یاسین تەها هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراقێكی فیدراڵی ئاڵۆزو ناسەقامگیر، بە كۆمەڵێك كێشەی كەڵەكەبووەوە پێی نایە ساڵی نوێ (2023). هەندێك لەم كێشانە، بەرماوەو درێژكراوەی ساڵانی ڕابردوون، هەندێكی تریشیان دەشێت زیاتر لە ئەمساڵدا پەرەسەندنی زیاتر بەخۆیانەوە ببینن. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو كێشە هاوبەشانەی كە لە ئاسۆی ساڵی نوێدا هەن. كێشەكانی هەرێم و بەغدا لە ساڵی 2022 هەرەسهێنانی هاوپەیمانیی "انقاذ  وطن" بە سەرۆكایەتیی سەدرو بەشداریی پارتی و هاپەیمانیی سیادەی سوننە، بەخێرایی قەرەبوو كرایەوە بە دروستكردنی جێگرەوەیەك لە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەو دوو هاوپەیمانێتی سوننەو دوو لایەنی كوردی بە ناوی "إدارە الدولە" ([1]). لایەنی باشی ئەم هاوپەیمانییە نوێیە لەوەدا بوو كە، دیارترین ئەو هێزە شیعانەی تێدا بوو (جگە لە سەدر) كە خاوەن پێگەو نفووزی ڕاستەقینەن؛ ئەمە جگە لە دوو بەرەی سەرەكیی سوننە (سیادە و عەزم). ئەمەیش ڕێگەخۆشكەرە بۆ ئەوەی ئەگەر بڕیارو ئیرادە لە هەولێرو بەغداوە هەبێت، ئەوە كێشەكان بكەونە سەر ڕێگەی چارەسەر. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، پاش نزیكبوونەوەی وادەی ١٠٠ ڕۆژ لە تەمەنی حكومەتی "محەمەد سودانی"، هێشتا بەرەوپێشچوونی زۆر بنەڕەتی لە ڕەوشی پەیوەندییەكانی هەردوولادا نییە كە لەسەر بنەمای چارەسەری ڕیشەییی هەندێك لە كێشەكان بێت. لە پاش سێ مانگ لە پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییەیش (إدارە الدولە) هێشتا حكومەت و چوارچێوە سیاسییەكەی لە سێ دۆسیەی سەرەكیدا چەقیان بەستووە كە ئەوانیش بریتین لە: جێبەجێكردنی ڕێككەوتنە سیاسییە دووقۆڵییەكان، پەسەندكردن و ڕەوانەكردنی بودجە بۆ پەرلەمان و، یەكخستنی دیدی پشتیوانانی حكومەت لەبارەی زۆر پرسی هەستیاری لە چەشنی هەڵوێست لە ئەمریكاو چۆنێتیی دابەشكردنی سامانە فیدراڵییەكان. ئەمەیش وا دەكات هەندێك لە چاودێران باس لە ئەگەری هەڵوەشانەوەی ئەم هاوپەیمانییە بكەن ([2])، بەتایبەت كە ئێستا لە بەرە شیعییەكەیەوە گیرۆدەی ململانێی جەمسەرەكانی مالیكی و خەزعەلییە([3]؛؛ لە بەرە سوننەكەیشییەوە هەر دووچاری پەرتەوازەیی و داخوران بووەتەوەو پەیوەندیی جەمسەرەكانی ڕووی لە ئاڵۆزیی زۆرەو جارجارە ناكۆكییەكانی تا ئاستی "شەڕە جنێوی ناشرین"یش دەڕوات([4]). لە بەرنامەی كاری حكومەتی نوێدا ماوەی شەش مانگ بۆ یەكلاكردنەوەی دوو یاسای گرنگ دانراوە، كە ئەوانیش یاساكانی نەوت و گازو یاسای دادگەی فیدراڵییە ([5])؛ بەڵام نیوەی ماوەی دیاریكراو تێپەڕی كردووە بەبێ ئەوەی بەرەوپێشچوونی گەورە هەبێت لەبارەی ئەو دوو یاسایە كە گرنگیی زۆریان لە خستنەسەرپێی پەیوەندییەكانی هەولێرو بەغدا هەیە. ئەمەیش بە مانای مانەوەی چارەسەرە كاتی و كورتمەوداكانە وەك تاقە بژاردە، لە كاتێكدا ئەم چارەسەر كاتییانە ئۆقرەیی و دڵنیاییی سیاسی و ئابووریی لێ ناكەوێتەوە؛ هەروەها دەبێتە هۆی ئەوەی هەرێم هەر بەبێ بودجەی جێگیر بمێنێتەوە كە ئەمەیش ناتەبایە لەگەڵ حوكمڕانیی هاوچەرخ و تەندروست و، هەر بەم هۆیەیشەوە تێپەڕاندنی بودجەی فیدراڵی لە وادەی