(دره‌و): راپۆرتی: بی بی سی فارسی دوای دوو ده‌یه له روخانی سه‌ددام، حكومه‌تی عێراق هێشتا نه‌یتوانیوه به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واوه‌تی سه‌قامگیری و ئاسایش له وڵاتدا بچه‌سپێنێت. سه‌رباری ئه‌وه‌ی له دوو ساڵی رابردوودا عێراق زیاتر له (200 ملیار) دۆلاری له به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وتدا ده‌ستكه‌وتووه، به‌ڵام هێشتا پرۆژه‌كانی ژێرخان له‌م وڵاته له بواری گه‌یاندن و وزه روبه‌ڕووی ئاڵنگاری زۆر ده‌بنه‌وه. ده‌روازه‌كانی ترانزێت یه‌كێكه له ئامرازه گرنگه‌كانی دروستكردنی سه‌قامگیری و ئاسایشی ناوچه‌یین، له‌م رووه‌وه حكومه‌تی عێراق له‌دوای ئاسایبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ئێران له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستانی سعودیه‌دا، له هه‌وڵدایه سود له پرۆژه‌كانی ترانزێت ببینێت، بۆ ئه‌وه‌ی به‌غداد له شوێنی ململانێ و گرژییه‌وه ببێت به خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتن له ناوچه‌كه‌دا. ئاڕاسته‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه" به‌غداد به‌نیازه له‌ڕێگه‌ی سه‌رمایه‌گوزاری زۆر بۆ په‌ره‌پێدانی باشوری وڵات، كه به‌ڕێژه‌ی 90% له به‌رهه‌می ناوخۆییدا به‌شداره، به‌شێوه‌یه‌كی خێرا به‌نده‌ری فاو بكات به جه‌مسه‌رێكی ئابوری- ترانزێت له ناوچه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا. سه‌رمایه‌گوزاری عێراق بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی به‌نده‌ری فاو، به‌ستنه‌وه‌ی هێڵی ئاسنی عێراق- توركیاو كه‌ناڵی وشك، به‌شێكن له پرۆژه‌ی 17 ملیار دۆلاری رێگه‌ی گه‌شه؛ ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" ده‌توانێت عێراق بكات به هاوبه‌شێكی وشكانی و ده‌ریایی چین له‌چوارچێوه‌ی پرۆژه‌ی گه‌وره‌ی "یه‌ك رێگاو یه‌ك پشتێن"دا. پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" دوو رێگای وشكانی ئۆتۆمبیل و رێگای ئاسن به درێژیی 1200 كیلۆمه‌تر له‌خۆده‌گرێت، كه باشوری توركیا له خاڵی مه‌رزی فیشخاپوری كوردستانی عێراقه‌وه له‌ڕێگه‌ی به‌سره- به‌نده‌ری فاو، به باشوری ئه‌و وڵاته‌و كه‌نداوی فارس (عه‌ره‌به‌كان پێی ده‌ڵێن كه‌نداوی عه‌ره‌بی) ده‌به‌‌ستێته‌وه. ئه‌مه نزیكترین و خێراترین رێگایه كه ئه‌وروپا به كه‌نداوی فارسه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه‌و به‌ناو خاكی توركیاو عێراقدا تێده‌په‌ڕێت. ئیمزاكردنی یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی چوار وڵات بۆ پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" له سه‌ردانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆك كۆماری توركیادا بۆ به‌غداد، به‌رپرسانی هه‌ر چوار وڵاتی عێراق، توركیا، ئیمارات و قه‌ته‌ر یاداشتی لێكتێگه‌یشتنیان ئیمزا كرد بۆ دروستكردنی رێگای په‌ڕینه‌وه‌ی "رێگای گه‌شه". به‌وته‌ی عه‌بدولقادر ئۆرالئۆغلۆ وه‌زیری گواستنه‌وه‌و گه‌یاندن و ژێرخانی توركیا، ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه، پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل بۆ ماوه‌ی 25 رۆژ كه‌مده‌كاته‌وه. ئێستا تێپه‌ڕینی كه‌شتییه‌كان له‌ڕێگه‌ی كه‌ناڵی سوێسه‌وه 35 رۆژ ده‌خایه‌نێت، له باشوری ئه‌فریقاشه‌وه زیاتر له 45 رۆژ درێژه ئه‌كێشێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" ته‌واو ببێت، ئه‌م ماوه زه‌مه‌نییه بۆ 25 رۆژ كه‌مده‌بێته‌وه. تێڕوانینی ئێران بۆ "رێگای گه‌شه" به‌ڕواڵه‌ت كه‌ڵكوه‌رگرتن له هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافی و ژێرخانی گه‌یاندنی ئێران له پرۆژه‌كانی گواستنه‌وه له ناوچه‌كه، یه‌كێك له ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی كۆماری ئیسلامی ئێران بووه له چوار ده‌یه‌ی رابردوودا. هه‌رچه‌نده به‌كرده‌وه تاران له پرۆژه‌كانی ترانزێتی ناوچه‌كه‌دا ئاستێكی به‌رچاوی نه‌بووه. ئێران له رێڕه‌وی باكورو باشوردا ئاماده‌یی هه‌یه، هه‌رچه‌نده ئه‌م پرۆژه‌یه ته‌واو نه‌بووه. ئاڕاسته‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه" وه‌كو یه‌كێك له‌و پرۆژانه‌ی كه ده‌توانێت ركابه‌ری رێڕه‌وی باكورو باشور بێت، بووه‌ته جێگای باس و خواس، پشتیوانی ئه‌مریكا بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه كه هۆكاره‌كه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له عێراق و یارمه‌تیدانی ئابوری عێراقه، بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی ئێران له گومان و دوودڵییه‌وه ته‌ماشای ئه‌م پرۆژه‌ی ترانزێته بكات و له كه‌ره‌سته‌ی به‌رده‌ست كه‌ڵك وه‌ربگرێت بۆ دروستكردنی كه‌لێن له ته‌واوكردنی پرۆژه‌كه‌دا. له‌ڕوانگه‌ی ئێرانه‌وه، جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" به به‌شداری حكومه‌ت و كۆمپانیا توركییه‌كان، ده‌رفه‌تێكی گونجاوه بۆ به‌هێزبوونی په‌یوه‌ندی ئابوری و سیاسی عێراق و توركیاو هه‌رجۆره زیادبوونێكی هه‌ژموونی ئه‌نكه‌ره له عێراقدا، به‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له سیاسه‌تی ناوخۆو ده‌ره‌كی عێراق ده‌بێت. له‌ڕوانگه‌ی ئابوریشه‌وه، پرۆژه‌ی ترانزێتی "رێگای گه‌شه" ده‌توانێت هۆكاری لادانی بازرگانی و گواستنه‌وه بێت له‌سه‌ر ئه‌و رێگایانه‌ی كه له خزمه‌تی به‌رژه‌ه‌وه‌ندییه‌كانی ئێراندان و، به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ كاریگه‌ریی نه‌رێنی له‌سه‌ر ئابوری ئێران ده‌بێت. درێژی رێگای پرۆژه‌كه 1200 كیلۆمه‌تره‌و به له‌به‌رچاوگرتنی دۆخی ناسكی ئه‌منی عێراق، ئه‌گه‌ری هێرشی گروپه‌كانی هاوشێوه‌ی داعش بۆسه‌ر رێگای ئه‌م پرۆژه‌یه زۆره. ئاڵنگاری و ده‌رفه‌ته‌كان بۆ ئێران سه‌رباری بوونی چه‌ندین ئاڵنگاری بۆ ئێران به‌ر له ده‌ستپێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه"، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێران بتوانێت له‌گه‌ڵ عێراق و توركیادا له‌م پرۆژه‌یه‌دا هاوكاری هه‌بێت، ئه‌وا له ئه‌گه‌ری به‌ستنه‌وه‌ی ئێران به‌م ده‌روازه ئابورییه نوێیه‌وه، كه‌ڵكێكی زۆری ئابوری بۆ تاران