(درەو):  پرۆسەی هەڵكەندنی (27) بیری نەوت لە خۆرهەڵاتی بەغدادی پایتەخت دەستیپێكردووە، ئەمە لەچوارچێوەی هەوڵەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقدایە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت‌و پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان. وەزارەتی نەوت  بەنیازە بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بگەیەنێتە (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. عێراق هەڵكەندنی یەكەم بیری نەوتی لەكۆی ئەو (27) بیرە تەواوكرد، كە دەكەوێتە خۆرهەڵاتی بەغدادی پایتەخت، ئەمە  لەچوارچێوەی پلانەكانیدا دێت بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لەو كێڵگەیە بۆ (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا.  كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراقی، ئەمڕۆ تەواوكردنی كاری هەڵكەندنی یەكەم بیری لە باشوری خۆرهەڵاتی بەغداد راگەیاند. عێراق لەساڵی (2018)دا رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیا (جەنهوا)ی چینی ئیمزاكرد بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە، دوای دوركەوتنەوەی زۆرێك لە كۆمپانیا بیانییەكان لە بەشداریكردن لە وەبەرهێنان تێیدا، ئەمەش بەهۆی نزیكی كێڵگە نەوتییەكە  لە شوێنی نیشتەجێبون‌و جۆری نەوتەكەی. پرۆسەی هەڵكەندن كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراقی ئاماژەی بەوەكردووە، كارمەندە هونەری‌و ئەندازەییەكانی كۆمپانیاكە هەڵكەندی بیری (EBS -H-18) بەقوڵایی 3509 مەتر هەڵكەندووە. باسی لەوەكردووە، ئەمە یەكەم بیرە كۆمپانیاكە تەواوی دەكات لەچوارچێوەی پرۆژەی هەڵكەندنی (27) بیری نەوتی لە كێڵگەی باشوری خۆرهەڵاتی بەغداد، لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (ئەی بی ئێس)ی چینی بەهاوكاری كۆمپانیای (COSL) بۆ پێشكەشەكردنی خزمەتگوزارییە نەوتییەكان. كۆمپانیای هەڵكەندی عێراقی بە بازووی كاریگەری نیشتمانی دادەنرێت لەهەڵكەندن‌و چاكسازیكردن لەبیرە نەوتییەكان‌و خاوەنی كادێری هونەری‌و ئەندازەییە كە لێهاتوویی‌و شارەزاییەكی كەڵەكەبوویان هەیە لەبواری هەڵكەندن‌و چاككاریكردن لەبیرە نەوتییەكان‌و بەئەنجامگەیاندنی پرۆژەكان بەپێی ئەو خشتەیەی دیاری دەكرێت، بە بەرزترین پێوەرەكان‌و بەپێی خەسڵەتە پێوانەییە داواكراوەكان. كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد پرۆسەی هەڵكەندی ئەو بیرە لەچوارچێوەی هەوڵەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقدا دێت بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد بۆ (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد لەئێستادا (15) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەیە، پلانی پەرەپێدانەكە وەبەرهێنانی تەواوی غازە هاوەڵەكەشی لەخۆدەگرێت، بەرهەمی غازی كێڵگەكەش بۆ وێستگەكانی وزەی كارەباو پاڵاوگەی (دۆرە) دابین دەكرێت. لەماوەی رابردوودا، ژمارەیەك لە كۆمپانیا بیانییەكان بەشدارییان نەكرد لە وەبەرهێنانی ئەو كێڵگە نەوتییە لە بەغداد كە كۆمپانیای نەوتی باكور سەرپەرشتی دەكات، بەهۆی ئەوەی كەوتووەتە ناوچەی نیشتەجێبونەوەو جۆری نەوتەكەشی نەوتی قورسە، كە جۆرێكی باش نییە بەبەراورد بە نەوتی ئەو كێڵگانەی دەكەونە ناوچەكانی باشور.  سەرچاوە: پێگەی الطاقە  

راپۆرت: درەو چەند هەفتەیەكە عێراق‌و هەرێمی كوردستان جموجوڵی دیپلۆماسی چڕ بەخۆوە دەبینن، قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئەمریكا‌و ئیسرائیلەوە گەرمە، ئایا ئەمە تەنیا بۆ فشارە لەسەر ئێران یاخود ئەگەرێكی جدییە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  چڕبونەوەی جوڵە دیپلۆماسی‌و سەربازییەكان چەند هەفتەیەكە جموجوڵی بەرپرسانی دیپلۆماسی‌و سەربازی لەناوچەكە چڕبوەتەوە، عێراق‌و هەرێمی كوردستان بێبەش نین لەم جوڵانە.  قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئیسرائیل‌و ئەمریكاوە گەرمە. دوای ئەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكان بە بنبەست گەیشتن‌و رێككەوتنە ئەتۆمییەكە كەوتە حاڵەتی مردنی سەرجێگا، دەوترێت ئیسرائیل‌و ئەمریكا دەیانەوێت هەندێك گورزی سەربازی لە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران بوەشێنن.  بەڵگەكانی روودانی هێرشی سەربازی ئەوانەی ئەم چەند هەفتەیە بە گەرمی باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران دەكەن، چەند بەڵگەیە بۆ ئەگەری روودانی ئەم هێرشە دەخەنەڕوو، لەوانە:  •    مردنی ئەگەری زیندووكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەنێوان ئێران‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەدیاریكراویش ئەمریكا.  •    دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆنی پیتێنراو لە وێستگەی (فردو)ی ئێراندا بەرێژەی 84%، شارەزایان وای لێدەدەنەوە ئێران ئێستا لە دروستكردنی بۆمی ئەتۆمی نزیكبوەتەوە‌و تەنیا رێژەی 6%ی ماوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەرنامە ئەتۆمییەكەی لە بەرنامەیەكی ئاشتیانەوە بكات بە بەرنامەیەكی سەربازی. •    شكستهێنانی سەردانەكەی ئەمدواییەی رفاییل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم بۆ تاران. •    كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل‌و هەوڵەكانی بنیامین ناتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بۆ هەناردەكردنی قەیرانە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل بۆ دەرەوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی جەنگ لەگەڵ ئێراندا.  •    سەردانی (مارك میلی) سەرۆكی دەستەی ئەركانی هاوبەشی هێزەكانی ئەمریكا‌و (لوید ئۆستن) وەزیری بەرگری ئەمریكا بۆ ئیسرائیل‌و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (وەزیری بەرگری ئەمریكا سەردانی عێراق‌و هەرێمی كوردستانیشی كرد).  •    مانۆڕە سەربازییەكانی ئەمدواییەی نێوان ئەمریكا‌و ئیسرائیل. •    هەڵمەتی میدیایی رێكخراوی ئیسرائیل دژی ئێران‌و پاڵپشتیكردنی ئەمریكا لەم هەڵمەتە، بە نمونە: ناتانیاهۆ رایگەیاند" تەنیا كردەوەیەكی سەربازی باوەڕپێكراو دەتوانێت رێگری لە وڵاتە سەركەشەكان بكات لەوەی پەرە بە چەكی ئەتۆمی بدەن"، دواتر بەرپرسێكی باڵای دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" وتی: ئیسرائیل لەبەردەم قۆناغێكی چارەنوسسازدایە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی ئێراندا. هەر لەم كاتەدا بوو كە (تۆم نیدس) باڵیۆزی ئەمریكا لە ئیسرائیل ئاماژەی بەوەكرد" ئیدارەی بایدن رێگری لە هیچ جوڵەیەكی سەربازی ئیسرائیل دژی ئێران ناكات‌و پاڵپشتی لێدەكات"، ئەم لێدوانە سەرباری هەستیارییەكەی لەلایەن وەزیری دەرەوەی ئەمریكاوە رەتنەكرایەوە، ئەمە پاڵ قسەكانی (كولین كال) یاریدەدەری وەزیری بەرگری ئەمریكا لەبەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكەی لەبارەی ئەوەی ئێران دەتوانێت لەماوەی 12 رۆژدا بۆمبی ئەتۆمی دروست بكات، ئەوەی جێگەی سەرەنج بوو لەم قسانەدا، پێشتر (كولین كال) خۆی یەكێك لەو بەرپرسانەی ئەمریكا بوو كە پاڵپشتی لە زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەكرد وەكو هەوڵێك بۆ كۆنترۆڵكردنی هەوڵەكانی ئێران لە دەستڕاگەیشتن بە چەكی ئەتۆمی. •    بەشداریكردنی بەرپرسانی ئەمریكی لە چەند كۆبونەوەیەكی ئەمنیدا لە ریازی پایتەختی سعودیە سەبارەت بە هەڕەشەكانی ئێران.  •    هەوڵەكانی ئێران بۆ دەستڕاگەیشتن بە سیستمی پێشكەوتووی بەرگری ئاسمانیی روسیا (ئێس 400)، سەرباری ئەوەی بەكارخستنی ئەم سیستەمە لانی كەم پێویستی دوو ساڵ هەیە.  •    تێوەگلانی ئێران لە جەنگی ئۆكراینا‌و پێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و كەلوپەلی سەربازی بە روسیا لەم جەنگەدا.  •    خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی ئێران‌و فراوانبوونی بازنەی ناڕەزایەتییەكان لەو وڵاتە. •    شكستهێنانی هەوڵەكانی ئەمدواییەی عێراق بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی نێوان تاران‌و سعودیە، ئێرانییەكان قایل بوون بەوەی گەڕی شەشەمی گفتوگۆكانیان لەگەڵ سعودیە لەسەر ئاستی وەزیرانی دەرەوە لە بەغداد دەستپێبكەنەوە، بەڵام سعودیە هێشتا وەڵامی نەداوەتەوە. ئێران هەڕەشەی وەڵامدانەوە دەكات    لەگەڵ گەرمبوونی دەنگوباسەكان لەبارەی ئەگەری روودانی گورزی سەربازی، ئێرانییەكانیش كەوتونەتە خۆیان، بەپێی هەواڵێك  كە بەمدواییە رۆژنامەی (الجریدە)ی كوەیتی لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە وەزارەتی دەرەوەی ئێران بڵاویكردوەتەوە، ئێران سەرجەم باڵیۆزەكانی خۆی لە وڵاتانی دراوسێ ئاگاداركردوەتەوە لەوەی پەیامێك بە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە بگەیەنن، كرۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر وڵاتێك رێگە بدات خاك‌و ئاو و ئاسمانی لەلایەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە بەكاربهێنرێت بۆ هەر جوڵەیەك دژی ئێران، تاران وەڵامی راستەوخۆی دەبێت". بەپێی قسەی رۆژنامەكە، هاوكات ئێران دەیەوێت لەڕێگەی باڵیۆزخانەی سویسراوە پەیامێكیش بۆ واشنتۆن بنێرێت، ناوەڕۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر هێرشێكی ئیسرائیل بۆسەر ئێران بەبێ گڵۆپی سەوزی ئەمریكا روونادات، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێگەو هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە دەبن بە ئامانجی رەوای تاران". لەپاڵ ئەمەدا، بەگوێرەی هەواڵێك كە كەناڵی (الجزیرە)ی  قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگاداری ئێرانەوە بڵاویكردوەتەوە" ئێران لەڕێگەی وڵاتێكی ئەوروپییەوە دۆسیەیەكی بۆ ئیسرائیل ناردووە كە وێنەو نەخشەی تایبەتی سەرجەم ئەمباری چەكە ئەتۆمی‌و بایۆلۆژی‌و كیمیاوییەكانی ئیسرائیل لەخۆدەگرێت". سەرچاوەكە وتویەتی" سەرجەم وێنەكان لەسەر زەوییەوە گیراون نەك لە ئاسمانەوە، ئیسرائیل پێشتر شوێنی ئەمباری چەكە ستراتیژییەكانی گۆڕیوە، بەڵام ئەو دۆسیەیەی كە ئێران بۆ تەلئەبیبی ناردووە، وێنەی نوێی ئەو شوێنانە لەخۆدەگرێت". لە پەیامەكەیدا بۆ ئیسرائیل، ئێران جەختی لەسەر ئەوە كردووە، ئەگەر ئیسرائیل بیەوێت جەنگ دژی ئێران هەڵبگیرسێنێت، ئەو ئەمبارو دامەزراوانە دەبن بە ئامانجی تاران.     ئەوانەی ئەگەری سەربازی رەتدەكەنەوە لەبەرامبەردا هەندێك لە چاودێران ئەو راپۆرتانە رەتدەكەنەوە كە باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی سنوردا لە ئێران دەكەن، ئەمانەش بۆ ئەم بۆچونەیان پشت بە هەندێك بەڵگە دەبەستن، لەوانە:  •    رێككەوتنە ئەتۆمییەكە هێشتا نەمردووە، زیاتر لە بەرپرسێكی ئەمریكی لەنێویشیاندا جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا جەختیان لەوە كردووە رێككەوتنەكە نەمردووە.  •    پرسی دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆمی پیتێنراو بە رێژەی 84% لە ئێران، لەنێوان ئێران‌و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم چارەسەركراوە، ئەمەش دوای ئەوەی دەركەوت رەنگە ئەم جۆرە لە رێژەی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەبێ مەبەستیش هەر رووبدات، ئەمە لە بەیاننامەی كۆتایی سەردانەكەی گرۆسیدا بۆ  تاران جەختی لەسەر كراوەتەوە‌و بەواتای ئەوەدێت سەردانەكەی شكستی نەهێناوە، بەتایبەتیش كە  گرۆسی دوای گەڕانەوەی بۆ ڤیەننا جەختی لەسەر ئەوە  كردووە سەردانەكەی بۆ تاران سەردانێكی بنیادنەرانە بووە.  •     سەبارەت بە پلانی ناردنە دەرەوەی كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل لەلایەن ناتانیاهۆوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی شەڕ لەگەڵ ئێران، ئەگەرێكی دوورە، چونكە زیاتر لە 20 ساڵە ناتانیاهۆ هەڕەشەی لێدانی ئێران دەكات‌و  هیچی نەكردووە، ناتانیاهۆ ناتوانێت لەبەر خۆی، سەرچڵی بە ئاسایشی ئیسرائیلەوە بكات، بەتایبەتیش كە ئێران لەرێگەی هاوپەیمانەكانییەوە لە سنورەكانی ئیسرائیلدا جێگیر بووە.  •    چڕبوونەوەی كۆبونەوەی نێوان بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی شتێكی نوێ نییە‌و ئەوەی بەمدواییە روودەدات تەنیا مەبەست لێی دروستكردنی فشارە لەسەر تاران بۆ ئەوەی لە دانوستانە ئەتۆمییەكەدا سازشی پێبكرێت، بەبەڵگەی ئەوەی ئەگەر ئەمریكییەكان بەنیازی وەشاندنی گورزی سەربازی بووبن تائێستا چاوەڕوانیان نەدەكرد‌و ئەو هەموو كاتەیان لە دانوستاندا لەگەڵ ئێرانییەكان بەسەر نەدەبرد.  •     ئەمریكا ئێستا لەناو جەنگی ئۆكراینادا نقوم بووە، نایەوێت دەرگای جەنگێكی نوێ لەگەڵ ئێران بەڕووی خۆیدا بكاتەوە، كە رەنگە لەلایەكەوە جەنگەكە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە‌و لەلایەكی ترەوە دەرگای بەڕووی ئەوەدا بكاتەوە (چین)یش سەروەریی خۆی بەسەر (تایوان)دا بەسەپێنێت. 