خۆی دواكەوتووە ([6]). لە لایەكی تریشەوە مانەوەی دادگەی فیدراڵی بە هەمان پەیكەری كۆن وایكردووە، هەولێرو بەغدا زۆرجار لە گرژی و كێشمەكێشدا بن لەگەڵ لێكەوتەكانی بڕیاری دادگەی فیدراڵی كە زەقترینیان لە دوو ساڵی ڕابردوودا بۆ ڕەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم دەچووە. تەرازووی هێز لە بەغدای پایتەخت هەرچەندە نزیكەی سێ مانگ بەسەر پێكهاتنی حكومەتی سودانی گوزەری كردووە، بەڵام هێشتا شوناسی ڕاستەقینەی ئەو حكومەتەو بنكە ڕاستەقینەكەی جێگەی مشتومڕەو، چاوەڕوان دەكرێت یەكلاكردنەوەی ئەمەیش لە سەرەتای 2023دا بێت. یەكێك لە كۆڵەكەكانی حكومەت كە "بزووتنەوەی عەسائیب"ە، پێی خۆشە ناوبنرێت حكومەتی بەرگری (المقاومە) ([7])؛ لە دەرەوەی ئەم پێكهاتە سیاسییەیش گروپە چەكدارەكانی وەك "كەتیبەكانی حزبوڵڵا"و " ئیمام عەلی"و... هەمان بۆچوونیان هەیە. ئەمەیش لێكەوتەی سیاسی و ئابوریی زۆری دەبێت لە بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژاواو ئەمریكاو، قەیرانی ئەم دواییەی دۆلار یەكێك لە لێكەوتەكانی، هەوڵی ڕۆیشتن بەرەو ئەو ئاڕاستەیە. بەرامبەر بەم جەمەسەرە شیعەیەیش هەندێكی تر لە هێزەكانی ئەم پێكهاتەیە لە بارگرانییەكانی خۆساغكردنەوە بەسەر ئێراندا تێ دەگەن و زیاتر لەگەڵ پاراستنی هاوسەنگیدان لەنێوان بەرەكانی ئەمریكا و ئێران. زاڵبوونی هەژمونی ئێرانی بەو جۆرەی هەندێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە دەیانەوێت، ئەگەر سەر بگرێت، لێكەوتەی جۆراوجۆری لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت؛ یەكێك لەوانە ئەگەری خراپبوونی باری دارایی و ئابوریی عێراقە كە دانیشتوانی هەرێمیش دەگرێتەوە؛ بەو پێیەی بەهای دینارو دۆلار فیدراڵییە، هەروەها دەرفەتی گێچەڵپێكردنی گرووپەكانیش بە سیماو دیاردە نائێرانییەكان لە عێراق و كوردستاندا زیاتر دەكات. بەڵام هاوكات لەگەڵ ئەم سیناریۆیە، ئەگەرێكی دووەم هەیە لەبارەی گەڕانەوەی ئیدارەی بایدن بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرباری سەرقاڵییەكانی لە چین و ڕوسیاو لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئەم ئەگەرەیش كە لە ناوەندە میدیایییە ئەمریكییەكان ئاماژەی پێ كراوە ([8])، یەكێك لە هاندەرو پاساوەكانی، گرنگیدان دەبێت بە عێراق و لەم حاڵەتەیشدا هەرێمی كوردستان سودمەند دەبێت، چونكە باڵانسی هێز لەنێوان ئەم دوو زلهێزەدا لە وڵات جارێكی تر دەگەڕێتەوەو عێراق بەتەواوی نابێتە پاشكۆیەكی ئێرانی. لەسەر ئاستی ناوخۆییی عێراقیش باوەڕ وایە 2023 ساڵی گەڕانەوەی سەدرییەكان بێت بۆ سەر شانۆی سیاسیی عێراق، هەر هیچ نەبێت لە دەروازەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقەوە كە لەئێستاوە ئامادەكاریی بۆ دەكرێت لە ئۆكتۆبەری 2023 بەڕێوە بچێت ([9]). بەر لە دەستپێكردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیش سەدرییەكان ڕۆژی هەینی (12ی كانوونی دووەمی 2023) نوێژێكی هەینیی "یەكگرتوو"یان لە بەغدای پایتەخت و شارەكانی تری عێراق ئەنجام دا (جگە لە بەسرە)؛ ئەمەیش وەها لێكدراوەتەوە كە دەسپێك و ئامادەكاری بێت بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆسەر گۆڕەپانی سیاسی لە دەروازەی نوێژی هەینییەوە چونكە ئامادەكارییەكان جۆش و خرۆشی سەدرییەكانی بەرزكردەوە؛ لە بەرامبەریشدا بووە مایەی نیگەرانی بۆ هێزەكانی چوارچێوەی شیعە ([10]).  