به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت. هه‌روه‌ك جێبه‌جێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه ده‌توانێت په‌یوه‌ندی ناوچه‌یی و یه‌كگرتوویی ئابوری به‌هێز بكات. به‌هێزكردنی هاوكاری ناوچه‌یی له‌توانایدایه ده‌رفه‌تی نوێ بۆ مامه‌ڵه‌ی ئابوری ئێران له‌گه‌ڵ هاوسێكانیدا بدۆزێته‌وه. ئێران فشار ده‌كات بۆ په‌له‌كردن له دروستكردنی هێڵی ئاسنی شه‌له‌مچه- به‌سره، به‌مه‌به‌ستی زیادكردنی بازرگانی له‌گه‌ڵ عێراق و باشكردنی پێگه‌ی خۆی وه‌كو ناوه‌ندێكی بازرگانی ترانزێت و ده‌روازه‌كانی گه‌شتیارو گواستنه‌وه‌ی كاڵا له به‌نده‌ره‌كانی وڵاته‌وه، به‌وهۆیه‌وه بۆچونێكی گشتیی هه‌یه له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ئێران نایه‌وێت پرۆژه‌ی گه‌وره‌ی فاو سه‌ركه‌وتوو بێت، چونكه هه‌ڕه‌شه‌یه بۆسه‌ر به‌نده‌ره‌كانی ئێران. جێگای سه‌رسوڕمانه ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق به‌مدواییه ره‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر خێراكردنی هێڵی ئاسنی شه‌لامچه- به‌سره‌و ژماره‌یه‌ك رێنمایی ده‌ركرد بۆ لابردنی هه‌موو ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی كه ره‌نگه پرۆژه‌كه دوابخه‌ن. گرنگه ئاماژه به‌و خاڵه بدرێت كه، له‌كاتێكدا به‌شێك له هێزه سیاسییه‌كانی عێراق لایه‌نگری ئێرانن، به‌ڵام هه‌ندێكیان پشتیوانی له هه‌وڵه‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌كه‌ن له‌باره‌ی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه"و، هه‌ندێكی تر له‌و حزبه سیاسییانه دژی ئه‌م پرۆژه‌یه قسه ده‌كه‌ن و وه‌كو رێگرییه‌ك ناوی ده‌به‌ن له‌به‌رده‌م به‌ستنه‌وه‌ی عێراق به پرۆژه‌ی پشتێنه‌و رێگای چینه‌وه. رێڕه‌وی باكور- باشور رێڕه‌وی باكور- باشور، سه‌ره‌تا به‌هۆی ئیراده‌و بڕیاری روسیاو ئێران و هینده‌وه له ساڵی 2000دا دامه‌زرا، به‌مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی باركردن و گواستنه‌وه، له ساڵانی دواتردا وڵاتانی تریش هاتنه ناو ئه‌م رێگای ترانزێته‌وه. پاڵنه‌ری سه‌ره‌كی بۆ په‌یوه‌ستبوونی وڵاتانی تر به ئه‌م رێڕه‌وه ئه‌وه‌بوو كه، رێگا به‌كارهاتووه‌كانی تر بۆ ناردنی كاڵا له هینده‌وه بۆ سان پترۆبۆرگی روسیا كه له كه‌ناڵی سوێسه‌وه تێده‌په‌ڕێت، زۆر دورو درێژه‌و نزیكه‌ی 14 هه‌زارو 500 كیلۆمه‌تره. به‌ڵام به به‌كارهێنانی رێڕه‌وی باكور- باشور، رێگایه‌كی كورتتر بۆ ناردنی كاڵا دروست ده‌بێت. سودوه‌رگرتن له رێگا نوێیه‌كه به درێژیی 7 هه‌زارو 200 كیلۆمه‌تر، هۆكاره بۆ كه‌مبوونه‌وه‌ی كاتی ترانزێت به‌رێژه‌ی 40%و كه‌مبوونه‌وه‌ی خه‌رجی گواستنه‌وه به‌رێژه‌ی 30%. پێویسته ئه‌وه له‌به‌رچاو بگیرێت كه ئێران نه‌یتوانیوه پرۆژه‌ی رێگای ئاسنی ئاستارا- ره‌شت بخاته‌كار تاوه‌كو دواین به‌سته‌ری رێڕه‌وی باكور- باشور ته‌واو ببێت. به‌گوێره‌ی رێككه‌وتنی تاران و مۆسكۆ، ئه‌م هێڵی ئاسنه به سه‌رمایه‌گوزاری روسه‌كان ده‌خرێته‌كار، هه‌ڵبه‌ت ئه‌م پرۆژه‌یه تائێستا هیچ به‌ره‌وپێشچوونێكی به‌رچاوی به‌خۆوه نه‌بینیوه‌و هه‌واڵی جۆراوجۆریش له‌باره‌ی دوودڵی روسیا سه‌باره‌ت به سه‌رمایه‌گوزاری له‌م پرۆژه‌ی هێڵی ئاسنه‌دا، بڵاوبوه‌ته‌وه. جیاوازی وه‌به‌رهێنانی چین له ئێران و عێراقدا ئاژانسی هه‌واڵی (ته‌سنیم)ی ئێران ده‌ڵێ، ئاماری وه‌به‌رهێنانی بیانی ده‌ریده‌خات، چین تاوه‌كو شوباتی 2023 نزیكه‌ی 220 ملیۆن دۆلار وه‌به‌رهێنانی له ئێراندا كردووه‌و له شوباتی 2024دا گه‌یشتوه‌ته نزیكه‌ی ملیارێك و 990 ملیۆن دۆلار. ئه‌مه له‌كاتێكدایه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كرێت كابینه‌ی سیانزه‌یه‌می حكومه‌ت له ئێران چوه‌ته ناو قۆناغی جێبه‌جێكردنی رێككه‌وتنی 25 ساڵه‌ی نێوان ئێران و چینه‌وه، به‌ڵام وه‌به‌رهێنانی چین له‌شێوه‌ی ئه‌م هاوكارییه‌دا هێشتا له‌ئاستی خواستی ئێراندا نییه. تا ساڵی 2023، چین زیاتر له 2.34 ملیار دۆلار وه‌به‌رهێنانی له پرۆژه جیاوازه‌كانی عێراقدا كردووه، ئه‌م وه‌به‌رهێنانه 41 پرۆژه‌ی له كه‌رتی وزه‌ی عێراقدا گرتوه‌ته‌وه كه 31 پرۆژه‌یان ته‌نیا له كه‌رتی پیشه‌سازی نه‌وتی عێراقدا بووه. پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه"ی عێراق بۆ ته‌واوكردنی پێویستی به هاوكاری هاوبه‌شه ناوچه‌ییه‌كان و زلهێزه‌كانی جیهان هه‌یه. له‌دۆخی ئێستاو به‌رده‌وامی گه‌مارۆكاندا، ئێران ناتوانێت رۆڵێكی گرنگی له‌م پرۆژه‌یه‌دا هه‌بێت. هه‌موو پرۆژه‌كانی ترانزێت روبه‌ڕووی دوو ئاڵنگاری زۆر گرنگ ده‌بنه‌وه، جوگرافیاو دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی پێویست. عێراق توانیویه‌تی سه‌رچاوه‌ی دارایی قه‌ته‌رو ئیمارات بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه فه‌راهه‌م بكات، به‌ڵام سه‌رچاوه‌ی دارایی ئه‌م دوو وڵاته بۆ ته‌واوكردنی ئه‌و پرۆژه‌یه به‌س نییه. وڵات و كۆمپانیاو دامه‌زراوه داراییه‌كانی خۆرئاوا پێویستن بۆ دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی. له‌ئێستادا رێڕه‌وی باكورو باشور نه‌خراوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن و، پشكی ئێران له پرۆژه‌ی رێگای ئاوریشمی چین رۆژ له‌دوای رۆژ كه‌مده‌بێته‌وه. هاوكات وه‌به‌رهێنانی چین له وڵانانی دراوسێی ئێران زیاتر ده‌بێت، كه‌مبوونه‌وه‌ی مه‌ترسی ئه‌منیی له عێراق له‌پاڵ دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی پێویست، ده‌توانن چانسی جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" زیاتر بكه‌ن. به‌ڵام عێراق رێگایه‌كی دورو درێژی له‌به‌رمدایه بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌كه. له‌لایه‌كی تره‌وه، به‌هۆی كێشه جۆراوجۆره‌كانی عێراقه له جێبه‌جێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه‌دا، رۆڵی ئێران له پرۆژه‌كانی تری ترانزێتدا له ناوچه‌كه به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه ده‌چێت و ئه‌مه‌ش به‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی پێگه‌و به‌شداری ئێران له هاوكێشه ناوچه‌ییه‌كان و له‌ده‌ستچوونی ده‌رفه‌ته‌كان بۆ ئه‌و وڵاته دێت.
