڵانێکی دەخایاند، ئێستا بە چەند کاژێرێک تێپەردەبێت. هەموو تەکنەلۆژیا نا کامڵەکان و تەنانەت مەترسیدارکانیش خراونەتە ئیشەوە، لەبەر ئەوەی مەترسییەکانی ئەوەی کە هیچ شتێک نەکرێت گەلێک گەورەیە. هەموو دەوڵەتەکان بە شێوەیەکی فراوان بوونەتە بەرازی تاقیکردنەوەی ئەزموونە کۆمەڵایەتییەکان. باشە چی روودەدات ئەگەر هەموو کەسێک لە ماڵەوە ئیشەکانی خۆی بکات و تەنها لە دوورەوە لە پەیوەندی کردندابن لەگەڵ یەکتریدا؟ ئەی چی روودەدات ئەگەر سەرجەم خوێندنی قوتابخانەکان و زانکۆکان بە ئۆنلاین ئەنجام بدرێت؟ لەکاتی ئاسایدا، نە حکومەت، نە کۆمپانیاکان و بۆردە فێرکارییەکان رەزامەندی لەسەر ئەم جۆرە ئەزموونە دەرنابڕن. بەڵام ئەم کاتانەی ئێستا هیچ ئاسایی نین. ئێمە ئا لەم ساتەوەختە قەیراناوییەدا، لەبەردەم دوو هەڵبژاردەداین. هەڵبژاردەی یەکەم لەنێوان چاودێریکردنێکی تۆتالیتاریی و دەسەڵاتی هاوولاتی دایە. هەڵبژاردەی دووهەمیش لە نێوان خۆگۆشەگیرکردنێکی نەتەوەیانەو هاوکاریکردنی نێو دەوڵەتییدایە. چاودێریکردن لەژێر پێستەوە بۆئەوەی چیتر ئەم پەتایە بوەستێنین، پێویستە هەموو هاووڵاتیان بچنە ژێرباری ئەو ڕێساو یاسایانەی کە دانراوە. دوو ڕێگای سەرەکیمان لەبەردەمدایە تاوەکو ئەمە بە ئەنجام بگەێنین. ڕێگایەکیان ئەوەیە حکومەت چاودێری خەڵک بکات و سزای ئەو کەسانە بدات کە پێچەوانەی یاسا و ڕێساکان دەجوڵێنەوە. ئەمرۆ بۆ یەکەمین جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەهۆی تەکنەلۆجیاوە دەتوانرێت لە هەموو ساتەوەختێکدا هەموو کەسێک چاودێری بکرێت. پەنجا ساڵێک لەمەوبەر، KGB توانای ئەوەی نەبووە رۆژی ۲٤ سەعات چاودێری ۲٤٠ ملیۆن سۆڤێتی بکات. تەنانەت بەخەویش ئەوەیان نەدەبینی دوایی چۆن ئەو هەموو زانیارییە کۆکراوەیە بە شێوەیەکی کارا شیبکەنەوە. KGB پشتی بە سیخورەکانی خۆی بەستبوو بۆ شیکارکردنی ئەو زانیاریانە، هەروەها توانای ئەوەشی نەبووە بۆ هەر هاوولاتییەک سیخوڕێک دابنێ تا چاودێری بکات. بەڵام ئەمرۆ حکومەتەکان دەتوانن پشت ببەستن بەو سانسۆرکردنە باو و توانا خواریزمیانەی کە لە ئێستادا هەیە لەبری بەکارهێنانی گۆشت و خوێنی تارماییئاسا. حکومەتەکان بۆ شەڕکردن لە دژی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا، زۆرێک لە ئامرازی چاودێریکردنی مۆدێرنیان خستۆتەگەڕ. دیارترینیشان کەیسی ووڵاتی چینە. ئەویش لە ڕێگەی ئەو چاودێریکردنە ووردەی کە لەسەر مۆبایلە زیرەکەکانی خەڵک دەکرێت، یان بەهۆی ئەو سەدەها ملیۆن کامێرایەی کە رووخساری مرۆڤەکان دەناسێتەوە، هەروەها سەپاندنی پشکنینی گشتی بەسەر خەڵکداو ناچارکردنیان تا پلەی گەرمی خۆیان وەربگرن، پاشان بە ڕاپۆرتێک دۆخی تەندروستی خۆیان بنێرن بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان. حکومەتی چین بەتەنها و بەخێرایی دەستنیشانی ئەو کەسانە ناکات کە هەڵگری ڤایرۆسی کۆرۆنان، بەڵکو تەنانەت چاودێری جوڵەکانیان دەکات تا بزانێت لەگەڵ کێ بەرکەوتنیان هەبووە. زۆرێک لە ئەپڵیکەیشنەکانی مۆبایل هاووڵاتیانی لەو کەسانەی بوونەتە هەڵگری ڤایرۆسەکە و نەخۆش کەوتون، ئاگادار کردۆتەوە. ئەم جۆرە تەکنەلۆژیایانە بەتەنها لەسنووری رۆژهەڵاتی ئاسیادا نییە. سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بنیامین نەتەنیاهۆ، ئەوەندە نابێت کە ڕێگەی بە دەزگای ئاسایشی ئیسرائیلیدا تابتوانن چاودێری ئەو کەسانە بکەن کە بە ڤایرۆسی کۆرۆنا نەخۆش کەوتون کە خۆی لە بنەڕەتدا یاسای ڕووبەڕوو بوونەوەی تێرۆر بوو، لەکاتێکدا ئەو لیژنە پەرلەمانییەی کە لێپرسراو بوو لەم کەیسە ئەم شێوازی چاودێریکردنەی رەت کردبۆوە، بەڵام نەتەنیاهۆ لەژێر ناوی" حالەتی لەناکاو" دا خستە بواری جێبەجێکردنەوە رەنگە ئێستا تۆ بڵێیت ئینجا خۆ ئەمە هیچ شتێکی تازەی تیا نییە. لەم چەند ساڵەی پێشوودا حکومەتەکان و کۆمپانیاکان پێشکەووتوترین تەکنۆلۆژیایان بۆ شوێن کەوتن و چاودێریکردن و یاریپێکردنی خەڵک خستە گەڕ. ئەگەر ئێمە ئاگاداری ئەم حاڵەتە نەبین، ئەوا ئەم پەتایە دەبێتە خاڵی وەرچەرخاندنێکی گرنگ لە مێژووی چاودێریکردندا. ئەمەش نەک تەنها لەبەرئەوەی هەوڵبدرێت کە بڵاوەپێکردنی ئامرازەکانی چاودێریکردن بە شێوەیەکی بەرفراوان ئاسایی بکرێتەوە لەو ووڵاتانەی کە تا ئەم ساتەوەختە رەتی دەکەنەوە، بەڵکو زۆر لەوە زیاترە، چونکە دەبێتە هۆی گۆرانکارییەکی دراماتیکی لە چاودێری کردنی سەر پێستەوە بۆ چاودێریکردنی ژێر پێست. هەتاوەکو ئەم ساتەوەختە، کاتێک کە پەنجەت دەخەیتە سەر شاشەی مۆبایلە زیرەکەکەت و کلیک لەسەر لینکێک دەکەیت، حکومەت دەیەوێت بە تەواوی بزانێت پەنجەت لەسەر چ شتێک کلیک کردوە، بەڵام لە گەڵ ڤایرۆسی کۆرۆنا سەرنجدان لەسەر شتەکان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئێستا حکومەت دەیەوێت بزانێت پلەی گەرمی پەنجەت وفشاری خوێنت لەژێر پێستەوە چەندە. حەڵوای ئێمێرجنسی یەکێک لەو کێشانەی لە کاتی ئیشکردنماندا ڕووبەڕوی دەبینەوە ئەوەیە کە کەس لە ئێمە بە تەواوەتی نازانێت چۆن چاودێری دەکرێین، هەروەها ساڵانی داهاتوو چی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. تەکنۆلۆژیای چاودێریکردن بە خێراییەکی ترسناک لە گەشەسەندندایە، ئەوەی کە ۱٠ ساڵ لەمەوبەر خەیاڵی زانستی بوو، ئەمڕۆ دەبێتە هەواڵێکی کۆن. وەک ئەزموونێکی فکری، بیر لەوە بکەرەوە کە حکومەتێکی گریمانکراو هەبێت، داوای ئەوە لە هەموو هاووڵاتیەکانی خۆی بکات هەریەکەو بازنێک بکاتە دەستی تاوەکو چاودێری پلەی گەرمی لەشیان بکات و بشزانێت رۆژانە لە ۲٤ کاژێردا چەند جار ترپەی دڵیان لێدەدات. ئەنجامی ئەم زانیاریانەش کۆدەکرێتەوە و پاشان هەڵدەگیرێت، ئینجا بەهۆی حکومەتێکی خواریزمییەوە شیکاری بۆدەکرێت. ئەم خواریزمییەتەش دەتوانێت تەنانەت پێش تۆ درک بەوەبکات تۆ نەخۆشی، هەروەها دەشزانێت لە کوێ بوویت و لەگەڵ کێشدا بوویت. ئابەم شێوەیە دەتوانرێت ڕێگای تووش بوون بەشێوەیەکی بەرچاو کورت بکرێتەوە، تەنانەت بەتەواوی لەیەکیان داببڕێت. ئائەم جۆرە سیستمانە توانای ئەوەی هەیە لەماوەی چەند رۆژێکی کەمدا کاریگەری ئەو پەتایە بوەستێنێت. ئەمەش شتێکی خۆشە، وانییە؟ بێگومان لایەنی خراپەکەی ئەمە ئەوەیە کە شەرعیەت بەم سیستمە تازە و ترسناکەی چاودێریکردن دەدات. ئەگەر بزانێت، هەر بۆ نموونە، کە من زیاتر کلیکم لەسەر لینکی فۆکس نیوز کردوە وەک لە لینکی سی ئێن ئێن، ئەوا دەتوانێت ئاراستە و تێروانینی سیاسی منت پێبڵێ، تەنانەت رەنگە پێت بڵێ کە کارەکتەری من چۆنە. بەڵام ئەگەر تۆ بتوانیت چاودێری ئەوەم بکەیت کە پلەی گەرمی لەشم چەندە، چی بەسەر فشاری خوێن و ترپەی دڵی من دێت لەکاتی سەیرکردنی پارچەیەک ڤیدیۆ ، ئەو کاتەش دەزانیت چی من دەخاتە پێکەنین و چ شتێکیتریش دەمخاتە گریان، چیش بەتەواوی واملێدەکات کە توڕەبم. گرنگە ئەوەشت لە بیر بێت کە توڕەبوون، خۆشی ، بێزاربوون و خۆشەویستی هەروەکو کۆکەو تا، دەرکەوتەی بایۆلۆژین. هەمان ئەو تەکنەلۆژیایەی کە دەتوانێت دەستنیشانی کۆکەیەک بکات، لە هەمان کاتدا دەتوانێت دەستنیشانی پێکەنینەکانیشت بکات. ئەگەر کۆمپانیا و حکومەتەکان دەست بکەن بە کۆکردنەوەی سەرجەم زانیارییە بایۆمیترییەکانمان، ئەوا ئەوان لە خۆمان باشتر ئێمە دەناسن. ئەوان بەتەنها پێشبینی بە چۆنییەتی هەستکردنی ئێمە ناکەن، بەڵکو یاریشی پێدەکەن و دەتوانن ئەوەشمان پێبفرۆشن کە خۆیان دەیانەوێت، ئیتر ئەگەر بەرهەمێک بێت یان کەسێکی سیاسی بێت. چاودێریکردنی بایۆمێتری وادەکات ئەو زانیارییانەی کە کاتی خۆی کامبرج ئەنالیتیک هاکی کردن، وەک ئەوەیە شتێک بێت لە چاخی بەردینەوە هاتبێت. تۆ کۆریای باکور لە ساڵی۲٠۳٠ بهێنەرەپێش چاوی خۆت کاتێک هەموو هاوڵاتیەک ئەوەی بەسەردا دەسەپێنن کە ۲٤ کاژێر بازنێکی بایۆمیتری لە مەچەکدا بێت. ئەگەر گوێ لە ووتاری سەرۆکی مەزن بگریت و پاشان بازنەکە لەکاتی ووتارەکەدا ئاماژەی تورەبوونەکانی تۆی تۆمار کردبێت، ئەوا رۆژت تەواوبووە. بێگومان دەتوانیت ئەم کەیسی چاودێریکردنی بایۆمیترییە وەک رێوشوێنکی کاتی لە حاڵەتە کتوپڕو لەناکاوەکاندا وەربگریت و لەکاتی کۆتایی هاتنی حاڵەتەکدا کۆتایی پێ بهێنرێت. بەڵام رێوشوێنی کاتی دەبێتە خویەکی قێزەوەن ئەگەر دوای حالەتە لەناکاوەکان درێژە بکێشێت، بەتایبەت لەوکاتانەدا کە هەمیشە لە ئاسۆوە خەریکە حاڵەتێکی نوێی کتوپڕ و لەناکاو خۆی دەردەخات. ئیسرائیل کە ووڵاتی منە، بۆ نموونە، لە ساڵی ۱۹٤۸ وە دوای شەڕی سەربەخۆیی حاڵەتی لە ناکاوی راگەیاندوە بە بیانوی کۆمەڵێک رێوشوێنی کاتی هەر لە سانسۆرکردنی رۆژنامەگەری و داگیرکردنی زەوییەوە، بگرە تاوەکو دروستکردنی حەڵواش ( گاڵتەت لەگەڵ ناکەم). دەمێکە شەڕی سەربەخۆیی براوەتەوە، بەڵام ئیسرائیل بەهیچ جۆرێک کۆتایی بە دۆخی لەناکاو ناهێنێت. شکستیشی لە زۆرێک لە رێوشوێنە کاتییە لەناکاوەکانی ساڵی ۱۹٤۸ هێناوە ( لە ساڵی ۲٠۱۱ بوو کە مەرسومێک بۆ رەتکردنەوەی حاڵەتی لەناکاوی حەڵوا راگەێندرا). تەنانەت کاتێک کە تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنا دادەبەزێت بۆ سفر، هەندێک لەو حکومەتانەی تینووی زانیاری خەڵکن، هەر بە بیانوی هێرشی شەپۆلی دووهەمی ڤایرۆسی کۆرۆناوە پێویستیان بە هێشتنەوەی سیستەمی چاودێرکردنی بایۆمیتری دەبێت، یان بە بیانووی گەشەسەندنی شانەیەکی تازەی ڤایرۆسی ئیبۆلا لە ناوەراستی ئەفریقاوە، یاوەخود بە هۆی....تێگەشتیت. لەم چەند ساڵەی رابردوودا شەڕێکی گەورەو سەخت لەسەر تایبەتمەندێکانمان هەڵگیرسا. رەنگە قەیرانی ڤایرۆسی کۆرۆنا ببێتە خاڵی وەرچەرخانی ئەم جەنگە. کاتێک کە خەڵک دەکەوێتە نێوان بژاردەی تایبەتمەندێتی یان تەندروستییەوە، ئەوا عادەتەن تەندروستی هەڵدەبژێرێت. پۆلیسی دەست شتن خەڵک خستنە بەردەم ئەوەی کە لە نێوان پاراستنی تایبەتمەندێتی یان تەندروستیەوە یەکێکیان هەڵبژێرێت، لە راستیدا ئەوە بە تەواوی ڕەگی گرفتەکەیە. لەبەرئەوەی ئەوە هەڵبژاردنێکی تەواو هەڵەیە. ئێمە دەتوانین لە یەککاتدا سوود لە هەردوو هەڵبژاردەکە ببینین. بۆ ئەوەی پارێزگاری لە تەندروستیمان بکەین و پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا بوەستێنین، دەتوانین تەندروستی هەڵبژێرین بەبێ ئەوەی پێویستمان بە دەزگای چاودێریکردنێکی سەر بە ڕژێمێکی ستەمکارانە هەبێت، بەڵام ئێمە زیاتر پێویستمان بە هۆشیارکردنەوەی هاوڵاتیان هەیە. لەو چەند هەفتەیەی ڕابردوودا، هەندێک هەوڵی سەرکەووتوو درا بۆ تەنگ پێهەڵچنینی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ووڵاتانی کۆریای باشور ، تایوان و سەنگافورە. ئا لەو کاتانەی کە ئەم ووڵاتانە خۆیان چەند ئەپلیکەشنێک تاقی دەکەنەوە، لەهەمان کاتدا پشت دەبەستن بە تاقیکردنەوەیەکی فراوان و راپۆرتی راست و دروست و هەروەها هاوکاری وەگرتن لە تەواوی ئەو کەسانەی کە هۆشیارییەکی بەرزیان لەسەر سروشتی ڤایرۆسەکە هەیە. بەسێنتڕالکردنی چاودێریکردن و سزادانی قورسی ئەو کەسانەی کە ملکەچی ئەو ڕێ پیشاندەرە بەسوودانە نین، ئەوە تاکە ڕێگە چارە نییە. کاتێک حەقیقەتە زانستیەکان بۆ خەڵک دەخەیتە ڕوو، وەکاتێکیش خەڵک باوەڕ بە ئەو دەستەڵاتە گشتییە دەکەن کە ئەو حەقیقەتانەیان بۆ دەسەلمێنێت، ئەوا هاووڵاتیان بە بێئەوەی (براگەورە) بە سەر سەریانەوە بیێت و سەیریان بکات، ئەوکاتە دەزانن چی پێویستە لەسەر خۆیان کە بیکەن. خۆ هاندان و پڕ زانیاریکردنی هاووڵاتیان زۆر لە دەستەڵاتی پۆلیس و گەمژە کردنی خەڵک بەهێزتر و کاریگەرترە. بروانە، هەر بۆ نموونە، دەست شتن بە سابوون، ئەمە یەكێکە لە گەورەترین و پێشەنگترینی کاری مرۆڤایەتی بۆ پاکوخاوێنی. ئائەم کردارە سادەیە ساڵانە ژیانی ملیۆنەها خەڵک ڕزگار دەکات. زاناکان ئەم عادەتی دەست شتنەیان لە سەدەی نۆزدەهەمدا دۆزییەوە و بە گرنگیان زانی کە دەستەکان دەبێت بە سابوون بشۆردرێن. لە پێش ئەوە تەنانەت دکتۆر و پەرستیارەکان کاتێک نەشتەرگەرییەکیان دەکردو دەچوونە نەشتەرگەرییەکی دیکەوە، دەستەکانیان نەدەشووشت. ئەمڕۆ بە ملیارەها خەڵک رۆژانە دەستەکانیان دەشۆن، ئەمە نەک لەبەرئەوەی ئەوان لە پۆلیسی سابوون دەترسن، بەڵکو لەبەر ئەوەی لە حەقیقەتەکانی تێگەیشتوون. من کە دەستەکانم بە سابوون دەشۆم لەبەر ئەوەیە کە بیستوومە ڤایرۆس و بەکتریا هەیە، لەوەش تێگەیشتووم کە ئەم بوونەوەرە ووردانە هۆکاری نەخۆشیەکانن و دەشزانم ئەم سابوونە پاکیان دەکاتەوە. بەڵام بۆ ئەوەی بگەینە ئەنجامی ئەم ئاستە لە ملەکەچی و هاوکاریکردن، پێویستمان بەمتمانە هەیە. خەڵک پێویستی بەوەهەیە متمانەی بە زانست هەبێت، بە دەستەلاتی گشتی هەبێت، متمانەی بە میدیا هەبێت. لە ساڵانی ڕابردووەوە، سیاسییە نا بەرپرسەکان هەر بەدەستی ئەنقەست ڕۆڵیان لە سستکردنی متمانە بوون بە زانست و دەسەڵاتی گشتی و میدیا هەبووە، ئێستاش هەمان ئەو سیاسییە نابەرپرسانە دەیانەوێت بەرەو حوکمێکی ستەمکارانەمان بەرن گوایە ناتوانین باوەڕ بە دەستەڵاتی گشتی بکەین کە کاری ڕاستمان بۆ بکات. ئەوە شتێکی ئاساییە ناتوانین ئەو متمانەیەی کە ساڵانێکە لەدەست چووە بە شەورۆژێک دروستی بکەینەوە. بەڵام لەم کاتانەدا هیچ ئاسایی نین و لەساتەوەختی ئەم جۆرە قەیرانانەدا زۆر بە خێرای بیروبۆچونەکان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئەگەر ساڵانێک لەگەڵ خوشک وبراکانتدا لە گفتووگۆیەکی تاڵدا بووبیت، بەڵام کاتێک کە حاڵەتێکی لەناکاو ڕوتان تێدەکات، یەکسەر گەنجینەیەک لە متمانەو هاودەمی خۆی دەردەخات و هەریەکە و پەلەیتی یارمەتی ئەوی دیکە بدات. لەبری دروستکردنی ڕژێمێکی چاودێریکەر ، ئێستاش درەنگ نییە بۆ بنیاتنانەوەی متمانەی خەڵک بە زانست، بە