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

درەو: هاوپەیمانێتی حزبە نەریتەوانەكانی پێكهێنەری حكومەت عێراق, لەلێواری هەڵوەشانەوەو دابەشبوندان, شیعەكانی دەسەڵات بوون بە سێ‌ پارچەوە, سوننەكان بەدۆخێكی هاوشێوەدا تێپەڕدەبن, كوردیش نەك هەر لەبەغداد لەهەرێمیش پەرتەوازەیە, ئەوەی ماوە هێزە مەدەنی و تازە پێگەیشتووەكانە, كە لەناو هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" كۆبونەتەوە, ئەوان خۆیان بەجیاواز دەزانن, هەندێكیش پێیوایە هاوپەیمانێتییەكەی ئەوانیش, هەمان چارەنوسی حزبەكانی دەسەڵاتی دەبێت.  پێناچێت هیچكام لەهاوپەیمانێتییە بەشدارەكان لەحكومەتی عێراق, بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی لەماوەی داهاتودا وەك خۆی بمێنێتەوە, بەتایبەت دوای كۆتایهاتنی پرۆسەی دابەشكردنی وەزارەتەكان و پۆستە گرنگەكان لەحكومەت و, سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان سەركردەی قەوارە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكان. ناكۆكییەكان دواخران, بەهۆی سەرقاڵی هێزەكان بەو دۆخە سیاسییەی پێویستی بە ئارامی بوو, تاكاتی تەواوكردنی دابەشكاری پۆستەكان لەسەر بنەمای پشكێنە, وێڕای ئەوەی هەندێك لەسەركردەی حزبەكان گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە نەخشەی هاوپەیمانێتییەكان پێویستی بەگۆڕانكاری هەیە لەسەروبەندی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان, كە بڕیارە لەمانگی تشرینی یەكەمی داهاتوودا بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانی "چوارچێوە" لەبەردەم هەڵوەشاندنەوەدایە  دیارترین هاوپەیمانێتییەكان هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی لەسەرە, كە ئەویش هاوپەیمانی "چوارچێوەی هەماهەنگییە"و, هێزە سیاسییە شیعییەكان جگە لەڕەوتی سەدر لەخۆدەگرێت, هەندێك سەرچاوە لەناو هاوپەیمانێتییەكە ئاماژە بەوەدەكەن, "چوارچێوە" بووە بەسێ‌ بەشەوە, یەكەمیان: لەعەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمەو, حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسر پێكدێت, دووەمیان: قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق و, فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت, سێیەمیشان: نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساو, محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی حكومەتە.     سێ‌ سەرچاوە لە "چوارچێوەی هەماهەنگی" بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید" قسەیان كردووە و ڕونیانكردووەتەوە: یەكگرتوویی هاوپەیمانی چوارچێوە پاشەكشێی كردووە, ئەوەی تائێستا هاوپەیمانێتییەكەیانی لەهەرەسی تەواوەتی پاراستووە, هەڕەشەی ڕەوتی سەدرە, كە گەورەترین مەترسییە لەسەریان.  بەوتەی سەرچاوەكان, حەكیم و عەبادی ناكۆكییان زۆرە لەگەڵ هێزەكانی تری چوارچێوەی هەماهەنگی, كە پەیوەستە بە پرسی چۆنییەتی ئیدارەدانی قەیرانەكە لەگەڵ موقتەدا سەدرو, دۆسییەی حكومەت و گروپە چەكدارەكان و پەیوەندی لەگەڵ هەولێر, بۆیە ئەو دوانە ئەگەری كشانەوەیان نزیكترە لەهێزەكانی تر. یەكێك لەسەرچاوەكان ئاماژەی بەوەكردووە, لەهەفتەكانی ڕابردودا ئەو لێكترازانە بەڕونی دەركەوتووە, كاتێك سودانی هەندێك لەڕاوێژكارەكانی كە سەر بە لایەنێكی چوارچێوە بوون, ئاڵوگۆڕی پێكردوون لەبەرژوەندی لایەنێكی تر, هاوكات هەندێك لەفەرمانبەرەكانی نوسینگەكەشی كە سەربە حەشدی شەعبی بوون, گۆڕیونی بە فەرمانبەرانی تر, كە سەربە حزبی دەعوەن. سەرەڕای هەموو ئەو پێشهاتە ئاشكرایانەش, كە لە جیاوازی هەڵوێستی سیاسی پەرلەمانتارانی سەر بە چوارچێوەی هەماهەنگی و, دەمەدەمێی نێوان قەیس خەزعەلی و نوری مالیكی و, گۆڕینی ڕاوێژكارەكانی سودانیدا دەركەوتووە, محەمەد سەیهود پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا, بوونی هەر جۆرە دابەشبونێك لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی ڕەتدەكاتەوە. سەیهود بە ڕۆژنامە قەتەرییەكەی ڕاگەیاندووە: هەندێك هەن بانگەشە بۆ ئەم جۆرە هەواڵانە دەكەن, نەك لەڕقی چوارچێوە, بەڵكو لەپێناو بێبایەخكردنی دەستكەوتەكانی حكومەتی سودانی, كە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پشتیوانییەكی بەهێزی لێدەكرێت. هەرچی "هاوپەیمانی سیادەیە", كە گەورەترین هێزە لەسەر ئاستی حزبە سونییەكان, دۆخی زۆر جیاوازتر نییە لەو دۆخەی چوارچێوەی هەماهەنگی تیادایە, پەرلەمانتار هەیبەت حەلبوسی سەركردە لەحزبی تەقەدوم كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات, دانی بەوەداناوە كە بەمزوانە هاوپەیمانی سیادەی پەرلەمانیی كۆتایی پێدێت, كە ساڵێكە پێكهێنراوە, بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك ئەو پەرلەمانتارە نوسینەكەی سڕییەوە, هاوپەیمانی سیادەش لەبەیاننامەیەكدا ئەو دەنگۆیانەی ڕەتكردەوە. ئەو پێشهاتە دوای ئەوە هات, چوار پەرلەمانتار لە كوتلەی تەقدوم, كە لەژێر چەتری هاوپەیمانی سیادەدایە, دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لەحزبی تەقەدوم ڕاگەیاند, بەهۆی ئەو تێبینیانەی لەسەر شێوازی ئیدارەدانی حزبەكە هەیانە.   لەهەرێمی كوردستانیش, دوو حزبە گەورەكە, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی ڕابردودا هاوپەیمانێتیان نەكرد, بەهۆی قوڵبونەوەی كێشمەكێشەكانی نێوانیان, ئەو ناكۆكییانە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی سودانیدا دەستیپێكرد, بەدیاریكراوی لەكاتی دابەشكردنی پۆستە گرنگەكان, ناكۆكییەكانیان پێینایە قۆناغێكی سەختەوە, ئەوەش وایكرد هەوڵەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ لێكنزیكردنەوەی بۆچونی ئەو دوو حزبە شكستبهێنێت, دیاریترن ناكۆكییەكانیش لەنێوان ئەو دوو حزبە پەیوەستە بە یاسای نوێی هەڵبژاردن لەكوردستان. خۆڕاگری حزبە مەدەنی و نوێكان حزبە مەدەنی و قەوارە سیاسییە تازە پێگەیشتووەكان كە لەهاوپەیمانی "هێزەكانی گۆڕانی و دیموكراسی"دا كۆبونەتەوە, هاوشانی حزبی شیوعی عێراقی, لەگەڵ ئەوەی كێشەی دارایی و لاوازی ڕێكخستن و سەختی ڕوبەڕوبونەوەی حزبە گەورەكانیان هەیەو, پێشبینی زۆریش هەیە لەبارەی هەرەسهێنانی ئەم ئەزمونەیان, بەڵام جوڵەی ئەو هێزانە پێدەچێت تائەم ساتە سەقامگیربێت. رائید فەهمی, سكرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی عێراقی ڕایگەیاندووە: گرنگترین شت كە دەبێتە مایەی سەركەوتنی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, چاوخستنەسەر ئامانجە هاوبەشەكانە, بەهۆی ئەوەی زۆرینەی حزبە نەریتەوانەكانیش ئامانجی تایبەت و شەخسیان هەیە, بۆیە چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكانیان هەرەسهێنانە. رائید فەهمی بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید"ی, ڕونكردووەتەوە: هێزەكانی هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" بەوریایی و هەنگاوی دیراسەكراوەوە كار دەكەن, لەگەڵ كۆدەنگییان لەسەر ئامانجی هاوبەش كە لەپێداویستی و داواكاریی عێراقییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە,  بۆ دەوڵەتێكی ڕاستەقینە كە لەخزمەتی خەڵكدا بێت. لای خۆیەوە, ئەحمەد شەریفی شرۆڤەكاری سیاسی ڕایگەیاندووە: تەواوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, كە لەڕابردوودا هێزە نەریتەوانەكان پێكیانهێناوە, تەنانەت هاوپەیمانێتییە مەدەنییەكانیش, سەرجەمیان هەرەسیانهێناوە, بەهۆی مەزاجی سیاسی و بەرژوەندی شەخسییەوە. شەریفی ئاماژەی بەوەشكردووە: كۆبونەوەی حزبەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی موقتەدا سەدر بوو, ئامانجی پێكهێنانی هاوپەیمانی سیادەش ئەوەبوو محەمەد حەلبوسی بتوانێت پارێزگاری لە پۆستەكەی بكات, هەرچی كوردیشە, تائێستا نەیتوانیوە هاوپەیمانێتییەكی جێگیر دروستبكات, بەهۆی ئاڵوگۆڕی سەركردەكانی و دورخستنەوەی هەندێكی تریان, هێزە مەدەنییەكان و گەنجە تازەكانیش لەبەردەم ئاستەنگی گەورەدان, بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا, چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكان هەرەسهێنانە.

درەو: عێراق گرێبەستی كۆتایی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەمی واژوكرد, كە چاوەڕواندەكرێت تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوتی بۆ (250) هەزار بەرمیل بەرزببێتەوەو, بەرهەمی غازیشی بگاتە زیاتر لە(800) ملیۆن پێ سێجا, سودانی لەئاهەنگی واژوكردنەكەدا وتی: جێگەی داخە, دواكەوتنی گەڕی پێنجەم بۆ ماوەی (5) ساڵ, زیانێكی گەورەی ئابوری و ژینگەیی بەعێراق گەیاند.  ئەمڕۆ عێراق, واژوكردنی كۆتایی گرێبەستی گەڕی پێنجەمی مۆڵەتپێدانەكانی ڕاگەیاند, كە تایبەتە بەناوچەو كێڵگە سنورییەكان و, كاردەكات لەسەر بەرزكردنەوەی تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوت بۆ (250)هەزار بەرمیل و, (800) ملیۆن پێ سێجا غازی ڕۆژانە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق, لەئاهەنگی واژوكردنەكەدا ڕایگەیاند: "دواكەوتنی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم بۆ ماوەی (5)ساڵ, زیانێكی گەورەی دارایی بەعێراق گەیاندو زیانێكی ژینگەیەی جێی داخی هەبووە", جەختیشكرد لەسەر ئەوەی"ڕووكردنە وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ و غازی سروشتی, لەقوڵایی قەناعەتێكی چەسپاوەوە سەرچاوەی گرتووە, بۆ بەدیهێنانی چاكسازی ئابوری كە تەوەرێكی بنەڕەتی پرۆگرامی حكومەت پێكدەهێنێت".   سودانی ڕونیشكردەوە: " هاوردەكردنی غاز بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا, ساڵانە نزیكەی (10) تریلیۆن دینار, نزیكەی(7.6) ملیار دۆلار لەسەر وڵات دەكەوێت, بۆیە وەزارەتی نەوت پێداگرە لەسەر بەدیهێنانی دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لە بەرهەمهێنانی غاز لەماوەی سێ‌ ساڵدا".  سەرۆك وەزیرانی عێراق وتیشی:"خواستمان چونە ناوەوەی عێراقە بۆ ناو بازاڕی غازی جیهانی, پلانمان بۆ ئەوە هەیەو جێبەجێدەكرێت, ناكرێت ئەو دۆخە نائاسایییە بەردەوامبێت, لەكاتێكدا دەبینین غازەكەمان دەسوتێت, ئەوە پارەو سامان و ئەو غازە گەرمەی بەهەدەر دەچێت بەهەوادا, دەبێتە هۆی زیادبونی قەتیسبونی گەرما".  لای خۆیەوە, حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق, لەمیانی ئاهەنگی واژوكردنی كۆتایی لەسەر گرێبەستی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم ڕایگەیاند:"حكومەت پەرۆش بوو بۆ چالاككردنی گرێبەستەكانی گەڕی مۆڵەتپێدان, دوای ئەوەی بۆ ماوەی ( 5) ساڵ پەكخرا بەهۆكاری ناهونەری و ناپیشەیی, كە بووە هۆی پێشنەخستنی كێڵگە پشكنراوە سنورییەكان", جەختیشكرد" وەزارەت پشتیوانی هەمەجۆری كۆمپانیا براوەكان دەكات لەم گەڕەدا".   عەبدولغەنی ڕونیشیكردەوە:" ئەم گەڕی مۆڵتپێدانە تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوتی خاو بۆ (250)هەزار بەرمیل بەرزدەكاتەوە, لەگەڵ زیاتر لە (800)ملیۆن مەتر سێجا غاز. عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە: ئەوەی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم جیادەكاتەوە, ئەوەیە كە كێڵگەی سنورین لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی و, دەبن بەكێڵگەی بەرهەمهێن و بڕێكی گەورەی نەوتی خاو و غاز بۆ بەرهەمی ننیشتمانی زیاد دەكەن. وتوشیەتی: وەبەرهێنان لەو كێڵگانە بۆ ماوەی (5)ساڵ دواكەوتووە, لەئاكامی بۆچون و دەستوەردانی سیاسی و ناپیشەیی, ئەوەش كاریگەری لەسەر پلانەكانی وەزارەتی نەوت و ئابوری عێراق و دروستكردووە. جەختیشیكردووە لەوەی, هەر ناوچەیەك لەناو سنوری عێراق بێت و كێڵگەی نەوتی لەخۆ بگرێت, ئەگەر نزیكیش بێت لەسنوری وڵاتانی تر, مافێكی تایبەتی عێراقەو, وەزارەتی نەوت لەئێستادا سەرقاڵی پێشخستنی هەردوو كێڵگەی بەدرەو ئەلبزركانە كە سنورین , لەحالێكدا ئەگەر كێڵگەی هاوبەشیش هەبێت, ئەوا پیادەی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەكات لەدیاریكردنی پشكی هەر دەوڵەتێك.  وتەبێژەكەی وەزارەتی نەوت باسی ئەوەشیكردووە: كێڵگە وەبەرهێنراوەكان لەسنوری پارێزگا هەژارەكانی دیالەو میسان و بەسرەن, ئەوەش ڕەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر هاوڵاتیانەكەی و, ئەو گرێبەستانەشی كردوشیانە كۆمپانیاكان پابەند دەكات بەوەی ڕێژەی 90%ی كرێكاری عێراقی كارپێبكەن.  نەبیل مەرسومی شارەزای بواری ئابوری بە ڕۆژنامەی (العربی الجدید)ی ڕاگەیاندووە:"گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم جیاوازە لە چوار گەڕەكەی پێشو, بەوپێیەی لەو ناوچە سنورییانە ئەنجامدەدرێت كە بەشێكی سنوری نێوان عێراق لەگەڵ كوەیت و ئێران تێدەپەڕێنێت. مەرسومی ئاماژەی بەوەشكردووە: بەگوێرەی ئەم گەڕە (6) كێڵگە, كە سیانیان دراوە بە كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كە ئەوانیش كێڵگەكانی (كلابات-قمرو خشم اڵاحمر-انجانە و خضر الما‌‌ء)ن, هاوكات سێ كێڵگەی تریش دراون بە كۆمپانیای جیوجیادی چینی, كە ئەوانیش كێڵگەكانی (نەفتخانەو سندیبادو حویزە)یە.  باسی ئەوەشیكردووە, گرێبەستەكانی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم, (25%) داهاتە گریمانكراوەكانی لێدەبڕێت وەك مافی موڵكداری (كرێ‌), ئەو ڕێژەیە دەچێت بۆ گەنجینەی دەوڵەت, هاوكات تێچوی دەرهێنانی نەوت ( خەرجی بەڵێندەر بۆ پێشخستنی پرۆژەكە) ڕێژەیەكی دیاریكراوی بۆ دادەنرێت لەو داهاتەی كە (70%) دەمێنێتەوە. هاوكات ئاژانسی هەواڵی عێراق لەبارەی گرێبەستەكەوە بڵاویكردووەتەوە: جیاوازی ئەم گرێبەستە لەگەڵ گرێبەستی چوار گەڕی مۆڵەتپێدانی پێشوو, بەهێزی لایەنە یاساییەكانی گرێبەستەكەیە, كە بەپلەی سەرەكی دەچێتە بەرژەوەندی عێراق, وێڕای پشتبەستن بەسیتمێكی دارایی, كە زامنی پاراستنی داهاتەكانی لایەنی عێراقی دەكات لەمەترسییە ئابورییەكان, لەڕێی بنەمای قازانج وەك ڕێژە نەك  وەك ژمارەیەكی جێگیركراو, كە لە چوار گەڕەكەی پێشودا بەوشێوەیە بووە.