(دره‌و): عێراق و توركیاو ئیمارات و قه‌ته‌ر له به‌غداد یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتنیان له‌باره‌ی پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه" ئیمزا كرد، به‌پێی یاداشته‌كه ده‌بێت هه‌رچوار وڵات چوارچێوه‌ی پێویست دابنێن بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه ستراتیژییه‌كه. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانی سه‌رۆكی توركیا له به‌غداد سه‌رپه‌ره‌شتی ئیمزاكردنی یاداشتێكی لێكتێگه‌یشتنی چوارقاڵییان كرد له‌نێوان (عێراق و توركیاو قه‌ته‌رو ئیمارات) بۆ هاریكاری له پرۆژه‌ی ستراتیژی "رێگای گه‌شه". له‌لایه‌نی عێراقه‌وه (ره‌زاق محێبس) وه‌زیری گواستنه‌وه‌و له لایه‌نی توركی (عه‌بدولقادر ئۆرال ئۆغلۆ) وه‌زیری گواستنه‌وه‌و ژێرخانی توركیا ئیمزایان له‌سه‌ر یاداشته‌كه كرد، له‌لایه‌نی قه‌ته‌ری (جاسم بن سه‌یف سلێتی) وه‌زیری گواستنه‌وه‌ی گه‌یاندنی قه‌ته‌رو و له ئیماراتی عه‌ره‌بیش (سوهێل محه‌مه‌د مه‌زروعی) وه‌زیری وزه‌و ژێرخانی ئیمارات ئیمازایان كرد. به‌گوێره‌ی ئه‌و یاداشته‌ی كه هه‌رچوار وڵات ئیمزایان كردووه، ده‌بێت عێراق و توركیاو قه‌ته‌رو ئیمارات چوارچێوه‌ی پێویست دابنێن بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی "هێڵی گه‌شه"، ئه‌مه‌ش به‌واتای ده‌ستپێكردنی پرۆژه‌ی رێگاكه‌یه به‌شێوه‌یه‌كی كرداریی. هێڵی گه‌شه پرۆژه‌ی هێڵێكی شه‌مه‌نده‌فه‌ره كه توركیا به كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌و ده‌به‌ستێته‌وه‌و كه‌نداوی عه‌ره‌بیش به وڵاتانی ئه‌وروپاوه، ئه‌م پرۆژه‌یه به‌پێی دیزاینی به‌رایی به‌ناو هه‌رێمی كوردستاندا تێناپه‌ڕێت و مه‌ترسی گه‌وره له‌سه‌ر ده‌روازه‌ی (ئیبراهیم خه‌لیل) دروست ده‌كات كه به‌ر له دۆزینه‌وه‌و هه‌نارده‌ی نه‌وت شاده‌ماری گه‌وره‌ی ئابوری هه‌رێمی كوردستان بوو.
.png)
(دره‌و): وه‌زاره‌تی دارایی به راگه‌یه‌ندراوێك ده‌ستپێكردنی ناردنی پاره‌ی هێزه ئه‌منییه‌كانی راگه‌یاند، به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و) پاره‌كه بڕی (353 ملیار) دیناره‌و بۆ موچه‌ی مانگی دوو ته‌رخان ده‌كرێت، ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم له‌بری كورتهێنان، بۆ خه‌رجی موچه‌ی بڕی (2 ملیار) دیناریش سه‌رڕێژی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مڕۆ وه‌زاره‌تی دارایی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی په‌رله‌مانی كوردستانی راگرتووه. سه‌رچاوه‌یه‌ك له وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێمی كوردستان به (دره‌و)ی راگه‌یاند، وه‌زاره‌تی دارایی عێراق بڕی (353 ملیار) دینار بۆ موچه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كانی هه‌رێم بۆ مانگی شوبات ده‌نێرێت. هاوكات وه‌زاره‌تی دارایی عێراق راگه‌یه‌ندراوێكی بڵاوكرده‌وه‌و ده‌ڵێ:" له‌درێژه‌ی رێكاره‌كانی وه‌زاره‌تی دارایدا بۆ ته‌مویلكردنی موچه‌ی هه‌رێم به‌گوێره‌ی بڕیاری دادگای فیدراڵی، فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری وه‌زاره‌ت ده‌ستیكرد به ته‌مویلكردنی پاشماوه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی دامه‌زراوه ئه‌منییه‌كانی هه‌رێم بۆ مانگی شوبات، ئه‌مه‌ش به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی له نوسراوی فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری وه‌زاره‌تی دارایی ژماره (9133) له 3/4/2024دا هاتووه، دوای ته‌واوكردنی سه‌رجه‌م مه‌رجه په‌یڕه‌وكراوه‌كان له ته‌مویلكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومه‌تی فیدراڵ، هه‌روه‌ها پاڵپشت به‌وه‌ی له نوسراوه‌كانی دیوانی چاودێری دارایی ژماره (8422)ی رۆژی 28/3/2024و نوسراوی ژماره (8670) له رۆژی 1/4/2024دا هاتووه". ناردنی ئه‌م بڕه پاره‌یه بۆ موچه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كانی هه‌رێم دوای سه‌ردانی وه‌فدی هه‌رێم دێت به سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی. به‌و بڕه پاره‌وه كه بۆ هێزه ئه‌منییه‌كان ره‌وانه ده‌كرێت، ته‌نیا بۆ موچه‌ی مانگی (2)ی ئه‌مساڵ، وه‌زاره‌تی دارایی عێراق بڕی (952 ملیار) دیناری بۆ خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێم ناردووه (پیشتر بڕی 599 ملیاری ناردووه له‌گه‌ڵ 353 ملیاری هێزه ئه‌منییه‌كان)، ئه‌مه له‌كاتێكدایه وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ده‌ڵێ تێكڕای خه‌رجی موچه له یه‌ك مانگدا بڕی (949 ملیار) دیناره، واتا به هاتنی خه‌رجی موچه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كان، حكومه‌تی هه‌رێم له‌بری كورتهێنان ئه‌مجاره بڕی (2 ملیار) دینار سه‌رڕێژی ده‌بێت بۆ خه‌رجی موچه. به‌ڵام سه‌رباری ئه‌مه‌ش، ئه‌مڕۆ وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی په‌رله‌مانی كوردستانی راگرتووه.
(دره‌و): تێكڕای ئه‌و پاره‌ی كه وه‌زاره‌تی دارایی عێراق بۆ خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بۆ مانگی (2) ده‌ینێریت، بۆ بڕی (951 ملیار) دینار به‌رزده‌بێته‌وه، خه‌رجی مانگانه‌ی موچه به‌پێی قسه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم ئێستا بڕی (949 ملیار) دیناره، ئه‌گه‌ر ئه‌م مانگه بكرێت به بنه‌ما، كێشه‌ی موچه له‌نێوان هه‌رێم و به‌غداد چاره‌سه‌ر ده‌بێت. سه‌رچاوه‌یه‌ك له وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، ئه‌مڕۆ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بڕی (352 ملیارو 700 ملیۆن) دینار بۆ موچه‌ی مانگی دووی هێزه ئه‌منییه‌كانی هه‌رێم ده‌نێرێت. ئه‌مه هاوكاته له‌گه‌ڵ گه‌یشتنی وه‌فدی هه‌رێم بۆ به‌غداد به سه‌رۆكایه‌تی (ئاوات شێخ جه‌ناب) وه‌زیری دارایی. پێشتر وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم بڕی (599 ملیار) دیناری بۆ خه‌رجی موچه‌ی مانگی دووی فه‌رمانبه‌ران له وه‌زاره‌تی دارایی عێراق وه‌رگرت و به‌و بڕه پاره‌یه ده‌ستی به دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی شوبات كرد. ئێستا به‌و بڕه پاره‌ی كه بۆ موچه‌ی هێزه ئه‌منییه‌كان ره‌وانه ده‌كرێت، تێكڕای ئه‌و پاره‌ی كه وه‌زاره‌تی دارایی عێراق بۆ موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی له مانگی شوباتدا دابینی كردووه، به‌رزده‌بێته‌وه بۆ بڕی (951 ملیار) دینار، ئه‌مه له‌كاتێكدایه وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم دواینجار رایگه‌یاند، تێكڕای خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆران له هه‌رێم بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (949 ملیار) دیناره. واتا به‌گوێره‌ی ئه‌و پاره‌یه بێت كه بۆ مانگی شوبات نێردراوه، حكومه‌تی عێراق دوو ملیار دینار زیاتریشی بۆ خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێم ناردووه‌و ئه‌مه ده‌بێت به بنه‌ما بۆ خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێم له‌چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی به بانكیكردنی موچه‌دا. ره‌نگه ئه‌مه هۆكاره‌كه بێت كه ئه‌مڕۆ سه‌عدی ئه‌حمه‌د پیره وته‌بێژی یه‌كێتیی رایگه‌یاند" ئه‌مڕۆ تاڕاده‌یه‌ك ده‌رگای ره‌حمه‌ت له‌به‌رده‌م خه‌ڵك كرایه‌وه، ئه‌وه له‌م مانگه‌دا ئیشاڵا دوو موچه وه‌رده‌گرن و له‌داهاتوودا موچه رێكده‌خرێت و ئیتر له‌و دڵه‌ڕاوكێییه نه‌جاتیان ده‌بێت". دوای ماوه‌یه‌ك دواخستن، دواجار وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم له رۆژی 30 ئازاره‌وه ده‌ستی به دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی شوبات كرد. پرسی دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی دوو كێشه‌ی له‌نێوان تیمی پارتی و یه‌كێتیی له حكومه‌ت دروستكرد، یه‌كێتیی رایگه‌یاند پشتیوانی دواخستنی دابه‌شكردنی موچه‌ی مانگی دووی نه‌كردووه، پارتی وه‌ڵامی دایه‌وه‌و رایگه‌یاند، یه‌كێتیی له كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا دژی بڕیاره‌كه نه‌بووه. ئه‌گه‌ر ئه‌و (951 ملیار) دیناره وه‌كو خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له به‌غداد بچه‌سپێندرێت، كێشه‌ی موچه چاره‌سه‌ر ده‌بێت و ته‌نیا پرسی چۆنیه‌تی (ته‌وتین)كردنی موچه له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد ده‌مێنێته‌وه، هه‌روه‌ك به چاره‌سه‌ربوونی ئه‌م بابه‌ته، ده‌رگایه‌كی نوێش له‌به‌رده‌م به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان له 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵدا ده‌كرێته‌وه، به‌وپێیه‌ی پارتی دیموكراتی كوردستان بابه‌تی موچه‌ی به پرسی هه‌ڵبژاردنه‌وه به‌ستوه‌ته‌وه‌و پێیوایه به‌بێ چاره‌سه‌ری ئه‌م بابه‌ته، به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردن به زیانی پارتی ده‌شكێته‌وه، چونكه پارتی سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌ته‌كه ده‌كات.