دەسەلاتی گشتی و بە میدیا. ئێمەش بەدڵنیاییەوە دەبێت تەکنەلۆژیای نوێ بەکاربهێنین، بەڵام ئەم تەکنەلۆژیایە دەبێت هاووڵاتیان سەرپشک بکات. من حەز دەکەم چاودێری پلەی گەرمی لەشم بکەم و بزانم فشاری خوێنم چەندە، بەڵام ئەم زانیاریانە نابێت هەمووی بۆ بەهێز کردنی دەسەلاتی حکومەت بێت. باشتروایە ئەم زانیاریانە وا لەمن بکات زیاتر زانیاریم لەسەر هەڵبژاردنی پێداویستییەکانی خۆم دەستبکەوێت، هەروەها حکومەتیش بتوانێت لێپرسراویتێکانی خۆی هەڵبگرێت بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر شتەکان بدات. ئەگەر من توانای ئەوەم هەبوو هەموو رۆژێک ۲٤ کاژێر ئاگام لە حاڵەتی تەندروستی خۆم بێت، ئەوا ئەوکات دەشزانم نەک بەتەنها بووبێتم بە مەترسی بۆسەر تەندروستی چواردەورەکەم، بەڵکو ئەو خووانەش دەناسمەوە کە منی گەیاندوە بەو بارە تەندروستییە. ئەگەر من ڕێگەی ئەوەم پێبدرایە کە شیتەڵکاریم بکردایە بۆ ئەو ژمارە باوەڕپێکراوانەی دەربارەی بڵاو بوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا هەیە، ئەوا دەمتوانی حوکمی ئەوە بدەم کە ئایا حکومەت حەقیقەتەکانم پێدەڵێت، ئاخۆ ئامادەشە کە ڕێوشوێنی گونجاو بگرێتەبەر و سیاسەتی ڕاست بەکار بهێنێت بۆ ڕووبەڕوبوونەوەی ئەم پەتایە. ئەو کاتەی خەڵک قسە لەبارەی چاودێریکردنەوە دەکەن، بیرت نەچێ کەهەمان ئەو تەکنۆلۆژیای چاودێریکردنەی هەیە، بەتەنها بۆ ئەوە نییە کە حکومەت بتوانێت چاودێری تاکی پێبکات، بەڵکو لەهەمانکاتدا تاکیش دەتوانێت چاودێری حکومەت بکات. بەم جۆرە پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا تاقیکردنەوەیەکی سەرەکییە بۆ هاووڵاتیان. ڕۆژانی داهاتوو ، هەر یەکێک لە ئێمە پێویستە ئەوەی هەڵبژاردبێت کە متمانەمان بەو زانیارییە زانستیانە و پاشان پسپۆڕی ئەو دەزگا تەندروستیانە هەبێت یان خۆمان تەسلیم بکەین بە تیۆری پیلانگێڕی و قسەی ئەوسیاسیانەی لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا دەیکەن. ئەگەر شکستمانهێنا لەوەی کە بڕیارێکی ڕاست بدەین، ئەوا ئێمە وازمان لە بەنرخترین بەهای خۆمان هێناوە کە ئازادییە و دەگەینە ئەو بڕوایەی کە هیچ چارەیەکمان نییەو ئەمە تاکە ڕێگەیەکە بۆ پاراستنی تەندروستیمان. پێویستیمان بە پلانێکی جیهانییە دووهەم گرنگترین هەڵبژاردە بۆ رووبەڕونەوەمان کە دەبێت بیکەین لە نێوان دابڕانی نەتەوەیی و هاوکاری جیهانیدایە. خودی پەتاکە و قەیرانە ئابوورییەکانی وەک دەرنجامێک، هەردووکیان دوو کێشەی جیهانین. تەنها لە ڕێگەی هاوکاریکردنی جیهانییەوە دەتوانرێت ئەم كێشانە بە شێوەیەکی کاریگەر چارەسەر بکرێن. پێش هەموو شتێک، لە پێناوی ئەوەی بەسەر ئەم ڤایرۆسەدا سەرکەوین، پێویستمان بەوەیە کە هەموو جیهان زانیارییەکان لەگەڵ یەکتریدا بەشبکەن، ئەمە دەبێتە گەورەترین دەستکەوت بەسەر ڤایرۆسەکەدا. بە بوونی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە چین و ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ئەمریکا، ئەو دوو ووڵاتە نەیانتوانیوە زانیاری ئاڵوگۆڕبکەن لەسەر ئەوەی چۆن بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە. بەڵام چین دەتوانێت هەندێک وانەی بەنرخ دەربارەی ڤایرۆسەکەو چۆنێتی هەڵسوکەوت لەگەڵیدا فێری ئەمریکا بکات. ئەوەی کە دکتۆرێک لە شاری میلانی ئیتالیا لە بەرەبەیانێکدا دەیدۆزێتەوە رەنگە سەر لەئێوارەکەی لە شاری تاران ژیانی خەڵکێکی زۆر ڕزگار بکات. کاتێکیش کە حکومەتی بەریتانیا نازانێت لەناو کۆمەڵێک ڕێکاردا کام سیاسەتەیان پەیڕەو بکات، دەتوانێت ئامۆژگاری لە کۆریاوە وەربگرێت کە مانگێک لەمەوبەر بەهەمان شێوە رووبەڕووی ئەویش بوو بۆوە. بۆ ئەوەی ئەمەش رووبدات، پێویستمان بە رۆحی هاوکاری جیهانی و متمانە هەیە. هەموو ووڵاتان پێویستیان بەوەهەیە ئامادەبن زانیارییەکانیان لەگەڵ یەکدا بەش بکەن و زۆر لە خۆبردوانە داوای ئامۆژگاری لەیەکتری بکەن و دەبێت متمانەشیان بەو زانیاری و تێگەیشتنە قووڵە هەبێت کە وەریدەگرن. هەروەها ئێمە پێویستمان بەو هەوڵە جیهانیانە هەیە کە بەرهەم و ئامێرە پزیشکییەکان دابەش دەکات. بەتایبەت پێداویستی پشکنین و ئامێری هەناسەدانی دەستکرد. لەبری ئەوەی هەموو ووڵاتێک هەوڵی ئەوە بدات لە ناوخۆی خۆیدا دروستی بکات و هەرچی هەیەو نییە بەکاریبهێنێت نەیمێنێت، هاوئاهەنگییە جیهانییەکان دەتوانێت زۆر بەخێرای و بە مەزنی ئەو پێداویستیانە دروست بکات و پاشان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە دابەشبکرێت و ژیانی زۆرێکی پێ رزگار بکرێت. هەروەک ئەوەی کە دەوڵەتەکان لە کاتی جەنگدا سێکتەری پیشەسازییە سەرەکییەکانیان خۆماڵی دەکرد، ئەم جەنگی مرۆڤایەتییەش دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا پێویستی بە"مرۆڤدۆستی" کردنی هێڵەکانی بەرهەم هێنان و یەکلاکردنەوەی هەیە. ئابەم جۆرە ئەو ووڵاتە دەوڵەمەنانەی کە کەمتر دووچاری ڤایرۆسی کۆرۆنا بوون، دەتوانن ئامێرە بەهادارەکان بۆ ووڵاتە هەژارەکان ڕەوانە بکەن بۆ زۆر لەحاڵەتەکان بەکار بهێنرێت، بێگومان متمانەی ئەوەش دروست بێت کە ئەگەر لە حاڵەتێکدا ئەوان تووشی کەم بوونەوەی پێویستییەکان بوون، هەمان یارمەتی لەووڵاتانیترەوە بۆ دابین بکرێت. وا پێویست دەکات ئێمە ڕەچاوی هەمان ئەوهەوڵە جیهانییە بۆ تیمە پزیشکێکانیش بکەین. ئەو ووڵاتانەی کە لە ئێستادا کەمتر لێکەوتەکانی ئەم پەتایەی بەسەرەوە دیارە دەتوانن تیمە پزیشکییەکانیان بنێرنە ئەو ووڵاتانەی لە جیهاندا حاڵیان زۆر خراپە. ئەمەش لەبەر دوو هۆکار، تاوەکو یارمەتی پێویستییەکانیان بدەن، وە هەروەها بۆ بەدەست هێنانی ئەو ئەزموونە بەنرخەی کە وەریان گرتووە. ئەگەر لەدوایشدا پەتاکە روویخۆی وەرگێرا بۆ ئەو ووڵاتانەی کە تیمە پزیشکێکانیان ناردوە، دەبێت لە بەرامبەردا هەمان یارمەتی وەربگرێتەوە. ئەم هەمئاهەنگییە جیهانییە بەهەمان شێوە لەئاستی ئابووریشدا زۆر پێویستە. بە چاو پیاخشاندنی سروشتی ئابووری جیهان، ئەگەر هەرحکومەتێک سەربەخۆیانە بەبێ گەرانەوە بۆ ووڵاتانیتر هەڵسوکەوت بکات، ئەوا ئەنجامەکەی خوڵقاندی گێرەشێوێنی و قووڵبوونەوی قەیرانەکە دەبێت. ئەم کردارەش پێویستی بە پلانێکی زۆر بەپەلەی جیهانی هەیە. یەکێک لە داواکارییەکانی تر گەیشتنە بە ڕێکەوتنێکی جیهانی سەبارەت بە گەشتکردن. هەڵسپاردنی کۆی گەشتە نێودەوڵتییەکان نارەحەتی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت. پێویستە ووڵاتەکان هاوکاری تەواوی یەکتری بکەن تاوەکو بەلایەنی کەمەوە ڕێگە بە گەشتکردنی موسافیرە سەرەکییەکان بدەن وەک زانا و دکتۆرەکان، رۆژنامەنووس و سیاسییەکان و هەروەها سەرمایەدارەکان. ئەمەش دەکرێت لەڕێگەی رێکەوتنێکی جیهانییەوە بکرێت و ئەو کەسانەشی کە گەشت دەکەن پێش گەشتکردنەکەیان لەووڵاتەکانی خۆیاندا