(درەو): دوای بەرهەم ساڵح، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقیش گەیشتە تاران‌و دەیەوێت لەبەردەم دادگایەكی ئەو وڵاتەدا شایەتی خۆی بدات لەبارەی كوژرانی قاسم سولەیمانییەوە.  ئاژانسی (تەسنیم)ی ئێران ئاشكرایكرد، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق سەردانی ئێرانی كردووە‌و لە تاران چاوی بە ژمارەیەك لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دەكەوێت. زانیارییە نافەرمییەكان باسلەوە دەكەن، سەردانەكەی بۆ تاران لەسەر داوای مستەفا كازمی خۆی بووە‌و دەیەوێت لەم سەردانەدا لەبەردەم دادگایەكی تایبەتی ئێراندا، شایەتی خۆی بدات لەبارەی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران لە هێرشێكی ئەمریكییەكاندا لە فڕۆكەخانەی بەغداد.  هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن، ئێرانییەكان بانگهێشتی كازمییان كردووە بۆ تاران، چونكە هێشتا كازمی رۆڵی نێوەندگیر دەبینێت لەنێوان ئێران‌و هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكەدا، بەدیاریكراویش سعودیە.  بەڵام كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی محه‌مه‌د شیاع سودانی، ئێستا رۆڵی نێوەندگیری نێوان ئێران‌و سعودیەی گرتوەتە دەست‌و رۆژی 8ی ئەم مانگە سودانی لە وەڵامی پرسیارێكی رۆژنامەنوساندا رایگەیاند" بەمزوانە گەڕێكی نوێی گفتوگۆی نێوان ئێران‌و سعودیە لە بەغداد دەستپێدەكات‌و لەسەرەتای كابینەكەمانەوە داوامان لە هەردوولا كردووە درێژە بە گفتوگۆكانیان بدەن". بەپێی قسەی هەندێك سەرچاوەی تر، كازمی نیگەرانە لە هەڕەشەی بەردەوامی گروپە چەكدارەكانی سەربە ئێران لە عێراق كە بەشێوەیەكی بەردەوام هەڕەشەی كوشتنی لێدەكەن، بۆیە چوەتە تاران تاوەكو سكاڵای خۆی لەم بابەتە بكات، ئەمە سەرباری نیگەرانییەكانی لە بەدواداچوونی بەردەوامی لایەنە شیعەكان بۆ ماوەی ولایەتەكەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و قەبارەی گەندەڵی‌و دزییەكان لەو سەردەمەدا.  كازمی كە بە پیاوی ئەمریكاو خۆرئاوا لە عێراق ناوی دەهێنرا، دوای ئەم سەردانەی بۆ تاران، دەیەوێت پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە‌و جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسیی.  كازمی دۆستی نزیكی بەرهەم ساڵح بوو، ئێستا كە هەردووكیان لە پۆستی حكومیدا نەماون، ئاڕاستەیان بەرەو تاران گۆڕیوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چەند رۆژی رابردوو، بەرهەم ساڵح لە تاران بووە‌و لەبارەی دۆخی ناوخۆی یەكێتی‌و پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی لەگەڵ بەرپرسانی ئێرانی قسەوباسی كردووە.   

 درەو: عێراق ساڵانە(6) ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدات لەسوتاندنی غازدا, لەساڵی (2020)دا, بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكراوە لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  هەوڵەكانی عێراق بۆ سەربەخۆبوون لەغازی ئێرانی, مایەی  نییگەرانی فەرمانگە بازرگانی و سیاسییەكانی تارانە, سەرەڕای ئەوەی بەدوریشی دەزانێت دراوسێ مێژوییەكەی, دوای ساڵانێكی زۆریش بتوانێت دەستبەرداری غازەكەی بێت. عێراق گفتوگۆی نوێی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی سود وەرگرتن لەسامانە سروشتییەكانی و, دەستبەردابوون لەئێران لەمەودای دوردا, كە ئەوەش هەندێك لەخاوەنكارە ئێرانییەكانی توڕەكردووە, بەگوێرەی تەلەفیزیۆنی (پرێس تیڤی) ئێرانی.  عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: عێراق گفتوگۆی جدی لەگەڵ پسپۆڕانی ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی هاوكاریكردنی لە سود وەرگرتن لەغازی هاوەڵ و بەرهەمهێنانی كارەبا, كە ئەوەش وادەكات بەغداد دەستبەرداری غازی ئێران بێت, هەروەها ئەو كارەبایەشی لەئێرانەوە هاوردەی دەكات. (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدرێت عێراق چاوی لەوەیە سود لەشارەزایی و هاوكاری ئەمریكا وەربگرێت, بۆ ڕێگەگرتن لە بەهەدەردانی (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهۆی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی ساڵانە دەگاتە (18) ملیار مەتر سێجا.   بانكی نێودەوڵەتی لەساڵی (2020)دا, عێراقی بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكردووە, لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ لەدوای ڕوسیاوە, بەجۆرێك بڕی ئەو غازەی لەو ساڵەدا سوتاندوییەتی, گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  عێراق لەساڵی (2021)وە, سەرقاڵی دیراسەكردنی وەبەرهێنانی غازی هاوەڵە لەڕێی پلانێكی پێنج ساڵییەوە تا ساڵی (2026), وەزارەتی نەوتی عێراق چاوی لەوەیە لەساڵی (2023)دا, (400)ملیۆن مەتر سێجا لەو وەبەرهێنانە بۆ بەرهەمی كۆمپانیای غازی بەسرە زیادبكات, بەنیازیشە تێكڕایی ئەو زیادەیە بگەیەنێتە (2.6) ملیار پێ سێجای ڕۆژانە لەگەڵ هاتنی ساڵی (2026)دا. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا, بایەخ بەودۆسییە دەدات لەبەر هەردوو هۆكار, هۆكاری سیاسی و ژینگەیی, كە لەو ڕێگەیەوە عێراق دەتوانێت بڕێك سەربەخۆی و دوركەوتنەوە لەئێران بەدەستبهێنێت, لەڕێی وەبەرهێنانی غازەكەی لەبری سوتاندنی, هەروەها دەتوانێت بەهەمان پرۆسە پیسبونی ژینگەو ئەو پاشماوەیەی بەهەوادا بڵاودەبێتەوە لەو كەرتە, كەمبكاتەوە. هاوشانی ئەوەش, گفتوگۆكانی عێراق و ئەمریكا سەریكێشاوە بۆ پەلەكردن لەپرۆژەی گرێدانی كارەبایی هەرێمی لەگەڵ ئوردن و سعودییەو وڵاتانی كەنداو, كە بەشداریدەكات لەكەمكردنەوەی پشتبەستنی عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە. پێویستی عێراق لەهاوردەكراوی ئێران عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق, بەئاژانسی هەواڵی عێراقی ڕایگەیاندووە: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جدییەتێكی زۆری پیشانداوە, بۆ ئەوەی عێراق بتوانێت چارەسەری ستراتیجی چالاك جێبەجێبكات لەبواری وزەو پشتیوانی تۆڕی كارەباو, سود وەرگرتن لەسامانەكانی وڵات لەمەودای مامناوەندو دوردا.  ئەو لێدوانانە بازنەكانی دەسەڵات و بازرگانی لەئێران بێزاركردووە, كە ساڵانێكی دورودرێژە وەك باخچەی پشتەوە تەماشای عێراق دەكەن و, باوەڕ بەوەناكەن كە لەبواری وزەو كارەبادا عێراق دەستبەرداری وڵاتەكەیان ببێت, وێڕای سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. حەمید حسێنی, ئەندامی پێشوی ژووری بازرگانی ئێرانی-عێراقی هاوبەش ڕایگەیاندووە: عێراق ناتوانێت لەساڵانی ئایندەشدا دەستبەرداری غازی ئێران ببێت, بگرە پێویستی بە بڕێكی زیاتر دەبێت بۆ دابینكردنی بەرزبونەوەی داوارییەكان لەسەر وزە, بەتایبەت لەهەردوو كەرتی نیشتەجێبون و پیشەسازیدا.  حسێنی جەختیشكردووە لەسەر پێویستی زۆری عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە, پێشیوایە هاوكارییەكانی ئەمریكا ناتوانێت وا لەعێراق بكات بڕی پێویست لەغاز بەرهەمبهێنێت و پێداویستییەكانی ناوخۆ دابین بكات, بەڵام ڕەنگە بتوانێت بەرهەمی غاز زیادبكات, بەجۆرێك بتوانێت بەشێك لەداواكاری وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا كە بەغاز كاردەكەن, دابین بكات.  كێشەی هاتوچۆ حەمید حسێنی, بە ئاژانسی هەواڵی كاری ئێرانی (ئیلنا)ی وتووە: ئەگەر عێراق لەبواری وزەدا سەربەخۆبێت لەئێران, ئەوا بەناچاری خۆی دەبینێتەوە بەتێپەڕبون لەڕێی ڕێگاكانی ئێرانەوە, بەهۆی لاوازی دۆخی بەندەرە عێراقییەكان و لاوازی توانای, بۆ وەڵامدانەوەی زیادبونی داواكاری لەسەر شمەكی هاوردەكراو و بەربومەكان. عێراق ساڵانە نزیكەی (20) بۆ (25) ملیۆن تۆن بەرهەمە نەوتییەكانی ئێران هاوردە دەكات, ئەگەر هەوڵی ئەوە بدات كە دەستبەرداری هاوردەكردنی ببێت لەتارانەوە, ئەوا خۆی لەبەردەم كێشەی تێپەڕبون بەڕێگای ئێراندا دەبینێتەوە. تاران قەیرانەكە قوڵتردەكات عێراق برێكی زۆر لەغازی ئێرانی هاوردە دەكات, كە لەدوو وەرزدا دەگاتە ترۆپك, یەكێكیان لەوەرزی زستان كە دەگاتە (50) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە, دووەمیشیان لەوەرزی هاوین, كە دەگاتە تێكڕای (70) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە.  عێراق لەهاوینی ڕابردودا, ڕوبەڕوی قەیرانێكی گەورەی كارەبا بوەوە بەهۆی كەمكردنەوەی ناردنی غاز لەلایەن ئێرانەوە بەشێوەیەكی پێوانەیی, كە ڕۆژانە گەیشتە (8.5) ملیۆن مەتر سێجا, بەهۆی دواكەوتنی بەغداد لەپێدانی شایستەكانی غازی ئێران لەساڵی (2020)دا. بڕیارەكەی ئێران بەكەمكردنەوەی هەناردەی غاز,  بووە هۆی كەمبونەوەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی كارەبا لەعێراق, كە گەیشتە (7.5) هەزار میگاوات, ئەوەش وەزارەتی كارەبای عێراقی ناچاركرد پەلەبەكات لەپێدانی شایستەكانی ئێران كە بڕكەی (1.6) ملیار دۆلاربوو, پێش ئەوەی هاوردەكردنی غاز جارێكی دەستپێبكاتەوە.   وەزارەتی كارەبای عێراق لەگەڵ ئێران ڕێككەوت بۆ زیادكردنی هاوردەكردنی غاز لە (10) ملیۆن مەتر سێجاوە لە مانگی شوباتدا, بۆ (25) ملیۆن مەتر سێجا لەمانگی ئازاری (2023)دا.  ئەحمەد عەبادی, وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەلێدوانێكدا بەسەكۆی تاقەی ڕاگەیاندووە: وەزارەتەكەیان هیوای هەیە لەدوای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە تێكڕای هاوردەكراوی غازی ئێران بگەڕێتەوە بۆ ئاستی خۆی كە (30) ملیۆن مەتر سێجا غازی ڕۆژانەیە.  دانوستان لەگەڵ قەتەر وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەوەڵامی پرسیارێكی سەرچاوەكەدا, ڕایگەیاندووە: وەزارەتی نەوتی عێراق بەدوای هەمەڕەنگكردنی هاوردەكردنی غازدا دەگەڕێت لەوڵاتانی ترەوە, لەوانە قەتەر, كە لەئێستادا سەرقاڵی دانوستانن لەگەڵیدا. عەبادی جەختیكردووە, ئەنجومەنی وەزیران هەردوو وەزارەتی نەوت و كارەبای دەستكراوە كردووە لەدانوستانكردن لەگەڵ قەتەر, بەپێی بڕیارێك كە لە مانگی شوباتی (2022)دا, دەرچووە.  بەپێی بڕیارەكە, وەزارەتی كارەبا ڕاسپێردراوە بە تاوتوێكردنی پێشنیازی پێشكەشكراو لەلایەن كۆمپانیای ئكسلیریتی ئەمریكی بۆ گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیاكانی غازی قەتەر, بەهەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوت. لەمانگی شوباتی ساڵی (2022)دا, سەكۆی تاقە وردەكاری گرێبەستە چاوەڕوانكراوەكەی نێوان قەتەرو عێراقی ئاشكراكرد, بۆ هاوردەكردنی بڕی (1.5) تۆن غازی شلی ساڵانە. هاوشانی ئەوەش, عێراق بیر لەپرۆژەی تەواوكاری دەكاتەوە بۆ دامەزراندنی سەكۆكانی غازی شل بۆ گۆڕینی بەغازی وشك, وێڕای بنیاتنانی تۆڕێك لەشۆستەو بۆری تایبەت بە گواستنەوەی غاز بۆ وێستگەكانی كارەبا.  عەبادی دەڵێت, ئەو پرۆژانە زۆر گرنگن بۆ سەرخستنی هەر هەوڵێك كە وەزارەتی نەوت دەیدات لەبواری هاوردەكردنی غازی جێگرەوە لەوڵاتانی تری غەیری ئێران, لەپێشیانەوە لەوڵاتی قەتەر. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