كاوه عه‌لی- جێگری پارێزگای هه‌ڵه‌بجه بەپێی ئەزموونی ڕابردوو لە هەرێمی كوردستان و عێراق زۆر زەحمەتە ، بە نموونە: تەنها لەساڵانی 2013 بودجەی 200 ملیۆن دۆلار لە کۆمپانیا نەوتییەکان دراوە بە حکومەتی هەرێم بۆ هەڵەبجە. بڕێک بودجەی پڕۆژەی پترۆدۆلار لە بانکە ئەهلییەکان دانراو دواتر بانکەکە بە بیانووی ئەوەی کە قەرزی لای حکومەتە و حکومەت بۆ موچە لە بانکەکەی وەرگرتووە دەستی بەسەردا گیراو نەتوانرا وەرگیرێتەوە.. هەروەها ساڵی 2015 بڕی 30 ملیۆن دۆلاری پرۆژەی هەڵەبجە کە لەلایەن کۆمپانیای گازپرۆم درابوو بە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەهەمان شێوە نەدرایەوە بە هەڵەبجەو دەست بەسەر کرا... کابینەی حەوت: لە ساڵی 2013 بڕی 3٫37 ملیار دۆلاری لە کۆمپانیا نەوتییەکان وەرگرتوە! و بڕی 200 ملیۆن دۆلار بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجە بووە!، بەڵام هەڵەبجە بەچاوی خۆی ئەو بڕەی نەدی و لە پێشنیار مایەوە. (وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە 25/8/2013 بڵاویکردەوە، تا چەند مانگێک دوای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆ لە سایتی فەرمی وەزارەت مابوو دواتر سایتی وەزارەت گۆڕا ئەو خشتەیەی خوارەوەش نەما) کابینەی هەشت: لە مانگی9ی 2015 بڕی سی ملیۆن دۆلاری لە گازپرۆم وەرگرت بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجە، دوای ناردنی ژمارە حسابی بۆ پڕۆژەکان و ناردنی پڕۆژە پێشنیارکراوەکانی هەڵەبجە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و بە ئامادەبوونی بەرپرسان لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و گازپرۆم و بەندە، گازپرۆم لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان پێی ڕاگەیاندین کە ئەوان ئەو 30 ملیۆن دۆلارەیان داوەتە وەزارەت بۆ پرۆژەکانی هەڵەبجەو لە ئەستۆی کۆمپانیای گازپرۆم نەماوە.. بەدواداچوون لە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ ئەو دووبڕەی سەرەوە زۆر کراو دواجار لە 16/3/2021 بە یاداشتێک لە کۆبونەوەی پەرلەمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان و سەرجەم سەرۆکی فراکسیۆنەکان و وەزیرە بەشداربووەکان کرا بەڵام سودی نەبوو...
راپۆرت: دره‌و دیوانی چاودێری دارایی عێراق له راپۆرتی هاوبه‌شی خۆیدا له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم باس له داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات و ده‌ڵێ هه‌رێم ئه‌م داهاتانه‌ی راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ نه‌كردووه، تێبینی خۆی له‌باره‌ی داهاته‌كان خستوه‌ته‌ڕوو، له ده‌روازه‌ی باشماخ تێبینی ئه‌وه‌ی كردووه ئیمزای لیستی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌نێوان دوو مانگدا جیاوازه، گومانی كردووه‌و داوا ده‌كات فه‌رمانبه‌ران له‌بری هاوڕێكانیان ئیمزای وه‌رگرتنی موچه نه‌كه‌ن، ورده‌كاری داهاتی گومرگ و فڕۆكه‌خانه‌كانی هه‌رێم به‌مشێوه‌یه ده‌خاته‌ڕوو. داهاتی نانه‌وتیی له شه‌ش مانگدا دیوانی چاودێری دارایی عێراق به هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێمی كوردستان وردبینی له داهاته نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم كردووه. به‌گوێره‌ی وردبینییه‌كه كه بۆ شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ساڵی 2023 كراوه (واتا له 1/1 بۆ 31/6/2023)، داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێم به‌مشێوه‌یه بووه: • داهاتی نانه‌وتیی له‌ماوه‌ی ئه‌م شه‌ش مانگه‌دا بڕی زیاتر له (2 ترلیۆن و 83 ملیار) دینار بووه، حكومه‌تی هه‌رێم به‌پێی ئه‌وه‌ی له یاسای بودجه‌ی فیدراڵدا هاتووه داهاتی نانه‌وتی راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ نه‌كردووه، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا بووه كه رۆژی 26/6/2023 یاسای بودجه كه‌وتوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن و بۆ هه‌موو ساڵه‌كه كارپێكراو بووه. • له‌ناو داهاتی نانه‌وتیی شه‌ش مانگی یه‌كه‌می 2023دا، ئه‌م داهاتانه تۆماركراوه: - بڕی زیاتر له (159 ملیار) دیناری كه له‌لایه‌ن حكومه‌ت و رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه به هه‌رێمی كوردستان دراوه. - له‌ناو خانه‌ی داهاته‌كانی تردا، بڕی (368 ملیار) دینار تۆماركراوه، چاودێری دارایی نه‌یزانیوه له‌چییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه، چونكه هیچ شكارییه‌كی بۆ نه‌كراوه. * به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی ژمیریاری له وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان به لیژنه‌ی هاوبه‌شی چاودێری دارایی وتووه كه ته‌نیا (6) ده‌روازی سنوریی هه‌یه كه ئه‌مانه‌ن: به‌ڵام ده‌سته‌ی ده‌روازه سنورییه‌كانی عێراق به چاودێری چاودێری دارایی وتووه له هه‌رێمی كوردستان (12) ده‌روازه‌و (20) رێڕه‌وی سنوریی هه‌ن، كه هه‌ندێكیان فه‌رمی و هه‌ندێكی تریان نافه‌رمین و بریتین له‌مانه: ده‌روازه فه‌رمییه دانپێدانراوه‌كان له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵییه‌وه ئه‌و ده‌روازانه‌ی كه حكومه‌تی هه‌رێم دانی پێدا ناون و حكومه‌تی فیدراڵی دانی پێدا نه‌ناون، به‌ڵام ئاڵوگۆڕی بازرگانیان تێدا ده‌كرێت و باج وه‌رده‌گیرێت ئه‌و ده‌روازه‌و رێگا سنورییانه‌ی كه نه لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێم و نه له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵییه‌وه دانیان پێدا نه‌نراوه ژماره‌یان (20) ده‌روازه‌یه كه ئه‌مانه‌ن: (گمۆ- بروین- بیمارۆک- بیارە- ھاوار- دەرەی مەڕ- وشیاری- بادالان- دارۆخان- کونە مێرو- ئەحمەد ئاوا- کونە وشک- میشیاو - سیرین – بارێ- شایدین- چۆمان – موسک- قه‌ندۆڵ- زەڵێ). حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له رۆژی 1/3/2023دا نوسراوی بۆ حكومه‌تی فیدراڵی كردووه‌و رایگه‌یاندووه هه‌رێم رێگر نییه له‌وه‌ی ئه‌م ده‌روازه سنورییانه له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵییه‌وه بكرێن به ده‌روازه‌ی فه‌رمی، چاودێری دارایی پێشنیاری ئه‌وه ده‌كات هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ ده‌سته‌ی فیدراڵی ده‌روازه سنورییه‌كان بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ده‌روازانه بكرێن به فه‌رمی و وه‌رگرتنی باج تێیاندا به‌شێوه‌ی یاسایی یه‌كبخرێت. • ده‌روازه‌ی (پشته) كه نزیكه‌ی (100 كیلۆمه‌تر) له ده‌روازه‌ی گه‌رمیانه‌وه دوره، له‌ڕووی ئیداری و دارییه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه به ده‌روازه‌ی گه‌رمیانه‌وه‌و گه‌ڕانه‌وه‌ی داهاته‌كانیشی له‌رێگه‌ی ژماره بانكی ده‌روازه‌ی گه‌رمیانه‌وه‌یه. داهاتی ده‌روازه‌كانی هه‌رێم وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم بۆ (6) مانگی یه‌كه‌می 2023، به‌تێكڕا داهاتی ده‌روازه سنورییه‌كانی له (6) ده‌روازه‌دا به‌بڕی (666 ملیارو 900 ملیۆن) دینار دیاریكردووه، كه له‌م ده‌روازانه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه: - ده‌روازه‌ی ئیبراهیم خه‌لیل: داهاته‌كه‌ی له شه‌ش مانگدا بریتی بووه له (358 ملیار) دینار - ده‌روازه‌ی حاجی ئۆمه‌ران: داهاته‌كه‌ی (110 ملیار) دینار بووه - ده‌روازه‌ی باشماخ: داهاته‌كه‌ی (68 ملیار) دینار بووه - ده‌روازه‌ی په‌روێزخان: داهاته‌كه‌ی (111 ملیار) دینار بووه - گومرگی فڕۆكه‌خانه‌ی هه‌ولێر: داهاته‌كه‌ی (13 ملیار) دینار بووه - گومرگی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی: داهاته‌كه‌ی (4 ملیار) دینار بووه داهاتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی گومرگ له هه‌رێمی كوردستان (7) به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گومرگ هه‌یه كه بریتین له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی (سلێمانی- زاخۆ- راپه‌ڕین- هه‌ولێر- دهۆك- مێرگه‌سور- به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی گومرگ)، داهاتی شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ساڵی 2023ی ئه‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییانه بریتی بووه له (53 ملیارو 743 ملیۆن) دینار، به‌مشێوه‌یه: ئیمزاكانی باشماخ ! راپۆرتی هاوبه‌شی چاودێری دارایی عێراق و هه‌رێمی كوردستان، له‌رێگه‌ی به‌راوردكردنی ئیمزای فه‌رمانبه‌رانه‌وه له لیستی موچه‌ی مانگه‌كانی نیسان و ئایاری 2023دا له ده‌روازه‌ی باشماخ، تێبینی ئه‌وه‌ی كردووه سه‌رجه‌م ئیمزاكان له‌و دوو مانگه‌دا جیاوازن، بۆیه نوسیویه‌تی" ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئیمزایانه دروست نین"، پێشنیاری ئه‌وه‌ی كردووه فه‌رمانبه‌ران له‌بری هاوڕێكانیان بۆ وه‌رگرتنی موچه ئیمزا نه‌كه‌ن. داهاتی نانه‌وتیی له چییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ؟ به‌گوێره‌ی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه لیژنه‌ی هاوبه‌شی چاودێری دارایی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێمیان وه‌رگرتووه، داهاتی نانه‌وتیی هه‌رێم له (6) سه‌رچاوه‌وه كۆده‌كرێته‌وه كه ئه‌مانه‌ن: • باجی داهات و سامان: رێژه‌ی 14%ی تێكڕای داهاتی نانه‌وتیی پێكده‌هێنێت • باجی كاڵاو كرێی به‌رهه‌م: رێژه‌ی 27% پێكده‌هێنێت • رسومات: رێژه‌ی 13% پێكده‌هێنێت • داهاتی سه‌رمایه: رێژه‌ی 2% پێكده‌هێنێت • داهاتی گواستنه‌وه: رێژه‌ی 8% • داهاته‌كانی تر: رێژه‌ی 36% پێكده‌هێنێت
.png)
(دره‌و): له مانگی سێدا، له سلێمانی مانگرتن بۆ موچه‌ی مانگی دوو ده‌ستیپێكرد، حكومه‌ت بڕیاریداوه تا به‌غداد هه‌موو پاره‌ی موچه نه‌نێرێت، ده‌ست به دابه‌شكردنی موچه نه‌كات، یه‌كێتیی دژی ئه‌م بڕیاره‌یه، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێ بڕی (374 ملیار) دینار كورتهێنانی هه‌یه بۆ خه‌رجی موچه. به‌هۆی دواكه‌وتنی دابه‌شكردنی موچه‌وه، له‌به‌یانی ئه‌مڕۆوه ژماره‌یه‌ك له فه‌رمانگه‌كانی سلێمانی ده‌وامیان راگرتووه. له‌دواین كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمدا كه رۆژی چوارشه‌ممه‌ی رابردوو به‌ڕێوه‌چوو، حكومه‌ت بڕیاریدا ده‌ست بۆ ئه‌و پاره‌یه نه‌بات كه وه‌زاره‌تی دارایی عێراق خستویه‌تیه سه‌ر ژماره حسابی حكومه‌تی هه‌رێم، مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت بڕیاریداوه خۆی په‌یوه‌ندی به محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقه‌وه بكات بۆئه‌وه‌ی بڕی ته‌واوه‌تی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بنێرێت. بڕیاری حكومه‌ت بۆ راگرتنی پرۆسه‌ی دابه‌شكردنی موچه به‌و بڕه پاره‌ی كه به‌غداد ناردویه‌تی، ناكۆكی له‌نێوان پارتی و یه‌كێتیی دروستكردووه، یه‌كێتیی ده‌ڵێ ئێمه له‌گه‌ڵ دابه‌شكردنی موچه‌داین، وه‌زیری داراییش كه سه‌ربه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانه ره‌تیده‌كاته‌وه له كۆبونه‌وه‌ی حكومه‌تدا وه‌زیره‌كانی یه‌كێتیی دژی دواخستنی دابه‌شكردنی موچه بووبن. دوێنێ وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێم وتی: بە هەر رێگەیەک بێت بەمنزیکانە موچە دابەشده‌كرێت". وه‌زیری دارایی عێراق چه‌ندجارێك هۆشداری به حكومه‌تی هه‌رێم داوه بۆ موچه‌ی مانگی سێ، به‌بێ كردنه‌وه‌ی ژماره حسابی بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له بانكه فیدراڵییه‌كان چیتر پاره بۆ حكومه‌تی هه‌رێم نانێرێت. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كه رۆژی 21ی شوبات به بڕیارێك وه‌زاره‌تی دارایی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی پابه‌ندكردووه به‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بدات له‌رێگه‌ی بانكه فیدراڵییه‌كانه‌وه، چه‌ندرۆژی رابردوو بڕیارێكی تری ده‌ركردووه‌و وه‌زاره‌تی دارایی عێراقی پابه‌ندكردووه، تا ئه‌وكاته‌ی پرۆسه‌ی كردنه‌وه‌ی ژماره حسابییه‌كان ته‌واو ده‌بێت، ده‌بێت به‌شێوه‌ی كاش پاره بۆ فه‌رمانبه‌ران بنێریت. چەند رۆژێکە وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (560 ملیار) دیناری موچەخۆرانی هەرێمی ناردووە، بەڵام حکومەتی هەرێم دابەشی ناکات دەڵێت کورتهێنانی (374) ملیار دینارمان هەیەو دەبێت بەغداد بینێرێت، ئەوکات دەستبەدابەشکردنی موچە دەکەین. زیاتر لە 40 رۆژ بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی رابردوودا تێپه‌ڕده‌بێت، هێشتا دەستنەکراوە بە دابەشکردنی موچەی مانگی شوبات.