پشکنینیان بۆ بکرێت. ئەگەر ئەوەش زانرا کە ئەو موسافیرانە پشکنیان بۆ ئەنجامدراوە ئینجا ڕێگەی گەشتکردنیان پێدراوە، ئەوکاتە زۆر بەگەرمی پێشوازی لێدەکەیت کە پێبخەنە ووڵاتەکەتانەوە. بەداخەوە، لە ئێستادا ووڵاتەکان زۆر بەزەحمەت ئەم شتانە دەکەن. ئەمەش کۆمەڵە نێودەوڵەتێکانی ئیفلیج کردووە. وا دەردەکەوێت لە ناو ژوورەکەدا خەڵکانێکی عاقڵی تێدا نەبێت. یەکێک لەوشتانەی کە چاوەڕوان دەکرا لە چەند هەفتەی رابردوودا ئەنجام بدرایە، کۆبونەوەیەکی بە پەلەی سەرکردە جیهانییەکان بوو تاوەکو پلان و ئەرکەکانیان دەستنیشان بکردایە. سەرکردەکانی G7 ئەم هەفتەیە ڤیدیۆ کۆنفراسییەکیان ئەنجامدا، بەڵام ئەنجامەکەی هیچ یەکێک لەو پلانانەی لە خۆ نەگرتبوو. لە قەیرانەکانی پێشوودا وەک قەیرانی ئابووری ساڵی ۲٠٠۸ و پەتای ئیبۆلا لە ساڵی ۲٠۱٤ دا، رۆڵی ئەمریکا ئەوکات سەرکردایەتیکردنی جیهان بوو. بەڵام ئەم ئیدارە تازەیەی ئەمریکا لە ئێستادا ئەو ئەرکی سەرکردایەتییەی لەدەست داوە، ئەوەش هەتا بڵێی ڕوون و ئاشکرایە کە ئەمریکا ئەوەندەی لە خەمی مەزنبوونی ئەمریکادایە ئەوەندە لە خەمی داهاتووی مرۆڤایەتیدا نییە. ئەم ئیدارە تازەیە تەنانەت وازی لە نزیکترین هاوپەیمانەکانی خۆشی هێناوە. ئەوکاتەی سەرجەم گەشتی هاتن و چوونی بۆ ئەوروپا هەڵسپارد، هیچ ئاگادارییەکی پێشوەختی نەکردن ـ واز لە ئەورپا بهێنە با خۆیان گفتووگۆ لەسەر ئەو ڕێوشوێنە توندانە بکەن. ئەمە جگە لەو ئابڕووچونە گەورەیەی کە ئۆفەری یەک ملیار دۆلاری ئەو کۆمپانیا دەرمانسازییەی ئەڵمانیای کردبوو بەرامبەر مافی مۆنۆپۆڵکردنی ئەو ڤاکسینیە نوێیەی کە دژی ڤایرۆسی کۆرۆنایە. تەنانەت ئەم ئیدارەیەی ئێستا ئەگەر لە کۆتایشدا ئەم هەڵسوکەوتەی خۆی بگۆڕێت و پلان و کرداری جیهانی بخاتە بەردەست، ئەوا زۆر کەمن ئەوانەی دوای سەرکردەیەک بکەون کە هیچ لێپرسراوێتیەک ناگرێتە ئەستۆی خۆی و هەرگیزیش دان بە هەڵەکانی خۆیدا نەنێت، جگە لەوەی بە شێوەیەکی ڕۆتینیش هەموو سەرکەوتنەکان بۆ خۆی حساب دەکات لەکاتێکدا هەر لۆمە کردنێکیش بێتە ئاراوە دەیخاتە ئەستۆی ئەوانی دیکە. ئەگەر ئەو بۆشاییەی کە ئەمریکا دروستی کردوە لە لایەن ووڵاتانی ترەوە پڕنەکرێتەوە، ئەوە نەک بە تەنها وەستاندی ئەم پەتایە لە ئێستادا کارێکی گەلێک قورس دەبێت، بەڵکو ئەم میراتییە بەردەوام پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکان لە ساڵانی داهاتوودا ژەهراوی دەکات. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، هەموو قەیرانێک هەلێکی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە. دەبێت هیواخوازی ئەوەبین کە ئەم پەتایەی ئێستا بەڵکو یارمەتی مرۆڤایەتی بدات تاوەکو لەو مەترسییە گەورەیەی ئەم درز و کەلێنە جیهانییە تێبگات. مرۆڤایەتی پێویستی بەوەیە شتێک هەڵبژێرێت، ئایا ئێمە بەرەو لێکترازان هەنگاو بنێین، یاخود رێگەیەک بۆ هاوکاریکردنی جیهانی بگرینەبەر؟ ئەگەر ئێمە لێکترازان هەڵدەبژێرین ، ئەوە نەک بەتەنها قەیرانەکە درێژ دەکەینەوە، بەڵکو رەنگە دەرەنجامی زۆر وێرانکەرتری هەبێت لە داهاتوودا. ئەگەر هاوکاریکردنی جیهانیش هەڵدەبژێرین، ئەوە دەبێتە سەرکەوتن بەسەر نەک تەنها ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەڵکو بەسەر هەموو ئەو پەتاو قەیرانانەی کە رەنگە لەسەدەی بیست و یەکدا یەخەی مرۆڤایەتی بگرێت.
چاوپێكەوتنی: محەمەد رەئوف "كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، بەپێی تەمەنو نەخۆشی مرۆڤەكە مەترسیەكەی دەبینم، ئەگەر تۆ كەسێكی تەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت و نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە، تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە، فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ و سیەكان و شەكرەو جگەرەو نێرگەلە كێش بیت مەترسیدارە"، ئەمە وتەی زاناو پسپۆڕێكی كوردە كە ئێستا یاریدەدەری پرۆفسیۆرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی بەناوبانگی هارڤاردی ئەمریكا، ئەویش پرۆفیسۆری یاریدەردەر د. ئارام گەڵاڵیە. ئارام گەلاِڵی كە خەڵكی شاری سلێمانیەو چەندین دۆزینەوەی لە بواری شێرپەنجەو جیناتی مرۆڤدا كردووە، ئەو كوڕی شەهید ( حەمە سەعیدی موهەندیسە) كە لەسەسەرەتای نەوەدەكاندا موعجیزە ئاسا كارەبای بۆ شاری سلێمانی گەڕاندەوەو دواتر پەیكەرێكی لەبەردەم كارەباكەی سلێمانی بۆ درووستكرا. د. ئارام گەڵاڵی كە مامۆستاو توێژەرە لە كۆلێجی پزیشكی زانكۆی هارڤارد و زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەیە، بە زمانكێكی پزیشكی دەدوا سڵی لە وشە كوردیەكان دەكردەوە، خۆشی كەمێك كوردیەكەی لاواز بوو بوو بەهۆی ئەوەی دەمێكە نەگەڕاوەتەوە كوردستان، وەك ئەو دەیوت كورد لە زمانی پزیشكیدا لاوازە، " شەوو رۆژ لەو زانكۆیەی كاری تێدادەكەن سەرقاڵی توێژینەوەن لەسەر كۆرۆنا" بەڵام ئەگەر پەلەشی تێدا بكرێت وەك ئەو دەڵێت " زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 چارەسەرێكی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە، پێشبینی دەكرێت لە شەش مانگی یەكەمی 2021 ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا بدۆزرێتەوە" د. ئارام گەڵاڵی مەترسی و قەلەقیەكانی كۆرۆنا كەمدەكاتەوەو دەڵێت "90%ی ئەوانەی توش دەبن بە كۆرۆنا هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن" سەبارەت بەو دەرمانانەی كە باس دەكرێت لە هەرێمی كوردستان بەرهەم بهێنرێت ئەو پسپۆڕەی زانكۆی هارڤارد دەڵێت: ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا. دەقی چاوپێكەوتنەكەی پ.ی.د. ئارام گەلاِڵی درەو: ڤایرۆسی كۆرۆنا چیەو چۆن بڵاو دەبێتەوە تایبەتمەندییەكانی ئەم ڤایرۆسە چیە.؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەم ڤایرۆسە تێكهەڵكیشە كەمێك لە مەجالی پزیشكی دەردەچێت و بوارەكانی تریش دەگرێتەوە، سۆسیال میدیا وای كردووە شتێك لە شوێنیكی دونیا زۆر بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە، ئێمە لێرە لە مێشكی ئەمریكا ( ماساجۆستیس) دەڵێین كۆمەڵگە ئامادەی گۆڕانكارییەكان نەبووە، بۆیە گۆڕانكارییەكی وا كاریگەری زۆر درووست دەكات، لەبەر ئەوەی خەڵكەكە ئەترسن، هەرچەندە پێویست بەو ترسە زۆرە ناكات چونكە ( رێڕەوێكی سروشتیەو ڤایرۆسێكە دێت و دەڕوات). ڤایرۆس وەكو هەموو تەنێكی پرۆتینی وایە كۆمەڵك كۆدی (جینیتیكی لە ڤایرۆسدا هەیە)، چینیەكان خزمەتێكی گەورەیان كردوو ئەو كۆدەیان دۆزیەوەو بڵاویانكردەوە، ئەو بڵاوكردنەوەیە وای كرد لێرە زۆر بەخێرای دەستنیشانبكرێت. درەو: كەوتا ئێستا كۆرۆنا بەو قەبارە گەورە مەترسیدارە بەراورد بە ڤایرۆسەكانی تر؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: كۆررۆنا خۆی كوشندەترە لە ڤایرۆسەكانی تر ئەوە جێگەی گفتوگۆكردن نیە بەڵام مەترسیەكە لە دوو لاوە كاریگەری هەیە ئەوانیش: یەكەم: لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە ئامادە نەبووە، ڤایرۆسەكە زۆر خێرا بڵاوبوەوە، خەڵك نازانێت لە چی دەترسێت لەبەر ئەوەی بناغەیەكی هۆشیاری تەندروستیان نیە لەسەری. دووەم: لەبەر ئەوەی لە چینەوە هات، چین دەوڵەتێكی زۆر داخراوە هەرچی پەتایەك پێشتر لەوێ بڵاوبۆتەوە، ئەوان كەمتر قسەیان لەسەركردووە هەتا خەڵكی كوشتووە دوایی ووردە ووردە بڵاویان دەكردۆتەوە، چین ئەمجارە جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵ كۆرۆنا كردو كراوەتر بوون، پێشتر زۆر داخراوبون لە بابەتی (سارس) و زیانی زۆریانكرد، تەجروبەیان لە دەرەوە وەرنەگرت، ئەم جار كە كراوەبوون، شارەزایانی دەرەوە بە گومان بوون لە چین، پێیان وابوو رەنگە ئەو زانیاریانەی بڵاوی دەكاتەوە رەنگە 10% ی بێت، خەڵكی متمانەی پێیان نەبوو، بۆیە خەڵكی وتیان رەنگە زۆر لەوە زیاتر بێت. كۆرۆنا بۆ گروپێكی كۆمەڵگە مەترسیە، بۆ گروپێكی كۆمەڵگە كە (بەتەمەنن) لەگەڵ ئەو كەسانەی نەخۆشی دیكەیان هەیە، بەتایبەت (فشاری بەرز، نەخۆشی دڵ بەرگری لە سیەكانیدا كەم بێت، كێشەی لە سیەكانیدا، یان جگەرە كێش، نێرگەلە، نەخۆشی شەكرە)یان هەبێت ئەمانە چانسیان زیاترە بیانخاتە نەخۆشخانە. درەو: ئێوە لە زانكۆی هارڤارد هیچ توێژینەوەیەكتان كردووە لەسەر كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: لە زانكۆی هارڤارد شەو رۆژ لە كاردان، لێرە كارەكان بەشكراوە: - یەكەم هەنگاو پشكنینی هاوڵاتیان، دەكرێت بۆ هەموو خەڵكی كە بزانن هەڵگری ڤایرۆسەكەیە یان نا، ئەمە تەنها پشكنینێكە بەوەی بزانرێت هەڵگری ڤایرۆسەكەی یان نا. - دووەمیان تێستێكی ترە كە لە هارڤارد دۆزراوەتەوەو لە زانكۆی كۆلۆمبیاش هەیەو دۆزراوەتەوە، ئەمە بۆ ئەوە نیە بزانرێت كە ڤایرۆسەكەت هەیە یان نا، بەڵكو بۆ ئەوەیە كە بزانرێت بەرگریت هەیە بەرامبەر كۆرۆنا یان نیتە، كە ئەمە زۆر گرنگە بۆ كۆمەڵگە، چونكە تێستت بۆ كەسێك كردوو زانیت بەرگری هەیەو ڤایرۆسەكە كاری تێناكات، پێی بڵێت برۆ كاری خۆت بكە لە كۆمەڵگەدا، بۆ ئەوەی ژیان نەوەستێت. درەو: كەواتا تایبەتمەندی ئەم ڤایرۆسە چین.؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: خۆی ڤایرۆس كۆمەڵێك خێزانی جیاوازن و بەگشتی دەكرێن بە دوو بەشی گەورەوە: یەكەم: گروپێكیان دوو شریتە بەرامبەر بەیەكتری پێكەوە نوساوە دووەم: یەك شریتە ئەو ڤایرۆسانەی یەك شریتن كەمینەن بەڵام یەك كێشەیان هەیە زوو زوو دەگۆڕێن، واتا جیناتەكەی بەهۆی كات و كەشوهەواوە دەگۆڕێت، ئەم ڤایرۆسە گۆرانكاری خێرای تیا دەبێت لەبەر ئەوەی یەك شریتە. ڤایرۆس لە بواری پزیشكیدا بە تەنێكی زیندوو ناونابرێت، زیندوو نیە، هەر بونەوەرێك پێی بڵێیت زیندووە دەبێت لانی كەم دوو تایبەتمەندی تیا بێت: یەكەم: هەر شتێكی زیندوو كە خواردن دەخوات دەبێت بیكات بە ووزە، ڤایرۆس خواردن ناكات بە ووزە. دووەم: ڤایرۆس زاووزێ و زۆر بوونی نیەو ئەوەی پێناكرێت. ڤایرۆس بەس كۆدێكی پرۆتینیە، لەناو چوارچێوەیەكی پرۆتینی كەدا، هیچی دیكە نیە، بۆ ئەوەی ئەو دوو حاڵەتەی سەرەوە بكات دەبێت شوێنێك داگیر بكات جاری وایە خەلیەی مرۆڤ داگیر دەكات، خۆی مرۆڤ بونەوەرێكی زۆرینە خەلیەیە، وەك بەكتریا و ئەمیبا نیە یەك خەلیییە نین، ئەم خەلیانە بۆ ئەوەی كار بكەن وەك پرۆسەی هەناسەدان و كارەكانی دیكەی مرۆڤ، ئەم خەلیانە بەیەكەوە كۆنتاكتێكی زۆر موعەقەد دەكەن، زۆر قورسە تێگەیشتن لێی، سیگناڵ و نامەبەردن و نامەهێنەری زۆریان تیایە، ئەم سیگناڵانە بەكۆد دەنێرن بۆ یەكتری، ئەم ڤایرۆسی كۆرۆنایە لە سیگناڵێك دەچێت كە بۆ خەلییەی سیەكان هاتووە، خەلیەی سیەكان دەرگای بۆ دەكات و داخلی سیەكان دەبێت، ئەم نامەیە كە وەردەگرێت شریتێكی كۆدە، كە نامەكە دەكاتەوە، ئەو نامەیە بەرگێكی هەیە كە بەرگەكە لادەبات، رێك ئەو كۆدە داخڵ دەبێت، ئەچێتە ژووری كۆنترۆڵەوە ئەو شوێنەی كە هەموو خەلیەكە كۆنترۆڵ دەكات، ئەڵێت كاری تۆ وەستا بەس كاری تۆ ئەوەیە من زیاد بكەیت، ئیتر دەڵێت من كۆپی بكە، دواتر خەلیەی سی هەموو كارێكی خۆی دەوەستێنێت، لە هەناسەدان و كارەكانی دیكە كاری ئەوە دەبێت ئەم ڤایرۆسە كۆپی بكات و زیادی بكات، ئیتر خەلیە دوای خەلیە كارناكەن و كەسەكە هەناسەی پێنامێنێت، ئیتر ئەو ئۆكسجینەی داخلی لەشی دەبێت كەمترە لەوەی لەشی پێویستیەتی، یان دەبێت ئۆكسجینی بدرێتێ یان دەكەوێتە ژێر ئامێری هەناسەدانەوە. هەر ڤایرۆسێك كە توشی مرۆڤ دەبێت كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە، هەر ڤایرۆسێك بۆ ئەوەی مەترسی بێت لەسەر مرۆڤ، دەبێت كۆمەڵێك گۆڕانكاری بكات، دەوروپشتمان هەموو ئەو ڤایرۆسانەیە كە مەترسیش نین لەسەرمان، مەترسی یەكەم ئەوەیە ئەم ڤایرۆسە دەبێت كۆمەڵێك شوێن بگۆڕێت، كۆرۆنا لە خێزانێكی ڤایرۆسە كە دەمێكە زانراوە لای زاناكان، بەڵام ڤایرۆسی كۆڤید 19 گۆڕانكاری كردووەو گۆرانكارییەكەش مەترسی درووستكردووە. درەو: كەواتا فۆرم و شێوازی ئەم ڤایرۆسە چۆنە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەم ڤایرۆسە شكڵی سیگناڵێكی هەیە بۆ خەلیەكانی سی مرۆڤ، ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر خەلیەكانی دیكەی مرۆڤ ناكات، كۆرۆنا (ئامانجەكەی بەس سی مرۆڤە)، ئەوانەی كێشەی سیان هەیە زیاتر كاریگەریان لەسەری دەبێت، ئەو كەسانەی كە جگەرەكێش نین و كێشەی سیەكانیان نیە، ئەو ڤایرۆسە كە داخڵ دەبێت كاریگەری لەسەر 5%ی خەلیەكانی سی درووست دەكات بەرگری سیەكان دەزانێت كێشەیەك هاتووەو لەناوی دەبات، هەرچەندە ئەم ڤایرۆسە كاریگەری لەسەر بەرگری سیەكانیش درووست دەكات، ئەو بەرگریانە كارییان ئەوەیە كە هەر تەنێك لەژێر كۆنترۆڵ دەردەچێت لەناوی دەبەن، بەڵام سترێس و ترس و خەفەت كاریگەری لەسەر ژمارەو چالاكی ئەو خەلایانە دەكەن كە كاریان ئەوەیە بەرگری درووست بكەن و بتپارێزن، كاریگەری لەسەر كۆمەڵێك هەست دەكات و كاریگەری لەسەر چالاكیان درووست دەكات. درەو: لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا رێكارەكان چۆن گیراونەتەبەر بۆ روبەروبونەوەی كۆرۆنا؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كاریگەری زۆر لەسەر كۆمەڵگە درووستكردووە، وڵاتە دیموكراسیەكان لەبەر ئەوەی رای هاوڵاتیانیان بەلاوەگرنگە، كۆمەڵێك هەنگاو هەڵدەگرن رەنگە زۆر گرنگ نەبێت، ناچارن دەكەونە ژێر كاریگەری شەقامەوە، بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكا زەحمەتە لەبەر ئەوەی وڵاتێكی پیشەسازیە، ئەگەر خەڵكەكە كەرنتین بكەیت كاریگەری ئابوری دەبێت، بەڵام بۆ كوردستان ئەگەر خەڵكەكە كاریش نەكات