لە ئەزموونی نوێژەكەیشەوە دەركەوت جەماوەری سەدر هیچ باكیان بە بڕیارە كتوپڕو بەپەلەكانی ڕێبەرەكەیان نییە كە دەشێت گورزی لێ دابن؛ هەر كاتیش موقتەدا بیەوێت بەكەیفی خۆی جووڵەیان پێ دەكات و سەرمایە كۆمەڵایەتی و بنكە جەماوەرییەكەی هەروەك خۆیەتی. هەندێك بۆچوونیش پێیان وایە تێپەڕبوونی 100 ڕۆژ بەسەر تەمەنی حكومەتی سودانی و كۆتاییهاتنی پاڵەوانێتیی جامی كەنداو، پاساوێكی بەجێن بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆ شانۆی سیاسی ([11]). تێكڕای ئەم ئەگەرو گۆڕانە چاوەڕوانكراوانەیش لە بەغدا بەشێوازی جۆراوجۆر كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، بەتایبەت ئەگەر سەدرییەكان دەرفەت بقۆزنەوەو ناڕەزایی دژی حكومەتی چوارچێوەی شیعە بەرپا بكەن، ئەوە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر لەپێشنەی گرنگیدانی حكومەت نابن و، ئەم ئەزمونەیش لە سەردەمی عادل عەبدولمەهدی پێشینەی هەیە كە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 نەیهێشت لەگەڵ حكومەتی هەرێم ڕێككەوتنەكەی تەواو بكات. مەترسیی تیرۆر بە گوێرەی هەندێك هەڵسەنگاندنی ئەمریكی، پڕۆژە جیهانییەكەی داعش بە سەركردایەتییەكی ناوەندگەرایییەوە وەك خۆی بەردەوامە، جگە لەوەیش پێدەچێت بەردەوام بێت؛ ئەمەیش مەترسییە بۆ سەر كۆمەڵگە ناوخۆیییەكانی عێرق و سوریا ([12]). ئەم هەڵسەنگاندنە پشتئەستوورە بەو داتایانەی باس لەوە دەكەن سەرباری ئەوەی داعش دەیان سەركردەی باڵای لەماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا لەدەستداوە، بەڵام بەردەوامە لە سەركردایەتیكردنی یاخیبوون لە عێراق و سوریا؛ هەروەها سەرۆكایەتیی تۆڕێكی جیهانیی یەكگرتوو دەكات كە تا  ئەفریقا درێژبووەتەوە. جگە لەوەیش پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی داعش بەئاسانی سەركردەی نوێیان قبوڵ كردووە لە جێگەی ئەوانەی كوژراون؛ هەروەها هەست بە نیشانەكانی دابەشبوون یان هەڵوەشانەوە ناكرێت لەناو لق و تۆڕەكانی ڕێكخراوەكەدا. لەژێر سەركردایەتیی نوێیشدا، ڕێكخراوەكە هەر پابەندە بە ئامانجە درێژخایەنەكەیەوە كە بریتییە لە دامەزراندنی "خەلافەتی ئیسلامی"؛ بۆ گەیشتن بەم ئامانجەیش یەكێك لەو میكانیزمە سەرەكییانەی بۆ هەڕەشەكردن بەكاریدەهێنێ، میدیاكەیەتی. لە دەرەوەی تۆڕەكانی ئینترنێتیش كەڵك لە ناوچە فشۆڵ و لاوازەكانی عێراق و سوریا وەردەگرێت، شتێكی ڕوونیشە كە بەشێك لەو كۆمەڵگەیانەی تەماسیان لەگەڵ داعش هەیە لەسەر سنوری هەرێمی كوردستان و لە ناوچە جێناكۆكەكانی نێوان هەرێم و بەغدان، بەشێكی زۆرییش لەو دانیشتوانە كوردن. بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی داعش لە دوو ڕێگەوە دەكرێت: یەكەمیان بەهێزكردنی هەماهەنگییە لەنێوان حكوومەتی هەرێم و بەغدا؛ دووەمیشیان پەرەپێدان و بەهێزكردنی هێزە ئەمنییەكانی كوردستانە، بەتایبەت پێشمەرگە. بژاردەی یەكەم، گیرۆدەی چەقبەستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم و بەغدایە، كە هێشتا دیلی بەدگومانی و سستی و خاوەخاوە بەهۆی زۆر هۆكارەوە؛ دووەمیشیان بەهۆی ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی "پارتی"و "یەكێتی"یەوە دووچاری مەترسی بووەتەوەو بەڕای ئەوانەی شارەزان، "یەكخستنەوەی هێزەكان كارێكی قورسە؛ ئەمەیش بەهۆی زاڵبوونی بیركردنەوەی حزبایەتی بەسەر هێزەكان." ئەم شارەزایانەی ڕەوشی پێشمەرگە، زۆر گەشبین نین بە زەمینەسازییەكان چونكە "ئاسان نابێت ئەو هێزانەی سەر بە یەكێتی و پارتین بیركردنەوەیان بگۆڕێت و بكرێن بە هێزێكی نیشتمانی"([13])؛ ئەمە لە كاتێكدا كە سەرچاوە پەرلەمانییەكان باس لەوە دەكەن ئەمریكا هەڕەشەی ڕاگرتنی هەموو هاوكارییە سەربازی و لۆجستییەكانی بۆ هێزی پێشمەرگە كردووە لە ئەگەری یەكنەخستنەوەی ئەو هێزانە لە چوارچێوەی هێزێكی نیشتمانیی یەكگرتووی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە. هەروەها هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی جەخت لەسەر كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو هێزانە دەكاتەوە، كە هاوكاریی دارایی و موچەكانیان بووەتە بارگرانی لەسەر وەزارەتی پێشمەرگە ([14])؛ هەروەها ئەم بابەتەیش یەكێك بووە لە تەوەرەكانی گفتوگۆی دوا سەردانی تیمی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی "برێت مەكگۆرك" لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ([15]). ئەم چاكسازی و یەكخستنەوە دواخراوەیش، یەكێكە لە ئاڵنگارییەكانی بەردەم حكومەتی هەرێم لە 2023، بەو پێیەی تەبایی و ئیرادەی سیاسی و كاری هاوبەشی زۆری پێویستەو، بەبێ زەمینە جێبەجێبوونی لەسەر ئەرزی واقع ئەستەمە. كێشەی هەڵبژاردن و شەرعیەتی پەرلەمان سەربارەی ئەوەی ئاماژەكان لەسەر ئەوەن هەڵبژاردنی پێشوەختە لە حكومەتی سودانیدا ئەگەرێكی قورس و زەحمەتە ([16])، بەڵام هەر ئەگەرێكی كراوەیە لە عێراق، چونكە لە كارنامەی حكومەتدا چەسپێنراوەو لە كاتی گرژیدا دەرچەی دەربازبوونە. هەڵبژاردنی پارێزگاكانیش خواست و داوای زۆری سیاسی و حزبیی لەسەرە بۆ پایزی داهاتوو، بەڵام لە كوردستان وێڕای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بۆ ماوەی ساڵێك، ئاسۆیەكی ڕوون بۆ سازكردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان لە ئارادا نییە. ئەمەیش پەڵەو كێشەیە بۆ ئەزموونی دیموكراسی لە هەرێم بەراورد بە عێراق كە لەڕووی ڕواڵەت و ڕووكەشەوە پابەندە بە وادە دەستوورییەكان. پێشهاتێكی تری نوێ لەم بوارەدا هاتنەسەرخەتی دادگەی فیدراڵییە كە بڕیارە لە كۆتاییی ئەم مانگە (31/ 1/ 2023) دانیشتنێكی تری دادبینی بۆ ئەو سكاڵایانە بكات كە لەبارەی نادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە پێشكەش كراون ([17]). سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی بڕیاری دادگاكەیش لە سێ حاڵەتدا خۆی دەبینێتەوە كە بریتین لە ڕەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی یاسایییانەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان. ئەمەیش بە مانای دروستبوونی بۆشاییی یاسایی و گورز بۆ پرۆسەی سیاسیی كوردستان دێت، یان سەرزەنشتكردنی یاسای درێژكردنەوە