(دره‌و): "موچه‌ی مانگی ئازاری فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان خه‌رج ناكه‌ین تا پرۆسه‌ی به نیشتمانیكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران ته‌واو نه‌بێت" له نوسراوێكدا بۆ دادگای فیدراڵی، وه‌زاره‌تی دارایی عێراق وا ده‌ڵێ. وه‌زاره‌تی دارایی عێراق ئه‌مڕۆ فه‌رمانیداوه بڕی زیاتر له 130 ملیار دینار بۆ موچه‌ی خانه‌نشیان و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تیی له هه‌رێمی كوردستان خه‌رج بكرێت. وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ سێ نوسراوی سێ نوسراوی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌ی سیسته‌می پێدانی پاره له وه‌زاره‌ته‌كه‌ی كردووه، له یه‌كێك له نوسراوه‌كاندا داوا ده‌كات به فه‌رمانی سه‌رۆك وه‌زیران و به ره‌زامه‌ندی وه‌زیری دارایی و له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری دادگای فیدراڵی، بڕی زیاتر له (10 ملیار) دینار بخاته‌سه‌ر حسابی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ خه‌رجكردنی شایسته‌ی دارایی خاوه‌ن پێداویستییه تایبه‌ته‌كان له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی. له نوسراوی دووه‌میشدا داوا ده‌كات زیاتر له (119 ملیار) دینار بخاته‌سه‌ر حسابی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان وه‌كو شایسته‌ی خانه‌نشینانی مه‌ده‌نی و سه‌ربازی. له نوسراوی سێیه‌مدا بری زیاتر له (859 ملیۆن) دیناری ته‌رخانكردووه بۆ شایسته‌ی دارایی شه‌هیدان و ئه‌نفالكراون و گرێبه‌سته‌كان له هه‌رێمی كوردستان. وه‌زاره‌تی دارایی ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، ئه‌م بڕه پارانه ته‌نیا بۆ موچه‌ی مانگی شوباته. له نوسراوه‌كه‌دا، وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ، دادگای فیدراڵی ئاگاداركردوه‌ته‌وه له‌وه‌ی، موچه‌ی مانگی شوبات بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌نێرێت، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی میكانیزمی به‌نیشتمانیكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم پێویستی به‌كاته، ئه‌م پاره‌یه ته‌نیا بۆ مانگی شوبات ده‌بێت و موچه‌ی مانگی ئازار بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم نانێرێت تا ئه‌وكاته‌ی پێداویستییه‌كانی به نیشتمانیكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه ته‌واو ده‌كرێت. واتا تا ئه‌و كاته‌ی پرۆسه‌ی كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له بانكه فیدراڵییه‌كان ته‌واو ده‌بێت. رۆژی 21ی شوبات، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و سكاڵایانه‌ی له‌باره‌ی موچه‌وه تۆماركرابوون، بڕیاریدا به‌وه‌ی له‌مه‌ودوا حكومه‌تی فیدراڵی عێراق موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بدات، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی حساب بانكییه‌وه له بانكه فیدراڵییه‌كان، به‌م بڕیاره دادگا ده‌سه‌ڵاتی پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی له حكومه‌تی هه‌رێم وه‌رگرته‌وه. وه‌زاره‌تی دارایی عێراق به‌رپرسیارێتیی یاسایی له دروستی زانیاری و تۆماری موچه‌خۆران له‌به‌رده‌م ده‌سته‌كانی چاودێریكردندا، ده‌خاته ئه‌ستۆی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان. هه‌ر له‌و نوسراوه‌دا، وه‌زاره‌تی دارایی داوا له كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" ده‌كات زانیاری پێبدات له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا هه‌رێمی كوردستان تا چه‌ند پابه‌ندبووه به جێبه‌جێكردنی مادده‌كانی (11) و (12)ی یاسای بودجه، سه‌باره‌ت به بڕی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو و راده‌ستكراو له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه به‌شێوه‌ی مانگانه. به‌پێی یاسای بودجه، ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه بڕی (400 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وت هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه بكات و له‌رێگه‌ی كۆمپانیای سۆمۆوه بیفرۆشێت، داهاتی ئه‌م نه‌وته‌ش راسته‌وخۆ بگه‌ڕێته‌وه بۆسه‌ر ژماره حسابی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق له بانكی ناوه‌ندیی. یاسای بودجه‌ی عێراق ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاو گرتووه كه له 25ی ئازاری 2023وه به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان راوه‌ستاوه، بۆیه هه‌رێمی پابه‌ندكردووه به‌وه‌ی، ئه‌گه‌ر هه‌نارده‌كردن بۆ ده‌ره‌وه‌ی ده‌ستی پێنه‌كرده‌وه، ده‌بێت هه‌رێم رۆژانه ئه‌و (400 هه‌زار) به‌رمیله راده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بكات بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستی ناوخۆ، دوای به‌ركاربوونی یاسای بودجه له كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023، بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگێك حكومه‌تی هه‌رێم بڕی (85) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ی راده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ده‌كرد، به‌ڵام ئه‌مه‌ش راوه‌ستاو به‌هۆی ئه‌وه‌ی حكومه‌تی عێراق خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وته‌كه‌ی بۆ هه‌رێم دابین نه‌ده‌كرد. ده‌قی نوسراوه‌كان:
(دره‌و): به‌پێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌ئێستاوه هه‌ر وه‌زاره‌ت یان فه‌رمانگه‌یه‌كی هه‌رێمی كوردستان به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق مامه‌ڵه بكات بۆ گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ره‌كانی بۆسه‌ر بانكه‌كانی عێراق، خه‌رجی موچه‌كه له پشكی هه‌رێم له یاسای بودجه‌دا ده‌بڕدرێت. له‌سه‌ر سكاڵایه‌ك كه سێ هاوڵاتی كورد به‌ناوه‌كانی (عه‌داله‌ت ره‌حیم محه‌مه‌د- بوخاری جه‌میل عه‌لی- حه‌یده‌ر محه‌مه‌د عوسمان) تۆماریانكردبوو، دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری دا له‌سه‌ر چاره‌نوسی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان. سكاڵاكاره‌كان سكاڵاكه‌یان له‌سه‌ر سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵی عێراق و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان تۆماركردبوو، تێیدا داوایان له دادگای فیدراڵی كرد بڕیارێكی سالاریی (ولائی) ده‌ربكات بۆ ناردنی شایسته داراییه‌كان و شایسته‌كانی تری فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بۆ مانگه‌كانی (ته‌موزو ئابی 2023)، هه‌روه‌ها ناكۆكی نێوان سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان یه‌كلابكاته‌وه كه بووه‌ته هۆی جێبه‌جێ نه‌بوونی یاسای بودجه، هه‌روه‌ها داوایان له دادگا كرد هه‌ردوو سه‌رۆك وه‌زیرانه‌كه پابه‌ند بكات به پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم. له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵایه، دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا به: • پابه‌ندكردنی هه‌ریه‌كه له سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی (فه‌رمانبه‌ری سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌كان و پارێزگاكان و لایه‌نه نه‌به‌ستراوه‌كان به وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌ری لایه‌نه حكومییه‌كانی ترو خانه‌نشینان و سودمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تیی) له‌و بانكه حكومییه فیدراڵییانه‌ی كه له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان كارده‌كه‌ن. • پاره‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له پشكی هه‌رێمی كوردستان ببڕدرێت كه له یاسای بودجه‌دا هاتووه. • هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه له هه‌رێمی كوردستان ناویان هێنراوه هه‌روه‌ها فه‌رمانگه لاوه‌كییه‌كانی تری هه‌رێم هه‌ماهه‌نگیی راسته‌وخۆ بكه‌ن له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ جێبه‌جێكردنی گواستنه‌وه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بۆسه‌ر بانكه فیدراڵییه‌كان، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ نوێنه‌رایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان. • پێویسته له‌سه‌ر سه‌رجه‌م بانكه‌كانی سه‌ربه حكومه‌تی فیدراڵی عێراق ئاسانكاری بكه‌ن بۆ كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و گرتنه‌به‌ری سه‌رجه‌م رێگا پێویسته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له شوێنی نیشته‌جێبوونی خۆیان سودمه‌ند ببن له موچه‌كانیان، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی ئه‌و په‌نجه‌ره بانكییانه‌ی كه له هه‌رێم هه‌ن یان ئه‌و بانكانه‌ی كه له هه‌رێم كراونه‌ته‌وه‌و له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه مۆڵه‌تیان پێدراوه. • به‌رپرسی باڵای ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه ناویان هێنراوه له وه‌زاره‌ت و لایه‌نه نه‌به‌ستراوه‌كان به وه‌زاره‌ت و سه‌رجه‌م پێكهاته حكومییه‌كان به‌رپرسن له دروستیی ئه‌و داتایانه‌ی كه ره‌وانه ده‌كرێن سه‌باره‌ت به ژماره‌و پله‌و بڕی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی حساب بانكی بۆیان له بانكه فیدراڵییه‌كان و ده‌بێت له‌لایه‌ن ئه‌و به‌رپرسه باڵایانه‌وه ئیمزا له‌سه‌ر ئه‌و داتایانه بكه‌ن. • ده‌بێت سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم پاره‌دار بكات دوای ئه‌وه‌ی حساب بانكییان له بانكه‌كانی عێراق بۆ ده‌كرێته‌وه، نابێت ئیتر به قه‌رز پاره‌یان بۆ بنێرێت. • هه‌موو ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه له بڕگه‌ی یه‌كه‌مدا له هه‌رێمی كوردستان ناویان هێنراوه پابه‌ندده‌كرێن به پێشكه‌شكردنی (میزان مراجعه)ی مانگانه له‌و واده‌ی كه فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان. • پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه بكات كه تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه، ئه‌مه پشتبه‌ست به حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی (2023-2024-2025). • پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه له بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له هه‌رێمی كوردستان. • ئه‌م حوكمه به ته‌وافوقی ته‌واو ده‌رچووه‌و سه‌رجه‌م ده‌سه‌ڵاته‌كان پابه‌ند ده‌كات.