درەو:   عێراق لەساڵی (2022)دا, داهاتێكی قەبەی لەهەناردەكردنی نەوت دەستكەوت, سودی لەبەرزبونەوەی نرخی نەوت بینی بەهۆی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا, هاوكات زیادكردنی بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراویش بۆ بازاڕەكانی دەرەوە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق, داهاتی هەناردەكردنی نەوت لەساڵی ڕابردودا بازیداوە بۆ (115.4) ملیار دۆلار, لەكاتێكدا ساڵی (2021) بڕكەی (75.7) ملیار دۆلار بووە. عێراق لەساڵی (2022)دا, سەركەوتوو بووە لەبەرزكردنەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕە دەرەكییەكان, كە بڕكەی گەیشتووەتە (1.2)ملیار بەرمیل, كە دەكاتە هەناردەكردنی (3.31) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لەڕۆژێكدا.   هەریەك لەچین و هیندستان و كۆریای باشورو توركیاو یۆنان و ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیاو فەرەنساو روسیاو ئیتاڵیاو ئیسپانیاو هۆڵنداو, هەندێك وڵاتی عەرەبی, لەدیارترین ئەو وڵاتانەن كە نەوتی خاوی عێراقیان بۆ هەناردەكراوە.  مانگی حوزەیرانی (2022), نرخی بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراقی بەرزترین ئاستی تۆماركرد, كە بە (113.7) دۆلار فرۆشرا, لەمانگی كانونی یەكەمی ڕابردوشدا نزمترین نرخی تۆماركردو بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراق بە (73.64) دۆلار فرۆشرا. ئەم ئینفۆگرافیكە داهاتی نەوتی عێراق لەساڵی (2022)دا ڕوندەكاتەوە:     

درەو:    عێراق بەدەست كەمی و كورتهێنانی بەرهەمە نەوتییە پاڵاوتەكراوەكانەوە دەناڵێنێت, ئەوەش وایكردووە  ساڵانە (5) ملیار دۆلار بۆ هاوردەكردنی تەرخانبكات, كە (3.500) ملیار دۆلاری تەنها بۆ هاوردەكردنی بەنزین و دیزل دەڕوات, وەزارەتی نەوتی عێراق بەنیازە تاهاتنی ساڵی (2025) بەسێ‌ قۆناناغ كۆتایی بەهاوردەكردنی سوتەمەنی بهێنێت, وردەكاری هەنگاوەكانی عێراق لەم ڕاپۆرتەدایە:  عێراق بەنیازە تاساڵی (2025), پێداویستییەكانی ناوخۆی لەبەرهەمە نەوتییەكان دابین بكات و   هاوردەكردنی سوتەمەنی كۆتایی پێبهێنێت, لەڕێی پلانێكەوە كە پشت بە پێشخستن و سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی كەرتی پاڵاوتنی نەوت لەوڵات دەبەستێت, كە بەهۆی هێرشە تیرۆرستییەكانەوە لەهەندێك لەپاڵاوتگەكان كاریگەری لەسەر بەرهەمهێنان دروستكردووە.  لەگەڵ ئەوەی عێراق لەوڵاتە بەرهەمهێن و هەناردەكارەكانی نەوتی خاوەو, ڕۆلێكی دیار دەگێڕێت لەبازاڕی وزەی جیهان, بەڵام پەنا دەباتە بەر هاوردەكردنی پێكهاتە نەوتییەكان بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی بازاڕی ناوخۆ, ئەوەش وایكردووە بیر لەڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بكاتەوە.  وەزارەتی نەوتی عێراق (3) كۆمپانیای پاڵاوتنی هەیە, كە ئەوانیش: كۆمپانیانی پاڵاوتنی ناوەڕاست و كۆمپانیای پاڵاوتنی باشورو كۆمپانیای پاڵاوتنی باكورە, وێڕای گەورەترین پاڵاوتگەی نەوت لەعێراق كە پاڵاوتگەی سمودە. بەپێی ئامارەكانی كۆمپاینای نەوتی بی بی بەریتانی, توانای پاڵاوتنی پاڵاوتگەكانی عێراق لەكۆتایی ساڵی (2021)دا, گەیشتوەتە (919) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, بەرهەمی پاڵاوتگەكانی پاڵاوتن لەعێراق لەساڵی (2021)دا (616) هەزار میلی ڕۆژانە بووە, لەكاتێكدا لەساڵی (2020)دا, (536) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بووە, ئەوەش مانای وایە پاڵاوتگەكانی عێراق بەتەواوی توانای خۆیان كارناكەن, بۆیە هەوڵدەدات توانای پاڵاوتنی زیادبكات بۆ ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی. پلانی دەستبەرداربون لەهاوردەكردنی سوتەمەنی عێراق پلانی دانابوو هاوردەكردنی سوتەمەنی لەگەڵ هاتنی ساڵی (2023) ڕابگرێت, لەگەڵ كردنەوەی ژمارەیەك لەپرۆژەكانی پاڵاوتن, بەڵام پێدەچێت بارودۆخی جیهانیی, لەگەڵ قەیرانی ئابوری كە وڵات بەدەستییەوە ناڵاندویەتی, وایكردبێت پلانەكەی تازەبكاتەوە بۆ بەدیهێنانی دابینكردنی نیمچەیی پێداویستییەكانی ناوخۆ لە پێكهاتە نەوتییەكان لەساڵی (2025)دا. عێراق بەدەست كورتهێنانی بەرهەمە پاڵاوتەكراوەكانەوە دەناڵێنێت, كە ساڵانە (5) ملیار دۆلار لەسەر عێراق دەكەوێت, لەنێویاندا (3.500) ملیار دۆلار بۆ هاوردەكردنی بەنزین و دیزل تەرخان دەكات. پلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بە (3) قۆناغی بنەڕەتی دەبێت, لەبەشداریپێكردنی پاڵاوتگەی كەربەلا بۆ نەخشەی بەرهەمهێنان دەستپێدەكات, كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی پێداویستی وڵات بە بەنزین و كیرۆسین بەڕێژەی  (50%)و, پێدوایستی ڕۆژانەی عێراق لە (15)ملیۆن لیترەوە بۆ (7) ملیۆن لیتری ڕۆژانە كەمدەكاتەوە. قۆناغی دووەمیش, دوای تەواوكردنی پاڵاوتگەی بەسرە دەستپێدەكات, كە پێداویستی وڵات بەنزیكەی (3) ملیۆن لیتری ڕۆژانە لەبەنزین و كیرۆسین كەمدەكاتەوە, قۆناغی سێیەمیش, دوای تەواوكردنی پرۆژەی پاڵاوتگەی سمود لەبێجی باكوری بەغدادو پاڵاوتگەی دیوانییە لەناوەڕاستی عێراق دەبێت, بۆ قەرەبوكردنەوەی ئەوەی دەمێنێتەوە لەپێداوێستییەكانی ناوخۆ.  بڕیارە ئەمساڵ ژمارەیەك دەرفەتی وەبەرهێنان لەبواری كەرتی پاڵاوتن بخرێتەڕوو, ئەوەش وەزارەتی نەوتی عێراق جەختی لێكردووەتەوە كە بەمزوانە لەچوارچێوەی پلانەكانی بۆ زیادكردنی وزەی پاڵاوتن و ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی, زیاد لەدەرفەتێك لەو كەرتە دەخاتەڕوو, كە دامەزراندنی پاڵاوتگەی نوێ‌ لەخۆدەگرێت. عێراق پلانی هەیە بۆ دامەزراندنی پاڵاوتگەیەكی نوێ‌ لەپارێزگای زیقار بەتوانای (150) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, بەمزوانە دەخرێتە بەردەم  وەبەرهێنەران.  لەناو دەرفەتەكانی وەبەرهێناندا كە بڕیارە بەمزوانە بەردەست بێت, پاڵاوتگەی عەمارە لەپارێزگای میسان بە توانای (150) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, هەروەها پاڵاوتگەی موسەننا بە توانای (100) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, پاڵاوتگەی كەركوك بە توانای (100)هەزار بەرمیلی ڕۆژانەو, پاڵاوتگەی قەیارە بەتوانای بەرهەمهێنانی (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. بڕیارە یەكەیەكی نوێ‌ بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ پاڵاوتگەی زیقار زیادبكرێت, بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی بگاتە (100) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, ئەوەش دوای سەركەوتنی عێراق لەزیادكردنی یەكەیەكی بەرهەمهێنان بۆ پاڵاوتگەی دیوانییە بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. پاڵاوتگەی كەربەلای سەربە كۆمپانیای پاڵاوتنی ناوەڕاست, بەیەكێك لەدیارترین ئەو پرۆژانە دادەنرێت كە عێراق جێبەجێیان دەكات بۆ زیادكردنی توانای پاڵاوتن بۆ ئەوەی ڕۆلێكی سەرەكی بگێڕێت لەكەمكردنەوەی تەرخانكردنی پارە بۆ هاوردەكردنی سوتەمەنی. پێشبینی دەكرێت بەرهەمی بازرگانی بەشێوەیەكی پلەبەندی لەمانگی ئازاری ئەمساڵ بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە دەستپێبكات, پێشئەوەی بگاتە تەواوی توانای خۆی كە (140) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە, لەكۆتایی مانگی تەموزی داهاتوودا. عێراق ساڵی ڕابردوو سەركەوتووبوو لەكارپێكردنی ئەزمونیی یەكەی یەكەمی سەربە پاڵاوتگەكە بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, كەپێكهاتە نەوتییەكان بەرهەم دەهێنێت, لەنمونەی بەنزین و كیرۆسین و دیزل. لەدیارترین خەسڵەتەكانی پاڵاوتگەكە, توانای بەرهەمهێنانی بەنزینی ئۆكتان بەرزی هەیە بەنمرەی (95) بەتوانای (8بۆ9) ملیۆن لیتر لەڕۆژێكدا , لەگەڵ ئەگەری زیادكردنی بۆ (12) ملیۆن لیتری ڕۆژانەو, توانای پڕكردنەوەی بەشێكی زۆری بەكاربردنی ناوخۆیی هەیە بەڕێژەیەك كە دەگاتە (75%)و كەمكردنەوەی هاوردەكردنی سوتەمەنی. وەزارەتی نەوتی عێراق پاڵاوتگەی كەربەلا بە گەورەترین وەبەرهێنانی حكومی وەسفدەكات لەماوەی ئەم چەند دەیەیەداو, كاردەكات بۆ دابینكردنی بەرهەمی كواڵیتی بەرز بەپێی خەسڵەتە ئەوروپییەكان (یۆرۆ5), كە ئەوەش بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ هاوردەكردنی وزە كەمدەكاتەوە. پاڵاوتگەی كەربەلا لەلایەن كۆمەڵێك كۆمپانیای كۆریەوە جێبەجێدەكرێت بەسەرۆكایەتی هۆندای, (35)یەكەی كارپێكردن و خزمەتگوزاری لەخۆدەگرێت, (4)یان یەكەی بەرهەمهێنانی بەنزینن, لەگەڵ دروستكردنی (44) عەمبارو چەند یەكەیەكی تر. پاڵاوتگەی باشور ئامانجی عێراق لەپێشخستنی پاڵاوتگەكانی باشور بۆ بەرزكردنەوەی توانای پاڵاوتن بۆ (350)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, بۆ ئەوەی بەشێكی سەرەكی پێكبهێنێت لەپلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی. كۆمپانیای پاڵاوتگەكانی باشور بەیەكێك لەگەورەترین پاڵاوتگە بەرهەمهێنەكانی عێراق دادەنرێت, كەپاڵاوتگەی بەسرەی (1) و پاڵاوتگەی بەسرەی (2) و پاڵاوتگەی بەسرەی (3) لەخۆدەگرێت, بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ یەكێكیان, هەروەها پاڵاوتگەی تریشی هەیە لەوانە پاڵاوتگەی زیقار و پاڵاوتگەی میسان. عێراق لەئێستادا كاردەكات بۆ جێبەجێكردنی قۆناغی (4) بۆ پێشخستنی پاڵاوتگەی بەسرەی سەربە كۆمپانیای باشور, بڕیارە وێستگەیەكی پاڵاوتنی نوێ بۆ پاڵاوتگەكە زیادبكرێت, كە بریتییە لە كۆمەڵگەیەكی تێكشاندن بەكارلێكی هاوكار (FCC), پاشماوەكانی نەوتی پاڵاوتە دەگۆڕێت بۆ بەرهەمی نەوتی سپی بەكواڵیتییەكی بەرز. كۆمپانیای نەوتی باشور هەوڵدەدات بۆ زیادكردنی یەكەیەكی نوێی بەرهەمهێنان بەتوانای (70)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ پاڵاوتگەی بەسرە, هەروەها پێشخستنی پاڵاوتگەی میسان و زیقار, بۆ ئەوەی ئامانجی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی بەهێزتربكات. پاڵاوتگەی میسان سەركەوتووبوو لەبەرزكردنەوەی توانای پاڵاوتنی بۆ (40)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, دوای تەواوبوون لەیەكەی پاڵاوتنی چوارەم, وێڕایی جێبەجێكردنی گەنجینیەك بەڕوبەڕی (5)هەزار مەتر سێجاو, یەكێكی تریش بە ڕوبەری(25000)مەتر سێجا, ئەوەش بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی پاڵاوتگەكە لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا.  پاڵاوتگەی ناوەڕاست عێراق ئامانجیەتی تا ساڵی(2026) توانای پاڵاوتنی كۆمپانیای پاڵاوتگەكانی ناوەڕاست بۆ (500) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا بەرزبكاتەوە. لەدیارترین ئەو پرۆژانەی وەزارەتی نەوت جێبەجێیان دەكات و بەبەشێك لەپلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی پێكهاتە نەوتییەكان دادەنرێت, كاركردنی كۆمپانیای ناوەڕاستە بەفراوانكردنی پاڵاوتگەی دیوانییە بۆ بەرزكردنەوەی توانای بەرهەمهێنانی بۆ (90)هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا, لەكاتێكدا لەئێستادا توانای (20) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەی هەیە. پرۆژەی فروانكردنی پاڵاوتگەی دیوانییە, زیادكردنی یەكەیەكی بەرهەمهێنانی نوێ‌ لەخۆدەگرێت بەتوانای (70) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, كە تێكڕای توانای بەرهەمهێنانی بۆ (90) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا بەرزدەكاتەوەو, هۆكارێكی گرنگ دەبێت بۆ ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی.  