زۆر كاریگەری نابێت، بەڵام ئەمریكا و ئەوروپا كۆمەڵك بەرەیان كردۆتەوە: یەكەمیان: ئەوەیە كە كارگەو ناوچە پیشەسازیەكان ئەو كەلوپەلانەی پێویستە بەرهەمی بهێنن نەك بەرهەمەكانی خۆیان، ئێستا لە ئەمریكا كارگەی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل دەستیكردوە بە بەرهەمهێنانی ماسك و كحول، یەكەم خۆپاراستن یەكێكە لە هەنگاوەكان. دووەم: تێستی هاولاتیان كە بتوانرێت ئەوانەی كە توشبوون لێكیان جیابكەنەوە. سێیەم/ ئەو كەسەی كە توشی بووەو هەستی پێ نەكردووە، كە 75%ی ئەو كەسانەی كە توشی دەبن هەستی پێناكەن كە گرتویەتی، كە ڤایرۆسەكە دەچێتە لەشیانەوە تەفاعول لەلەشیدا دەكات و مەناعەكەی بەهێزەو لای دەبات، تا نزیكەی دوو سێ ساڵ بەرگری هەیە، بەڵام بەرگری هەتا هەتایی بەمە درووستناكرێت، لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە لەیەك شریتە لەوانە دووی دووسێ ساڵ درووست ببێتەوە وەك ئەنفلۆنزایەكی ئاسایی توشت بێتەوە دوو یان سێ ساڵ درووست ببێتەوە. لە ئەمریكا چارەسەر كراوە بە دوو بەشەوە: یەكەم: رێگای خێرا، ئەوەیە دەرمانێك هەبێت بۆ ڤایرۆسی تر بەكار هاتبێت و بزانرێت بۆ كۆرۆناش باشە، ئەوكاتەپێویست ناكات دەرمانەكە بە كۆنترۆڵەكاندا بڕوات، دەرمانەكە كۆنترۆڵی كراوە بۆ شتی دیكە. دووەم: رێگای خاو، كە چینیەكانیش بەو رێگایەوەن، دەیانەوێت ڤاكسینێك یان چارەسەرێكی تایبەت بەس بۆ كۆرۆنا بدۆزنەوە، ئەمە كاتی دەوێت زۆر زۆر زەحمەتە لە 2020 بدۆزرێتەوە، ئەگەر زۆر خێرا بێت رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی 2021 بدۆزرێتەوە. لە ئەمریكا كۆمەڵێك ڤاكسینیان بەرهەمهێناوە، بەڵام كێشەی دەرمان وەك شتی دیكە نیە، دەكرێت دەرمانێك بدەیت بە نەخۆشێك چاكی بكەیتەوە، بەڵام ناكرێت نەخۆشیەكی كەی تیا درووست بكەیت دوو مانگ دوای ئەوە، دەرمان بە كۆمەڵێك قۆناغدا تێدەپەڕێت: قۆناغی یەكەم، ئەوەی لەسەر كەسی ئاسایی تاقیدەكرێتەوە كەسەكان كەمە ( جگە لەوەی یەكەم جار لەسەر خەلیە تاقیكراوەتەوە دواتر لە ئاژەڵ تاقیكراوەتەوە لە مشك و جرجەوە دواتر بۆسەر مرۆڤ)، ئەمە هەنگاوی یەكەم، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم دەرمانە مەترسی نیە، كێشە درووست ناكات ژەهراوی نیە. قۆناغی دووەم، ئەو كەسانەی كە بارودۆخیان زۆر خراپە، ئەگەر دەرمانی نەیدەیتێ رەنگە بمرێت، دەرمانەكەی دەدەیتێ بۆ ئەوەی بزانیت چاكی دەكات یان نایكات. قۆناغی سێیەم، زۆر گرنگە كە دەرمانەكەی دەدەیتێ دەبێت بزانیت تا ماوەیەك دوو مانگ یان شەش مانگ تا سالێك بزانیت كێشەی تری لێدەرناكەوێت كوێر نابێت، كێشەیەكی درووست نابێت، دەبێت ئەم تێستانە بكرێت، كات دەبات، رەنگە دەرمانەكە كۆرۆنا چارەسەر بكات، بەڵام كێ دەڵێت كێشەی تر درووست ناكات. هەرچەندە لە ئەمریكا سەرۆك زۆر فشار دەكات بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینەكە، بەڵام پێم وایە ئەگەر رەنگە لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی داهاتوو بدۆزرێتەوە، درەو: بەڵام لە هەرێمی كوردستان باس لە بەرهەمهێنانی چەند دەرمانێك دەكرێت كە رۆڵی هەیە لە چارەسەری كۆرۆنا بەتایبەتیش دەرمانی (ئەزسرۆمایسین)و (هیدرۆكسیكلۆركوین).؟؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەو دەرمانانەی لە كوردستان باسی لێوە دەكرێت پێشتر چینیەكان بەكاریان هێناوە، ئەو دەرمانانە هەیە و دەرمانی مەلاریابووە، چینیەكان بەكاریان هێناو وتیان ئەو خەلیەی توشی نەخۆشیەكە دەبێت (20% بۆ 30%) یان بەم دەرمانە توشبوەكە وەڵام دەداتەوەو چارەسەرێكی باشە، دەرمانەكە هەیە لە بازاڕداو ئەوە نیە دۆزرابێتەوە دەرمانێكە بۆ مەلاریا بەكارهاتووەو دەرمانی دووەمیان نەخۆشی (HIV) ئایدز بەكارهاتووە تایلەندییەكان بەكاریانهێناوە، ئەم دەرمانانە لە بازاڕدان بۆیە بەكار دەهێنرێت بۆ ئەوەی دەرمان ئەو هەموو كاتە نەبات ئەوەی هەیە دەدرێت بەو نەخۆشانەی كە بزانن كێشە درووست ناكات و چارەسەرە. ئەم دەرمانانەی كوردستان لە ( WHO) و لەم وڵاتانەش بەكار دێت زۆر، ئەوە بەشی یەكەمە ئەوە نیە بڵێن دۆزراوەتەوە، واتا خۆی هەیەو لە بازاڕدان و كۆنن، لە ئەمریكا كەم بەكار دێت، ئەم دەرمانانە كۆنن و دەیان ساڵە بەكارهاتووەو زیاتر لە هندستان بەكار دێت، وەك چۆن كەسێك نەخۆشی دەبێت دەڵێن بەخوا ئەو دەرمانە بۆ ئەو نەخۆشیەش باشەو خراپە نیە، كە دەرمانی خۆی نیە بەڵام دەڵێن بۆ ئەو نەخۆشیەش باشە. ئەو دەرماننانە دەرمانێكە بۆ كۆرۆناش سودی هەیە بەڵام دەرمانی كۆرۆنا نیە، زاناكانی ئەمریكا دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە بەتایبەت بۆ كۆرۆنا، نەك ئەو دەرمانە كۆنانە، بەڵام ئەم دەرمانانە مەترسیان نیە چونكە بە قۆناغەكانی خۆیدا تێپەڕیون و مەترسیان نیە. ئەو دەرمانانە ئەوەندە كۆنن لە بازڕدا كەس خاوەنی نیە، واتا حەقی خاوەنەكەی نەماوە، چونكە دەرمانێك كە درووست دەكرێت مافی خاوەنەكەی هەیەو لە هەر شوێنێكی دنیا درووست بكرێتەوە دەبێت ماف بدرێت بەمان، دەرمانی وا هەیە لە بودجەیەكی نەوتی زیاتر پارە بۆ ئەو دەوڵەتانە پەیدا دەكات، ئەو دەرمانانە جاری وایە مافەكەی بۆ ماوەی 15 ساڵ جاری وایە بۆ 40 ساڵ مافی دۆزینەوەی دەرمانەكە دەدرێت بەو وڵاتەی دۆزیویەتیەوە ئەو دەرمانانەی كە كارگەیەك دەڵێت لە كوردستان درووستی دەكەم ئەوەندە كۆنە، بووە بە مافی گشتی و مافی خاوەنداری تێپەڕاندووە لە بازاڕەكانی جیهاندا، لەهەموو دونیادا هەركەسێك ئەگەر فۆرمەڵەكەی هەبێت ئەتوانێت لە كوردستان درووستی بكات، لە دوكانێكی بچوكدا درووستی بكات، ئەم دەرمانانە بۆ شتی دیكە بوون ئێستا دەڵێن بۆ كۆرۆناش باشە. بەڵام بۆ دۆخی ئێستا باشە لەبەر ئەوەی ڤایرۆسەكە خێرایەو دۆزینەوەی دەرمانی نوێ فریای ناكەوێت، بەڵام وڵاتە پێشكەوتووەكان بەم دەرمانانە رازی نابن دەیانەوێت دەرمانێك بدۆزنەوە تایبەت بە كۆرۆنا ئەوەش زۆر دەخایەنێت، تا دەرمانێكی تایبەت دەدۆزرێتەوە، دەكرێت ئەو دەرمانە كۆنانە بەكار بهێنرێت. ڤایرۆسی كۆرۆنا كەمتر دەرمانی دەوێت زیاتر پشوی دەوێت لەبەر ئەوەی (75%)ی ئەوانەی توشی كۆرۆنا دەبن هەستی پێناكەن، 25%ی دەمێنێتەوە لە15%ی ئەو لە 25% ئەو كەسانەن كە تۆزێك بێتاقەتیان دەكات و هەست دەكەن پەتایەكی سوكیان هەیە، ئەوانەش 15% كە دەكرێن بە سێ گروپەوە ئەوانیش: - لوتیان تەڕ دەبێت و قوڕگیان دێتەوە یەك - كۆكەیەكی وشكیان لەگەڵدایە - تۆزێك هەناسەی توند دەكات بەڵام مەترسیدار نیە ڤایرۆس خولی تایبەت بەخۆی هەیە دەبێت پێیدا تێپەڕێت، لەماڵەوە پشو بدات، ئەگەر بتوانێت ( ڤیتامین سی، لەگەڵ حەبی ڤیتامینات ، ماگنیوسیۆم لەگەڵ زینگ) ئەمانە بۆ بەرگری لەش باشن ئەمانە بخۆن و پشویەكی بۆ بدەن، ئیتر (10%)ی ئەوەی تۆ دەیبینیت، ئەو كەسانە توشیان دەبێت لەو 10%یە