(دره‌و): به‌هۆی سزا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و سنورداریی كاركردنی بانكه‌كه له عێراق، بانكی ناوه‌ندیی عێراق مۆڵه‌تی كاركردنی گه‌وره‌ترین بانكی ئێرانی له به‌غداد هه‌ڵوه‌شانده‌وه، كه بانكی نیشمانی ئێران "میللی"ه، ئه‌مه به‌گوێره‌ی هه‌واڵی ئاژانسی (رۆیته‌رز). رۆیته‌رز ده‌ڵێ: ئه‌م بڕیاره له نوسراوێكدا هاتووه كه رۆژی 31ی كانونی دووه‌می ئه‌مساڵ له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیی عێراقه‌وه ده‌رچووه. له نوسراوه‌كه‌دا هاتووه" له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌و زیانه‌ی كه لقی بانكه‌كه‌تان له عێراق به‌ریكه‌وتووه‌و چالاكییه‌كانی سنوردار بووه‌و توانای جێبه‌جێكردن یان فراوانكردنی چالاكی بانكیی نییه‌و... خراوه‌ته لیستی سزا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه، بۆیه بڕیارماندا مۆڵه‌ته‌كه‌تان هه‌ڵوه‌شێنینه‌وه". له ساڵی 2018دا، وه‌زاره‌تی خه‌زێنه‌ی ئه‌مرییكا سزای به‌سه‌ر بانكی میللی ئیراندا سه‌پاندو تۆمه‌تباری كرد به‌وه‌ی سوپای پاسداران به‌كاریده‌هێنێت بۆ دابه‌شكردنی پاره به‌سه‌ر گروپه چه‌كداره شیعه‌كانی عێراقداو بوونی ئه‌م بانكه‌ی له عێراق بۆ مه‌به‌ستی جێبه‌جێكردنی ئه‌و پلانه ناوبرد. حكومه‌تی عێراق كه بڕی زیاتر له (100 ملیار) دۆلاری له بانكی فیدراڵی ئه‌مریكادایه، به‌م هه‌نگاوه ده‌یه‌وێت نیازپاكی خۆی بۆ واشنتۆن ده‌ربخات، ئه‌مه بۆ گره‌نتیكردنی ئه‌وه‌ی داهاتی نه‌وتی عێراق كه ده‌چێته ئه‌مریكا روبه‌ڕووی سزاو بلۆككردن نه‌بێته‌وه. به‌مدواییه حكومه‌تی عێراق هه‌شت بانكی بازرگانیی ناوخۆیی له مامه‌ڵه‌كردن به دۆلاری ئه‌مریكی قه‌ده‌غه‌كرد، سه‌رباری ئه‌مه هه‌ندێك رێوشوێنی تری گرتوه‌ته‌به‌ر بۆ سنورداركردنی پرۆسه‌كانی شتنه‌وه‌ی پاره‌و به‌كارهێنانی نایاسایی دۆلاری ئه‌مریكیی، ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێكه كه وه‌زاره‌تی خه‌زێنه‌ی ئه‌مریكا پێشوازی لێده‌كات. به‌پێی قسه‌ی به‌رپرسانی عێراقی و ئه‌مریكی، له ساڵی رابردوودا حكومه‌تی عێراق 14 بانكی له مامه‌ڵه‌كردن به دۆلار قه‌ده‌غه‌كردووه، ئه‌مه له‌چوارچێوه‌ی هه‌ڵمه‌تێكی به‌رفراواندایه بۆ رێگریكردن له به‌قاچاخبردنی دۆلاری عێراق بۆ ئێران له‌رێگای سیسته‌می بانكیی عێراقه‌وه، عێراق له‌سه‌ر داوای ئه‌مریكا ئه‌م هه‌ڵمه‌ته جێبه‌جێ ده‌كات.
.jpg)
(درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی كانونی دووەمی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8ملیارو 025ملیۆن و 616 هەزار) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (103ملیۆن و 508ھەزارو 438) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 338ھەزارو 982) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77.5) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک. داهاتی نەوتی عێراق ساڵی رابردوو
.png)
(دره‌و): له عێراق هه‌ر كه‌سێك ساڵانه بڕی 120 كیلۆ خۆراك وه‌كو پاشماوه فڕێده‌دات، كه‌چی به‌م حاڵه‌شه‌وه ساڵانه زیاتر له (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه گیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن، ئه‌مه به‌گوێره‌ی دوو راپۆرت كه گۆڤارێكی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌مریكی له بواری داتاكاندا. گۆڤاری CEOWORLDی ئه‌مریكی كه له‌بواری داتا كارده‌كات، دوو راپۆرتی نوێی بڵاوكرده‌وه، راپۆرتی یه‌كه‌م له‌باره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌وه‌یه كه (زۆرترین و كه‌مترین رێژه‌ی مردنیان به‌هۆی به‌دخۆراكی)یه‌وه هه‌یه، راپۆرتی دووه‌میش له‌سه‌ر (ئه‌و وڵاتانه‌ی زۆرترین خۆراك فڕێ ده‌ده‌ن). به‌پێی راپۆرتی تایبه‌ت به داتای فڕێدانی خۆراك له وڵاتان، له‌كۆی نزیكه‌ی 200 وڵاتی جیهان، عێراق له ریزبه‌ندی شه‌شه‌مدایه‌و پێش هه‌موو وڵاتانی ناوچه‌كه كه‌وتووه. به‌پێی راپۆرته‌كه، خۆراكی فڕێدراو له عێراق رێژه‌ی نزیكه‌ی 40%ی ئه‌و پاشماوانه پێكده‌هێنێت كه هاوڵاتیانی عێراقی فڕێی ده‌ده‌ن، واتا له كۆی (11 ملیۆن) پاشماوه كه ساڵانه له عێراق تۆمارده‌كرێت، زیاتر له (4 ملیۆن) ته‌نی پاشماوه‌ی خۆراكه. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه، هه‌ر هاوڵاتییه‌كی عێراقی ساڵانه نزیكه‌ی (120 كیلۆ) خۆراك فڕێ ده‌دات، ئه‌م بڕه بۆ هه‌ر رۆژێك ده‌كاته زیاتر له 300 گرام خۆراكی فڕێدراو بۆ هه‌ر تاكه كه‌سێك (واتا هه‌ر تاكێكی عێراقی رۆژانه زیاتر له چاره‌كه كیلۆیه‌ك خۆراك بڕێده‌دات). ئه‌م به‌هه‌ده‌ردانه زۆره‌ی خۆراك له كاتێكدایه، به‌پێی داتایه‌كی تر كه هه‌مان گۆڤاری ئه‌مریكی له‌باره‌ی رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه له‌سه‌ر ئاستی جیهان ئاماده‌یكردووه، ده‌ریده‌خات عێراق له‌رێژه‌ی مردن به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه له‌كۆی 193 وڵات له ریزبه‌ندی 110دایه. به‌گوێره‌ی داتاكه، له عێراق له‌كۆی هه‌ر 100 هه‌زار كه‌سێك (1،77) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه ده‌مرن، ئه‌مه به‌واتای ئه‌وه دێت له عێراق ساڵانه زیاتر له (760) كه‌س به‌هۆی به‌دخۆراكییه‌وه ده‌مرن.