پێشبینی دەكرێت پرۆژەی پێشخستنەكە (3بۆ4)ساڵ بخایەنێت, بۆ هاوكاریكردنی زیادكردنی ڕێژەی بەرهەمی پێكهاتە نەوتییەكان لەپاڵاوتگەكە ڕێژەكەی لە 78% كەمتر نەبێت و داهاتەكانی بەنزیكەی 82% بەرزبكاتەوە. بەگوێرەی وەزارەتی نەوتی عێراق, پاڵاوتگەكە بەنزینێك بەرهەمدەهێنێت ئۆكتانی بەرزەو هاوڕێی ژینگەیە, كە نزیك دەبێت لەبەرهەمی پاڵاوتگەی كەربەلا.  پاڵاوتگەی سمود پاڵاوتگەی سمود-بێجی جاران, كە سەربە كۆمپانیای پاڵاوتگەی باكورە, ڕوبەڕوی هێرش و گەمارۆ بوەوە لەلایەن ڕێكخراوی تیرۆرستی داعشەوە, كە كاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی دروستكرد, عێراق بڕیاریدا ناوەكەی بگۆڕێت.  (3) پاڵاوتگە سەر بە سمودە كە ئەوانیش: سەڵاحەدینی (1) و سەڵاحەدینی (2) و پاڵاوتگەی باكور, عێراق كار لەسەر سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی و زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی دەكات بۆ ئەوەی بگاتە (300) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە, بۆ ئەوەی پلانی ڕاگرتنی هاوردەكردنی سوتەمەنی لەساڵی (2025) ڕێكبخات. عێراق سەركەوتوو بووە لەسەرنوێ‌ بنیاتنانەوەی سەڵاحەدینی(1)و سەڵاحەدینی(2)و دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنان و زیادكردنی توانای پاڵاوتن, لەگەڵ كاركردن بۆ بانگهێشتكردنی كۆمپانیا جیهانییەكان بۆ سەرلەنوێ‌ بنیاتانەوەی پاڵاوتگەی باكور بەتوانای (150) هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا. وەزارەتی نەوتی عێراق توانای پاڵاوتنی بۆ (60)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بەرزكردووەتەوە, بۆ سەرجەم یەكەكانی پاڵاوتگەكانی سەڵاحەدینی (1), لەكاتێكدا پاڵاوتگەی سەڵاحەدینی(2)بەتوانای خۆی كاردەكات كە (60) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق سەرقاڵی تەواوكردنی ڕێوشوێنەكانی ئەنجامدانی گرێبەستی كۆتاییە لەگرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم, دوای ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران لەدانیشتنی ڕۆژی سێشەممەی ڕابردوودا پەسەندیكرد, تێكڕای بەرهەمی چاوەڕوانكراو لەگرێبەستەكانی (6) كێڵگەی سنوریی لەهەردوو پارێزگای دیالەو بەسرە دەگاتە (1) ملیار مەتر سێجا غازی هاوەڵی ڕۆژانە, لەگەڵ بڕی (175)هەزار بەرمیل نەوت. عێراق بەنیازە پرۆگرامی دۆزینەوەی نەوت و غاز فراوانبكات, ئەوەش لەچوارچێوەی پلانەكانیدایە بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان بۆ (8) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و, دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لەغاز تا ساڵی 2027. وەزارەتی نەوتی عێراق بەینازی بەرهەمهێنانی (175) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو, یەك ملیار مەتر سێجا غازە, لە (6) كێڵگەی سنوری لەهەردوو پارێزگای دیالەو بەسرە. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كۆمپانیا نیشتمانییەكانی ڕاسپاردووە پەلەبكەن لە ڕێوشوێنەكانی ئەنجامدانی گرێبەستی كۆتایی, لەگرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم. وەزارەتی نەوت بەنیازە پرۆگرامی دۆزینەوەی نەوت و غاز فراوان بكات و, درێژەبدات بەپێشخستنی كێڵگەكان لەچوارچێوەی پلانەكانی بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان بۆ (8) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو, دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لەغاز تا ساڵی 2027دا. پێشخستنی چوارگۆشە سنورییەكان وەزیری نەوتی عێراق لەبەیاننامەیەكدا, پێداگری لەبایەخی بەردەوامبون لەڕێوشوێنەكانی واژوكردنی كۆتایی گرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەمی تایبەت بە چوارگۆشە دۆزراوەكان و كێڵگە سنورییەكان كردووە, لەگەڵ پەلەكردن لەچالاككردنی گرێبەستەكان لەپێناو ئەوەی كۆمپانیا براوەكان دەستبكەن بەكارەكانی پێشخستنی چوارگۆشە سنورییەكان.  داواكەی وەزیری نەوت دوای ئەوە دێت, ئەنجومەنی وەزیران ڕەزامەندی پیشاندا لەسەر ڕاسپاردەی ئەنجومەنی وەزارەی وزە, لەدانیشتنی ڕۆژی 7ی شوباتی ڕابردوو, كە دەقەكەی دەڵێت" بەردەوامبون لەسەر واژوكردنی گرێبەستەكانی گەڕی ڕێپێدانی تایبەت بە ناوچەو كێڵگە سنورییەكان".  وەزیری نەوت ئاماژەی بەوەشكردووە, فەرمانگەی گرێبەست و ڕێپێدانی نەوتیی و لایەنە پەیوەندیدارەكانی لەوەزارەت ڕاسپاردووە, بە پەلەكردن لەتەواوكردنی ڕێوشوێنە داواكراوەكان, بەهەماهەنگی لەگەڵ كۆمپانیا براوەكان بەگەڕی ڕێپێدانی پێنجەم. وردەكاری پرۆژەكان بەوتەی وەزیری نەوت, دواكەوتنی واژوكردنی پرۆژەكە بەهۆی دۆخێكەوە بووە لەدەرەوەی توانای وەزارەتی نەوتدا بووە, كە لەساڵی 2017و كۆتاییەكانی نیسانی ساڵی دا2018  ئەنجامدانی گەڕەكە ڕاگەیەندراوەو لەڕێیەوە (6) چوارگۆشەی دۆزراوە, ڕەوانەی پێشخستن كران لەلایەن كۆمپانیا براوەكان بەگەڕەكە. چوارگۆشەكان ئەمانەن: -    دۆزینەوەی ناوچەی نەفت خانەو پێشختنی و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, كە كۆمپانیای جیو جیدی چینی بەدەستیهێنا. -    پێشحستنی كێڵگەی ئەلحەویزە نەوتی و بەرهەمهێنانی لەپاێزگای بەسەرە, كە كۆمپانیای جیوجیدی چینی بەدەستیهێنا.  -    پێشخستنی كێڵكەی سندیبادی نەوتی و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای بەسرە, ڕەوانەی كۆمپاینای یو ئەی جی چینی كرا. -    پێشخستنی كێڵگەكانی كەلابات-قمر و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, ڕەوانەی كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كرا. -    پێشخستنی كێڵگەكانی خەشم ئەحمەر-انجانەو بەرهەمهێنانی لەپارێزگای دیالە, ڕەوانەی كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كرا.  -    دۆزینەوەی ناوچەی خزری ئاو و پێشخستن و بەرهەمهێنانی لەپارێزگای بەسرە, كۆمپانیای نەوتی هیلالی ئیماراتی گرێبەستەكەی بردەوە. بەرهەمی نەوت و عازی عێراق عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند: گرێبەستەكان بەپیتی یەكەم لەگەڵ كۆمپانیا براوەكان ئیمزاكراوەو, دواتر ڕەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراوە لەهەفتەی دووەمی مانگی حوزەیرانی ساڵی 2018دا بۆ پەسەندكردنی. ئاماژەی بەوەشداوە: ئەنجومەنی وەزاری وزە لەساڵی 2020دا بڕیارێكی دەركرد تیادا ڕاسپاردەی ئەوەی كردبوو گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم بۆ حكومەت بخرێتەڕوو, دوای تەواوكردنی تێبینییەكانی چاودێری دارایی, ئەنجومەنی وەزیران ڕازیبوو لەسەر گرێبەستی گەڕی كێڵگەكان و ناوچە سنورییەكان.  وتوشیەتی: تێكڕای بەرهەمی چاوەڕوانكراو لەگرێبەستەكانی گەڕەكە دەگاتە یەك ملیار مەتر سێجا غازی هاوەڵی ڕۆژانە, لەگەڵ بڕی (175)هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە, بەرهەمهێنانی غازەكەی بەشداردەبێت لەپێدانی وزە بە وێستگەكانی كارەباو, بەڕێژەی 25% پێداویستییەكانی وەزارەتی كارەبا بەغاز دابین دەكات. وتەبێژی وەزاتی نەوت ڕونیشكردووەتەوە: گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم ڕوبەڕوی چەندین كاردانەوە بووەوە كە لەسەر هەندێك لایەنی سیاسی و دەزگای ڕاگەیاندن هەژمار دەكران, ئەوەش وایكرد جێبەجێكردنی گەڕەكە بۆ ماوەی (4) ساڵ دوابكەوێت و, زیانی گەورەشی بەپیشەسازی نەوتیی و ئابوری نیشتمانی گەیاند.  جەختیشیكردووە, دوای هەوڵێكی بەردەوامی وەزارەتی نەوت لەخستنەڕووی وردەكارییەكانی گەڕی ڕێپێدانی پێنجەم و ئامانجەكانی, لەبەردەم لایەنی دادوەری و دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاكی, دروستی ڕێوشوێنەكانی پەسەندكرا.  سەرچاوە: پێگەی الطاقة

درەو: ڕۆژنامەی (العالم): وەزیری دەرەوەی ڕوسیا پێشنیازێكی خستووەتە بەردەم بەغداد بۆ چارەسەركردنی شایستە داراییەكانی لەسەر عێراق, سێرگێی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕوسیا لەمیانی سەردانەكەیدا بۆ بەغداد, شایستەی كۆمپانیا ڕوسییە كەڵەكەبووەكانی لەسەر عێراق تاوتوێكردووە, كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە نەیتوانیوە ڕادەستی بكات. لاڤرۆڤ جەختیكردووە لەسەر لەسەر پێوێستی دەستبەردابون لەدۆلارو بەكارهێنانی دراوی نیشتمانی لەئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانی نێوان هەردوو وڵات, پێدەچێت ئەوە ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆبێت بۆ عێراق تابچێتە پاڵ پەیماننامەی نەختینەی نێوان ڕوسیاو ئێران, كە مامەڵەی بازرگانی لەسەر بنەمای دۆلارو یۆرۆ دەكەن, بەڵام چارەسەری نەختینە بە دراوی نیشتمانی نێوان هەردووڵات دەكەن. كۆمپانیاكانی لۆك ئۆیل و غازبرۆم كار لەكێڵگەكانی خۆرئاوای قوڕنە/2 و بەدرەو بلۆكی-10 و هەندێ كێڵگە لەكوردستان دەكەن, سزاكانی ئەمریكا كاریگەری هەبووە لەسەر زۆرینەی وەبەرهێنانەكانی ڕوسیا لەعێراق, بەتایبەت ئەو كۆمپانیایانەی لە كێڵگەكانی مۆڵەتپێدانی نەوتیی كاردەكەن, كە تێچوو و قازانجەكانیان لەڕێی حەواڵەی داراییەوەیە. وێڕایی ئاستەنگی تر كە بۆ  كۆمپانیا ڕوسییەكان دروستبووەو,  پەیوەستە بە چۆنییەتی جێبەجێكردنی گرێبەسەتە لاوەكییەكانیان لەگەڵ كۆمپانیاكانی ترو چۆنییەتی دابینكردنی پارە بۆیان, كە ئەوەش وادەكات بەدوای میكانیزمی نوێدا بگەڕێن بۆ چارەسەركردنی حساباتەكانیان لەگەڵ حكومەتی عێراقی. جێبەجێكردنی ئەو میكانیزمە تازەیە بەوە دەبێت عێراق پابەندییە داراییەكانی سەری بەرامبەر بەكۆمپانیا ڕوسییەكان بەدینار بدات لەبری دۆلاری ئەمریكی, بەهۆی نەبونی هەناردەی عێراقیش بۆ ڕوسیا, ئەوە دەبێتە هۆی گێڕانەوەی جارێكی تری دیناری عێراقی بۆ بازاڕەكان و بەقاچاغبردنی دۆلار بەڕێگای جیاواز بۆ ڕوسیا. توركی ئەلعەتبی سەركردە لە چوارچێوەی هەماهەنگی, وردەكاری لەبارەی گفتوگۆكانی لاڤرۆڤ لەبەغداد  ئاشكراكردووە, عەتبی ڕایگەیاندووە: قەبارەی بازرگانی لەگەڵ ڕوسیا لەكۆمەڵێك دۆسییەدا ساڵانە دەگاتە چەند ملیارێك دۆلار, وتوشیەتی: عێراق ڕایەكی بێلایەنی هەبووە لەجەنگی ڕوسیا-ئۆكرانیادا, ئەوەش هەنگاوێكی زۆر گرنگ بووە لەپێناو ئەوەی نەبێتە لایەنێك لەو قەیرانەدا. ئاماژەی بەوەشكردووە: سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی ڕوسیا گرنگە, بەوپێودانگەی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ بەغداد لە (4) دۆسییەدا تاوتوێكردووە, كە دیارترینیان وزەیە بەتایبەت كە وەبەرهێنانەكانی مۆسكۆ دەگاتە (10) ملیار دۆلار, ئەوەی بەرژوەندی بەغداد و مۆسكۆش پێكەوە گرێدەدات لەو چوار دۆسییە, دیارترینیان وزەو چەك و ئاسایشی خۆراكە, لاڤرۆڤ جەختیشكردووە لەگرنگی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی و تاوتوێكردنی ئەگەری ئەنجامدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و, پێدانی شایستە داراییەكان بەدراوی نیشتمانی.