ئەو كەسانە دەمرن، (15%) كە پێویستی بە پزیشك ناكات و پشویەكی دەوێت، واتا 90% پێویست ناكات بچنە لای پزیشك، ئەوەی دەمێنێتەوە لە (10% )كە دەگەنە فۆرمی چوارەمی كە ووردە وردە هەناسەی پێنادرێت، تایەكەشی وەك كوردەواری دەڵێن تای درۆزنە، دێت و دەروات لەپڕ تایەكەی بەرزدەبێتەوەو نایمێنیت، ئەو كەسانە نەخۆشخانەیان پێویستەو یارمەتی هەناسەدانیان پێویستە، لەو (10% )یە لەوانەیە خەڵك بمرێت. بۆ نمونە لە كۆریا لە 100 كەسی توشبوو یەك كەس مردووە، لە ئیتالیا كە دەڵێن نزیكەی (4 هەزار) كەس مردوون، ئەو 4 هەزار كەسە لە 4%ی لە 10%یەكەیە ەاتا لە (10 هەزار) كەس (4 ) كەسێتی) ئەوانەی دەمرن لە ئیتالیا زۆربەیان 80 ساڵ بەرەوژور تەمەنیانەو (99%)یان ئەوانەن جگە لە كۆرۆنا كە نەخۆشی( زەخت، دڵ، سی، جگەرەكێش ) هەبووە. درەو: كەواتا كۆرۆنا بەو شێوەیە مەترسیدارە كە وڵاتان لە ئاستیدا دەستەوەستانن و خەڵكیش توشی دڵە راوكێ و ترس و قەلەقی بووە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: كۆرۆنا بەو شێوە مەترسیدارە نیە كە خەڵكی بكوژێت، من بە مەترسی نابینم بەڵام بەپێی تەمەنەكان، ئەگەر تۆ كەسێكی نەمەنت لە سەرو 80 ساڵ بێت نەخۆشیت هەبێت مەترسیدارە. تەمەنت سەرو 60 ساڵ بێت و 15 ساڵ جگەرەت كێشا بێت مەترسیدارە، یان نەخۆشی شێرپەنجەت هەبێت مەترسیدارە، ئەو نەخۆشیانەی باسمانكرد هەتبێت بەڵی مەترسیدارە. بەڵام ئەگەر خۆت كەسێكی لەشت ساغ بیت و ئاسایی بێت بەو شێوەیە نیەو مەترسیدار نیە، دوو شت هەیە ئەو ترسەی درووست كردووە بۆ نمونە لە شارێكی وەك نیویۆركدا كە (18ملیۆن) كەسی تیا دەژی تۆ 10%ی خەڵكەكەی بخاتە نەخۆشخانە كە زۆر بەخێرایی بڵاو دەبێتەوە ئەوا دەكاتە سەرو یەك ملیۆنێك كەس هیچ بونیەیەكی تەحتی نیە تەحەمولی ئەوە بكات ئەوە كێشەكەیە، ئەگەرنا ووردە ووردە خەڵكەكە هەر بەرگری پەیدا دەكات بەرامبەر كۆرۆنا، ئەوەی ئیتالیا ئەوەیە كێشەكە بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە خەڵكیكی زۆریش خراوەتە نەخۆشخانە، دەكرێت توشبوو بێت و هەر نەچیتە نەخۆشخانەو لەماڵەوە كەرنتینە بیت واتا 90%ی ئەوانەی توش بوون هەر پێویست ناكات بچێتە نەخۆشخانە، یەكێك لە سیناتۆرەكانی دیارەكانی ئەمریكا (پۆڵ رایەن) كە خۆی پزیشكە پشكنینیان بۆ كردووەو دواتر چووە بۆ وەرزش و لەشجوانی دواتر پێیان وتووە كۆرۆنات هەیە، كە هەر هەستیشی پێنەكردووە كە تەمەنی نزیكەی 60 ساڵ دەبێت ساڵەوەیە. لەبەر ئەوەی مەترسیەكەی بەو شێوەیە نیە بەڵام لە شارێكدا كە ملیۆنێك كەسی تێایدا بێت لەوانەیە فشارێكی زۆر لەسەر نەخۆشخانەكان درووست بكات، لەوانەیە فشارەكە وابكات مەترسی درووست بێت و بەهۆی نەبوونی ئامێر كە ئەگەر 4 قەرەوێلەت هەبێت و 50 كەس بێنی بۆ ئامێری هەناسەدان ئەوكاتە مردن زیاد دەكات. درەو: رێشوێنەكانی حكومەتی هەرێم لە چی ئاستێكدایە، ئایا رێوشوێنەكان بە سیستمێكی خراپ و ئیمكانیاتی كەمەوە، لە چی ئاستێكدایە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: رێو شوێنەكانی حكومەتی هەرێم بۆ روبەرووبونەوەی كۆرۆنا زۆر بە باشی دەبینم، بەتایبەت لە وڵاتێكدا كە سیستەمی تەندروستی باش نەبێت و دراوسێ وڵاتێكی وەك ئێران بێت و سنورێكی زۆری لەگەڵدا هەبێت و پەیوەندی زۆرت لەگەڵ هەبێت و ئەو وڵاتەش كێشەیەكی زۆری هەبێت بە كۆرۆنا، لە تایوانی و سەنگاپورەش بەو شێوەیەی كوردستان كراوە بەڵام بۆ ئەوان ئاسانە سێ لایان ئاوە هۆكارە جوگرافیەكە یارمەتیدەریانەو دراوسێكانیان بەو شێوەیەی ئێران نیە، بۆیە پێویستە دەستخۆشی لە هەرێم بكرێت، لەهەرێم پەیوەندییەكی زۆر لەگەڵ دراوسێكاندا هەیەو سنورەكە وشكانیەو خەڵكی دەتوانێت بە پێی هاتوچۆی پێدا بكات، لە هەرێم بودجەیەكی دیاریكراویش هەیە. لە ئەمریكا سەرۆك داوای ( 2 ترلیۆن دۆلار)ی كرد واتا ( 2 هەزار میارد) دۆلار، هەرچەندە سیناد رەتی كردەوە لەبەر یەك شت، وتیان بەشێكی زۆری بۆ كارگەكان دەچێت بۆ خەڵكی ئاسایی كەمتر دەچێت پێویستە بۆیە هەوڵ بدە پارەكە بەشێوەیەك دابەش بكە كە خەڵكە ئاساییەكەش پارەی بۆ پچێت نەك كارگەكان لە ئیفلاس رزگار بكەیت و پارەیەكی كەم بۆ خەڵكی ئاسایی تەرخانبكرێت. ئەم هەفتەیە بۆ ئەمریكا قورس دەبێت بەڵام رەنگە لە هەفتەی داهاتوودا رێژەیەكی زۆری پێداویستی پزیشكی بەرهەمبهێنرێت كە لە ئەمریكا زیاد بێت و بنێردرێت بۆ وڵاتانی دیكە، چونكە ئێستا بەشێكی زۆری كارگەكانی ئۆتۆمبێل و چەك و تەقەمەنی وەستاون و پێداویستی پزیشكی بەرهەم دێنن. درەو: مرۆڤ چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ڤایرۆسەدا بكات بەتایبەت تا ئەوكاتەی ڤاكسینی تایبەت بە كۆرۆنا دەدۆزرێتەوە؟ پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی: ئەگەر دوور مەودا لە كۆرۆنا بڕوانین، ئەبێت لەوە تێبگەین مرۆڤایەتی لەگەڵیدا خۆی رابهێنێت، ئەمە شتێك نیە بێت و بڕوات، لەهاوین و بەرزبونەوەی پلەی گەرمیدا كەم دەبێتەوە ئەو ڤایرۆسە كە لەگەڵ پژمە دێتە دەرەوە ئەگەر پلەی گەرما بەرزبێت دەبێت بە هەڵم كەمتر دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی كۆرۆنا لە كۆئەندامی هەناسەدایە كاتێك پلەی گەرمی بەرز دەبێتەوە لەبەر ئەوەی كۆرۆنا كۆدێكی پرۆتینیە ئەو كۆدە شكڵو شێوەی دەگۆڕێت بە پلەی گەرمان، بۆ نمونە هێلكەیەك كە دەیكەیت بە هێلكەو رۆن شكڵ و شێوەكەی دەگۆڕێت، گۆشت كە ئەیبرژێنێت ئەو كۆدە پرۆتینیەی كە درووستی كردووە هەمووی تێك دەچێت، كۆرۆناش بە گەرماكە لەبەر ئەوەی لە ئاوی لوت و دەمدایە، لەوێدا فۆرمە سروشتیەكەی خۆی هەیە بەڵام كە گەرمە ئەبێت بە هەڵم ئەو شكڵو شێوەیەی تێك دەچێت، وەك چۆن هێلكەكە بە هێڵكەورۆن تێك دەچێت، واتا راستە لە وەرزی گەرمادا كۆرۆنا كەم دەبێتەوەو گەرما دەتپارێزێت، لەسەرماشدا پرۆسیسی بەهەڵمبوون خاوتر دەڕوات لەبەر ئەوەی زیاتر توشت دەبێت، زیاتر بە پژمەی بەرامبەر دەگوازرێتەوە. هەموو ڤایرۆزێك شوێنی (T)ی هەیە ئەو شوێنەی كە داخڵی مرۆڤ دەبێت و مەترسیدارە ئەم ڤایرۆسە ئەو شوێنە تایبەتەی لێوەی دەچێتە ژوورەوە ( چاوو، لوت) دەم)ە، بۆ نمونە من دەست لە ڤایرۆسەكەش بدەم توشم نابێت تا دەستنەدەم لە دەموچاومەوە، دەستشتن، شتی باشە بۆ خۆپاراستن. لە كۆتاییدا پێش ماڵئاوایی وتی ئەمەوێت شتێكت پێ بڵێم كاری ئێوەی رۆژنامەنووس زۆر گرنگە چاوە بەسەر ئەوانەی بڕیاردەدەن لەبەر ئەوەی میدیای ئازاد بڕبڕی پشتی هەموو ئەم كارانەی ئێمەیە بۆیە جێگەی رێزو سوپاسن. ............................................... پ، ی ،د. ئارام گەڵاڵی مامۆستای كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد - ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایك بووم - 1996 بەهۆی شەڕی ناوخۆوە كوردستانم جێهێشتووە - لە وڵاتی سوید زیاتر خوێندوومە - لە سوید چومە بەشی زانستی - لە سوید لەیەك كاتدا پێنج بروانامەم خوێندووە ( دوو بەكالیۆریۆس، دوو ماستەر، ئەندازیاری)م خوێندووە - ماستەرێكم لەسەر (خۆپاراستن لەسەر نەخۆشی شێرپەنجە) - ئەو بەشانەی خوێندوومە دۆزینەوەی دەرمانی تازەیە - هەموو بڕوانامەكانم لەبواری پزیشكیدایە - یەكەم دكتۆرام وەرگرت لەسەر ( ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە ناو خەلیەدا روئەدا كە خەلیەكە لە خەلییەكی ئاساییەوە بەرەو شێرپەنجە دەبەن) - زیاتر لێكۆڵینەوەكانم لە بواری (جینات)ە - بڕوانامەیەكیشم لەسەر جینات هەیە (ئەو گۆڕانكارییە جینیانەی كە شێرپەنجە درووست دەكات) - پۆست دكتۆرایەكم بەدەست هێنا لێكۆڵینەوەكانم بەرەو پرۆفیسۆری لەسەر دوو بوار ( پیس بوونی ژینگە لەسەر درووست بونی شێرپەنجە، نمونەكەش كاریگەری پلاستیك لەسەر تەندروستی مرۆڤ) - لە سوید لە هەشت مەجالی جیاوازدا دۆزینەوە(اختراع)م هەیە (شێرپەنجەی جگەر، شێرپەنجەی سی ). - دواتر هاتمە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكا - دەمەوێت زانیاریم هەبێت لە هەموو بەسەكانی شێرپەنجە. - لە هارڤارد دۆزینەوەم لە پرۆستات بووە بۆ پۆست دكتۆرای دووەم - ئێستا یاریدەدەری پرۆفیسیۆرم لە كۆلێجی پزیشكی لە زانكۆی هارڤارد - دۆزینەوەیەكم هەبووە تایبەت لە بواری شێرپەنجەی مێشكی منداڵ - ئێستا وانە بە دكتۆراكان دەڵێمەوە قوتابیەكانم لە زۆربەی وڵاتانەی دونیاوەیە - كەمتر وانە دەڵێمە زیاتر سەرقاڵی توێژینەوەم - پادشای سوید سپۆنسەری كارەكانم دەكات شەهید حەمەسعیدی موهەندیس
.jpg)
راپۆرتی: درەو هەفتەیەك بەسەر ڕاسپاردنی (عەدنان زورفی) پارێزگاری پێشووی نەجەف‌و سەرۆكی كوتلەی ئیئتیلافی نەسر لەپەرلەمانی عێراق تێپەڕیووە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، دابەشبوون‌و ناكۆكی ناوماڵی شیعە وەك خۆیەتی‌و پێشكەوتنێكی ئەوتۆ لەسەر ئەرزی واقیع ڕووینەداوە. هادی عامری‌و نوری مالیكی لەلایەك‌و سەدرو عەبادیش لەلاكەی تر، گرەو لەسەر گۆڕینی هەڵوێستی یەكتر دەكەن سەبارەت بە ڕاسپاردنی (عەدنان زورفی). دوانەكەی یەكەم، میكانیزمی ڕاسپاردنەكە بە شەڕی شكاندنی ئیرادە لێكدەدەنەوەو پێداگری دەكەن لەسەر گۆڕینی. دوانەكەی دووەمیشیان گرەو لەسەر كات دەكەن، لەهەمان كاتیشدا كۆدەنگی ناوماڵی شیعیەیان بەلاوە گرنگەو، داوای كاندیدێكی پەسەندكراو دەكەن بۆ جێگەكەی (زورفی). كاتژمێرو ڕۆژانی داهاتوو بۆ (زورفی) یەكلاكەرەوەبێت، ئەو بەنیاز نییە بكشێتەوە‌و، سەرقاڵی هەوڵی خۆیەتی بۆ پێكهێنانی حكومەت، پەیامی دڵنیایش دەنێرێت بۆ ڕكابەرەكانی، بەڵام لەكۆتایدا بەرژوەندی هێزە سیاسییەكان بڕیاردەدات، ئەو بەردەوامدەبێت یان وەك (عەلاوی) وازدەهێنێت یان وازیپێدەهێنن. زورفی دڵنیایی دەدات بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان، هاوشانی پێداگری نەیارەكانی لەسەر ڕەتكردنەوەی ڕاسپاردنی، (زورفی) هەوڵەكانی چڕكردووتەوەوە بۆ دڵنیاكردنەوەكەیان، لەیەكەم چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانیشدا دوای ڕاسپاردنی بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەت لەگەڵ ژمارەیەك لەمیدیا عێراقییەكان، (زورفی) تەئكیدی كرد: ئەو بژاردەیەكی عێراقی پەتییەو لەڕێی هیچ ڕێككەوتنێكی نهێنییەوە نەهاتووە، وتیشی: ئەگەر لەسەردەمی رژێمی پێشوودا بەناچاری پەنایبردبێت بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، مانای وانییە بووە بە ئەمریكی. پێناچێت پەیامە ئاشكراو نهێنییەكانی (زورفی) گۆڕانكاری لەهەڵوێستی هێزە نەیارەكانیدا كردبێت. هەروەك چۆن بەرەی نەیاریشی كە پێكدێن لە "دەوڵەتی یاسا" بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی‌و"هاوپەیمانی فەتح" بەسەرۆكایەتی هادی عامری‌و نەیانتوانیووە قەناعەت بە "هاوپەیمانی سائیرون" بەسەرۆكایەتی موقتەدا سەدرو "ئیئتیلافی نەسر"بەسەرۆكاییەتی حەیدەر عەبادی بهێنن، بۆ ڕاسپاردنی كەسێكی تر لەشوێنی (عەدنان زورفی)بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق. دواین كۆبونەوە (ئەسەعد مورشیدی) پەرلەمانتاری ڕەوتی حیكمە ئاشكرایكردووە: ئێوارەی یەكشەممەی ڕابردوو هێزە شیعییەكان دواین كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، لەكۆبونەوەكەدا چەند ناوێك بۆ شوێنگرتنەوەی (زورفی) پێشنیازكراوە، بەڵام لەسەر هیچ ناوێكی دیاریكراو ڕێككەوتن نەكراوە. (مورشیدی) بەڕۆژنامەی "ئەلعەرەبی ئەلجەدید"ی وتووە: هاوپەیمانی سائیرون‌و ئیئیتیلافی نەسر، بایكۆتی كۆبونەوەكەیان كردووە، بەڵام پەیامێكیان گەیاندووەتە هێزە شیعییەكان‌و پێیانڕاگەیاندوون، ئەگەر قەناعەت بهێنن بەو كەسەی لەشوێنی زورفی كاندیدی دەكەن، ئەوا ئەوان لەگەڵ كۆدەنگی ناوماڵی شیعیەدان. ئاماژەی بەوەشكردووە: لەچەند كاتژمێری داهاتوودا، هێزە شیعییەكان كۆبونەوەی نوێ ئەنجامدەدەن، كۆبونەوەكەش تایبەت دەبێت بە تاتوێكردنی دوو پرس، ڕێككەوتن لەسەر پێدانی دەرفەتێك بە (زورفی) لەگەڵ ئەوەی پرسێكی قورسە لەئێستادا، بەهۆی ئەوەی هاوپەیمانی فەتح‌و دەوڵەتی یاسا بەتەواوی ڕەتیدەكەنەوە، یاخود ڕۆیشتن بەرەو دانانی جێگرەیەوەك‌و ڕاسپاردنی بۆ پێكهێنانی حكومەت. هەڵوێستیان نەگۆڕاوە سەرچاوەكە لەزاری وەزیرێكی حكومەتێكی عێراقەوە كە ناوەكەی ئاشكرانەكردووە، بڵاویكردووەتەوە: لە كاتژمێرەكانی ڕابردوودا زۆربەی سەركردە سیاسییەكانی عێراق لەڕێی پەیوەندی تەلەفونیان گفتوگۆیان ئەنجامداوە، بەڵام نەگیشتوونەتە هیچ ئەنجامێك. تائێستا (سەدرو عەبادی) پێداگرن لەسەر هەڵوێستی خۆیان‌و گۆڕینی (زورفی) بە كەسێكی تر ڕەتدەكەنەوە. بەوتەی ئەو بەرپرسە عێراقییە، هەڵوێستی (عەمار حەكیم)و ڕەوتی حیكمەش ناڕوون‌و خۆڵەمێشییە، پێشیوایە كە ئاماژەی گۆڕانكاری لەهەڵوێستی (نوری مالیكی) سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بەدیدەكرێت سەبارەت بە ڕەتكردنەوەی ڕاسپاردنی (زورفی)و، ڕەنگە لەدوو ڕۆژی ڕابردوودا بە ڕوونی دەربكەوێت. لای خۆیەوە (كریم محەمەداوی) پەرلەمانتاری هاوپەیمانی فەتح لەلێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا ڕاگەیاندووە: هێزە شیعییەكان لە كاتژمێرەكانی سەرەتای ڕاسپاردنی (زورفی) لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە، ڕێككەوتوون لەسەر گۆڕینی‌و ڕەتكردنەوەی لەپەرلەمان. وتوشیەتی: هەندێك لەهێزە سیاسییەكان هەوڵی گۆڕینی هەڵوێستی ئەو هێزانەیان دا كە (زورفی)یان ڕەتدەكردەوە بەڵام سەركەوتوونەبوون‌و، لەدواین كۆبونەوەشدا تەئكید لەسەر ڕەتكردنەوەی كراوەو ئاراستەكە بەرەو گۆڕینێتی بەكاندیدێكی تر. گفتوگۆكانیش بۆ دۆزینەوەی جێگرەوەیەكە بۆ ناوبراو، كۆمەڵێك ناو پێشنیازكراون، لەڕۆژانی داهاتووشدا ناوی تریش دەخرێنەڕوو.
.png)
.png)
.png)
.png)