.jpg)
درەو: ماوەی (40) رۆژ بەسەر دابەشكردنی موچەی مانگی رابردوودا تێپەڕ دەبێت و هێشتا وادەی دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دیاری نیە. دوایین موچە لە رۆژی (16/12/2023) موچەی مانگی ئەیلولی 2023 دابەشكرا، لە ئێستادا (40) رۆژ تێپەڕ دەبێت بەسەر ئەو وادەیەدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی ناردنی (618) ملیار دیناری بەغدایە بۆ دابەشكردنی موچە. حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە موچەی ساڵی 2023ی دابەشكردووە • موچەی مانگی یەك لە 6/2/2023 دوای (33) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی دوو لە 8/3/2023 دوای (33) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی سێ لە 6/4/2023 دوای (26) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی چوار لە 14/5/2023 دوای (38) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی پێنج لە 24/6/2023 دوای (40) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی شەش لە 3/8/2023 دوای (40) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی حەوت لە 25/9/2023 دوای (52) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی هەشت لە 4/11/2023 دوای (39) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی نۆ لە 13/12/2023 دوای (40) رۆژ دابەشكردووە • موچەی مانگی دە: • موچەی مانگی یانزە: • موچەی مانگی دوانزە: حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگەكانی (10 ، 11 ، 12)ی 2023ی دابەشنەكردوو خستیە ئەستۆی بەغداد، بڕیارە بڕی (618) ملیار دینارەكەی بەغداد بۆ موچەی مانگی یەكی (2023) خەرج بكات. رۆژی 21ی ئەم مانگە، تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵ لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كۆبوووە، لەم كۆبونەوەیەدا لەبارەی پرسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان وەزیری دارایی فیدراڵ وتی: ئەو 618 ملیار دینارەی وەكو خەرجكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە مانگی یەكی ئەمساڵەوە لە بودجەی فیدراڵ دیاریكراوە، بەردەوامدەبێت، بەڵام بەمەرجێك هەرێم پابەند بێت بە ناردنی زانیاری تەواوی لیستی ناوی موچەخۆران و بڕی موچەكانیان و دەرماڵە و لێبڕینەكان بۆ وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ. لەگەڵ ئەوەی ئەو (618) ملیار دینارەی بڕیارە بەشی خەرجی موچە ناكات كە لە ئێستادا بۆ موچەی موچەخۆران بڕی نزیكەی (940) ملیار دینار پێویستە. حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجییەكانی پشت بە چەند سەرچاوەیەكی داهات دەبەستێت: • پارە بەغداد: 618 ملیار دینار • داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار • پارەی هاوپەیمان: 23 ملیار دینار ( لە 20 ملیۆن دۆلارەوە بۆ 15 ملیۆن دۆلار كەمكراوەتەوە) • كۆی گشتی: 961 ملیار دینار بەپێی راگەیەندراوی حكومەتی هەرێمی كوردستان : • لە داهاتی ناوخۆ كە بە (320) ملیار دینار دیاریكراوە، مانگانە (170 - 200 ملیار دیناری كاشەو دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەت، خۆ ئەگەر (200) ملیاریش دیاری بكرێت ئەوا بە پارەی بەغدا و هاوكاری هاوپەیمانانەوە دەكاتە (843) ملیار دینار. • خەرجی وەزارەتەكان و دام و دەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی مانگانە پێویستی بە (167) ملیار دینار كە لە (200) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ خەرجدەكرێت، واتا بە لێكدانەوەی ژمارە فەرمییەكانی وەزارەتی دارایی داهاتی كاشی مانگانە (200) ملیار دینارەو (167) ملیار دیناری بۆ خەرجی وەزارەتەكان دەڕوات واتا (33) ملیار دیناری دەمێنێتەوە. • بەپێی ژمارە فەرمییەكانی وەزارەتی دارایی بێت داهات بەم شێوەیە دەبێت: - پارەی بەغداد: 618 ملیار دینار - داهاتی ناوخۆ دوای لێدەركردنی خەرجی وەزارەتەكان: 33 ملیار دینار - پارەی هاوپەیمانان: 23 ملیار دینار - كۆی داهات: 841 ملیار دینار بەڵام داهاتی ناوخۆ یەك مانگ نیەو تا دابەشكردنی موچە نزیك دەبێتەوە لە (2) مانگ، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەی دابەشكردنی موچە درێژبكاتەوە. لەماوەی (2015 - 2023) حكومەی هەرێمی كوردستان: 27ترلیۆن و 580ملیارو 365ملیۆن دینار قەرزاری موخۆرانە موچەی نەدراو: 15 موچە موچە لێبڕاوەكان: 44 موچە لەكۆی (108) مانگ (59) مانگ موچەی موچەخۆران لێی بڕاوەو نەدراوە تەنیا (49) مانگ موچە دراوە بەتەواوەتی سەرەرای راگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆران
(دره‌و): ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق بڕی (615 ملیار) دیناری وه‌كو پشكی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان له یاسای بودجه‌دا دیاریكرد، به‌م بڕه پاره‌یه حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه نزیكه‌ی 300 ملیار دینار كورتهێنانی ده‌بێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه. ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی خۆیدا بڕیاریدا مانگانه (615 ملیار) دینار بۆ موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان بنێرێت تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. ئه‌م بڕه پاره‌ی كه هاوكات وه‌كو خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ناو بودجه دیاریكراوه‌و له هه‌مواری بودجه‌دا په‌سه‌ند ده‌كرێت، وه‌كو سولفه به حكومه‌تی هه‌رێم ده‌درێت نه‌ك وه‌كو قه‌رز، تا ئه‌وكاته‌ی هه‌مواری یاسای بودجه له په‌رله‌مان په‌سه‌ند ده‌كرێت. له‌دوای به‌ركاربوونی یاسای بودجه له كۆتایی حوزه‌یرانی 2023، ئه‌مه جاری دووه‌مه عێراق له‌بری قه‌رز، سولفه بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌نێرێت، سولفه‌ی یه‌كه‌م بڕه‌كه‌ی (598 ملیار) دینار بوو، وه‌كو پشكی هه‌رێم له یاسای بودجه بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران. حكومه‌تی هه‌رێم مانگانه بۆ خه‌رجی موچه پێویستی به (913 ملیار) دیناره، ئه‌گه‌ر به‌م بڕه پاره‌یه قایل بێت مانگانه بڕی نزیكه‌ی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی ده‌بێت. ئه‌م بره پاره‌یه بۆ موچه‌ی (682 هه‌زار) موچه‌خۆری هه‌رێمی كوردستانه كه ده‌كاته 12،67%ی تێكڕای خه‌رجی موچه له یاسای بودجه‌دا.
(دره‌و): ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی له‌رێگه‌ی لقی سلێمانی بانكی ناوه‌ندیی هه‌رێمه‌وه راده‌گرێت، بۆ له‌مه‌ودوا بانكه‌كانی سلێمانی ده‌بێت بۆ پاره بچن بۆ هه‌ولێر. به‌گوێره‌ی نوسراوێك رۆژی 7ی ئه‌م مانگه مه‌ولود سابر عه‌لی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی بانكه بازرگانییه‌كانی هه‌رێم ئاڕاسته‌ی بانكه بازرگانییه‌كانی سنوری پارێزگای سلێمانی كردوه‌و كۆپییه‌كی ده‌ست (دره‌و) كه‌وتووه، ته‌مویلكردنی سه‌رجه‌م بانكه‌كان راسته‌وخۆ له ئه‌ژمێری سه‌ره‌كی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان له هه‌ولێرو هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكی ناوه‌ندی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت و به‌پێچه‌وانه‌وه به‌ڕێوه‌به‌ری بانك به‌رپرسیار ده‌بێت". به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه بازرگانییه‌كان ئه‌م نوسراوه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای نوسراوێك كردووه كه رۆژی 17ی كانونی یه‌كه‌می 2023 نوسینگه‌ی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی ئاڕاسته‌ی كردووه‌و تێیدا ئاماژه به‌وه ده‌كات" پاڵپشت به یاسای وه‌زاره‌ت و مامه‌ڵه‌كردنی راسته‌وخۆی بانكه‌كان له‌رێگای به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی بانكه بازرگانییه‌كان، ته‌مویلكردنی بانكه بازرگانییه‌كان راسته‌وخۆ له‌رێگه‌ی ئه‌ژماری وه‌زاره‌تمانه‌وه ده‌بێت له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكه بازرگانییه‌كان، هیچ بڕه پاره‌یه‌ك ته‌مویلی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی بانكی هه‌رێم له سلێمانی ناكرێت". له سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر 36 بانكی بازرگانی هه‌ن كه ته‌مویلی خۆیان له لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم وه‌رگرتووه، به‌ڵام له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه ئیتر بۆ وه‌رگرتنی ته‌مویلی خۆیان ده‌بێت بچن بۆ هه‌ولێر. كۆی خه‌رجی سنوری پارێزگای سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌كانی راپه‌ڕین و گه‌رمیان مانگانه بڕی (416 ملیار) دیناره، له‌مه بڕی (370 ملیار) دیناری به‌ته‌نیا بۆ خه‌رجی موچه‌یه كه بانكه بازرگانییه‌كان دوای ته‌مویلكردنیان بۆ موچه‌خۆرانی خه‌رج ده‌كه‌ن. له‌دوای ده‌ستبه‌كاربوونی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، چه‌ند جارێك وه‌زیری دارایی چوته ناو كێشمه‌كێش له‌گه‌ڵ لقی سلێمانی بانكی هه‌رێم، به‌تایبه‌تیش له‌كاتی دروستتبوونی قه‌یرانی نه‌ختینه‌ی دارایی كه گرفتی بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران دروستكرد، به‌هۆی ئه‌و كێشانه‌وه دواجار گۆڕانكاری له پۆستی به‌ڕێوه‌به‌ری بانكه‌كه‌دا كرا.
.jpg)
.jpg)