درەو: 🔹گرێبەستەی تۆتاڵ ئینرجی لەعێراق كە بڕی وەبەرهێنانەكانی دەگاتە (27) ملیار دۆلارە, ڕوبەڕوی دێوەزمەی داڕمان بووتەوە, لەسایەی ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. 🔹بەگوێرەی هەوالێكی ئاژانسی ڕۆیتەرز, كۆمپانیا فەرەنسیە زەبەلاحەكە, فەرمانبەرە بیانییەكانی لەعێراق كشاندووەتەوە, فەرمانبەرە عێراقییەكانیشی لەماڵەوە كارەكانیان دەكەن.  🔹بەرپرسە ئاگادارەكان لەكارەكانی تۆتال ئینێرجی لەعێراق رایانگەیاندووە: فەرمانبەرەكانی كۆمپانیاكە كە سەرقاڵی كاركردن بوون بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی نوێ‌ لەعێراق, ڕۆژی سێ‌ شەممەی ڕابردوو عێراقیان بەجێهێشتووە. 🔹لەئەگەری داڕمانی گرێبەستە(27)ملیار دۆلارییەكە, عێراق ئەم زیانانەی بەردەكەوێت:  -لەدەستدانی دەرفەتی دامەزراندنی ژێرخانی ئابوری بەملیارەها دۆلار. -لەدەستدانی ئەگەری زیادبونی داهاتەكانی, لەڕێی كەرتی وزەو زیادكردنی بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكانی بەسرە. -لەدەستدانی دامەزراندنی كارگەیەكی چارەسەرەكردنی غازی هاوەڵ. كە بەڕێگایەكی نادروست دەسوتێندرێت. -لەدەستدانی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر.  🔹دانوستانە (27)ملیار دۆلارییەكەی نێوان تۆتاڵ ئینێرجی و حكومەتی عێراق, كێشەی تێكەوت دوای ئەوەی بەغداد داوای (40%) پشكەكانی كرد لەپرۆژەكە, ئەوەش پرسێكە كۆمپانیاكە ڕەتیدەكاتەوەو, خوازیاری خاوەندارێتی زۆری پشكەكانێتی. 🔹قەیرانەكە هەفتەی ڕابردوو لەمیانی كۆبونەوەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ (پاترێك بویانیە) سەرۆكی كۆمپانیای جێبەجێكاری كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجی ڕویداوە.  🔹كۆبونەوەكە, كە حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقی ئامادەیبووە, تەنها (10) خولەكی خایاندووەو, سەرۆكی كۆمپانیا فەرەنسییەكە بەهۆی ناكۆكی لەبارەی پشكی بەغداد لە پرۆژەكە كشاوەتەوە, نوسینگەی تۆتاڵ ئینێرجی یاخود نوسینگەی سودانی, هیچ بەیاننامەیەكیان لەبارەی كۆبونەوەكە بڵاونەكردووەتەوە.  🔹بەغداد هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری داواكردنی پشكی (40%) لەلایەن حكومەتی پێشوەوە ڕەتدەكاتەوە, ئەوە بە سازش كردن لەمافەكانی عێراق دەزانێت, لەكاتێكدا تۆتاڵ پێداگرە لەسەر ئەوەی پشكەكانی (30%) تێپەڕنەكات. 🔹كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەساڵی 2021دا هیواكانی كەرتی وزەی لەعێراق بوژاندەوە, كاتێك گرێبەستێكی لەگەڵ بەغداد واژوكرد بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی نەوت و غاز و وزەی تازەبوەوە, بەوەبەرهێنانی سەرەتایی (10) ملیار دۆلار لەباشوری عێراق بەدرێژایی 25 ساڵ. 🔹عێراق تائێستا گەشبینە و پێیوایە گرێبەستەكە پێویستی بەكاتە, سەرۆكی كۆمپانیای نەوتی بەسرە پێشبینی كردووە, قەتەر ببێتەخاوەنی 20بۆ 25% پشكەكانی پرۆژەكە, گرێبەستەكەش لەماوەی 3 مانگدا چالاكدەكرێت. 🔹عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە: حكومەت و وەزارەتی نەوت پەرۆشن لە بەردەوامبون لەگەڵ پرۆژەكانی تۆتال ئینێرجی بە بەهای (27)ملیار دۆلارو, تائێستا دانوستانەكان بەردەوامن. 🔹لەمانگی ئەیلولی (2021)دا, كۆمپانیای تۆتال ئینێرجی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق ڕێككەوتنی بۆ جێبەجێكردنی (4) پرۆژەی زەبەلاح واژووكرد, بە وەبەرهێنانی (27) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستەكە لەمانگەكانی ڕابردودا مشتومڕێكی سیاسی و ئابوری زۆری بەخۆوە بینی, تائێستا هەردوولا هیچ هەنگاوێكی كرداریان بۆ پرۆسەی جێبەجێكردنی پرۆژەكان پێشكەش نەكردووە, لەگەڵ بوونی مەترسی لەئاستەنگی دارایی ڕەنگە هەڕەشە لەجێبەجێكردنی بكات, كە عێراق پشتی پێبەستوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجێكی زۆر كە بڕكەی ڕەنگە بگاتە (50) ملیار دۆلار. 🔹گرێبەستە (27) ملیار دۆلارییەكەی تۆتال ئەم پرۆژانە لەخۆدەگرێت: -ڕاكێشانی هێڵی بۆرییەكی ئاوی, كە ئاو لەدەیاوە دەگوێزێتەوە بۆ كێڵگە نەوتییەكان, بە وزەیەكی ئەندازەیی كە تواناكەی(7.5) ملیۆن بەرمیل ئاوە لەڕۆژێكدا, بەئامانجی بەردەوامیدان بە بەرهەمهێنان لەكێڵگە نەوتییەكان. -پێشخستنی كێڵگەی ئەرتاوی و زیادكردنی بەرهەمهێنان لە (80) هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ (200) هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. -دامەزراندنی كۆمەڵگەی غازی ئەرتاوی بە توانای (600) ملیۆن پێ سێجا, بەئامانجی وەبەرهێنانی سوتاندنی غاز لەكێڵگە نەوتییەكان. -دامەزراندنی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا كە پشت بەوزەی خۆر دەبەستێت, بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەتێچوی كەمتر لە (45%) بەرهەمهێنانی وێستگەكانی ئێستا, كە تێكڕای تواناكەی دەگاتە (1000) مێگاوات. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

(درەو):  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق راوێژكارێكی تایبەت بە كاروباری دەستوری بۆ خۆی دامەزراند، راوێژكارەكە (حەسەن یاسری)یە.  دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوێنەری سێ سەرۆكایەتییەكە (حكومەت، پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەریی) بۆ دیاریكردنی نەخشەرێگای چۆنیەتی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا، یاسری دەستبەكاردەبێت.  سودانی زیندوكردنەوەی هەوڵی ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا بۆ رێگری لە روودانەوەی "بنبەستی سیاسی" لە عێراق ناودەبات‌و دەیبەستێتەوە بە بانگەوازەكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەریش بۆ ئەنجامدانی هەموار لە دەستوردا. ساڵی 2021 هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێوەخشتە لەعێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە "بنبەستی سیاسی" بەدوای خۆیدا هێنا، ئەم بنبەستە ماوەی ساڵ‌و نیوێكی خایاند‌و لە كۆتایدا بەریەككەوتنی چەكداری لەنێوان لایەنگرانی رەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكەوتەوە‌و سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان كشایەوە.  پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بەربەستی سەرەكی بەردەم سەدرو هاوپەیمانەكانی بوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەوكات حوكمی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە دەركردو سازدانی دانیشتنی پەرلەمانی بۆ ئەو مەبەستە بە نیسابی (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، ئەمە كێشمەكێشی زۆری دروستكردو لەوكاتەوە جارێكی تر قسەوباس لەبارەی هەمواری دەستور لە عێراق هاتە پێشەوە.  ساڵی 2019 لەبەر رۆشنایی خۆپیشاندانی تشرینییەكان، پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی بۆ هەمواری دەستور پێكهێنا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی سیاسی لەبارەی هەموارەكانەوە، لیژنەكە هیچ هەنگاوێكی هەڵنەگرت.  پێشبینی دەكرێت هەنگاوەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانیش بۆ هەمواری دەستور هەمان چارەنوسی لیژنەكەی پەرلەمانی هەبێت.  وا لێكدەدرێتەوە ئەم هەنگاوەی سودانی بۆ رازیكردنی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر بێت، رەوتێكی كە خۆی ئامادەكردووە بۆ روبەڕووبونەوەی حكومەتەكەی لە ساتی روودانی هەر قەیرانێكدا، پێشتر یەكێك لە خواستەكانی سەدر ئەوە بوو هەندێك لە بڕگەكانی دەستور هەموار بكرێت.  هەمواری دەستور لەناو شیعەو كوردو سوننەشدا بە هەستیارییەوە تەماشادەكرێت، بۆیە هەرجۆرە هەموارێك بەبێ تەوافوقی هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكە ئەستەمە تێپەڕێت‌و بخرێتە راپرسی گشتییەوە، سەرباری ئەمە سازدانی راپرسی بۆ هەمواری دەستور پێویستی بە دابینكردنی دارایی‌و كات‌و رێوشوێنی هونەریی هەیە‌و حكومەتی سودانی ماوەی تەمەنی خۆی بە ساڵ‌و نیوێك دیاریكردووە‌و بانگەشەی سازدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی تر دەكات.  ئەو ماددانەی كە دەستور كە پێویستیان بە هەمواركردن‌و هەیە‌و خواستی هەمواریان لەسەرە بریتین لە ماددەكانی تایبەت بە:  •     یاسای دادگای فیدراڵی  •    سیستمی حوكمڕانی عێراق‌و گۆڕینی لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی یان نیمچە سەرۆكایەتیی •     یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەریی  •     بڕگەی تایبەت بە پارێزگاكان •     بڕگەی تایبەت بە ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان •     یاسای نەوت‌و غاز  •    ماددەی 140ی تایبەت بە ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندیدا •     یاسای دەستە سەربەخۆكان •     دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران لە هەڵبژاردنی وەزیرو پارێزگارەكان‌و لادانیان  

درەو: یاسین تەها/ گۆڤاری ئایینناسی/ سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی دەستپێك: مەرجەعیەت دامەزراوەیەكی ئایینی هەڵسوڕێنەرە لە ناو پەیڕەوانی شیعە، سروشتی پێكهاتەكەشی وەهایە تاكە كەسێكە لە شێوەی دامەزراوە، هەروەها بە جوگرافیا و وڵاتێكی دیاریكراویشەوە پەیوەست نییە، بەڵام فاكتەرە مێژویی و جیۆپۆلەتیكییەكان لە سەردەمی جیاوازدا سەنگ و قورسایی بە هەندێكیان بەسەر ئەوی تردا بەخشیوە. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستە لەبارەی چەمكی مەرجەعیەت و جوگرافیای دابەشبوونی لە نێوان هەردوو حەوزەی نەجەف و شاری قوم. بۆشایی مەهدی بیرۆكەی مەرجەعیەت لە ئایینزای شیعەدا بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئیمامی دوازدەیەمی كۆتا زنجیرەی ئیمامەتی شیعەیە (المهدي)، كە بەپێی بیروباوەڕی ئەم تائیفەیە لە ئێستادا پەنهان و غەیبە، تا ئەو كاتەشی سەر لەنوێ دەردەكەوێتەوە، ئەوە پەیڕەوانی شیعە له‌سه‌ریان فه‌رزه‌ بۆ ڕاییكردنی كاروباری ئایینی خۆیان بگەڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌و شه‌رعزانانه‌ی پله‌ی موجته‌هیدیان هه‌یه‌ له‌ هه‌ڵهێنجانی حوكمەكانی شه‌ریعه‌ت، یان ئه‌وانه‌ی مۆڵەتیان هەیە بۆ فەتوادان و پلەكەیان «عەللامە» و «ئایەتوڵڵا» یە. لە سەرچاوە عەقیدەییەكانی شیعەدا، ئیمام مەهدی ڕابەر و پێشەوای كۆتاییە لە زنجیرەی ئیمامەت، غه‌یب بوونیشی دوو قۆناغی هەیە؛ یەكێكیان كاتی و بچووك بووە (الغیبة الصغری)، ئەوی تر درێژخایەن و تا كۆتایی دنیایە (الغیبة الكبری)، لە غەیب بوونە بچووكەكەشدا پەیڕەوانی شیعە گەڕاونەتەوە بۆ سەر چوار كەسایەتی كە بانگەشەی بریكاری و نوێنه‌رایەتی ئیمام مه‌هدی كوڕی حەسەنی عەسكەری-یان كردووە و بە «السفراء الأربعة» لە ناو شیعەدا ناسراون (1)، ئه‌م چوار كەسە (عثمان سعید العمری، محمد عثمان سعید العمری، الحسین روح النوبختی، وعلی محمد السمری)، نزیك له‌ حه‌فتا ساڵ مەرجەعی شوێنكەوتەكانی ئایینزای شیعە بوون، ئەویش لە پاش مردنی ئیمام حه‌سه‌ن عه‌سكه‌ریی باوكی مەهدی ساڵی 260 ك _ 874ز له‌ عێراق و ئه‌سپه‌رده‌كردنی له‌ سامه‌ڕا‌، كە شیعەكان باوەڕیان وایە ژەهرخوارد كراوە. (2) مه‌رگی كۆتا كه‌س له‌و چوار نوێنەرەش ساڵی‌ 329 ك_ 941، قۆناغی باڵیۆزەكانی مەهدی كۆتایی دێت، ئەمەش بوو بە دەستپێك و سەرەتای سەرهەڵدانی مەرجەعیەت له‌ناو جیهانی شیعه‌، كه‌ بریكار و نوێنه‌ری ئیمامی زەمانن (المهدي)، بەڵام بەشێوەیەكی دوورتر لە نوێنەرایەتی و نامەبەریی ڕاستەوخۆ (3). چونكه‌ پاش بزربوونی بچووك، بزربوونی گه‌وره‌ و یه‌كجاریی مه‌هدی ده‌ستپێده‌كات و ساڵی 329 ك_ 941ز دەستپێدەكات و تا ئه‌وكاته‌ درێژە‌ ده‌كێشێت كه‌ مه‌هدی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر زه‌وی لە كۆتایی دونیا بۆ «به‌رپاكردنی دادگه‌ری»(4)، ئەم گەڕانەوەیەش هاوكات دەبێت لەگەڵ كۆتاییهاتنی دنیا، ئەمەش بیرۆكەی ڕزگاركەر (المخلص) و چاوەڕوانی كردنییەتی لە ئاسمانەوە. هەرچەندە مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی مەرجەعیەت و ده‌زگا ئایینییه‌كانی شیعە‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچی/ ده‌یه‌می زایینی له‌ به‌غدا، به‌ڵام له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وییه‌كاندا له‌ ئێران له‌ سه‌ده‌ی شانزه‌دا زیاتر په‌ره‌یسه‌ندووه‌ و گه‌یشتووه‌ته‌ لوتكه‌ و به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە. سەرهەڵدانی مەرجەعیەت مەرجەعەكان، كە جێگرەوەی نوێنەرەكانی مەهدی (السفراء)ن، بە گوێرەی ئاست و شارەزایی و پێگەكەیان، نازناوی تایبەت بەخۆیان هەیە، كە لە نێوان «ئایەتوڵڵا» و «ئایەتولڵای عوزما»، مێژووی بەكارهێنانی ئەم زاراوەیەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەغۆلەكان و بۆ یەكەمجار بۆ رێبەر و لێكۆڵەری شیعە «ابن المطهر الحلي» بەكارهاتووە كە لە سەدەی چواردەیەمی زایینی ژیاوە (م. 1325ز) (5)، بەم پێیەش سەرهەڵدانی شتێكی تازە و نوێیە لە سەردەمی ئیمامەكانی شیعەدا نەبووە. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه‌ (6)، ئەم شوێنكەوتنەش نامۆ نییە بە كولتووری مەزهەبە ئیسلامییەكان كە سەردەمێكی زۆر شوێنكەوتنی سەرمەزهەبەكانیان بە واجب و پێویست زانیوە، بەو پێیەی هیچ كەس ناتوانێت راستەوخۆ لە ئەحكامەكانی شەریعەت بگات بەبێ گەڕانەوە بۆ ڕاڤە و هەڵهێنجانی ئەو پێشەوایانە، بەڵام لەناو شیعەدا زیاتر جەختی لێ كراوەتەوە و بەبێ ئەوە ئایینداری و خەرجكردنی زەكات و مافە شەرعییەكان جێبەجێ ناكرێت. لە ئایینزای سووننەدا شەرعزانەكان زۆرجار لایەنگری دەسەڵاتدارن، یان لانیكەم لەگەڵیدا هەڵدەكەن و خۆیان بەدوور دەگرن لە بەریەككەوتنی، بەم جۆرەش زۆركەم وەك ڕكابەر، یان سەربەخۆ لە دامەزراوەی حوكمڕانی دەردەكەون، بەڵام لە ناو شیعەدا مەرجەعەكان خاوەن شوناس و تایبەتمەندی و تەنانەت ئابووری سەربەخۆی خۆشیانن، چونكە ئەوان جگه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی ڕۆحی، پاره‌ی خومس و مافه‌ شه‌رعییه‌كان (كەفارەتی سوێند و خێر و نەزر) له‌ خه‌ڵكی باوه‌ڕداری شیعه‌ كۆده‌كه‌نه‌وه، لەوانیشەوە جارێكی تر بەسەر هەندێك لەو چین و توێژانەدا دابەش دەبێتەوە كە شایستەن، یان هەژارن، بەم هۆیەشەوە باكیان به‌ ده‌وڵه‌ت نییه‌ و سه‌ربه‌خۆ و ده‌ستكراوه‌ن له‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌كردن (7) سروشتی مەرجەعیەتیش وەهایە كە یەكگرتوو نییە، بەو مانایەی دەكرێت لەیەك كاتدا چەند مەرجەعێك لە گۆڕەپانی شیعیدا هەبن، ئەم حاڵەتەش ئەگەرچی لە ڕووی تیۆرییەوە زۆر پەسەندكراو نییە، بەڵام بەو پێیەی بووەتە واقیع، سەدان ساڵە بە ناچاری مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، هەندێك لە شەرعزانە شیعەكانیش هەوڵیان داوە لایەنە ئه‌رێنییه‌كانی ئه‌م فره‌ مەرجەعییە زەق بكەنەوە‌، وه‌ك رێگری له‌ پیرۆزكردنی تاكە كەس و به‌ مه‌عسوم زانینی مەرجەعێك، كه‌ڵك وەرگرتن لە جیاوازی دیدگا و بیركردنه‌وه‌ جیاوازەكان بۆ گەیشتن به‌ بڕیاری دروست، به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چوون له‌ بڕیار و حوكمه‌ گرنگەكان و هەر ئەم فرەییەشیان بە هۆكاری زیندوو مانەوەی فیقهی ئیمامی داوەتە قەڵەم (8)، بەڵام ئەمە زیاتر وەك پاساو هێنانەوەیە، ئەگەرنا گوتاری یەكدەنگی و یەك ڕەگی سیمایەكی زاڵتر لە هەردوو ئەدەبیاتی شیعە و سوونەدا بەرمەبنای ئەو دەقی ئایەت و فەرموودانەی كە باس لە یەكێتی و یەكڕیزی و دووركەوتنەوە لە پەرتەوازەیی دەكەن. مەرجەكانی مەرجەعیەت ئەوانەی سیفەتی مەرجەعیان پێدەدرێت و خەڵك شوێنیان دەكەون، پێویستە چه‌ند مه‌رجێكیان تێدا بێت، له‌وانه‌ش شيعەی ئیمامی بوون، نێر بوون بەو مانایەی ژن نابێت، عه‌داله‌ت،‌ ئیجتیهاد كه‌ كۆشش كردنه‌ بۆ هه‌ڵهێنجانی حوكمی شه‌رع، له‌گه‌ڵ مه‌رجی زانایی له‌ ئه‌حكامی دین و له كاتی زۆریی ژمارەی مه‌رجه‌عه‌كانیشدا زاناترینیان ده‌بێته‌ سه‌ر مه‌شق و ڕێبه‌ر و باڵا (9)، بەڵام بەهۆی ئەوەی دیاریكردنی زاناترین و پێوەرەكانی ئەو دیاریكردنە شتێكی كۆنكرێتی نییە و ڕاجیایی زۆر هەڵدەگرێت، بەتایبەت كە لقەكانی شەرعزانی و عەقیدە زۆرن، هەمیشە جیاوازی لەنێوان پەیڕەوانی شیعەدا هەیە بۆ دیاریكردنی زاناترین و هەر ئەمەش هۆكاری پەرتەوازە بوونیانە بە سەر چەند مەرجەعیەتێكی جیاوازدا، كە هەریەكە لەوانە بانگەشەی زاناترین دەكەن و هەر كۆمەڵە كەسێكیش شوێن یەكێك لە مەرجەعە دڵخوازەكانی خۆیان دەكەون و ئەوانەیان پێ زاناترینە. مه‌رجه‌عه‌كان له‌ ئایینزای شیعه‌دا وه‌ك ئیمامه‌كان، مه‌عسوم نین و ده‌شێت بكه‌ونه‌ هه‌ڵه‌وه،‌ به‌ڵام له‌ هه‌موو حاڵه‌تێكدا ڕە‌خنه‌ لێگرتن و هێرشكردنه‌ سه‌ریان كارێكی ڕە‌وا و ڕێگه‌ پێدراو نییه‌، مه‌گه‌ر ڕە‌خنه‌كان كۆمه‌ڵێك مه‌رجیان تێدا بێت، كه‌ بریتین لە: بابه‌تی بوون، شه‌رعی بوون، شایسته‌یی و لێوه‌شاوه‌یی كه‌سی ڕە‌خنه‌گره،‌ به‌ جۆرێك ئاستێكی هه‌بێت له‌ مه‌سه‌له‌ شه‌رعییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ئایینزای شیعه، له‌ كۆتاییشدا دەبێت ڕە‌خنه‌كه‌ له‌ ئه‌دای مه‌رجه‌عه‌كه‌ بگیرێت، نه‌ك فه‌تواكه‌ی، چونكه به‌پێی سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان‌ فه‌توا و هه‌ڵسه‌نگاندنی كاری شه‌رعزانه‌كانه‌، نه‌ك ڕخنه‌گران و چاودێران(10) بە كورتییەكەی مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە. به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە دەسەڵاتەكانی مەرجەع سه‌رجه‌م سه‌رچاوه ‌و ئاڕاسته‌ شیعییه‌كان كۆك و یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر  كارایی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رعزانه‌ مه‌رجه‌عه‌كان، به‌ڵام له‌سه‌ر سنوری ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ ناكۆكی و جیاوازیان هه‌یه‌. هه‌ندێكیان لایه‌نگری ویلایه‌تی تایبه‌ت و سنوردارن و په‌یوه‌ستن به‌ هه‌ندێك بواری ته‌قلیدی ئایینییه‌وه (الولایة المقیدة)‌، هه‌ندێكی تریان له‌گه‌ڵ ویلایه‌تی ڕە‌ها و گشتگیردان (الولایة المطلقة)، ئەمەش له‌ ئێراندا په‌یڕەو ده‌كرێت و مه‌رجه‌عی باڵای وڵات خاوه‌ن دوا قسه‌ی كاروباری سیاسی و حكومی و رێبه‌ری باڵای شۆڕشی ئیسلامییه (11)ئەم پرەنسیپەش لە دەستووری ئێرانیدا جێگیر كراوە و جگە لە عەقیدە هێزی یاسایی هەیە. سنورەكانی دەسەڵاتی مەرجەع و شەرعزان لە فیقهی شیعیدا جێگەی مشتومڕن لە نێوان هەر دوو تێزی ویلایەتی فیقهی ڕەها و ویلایەتی سنوردار، بەڵام سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان به‌ گشتی سێ ئه‌ركی سه‌ره‌كیان بۆ شه‌رعزانی هه‌ڵگری مه‌رجه‌كانی مه‌رجه‌عیه‌ت دیاریكردووه‌، ئه‌وانیش بریتین له‌: فه‌توادان، قه‌زاوه‌ت كردن و چاره‌سه‌ری ناكۆكییه‌كانی خه‌ڵك، ویلایه‌ت كه‌ كاروباری كارگێڕی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ده‌گرێته‌وه(12).‌ هه‌ر ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی كار و سنوری جموجۆڵی مه‌رجه‌عه‌ شیعه‌كانی ئێستایه‌ و سه‌رجه‌میان به‌پێی ده‌سه‌ڵات و ژماره‌ی لایه‌نگرانیان موماره‌سه‌ی ئه‌و ئه‌ركانه‌ ده‌كه‌ن كە زۆرجار لەگەڵ سنورەكانی دەوڵەتدا تێكەڵ دەبن. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه مەرجەعیەتی نەجەف مێژووی دروستبوونی حەوزەی ئایینی نەجەف و مەرجەعەكەی وابەستەی مێژووی مەزهەبی شیعەیە، چونكە جگە لەوەی شارەكە پایتەختی دەسەڵاتی ئیمام عەلی بووە (35_40ك/ 656_661ز)، نزیكە لە پیرۆزترین پێگەكانی شیعەشەوە، وەك ئارامگای ئیمام عەلی و ئیمام حوسێن و ئیمام عەباسی كوڕی، هەرەوەها لە نزیك مەڵبەندی غەیببوون و دووبارە دەركەوتنەوەی ئیمام مەهدی دایە لە ژێر زەمینێكی شاری سامەڕا كە پایەیەكی بنەڕەتی عەقیدەی شیعەگەرییە(13)، بەشی زۆری ئەو رووداوە مێژوییانەشی تان و پۆی مەزهەبی شیعە پێكدەهێنن هەر لە عێراق ڕوویانداوە لە شەڕەكانی ئیمام عەلی لەگەڵ نەیارانی و پاشان كوژرانی حسێن و تۆڵەكردنەوەی، هەروەها مەرگی گوماناوی ئیمام موسای كازم لە بەغدا و چیرۆكی مەرگی باوكی مەهدی، كە حەسەنی عەسكەرییە.(14) مێژووی حەوزەی ئایینی نەجەف دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی كۆچی/ دەیەمی زایینی، لەم كاتەدا بەشی زۆری مەلا و رێبەرە شیعەكان بە هۆی باڵادەست بوونی توركە سەلجوقییە سوننەكانەوە لە بەغدای پایتەخت بارگە و بنەی خۆیان پێچایەوە بۆ شاری نەجەف. ئەم كۆمەڵە مەلایەی شیعە كە شێخی تائیفەكە (أبو جعفر الطوسي) گەورەیان بوو،ە پەنا و سایەی گڵكۆی ئیمام عەلیان كردووەتە پایتەختی رێبەرایەتی ئایینی خۆیان و لەوێ دەستیان كردووە بە وانە خوێندن و پیادەكردنی سرووتەكانی شیعەگەری(15)، ئەمەش بەرەنجامێكی ئاسایی تێڕوانینی شیعەكانە بۆ شارەكە، چونكە بەپێی گێڕانەوەكانیان، نەجەف پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە و پێیانوایە پیرۆزترین خاكە بە لای خوداوە، هەر لەبەر ئەمەش نازناوی «الأشرف»ی پێ بەخشراوە، تەنانەت گێڕانەوە شیعییەكان باس لەوە دەكەن ناشتن و بەخاك سپاردن لە گۆڕستانی ئەم شارە، مردووەكە دەپارێزێت لە سزای ناو گۆڕ، هەر لەبەر ئەمەشە گەورەترین گۆڕستانی لێیە كە ناوی «وادی السلام»ـە و موسڵمانی شیعە لە هەركوێی دنیادا بمرن ئاوات بەوە دەخوازن لە نەجەف ئەسپەردە بكرێن.(16) مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری و قوتابخانەیەك بۆ پێگەیاندن و دروستكردنی مەرجەع، لە مێژووی نوێ و هاوچەرخیشدا دوو لە گەورەترین مەرجەعەكانی شیعەی دنیا كە موحسین ئەلحەكیم (1970 مردووە) لەگەڵ ئەبوقاسم ئەلخوئی ( 1992 مردووە)ن، هەر لە شاری نەجەف بوون، لەسەر دەستی ئەوانیش كۆمەڵێك مەرجەع و پیاوی ئایینی شیعە دەرچوون، كە تا هەنووكە كاریگەریان لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكان هەیە، دیارترین ئەوانەش سیستانی خوێندكاری نزیكی خوئییە.   پێگەی قوم ئەم حەوزەیە لە پەنا ئارامگای فاتیمەی كچی ئیمام موسای كازمی حەوتەم ئیمامی شیعەكان و خوشكی ئیمامی هەشتەمی شیعە عەلی كوڕی موسا (الرضا) دامەزراوە، ریشەی خوێندنگا ئایینییەكەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆچی عەشیرەتی ئەشعەری کوفی عێراقی بۆ قوم (سەدەی 1ك/7ز) و دامەزراندنی شارەكە، بەم شێوەیە قوم شانبەشانی کوفە و بەغدا یەکێکە لە سێ کۆنترین مەدرەسە ئایینییەكانی شیعە لە مێژوودا. بەڵام قۆناغی درەوشانەوەی مەدرەسەی قوم لە سەدەی چوارەمی کۆچی/ دەیەمی زایینی، لەسەر دەستی شێخ «محمد بن علي البابویه» بووە كە بە «الشیخ الصدوق»یش دەناسرێت و یەكێكە لە گەورە شەرعزان و لێكۆڵەرەكانی شیعە. لە مێژووی نوێشدا شێخ عەبدولکەریم حائیری دەرچووی حەوزەی نەجەف لە ساڵی 1919ز ڕووی کردە قوم و لەوە بەدوا شارەكە بە تەواوی بووەتە ناوەندێکی سەرکردایەتی مەزهەبی شیعە.