لەڕووی پڕەنسیپەوەو پەسەندكردنی تێپەڕاندنی لەبەر ناچاری، یان بەیاسایی وەرگرتنی درێژكردنەوەكە وەك ئەوەی كراوە. لە دوو بژاردە چاوەڕوانكراوەكەی دواییشدا هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت كە درێژكردنەوە بژاردەیەكی خوازراو نییە بۆ سیستەمی سیاسیی كوردستان كە ئەزموونی یەكەم هەڵبژاردنی لە عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1992؛ هێندەیش بەسە ئاماژەی پێ بكرێت كە یاساكە (12 / 2022) لە "ڕۆژنامەی وەقایع" بەبێ ئیمزای هیچ یەك لە سەرۆكایەتییەكانی هەرێم و پەرلەمان بڵاوكراوەتەوەو پەنا بۆ تێپەڕبوونی ماوەی یاسایی براوە پاش دەنگدان لەسەر یاساكە ([18])، وەك گوزارشتێك لە بێزاری لەو قەیرانەی بۆ پرۆسەی سیاسیی هەرێم دروست بووە. ژمارەی دانیشتووان و گرفتەكانی پەرەپێدان مەترسییە سەرەكییەكانی سەر عێراق بە گوێرەی خەمڵاندنی دەزگەی ئاسایشی نەتەوەییی عێراق، جگە لە تیرۆر، زیاتر ماددەی هۆشبەرو گۆڕانی كەشوهەواو دیاردەی گەندەڵین ([19])، بەڵام لە پەنا ئەمانەیشدا هەندێك پێشهات و ئاڵنگاریی تر هەن كە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هاوبەشن؛ لەوانەیش: هەڵكشانی ژمارەی دانیشتوان و لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵكشانی ڕێژەی بێكاری و لاوازیی ژێرخانی ئابوری.  بەگوێرەی خەمڵاندنەكانی وەزارەتی پلاندانان، لە ئێستادا دانیشتوانی عێراق 42 ملیۆنیان تێ پەڕاندووە. ئەگەرچی ئەم ژمارە فەرمییە جێگەی متمانە نییە چونكە پشتئەستور نییە بە ئامار، بەڵام ئەوە یەكلایییە كە ژمارەی لەدایكبووە تۆماركراوەكانی ساڵانە لە 2020 بەدواوە لە ملیۆن زیاترەو، پار (2022) لە سەروو 1.3 ملیۆن منداڵەوە بووە ([20]). ئەم زیادبوونە زۆرەیش كە بە ڕێژەی (2.5%)ەو گەر بەردەوام بێت، لە 2030 دانیشتوانی عێراق دەگەیەنێتە 50 ملیۆن كەس ([21])؛ كێشەو بارگرانیی زۆری ئابوری و ستراتیژی دروستدەكات كە یەكێكیان پەروەردەیییە، چونكە كەرتی پەروەردە گیرۆدەی لاوازی و داڕمانی ژێرخان و خراپیی ژینگەی خوێندنە. ئەم حاڵەتە بۆ كوردستانیش هەمان شتە كە لە ئێستادا بەگوێرەی ئاماری ڕەگەزنامەی هەرێم، شەش ملیۆن و 300 هەزار كەسی تێپەڕاندووە ([22]). ئەگەرچی جیاوازییەك هەیە لە ناوەندی لەدایكبوون و ناوەندی خێزان لەنێوان هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشور، بەڵام شارەزایان كۆكن لەسەر ئەوەی هەموو زیادبوونێكی دانیشتوان، پێویستە هاوتەریب بێت لەگەڵ پەرەسەندنی ژێرخان و ئامادەكاری بۆ ڕەخساندنی هەلی كار. لەم ئاڵنگارییەیشدا بەغداو هەرێم هاوبەشن و ساڵانە ڕێژەی نەوە تازەو نوێیەكان زیاتر دەكات و چاوەڕوانیی ئەوانەیش بۆ هەلی كار بە هەمان شێوە، لە حاڵەتی چارەسەرنەكردنیدا ئەگەری تەقینەوەی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی ناڕەزایەتی هەیە، بەتایبەت كە بەگوێرەی هەندێك لە ئامارەكان ڕێژەی هەژاری لە عێراق لە ساڵی نوێدا دەكاتە 10 ملیۆن كەس كە ڕێژەی دەوروبەری 25%ی دانیشتوان دەكات و لە هەندێك پارێزگای باشوری عێراق دەگاتە 50%ی دانیشتوان بەرامبەر 10%ی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان؛ هێڵی هەژارییش بۆ هەر تاكێك