(17)   پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری جگە لە باكگراوندە ڕۆحییەكەشی، بەهۆی دەسەڵاتی سەفەوییەكانەوە گرنگی زۆر بە شاری قوم دراوە، هەر لەم میانەیەدا كاتێك سەفەوییەكان لەسەرەتای سەدەی 16 زاینی كۆنترۆڵی ئێرانیان كرد و شیعەگەرییان كردە مەزهەبی سەرەكیی دەوڵەتەكەیان، مەلا و بانگخواز و شەرعزانی زۆری شیعەیان لە باشووری لوبنانەوە برد بۆ قوم بە مەبەستی زیاتر پەرەپێدانی(18)، لە سەردەمی پەهلەویشدا بە هۆی ئەوەی لە عێراق دەسەڵات بە دەست زۆرینەی سوننەوە بووە، حەوزەی نەجەف دەرفەتی ئەوەی نەبووە وەك قوم گەشە بكات و لەم میانەشدا جاری وەها هەبووە ڕێبەرایەتی شیعەی جیهان بە عێراقیشەوە كەوتووەتە شاری قوم لە نموونەی سەید حسێن بروجردی، كە تا كۆتایی ژیانی لە 1961 بۆ ماوەی 15 ساڵ مەرجەعی بێ ركابەری شیعەی دنیا بووە.(19)  لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و زاڵبوونی تەواوەتی خومەینی بەسەر شۆڕشەكەدا (1979)، دەرفەتی زیاتر ڕەخسا بۆ بووژانەوەی قوم، لە كاتێكدا لە بەری عێراق رژێمی بەعس سەرقاڵی سەركوت و داپڵۆسینی شیعە و قوتابخانەی نەجەف بوو،  لەم میانەیەشدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت ژمارەی ئەندامانی حەوزەی نەجەف ساڵی 1967  نزیکەی 16 هەزار فەقێ و مامۆستای ئایینی بوون، ئەم ژمارەیەش تا ساڵی 1991 کەم بووەتەوە بۆ تەنها 500 كەس، واتە ڕژێمی بەعس زیاتر لە 90%ی حەوزەی نەجەفی لە ماوەی 24 ساڵدا پووكاندووەتەوە، ئەگەر ئەوە نەبوایە ڕەنگە لە ئیستادا كارمەندانی حەوزەی نەجەف لە سەروو 50 هەزار كەس بوونایە(20) ئەم سیاسەتی بچووككردنەوەیەش حەوزەی نەجەفی داڕنی لە یەكێك لە سەروەرییەكانی، كە فێرخوازە بیانییەكانن، پاكتاوە هاوشێوەكانی تری شارەكەش لە ڕاپەینی 1991 و ساڵانی دواتر وایكرد رێگا بۆ حەوزەی قوم خۆش ببێت، كە ببێتە جێگرەوە و بەدیلی گونجاو بۆ حەوزەی نەجەف. تا ئەو كاتەشی سەدام ڕووخا (2003) ژمارەیەكی زۆری مەرجەع و كەسایەتییە ڕاوەدونراوەكانی شیعە لە شاری قوم گیرسانەوە و تا ئێستاش هەر لەوێ نیشتەجێن لە چەشنی شیرازییەكان و كەمال حەیدەری و ئایەتوڵڵا حائیری، كە سەرجەمیان بە ڕەچەڵەك عێراقین و لایەنگر و شوێنكەوتەی زۆریشیان لە وڵاتی دایكی خۆیاندا هەیە. جیاواز لە باكگراوندی مێژوویی و پێگەی رۆحی، بە هۆی كارتێكەرە نەتەوەیی و سیاسییەكانەوە، دەكرێت بوترێت كێبڕكێیەكی سیاسیی بێدەنگ لە نێوان هەردوو حەوزە و مەرجەعیەتی نەجەف و قومدا هەیە، هۆکاری ئەم ڕكابەرییەش  بۆ چەند شتێك دەگەڕێنەوە، وەك: تێزی ویلایەتی فەقیهـ كە لە قوم زاڵە و لە نەجەفدا دەسەڵاتی شەرعزان لەوان بەرتەسكترە لە ڕووی تیۆرییەوە، هەروەها لە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پانتاییانەی دەكرێت ببنە مەیدانی جموجوڵ ڕا جیاییان هەیە، بە تایبەتی کاتێک هەندێک لە قەیرانەکان لەو وڵاتانەدا سەرهەڵدەدەن کە موسڵمانانی شیعە لەخۆدەگرن و دید و تێڕوانینی جیاواز دەهێننە كایەوە بۆ چۆنێتی مامەڵە کردن لەگەڵیاندا، هەروەها مەرجەعیەتی نەجەف لە كێشمەكێش و هەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی ڕۆڵی مێژوویی ڕۆحی خۆی بپارێزێت و سەربەخۆیی خۆی بە كردەیی پیادە بكات، بەڵام مەرجەعیەتی قوم بەهۆی دەوڵەتی ئێران و ئاوێتە بوونی لەگەڵ ویلایەتی فەقیهـ ئامادەیی زیاتری لە كایەی سیاسیدا هەیە و دەرفەتی زیاترە بۆ دروستكردنی كاریگەریی.(21) پەراوێز و سەرچاوەكان (1)عامر العیدي: السفراء الأربعة، موسوعة أهل البيت، 2004، ص ص 2_5. (2)سید مهدی ایت الهى: الامام حسن العسكری، ترجمه كمال السید، مؤسسة أنصاريان، قم، ص 22 (3)  فاضل المالكی: الغیبة الصغرى والسفرا‌ء الأربعة، مركز الأبحاث العقائدية، قم، 1420 هـ، ص 45. (4) صالح الكرباسی: ما هی مراحل غیبه‌ الامام المهدی؟ مركز الاشعاع الإسلامی للدراسات والبحوث، https://bit.ly/3WA67wj . (5) جودت القزوینی: المرجعیة الدینیة‌ العلیا عند الشیعة‌ الإمامیة‌، دراسة‌ فی التطور السیاسي والدیني، دار الرافدین، 2005، ص 354. (6) الحر العاملي: وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، تحقیق ونشر: مؤسسة أهل البیت لإحياء التراث، قم، ط2، 1402، ج 27، ص 136 _ 137 (7) جودت القزوینی: المرجعیه‌ الدینیه‌ العلیا، ص 366 (8) محمد سعيد الحكيم: المرجعية الدينية وقضايا اخرى، نشر: دار الهلال، 2010، ج1» ص ص 46_47. (9) محمد تقي بهجت، توضيح المسائل، انتشارات شفق، بيروت، ص 8. (10)  ضياء الخباز (9/ 5/ 2018)، هل يصح للناس نقد المراجع، https://aldiaa.net/qa78/ (11) صالح الكرباسي: ما الفرق بين ولاية الفقيه الخاصة و ولاية الفقيه العامة، https://bit.ly/3T8lU2G . (12) معهد الخوئي، الكلام في ولایة الفقیه، https://bit.ly/3ThsmEM (13) العتبة العسكرية، السرداب المقدس، http://www.askarian.iq/pages?id=11 (14) ديوان الوقف الشيعي، دليل المزارات، https://bit.ly/3DZhQwj (15) الذهبی: سیر أعلام النبلاء، مؤسسە الرسالة، 2001، ج 18، ص 335. (16) مركز الرصد العقائدي، الدّفنُ فِي النّجفِ يُنجِي مِن حسابِ البرزخِ، https://bit.ly/3NFijIj (17) علي المؤمن، الحوزة العلمية الشيعية بين النجف وقم، https://bit.ly/3t2XYDq (18) فراس حمیة، هل أصبح شیعة لبنان تابعین لإیران، https://bit.ly/3fDmBDr (19) المعرفة: حسين البروجردي، https://bit.ly/3zJPaGg (20) على المؤمن، سەرچاوەی پێشوو. (21) علاء حمید، الصراع الصامت بين مرجعية النجف وقم، https://bit.ly/3UwmSae

(درەو)- AFP ماوەی نزیكەی دوو مانگە نرخی دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار بەرزو نرمی بەخۆوە دەبینێت، پسپۆڕان ئەمە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە رێوشوێنە نێودەوڵەتییەكانی حەواڵەی دارایی بە دراوی قورس، هەندێك لایەنیش لەناوخۆی وڵات بەرپرسیارێتی ئەم پاشەكشێیە دەخەنە ئەستۆی واشنتۆنەوە.  لەكاتێكدا نرخی جێگیری فەرمی بریتی بوو لە (1470) دینار بەرامبەر لە یەك دۆلار، لە ناوەڕاستی تشرینی دووەمەوە بۆ سەرەتای هەفتە، نرخی دینار لە بازاڕدا پاشەكشێی كرد بۆ (1600) دینار، ئەمە بەرلەوەی بەپێی ئاژانسی هەواڵەكانی عێراق لە نزیكەی (1570)دا جێگیر ببێت، واتە دراوی عێراقی نزیكەی 10%ی بەهای خۆی لەدەستداوە.  ئەمە بە پاشەكشێیەكی گەورە دانانرێت، بەڵام خەریكە عێراقییەكان نیگەران دەكات لە بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییە هاوردەكراوەكان، لە نمونەی غازو گەنم.  مەزهەر ساڵح راوێژكاری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری دارایی بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" هۆكاری گەوهەری‌و بنەڕەتیی ئەم پاشەكشێیە سنورداركردنێكی دەرەكییە". بەڵام هەندێك لە سیاسەتمەدارانی عێراقی پێیانوایە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەپشت ئەم بەرزو نزمییەوەیە.  هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح كە نوێنەرایەتی حەشدی شەعبی دەكات‌و گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، رۆژی سێ شەممە لە لێدوانێكدا ئەمریكییەكانی تۆمەتبار كرد بە "دروستكردنی فشار لەسەر عێراق بۆ رێگریكردن لە كرانەوەی بەڕووی ئەوروپا‌و وڵاتانی جیهان"دا.  باوەڕی وابوو ئەمریكییەكان "دۆلار وەكو چەكێك بەكاردەهێنن بۆ برسیكردنی گەلان".  لەبەرامبەر ئەحمەد تەبقشلی پسپۆڕی ئابوری پێیوایە" بەپێچەوانەی دەنگۆو زانیارییە هەڵەكانەوە، هیچ بەڵگەیەك نییە لەبارەی فشاری ئەمریكا لەسەر عێراق"، وەكو هاوبەشێكی ئابوری‌و بازرگانی گرنگی ئێرانی دراوسێ.  "شۆك"  لەڕاستیدا، بەرزو نزمی دینار دەبەسترێتەوە بەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە هەندێك لەپێوەرەكانی سیستمی حەواڵەی نێودەوڵەتی (سوێفت)، كە پێویستە لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی دووەمەوە بانكەكانی عێراق جێبەجێ بكەن بۆئەوەی دەستیان بگات بە یەدەگی دۆلاری عێراق لە ئەمریكا.  عێراق بۆ ئەوەی دەستی بگات بەو یەدەگەی كە دەگاتە (100 ملیار) دۆلار، دەبێت ئێستا پابەند بێت بەو سیستەمەوە" كە دەخوازێت پابەند بێت بە حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی شتنەوەی جیهانیی پارە، حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی پێدانی پارە بە تیرۆر‌و ئەوەی پەیوەندیدارە بە سزاكانەوە وەكو ئەوەی سەپێندراوە بەسەر ئێران‌و روسیادا" ئەمە بەپێی قسەی ئەحمەد تەبقشلی. باسلەوە دەكات، بابەتەكە پەیوەندی بە چونەناوەوەی عێراقەوە هەیە بۆ ناو "سیستمی حەواڵەی دارایی جیهانیی كە پێویستی بە شەفافیەتێكی زۆر هەیە"، بەڵام ئەمە "هۆكاری شۆكە بۆ زۆرێك لە بانكە عێراقییەكان" چونكە "لەسەر ئەم سیستمە رانەهاتوون".  مەزهەر ساڵح ئاماژە بەوە دەكات، پێویستە لەسەر بانكە عێراقییەكان ئێستا "حەواڵەكانیان بە دۆلار لەسەر پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی" تۆمار بكەن،"داواكارییەكان وردبینییان بۆ دەكرێت.. یەدەگی فیدراڵی هەڵدەستێت بە پشكنینیان‌و ئەگەر گومانی هەبوو، حەواڵەكە رادەگرێت".  لەوكاتەوە كە دەستكراوە بە جێبەجێكردنی كۆتوبەندەكات، یەدەگی فیدراڵی رێژەی "80%ی داواكارییەكان"ی حەواڵەی دارایی بانكە عێراقییەكانی رەتكردوەتەوە، بەهۆی گومان لە شوێنی كۆتایی ئەو پارانەی حەواڵە دەكرێن، ئەمە بەپێی قسەی مەزهەر ساڵح. "دۆخێكی كاتیی"  ئەم رەتكردنەوەیە كاریگەریی لەسەر خستنەڕووی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراقدا دروستكرد، لەبەرامبەر كەڵەكەبوونی خواستدا، خستنەڕوو لەگەڵیدا یەكی نەدەگرتەوە، دواتریش نرخ هاوكات لەگەڵ پاشەكشێی حەواڵەی بانكەكان بە دۆلار، پاشەكشێی كرد. رۆژی سێ شەممە بانكی ناوەندی عێراق لە بەیاننامەیەكیدا باسی لە گەڕانەوەی نرخی دراو كرد بۆ نرخی پێشووی لە ماوەی دوو هەفتەدا، "گێژاوی نرخی دۆلار"ی بە "دۆخێكی كاتیی" ناوبرد.  لەم نێوەندەدا، دەسەڵاتدارانی عێراق چەند رێوشوێنێكیان گرتوەتەبەر لەوانە ئاسانكاری بۆ دابینكردنی دارایی بازرگانی كەرتی تایبەت بە دۆلار لەڕێگەی بانكەكانی عێراقەوە، هەروەها كردنەوەی دەروازەكانی فرۆشتنی دراوی بیانی بە هاوڵاتیان لە  بانكە حكومییەكان بەمەبەستی گەشتكردن.  هەروەك ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا " هەموو لایەنە حكومییەكان پابەند بكات بە فرۆشتنی تەواوی كاڵاو خزمەتگوزارییەكان لەناوخۆی عێراق بە دینارو بە نرخی بانكی ناوەندی كە (1470) دینارە بۆ هەر دۆلارێك".  مەزهەر ساڵح وای دەبینێت "ئەم رێوشوێنانە گرنگن، چونكە نیشانی دەدات دەوڵەت ئامادەیە بۆ پاراستنی بازاڕو هاوڵاتی"، یارمەتیدەر دەبێت بۆ "چارەسەركردنی كێشەكە".  سەرباری پاشەكشێی دینار، هێشتا رێژەی هەڵاوسان كەمە‌و بەپێی وەزارەتی پلاندانان لە مانگی تشرینی یەكەمی 2022دا بەرێژەی ساڵانە گەیشتوەتە 5,3%، بەڵام مەترسی راستەقینەوە پەیوەندی بە توانای كڕینەوە هەیە لەلایەن دانیشتوانەوە.  سەعد تائی كە خانەنشینەو یارمەتی كوڕەكەی دەدات لە بەڕێوەبردنی دوكانێكی بچوك لە ناوچەی (كەڕادە)ی بەغداد، هەست بەوە دەكات بەرزو نزمی نرخی دراو كاریگەری لەسەر توانای كڕین دروستكردووەو دەڵێ" ئەم هەڵچوون‌و داچوونە كێشەیەكی راستەقینەیە بۆ فرۆشیارو بەكاربەریش".  باسلەوە دەكات" عێراقییەكان موچەیان سنوردارەو موچەكانیان بە دینار وەردەگرن، من وەكو خانەنشینێك 494 هەزار دینار وەردەگرم.. ئەوكاتەی دۆلار بە 1470  بوو بەهای موچەكەم  336 دۆلار بوو، ئەمڕۆ كە نرخی دراو بووە بە 1570 موچەكەم دەبێت بە 314 دۆلار".