لە مانگێكدا بە 115 هەزار دینار دیاری كراوە كە ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە، لە مەترسیی گەورەدایە ([23]). پوختە و پێشنیار لە ساڵی نوێدا عێراق و هەرێمی كوردستان لە بەردەم كۆمەڵێك ئاڵنگاریی هاوبەشی سیاسی، یاسایی، ئەمنی و ئابوریدان؛ بەشێك لەم كێشانە درێژكراوەی كێشەكانی ساڵی ڕابردوون، بەشەكەی تریان لێكەوتەو بەرەنجامی پەرەسەندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەمنی و دیمۆگرافیی وڵاتەكەن و هەندێكیشیان مەحكومن بە گۆڕانكارییە سروشتییەكان. لە حكومەتی نوێی عێراقدا بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سودانی، دەرفەت هەیە بۆ گەیشتن بۆ چارەسەری هەندێك لەو كێشانەو بۆ دروستكردنی كاری پێكەوەیی بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی مەترسی و ئاڵنگارییە دوورمەوداكان؛ بەڵام لە بەرامبەر ئەمەیشدا لەمپەرو ڕێگرو مەترسی هەن كە سەرەكیترینیان فاكتەری كاتە، چونكە لە ئەزمونەكانی پێشوودا دروستكردنی هەماهەنگی بەهۆی دواكەوتن و پێشهاتی گەورەترەوە لەبارچوون؛ دەكرێت لەم خولەدا ڕێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو حاڵەتە بگیرێت، ئەگەرنا دۆخەكە لە هەردوولا لە زۆر بوارو لایەنەوە بەناسەقامگیر دەمێنێتەوە، كە سەركیترینیان دارایییە.   ([1])  https://bit.ly/3XtvRKy ([2])  https://bit.ly/3W8RjDC ([3])  https://www.aljarida.com/article/11287 ([4])  https://bit.ly/3w7nj0f ([5])  https://www.ina.iq/168772--.html ([6])  https://bit.ly/3QOO4A7 ([7])  https://bit.ly/3QGf4lt ([8])  https://bit.ly/3QXE8EN ([9])  https://bit.ly/3Wgj4dA ([10])  https://www.youtube.com/watch?v=laeWTI2UBQE&t=375s ([11])  https://bit.ly/3XRfo3h ([12])  https://bit.ly/3WcWToE ([13])  https://www.youtube.com/watch?v=xgxDkI73Df0 ([14])  https://bit.ly/3CQEdUK ([15])  https://bit.ly/3XxxKqh ([16])  https://bit.ly/3QKXPiQ ([17])  https://bit.ly/3ZwYf0a ([18])  وەقایعی كوردستان، ژمارە 293، 2/ 11/ 2022 لا 1. ([19])  https://alrafidaincenter.com/ar/4142 ([20])  https://bit.ly/3kkFGfH ([21])  https://www.ina.iq/171458--.html ([22])  https://bit.ly/3Xxw8MD ([23])  https://bit.ly/3GMHDc9  

د. نیاز نەجمەدین  بە رەچاوکردنی دۆخی ئێستا، واتە ئەگەر شتی تر روونەدات، باوەڕ ناکەم لە شەش مانگی داهاتوودا دراوی عێراقیی وەک دراوی لوبنان و ئێرانی بەسەر بێت، بەڵام گومانم هەیە لەوەی بانکی مەرکەزیی سەرکەوتوو بێت لەوەی نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار لە ١٤٧ دا جێگیر بکاتەوە مەگەر بە شێوەیەکی کاتیی، یان لە دەرەوەی هاوکێشەکەی ئێستا شتی تر رووبدات (بۆ نمونە نرخی نەوت بفڕێت). بۆچی پێشبینیی هەرەسی خێرای دیناری عێراقیی ناکەم؟ لەبەرئەوەی بانکی مەرکەزیی دۆلاری پێیە. ئەو دێت دۆلار دەخاتە بازاڕەوە تا دینار راکێشێتەوە و نرخەکەی لە ئاستێکدا راگرێت، ئەمەش بوو وایکرد لە ساڵانی رابردوودا بە رێژەیی ئامانجی خۆی بپێکێت و خەڵکیش متمانەی پێ بکەن. لە رووی سیاسییشەوە، ئەمریکا رەنگە نەیەوێت پێی بڵێن " تۆ عێراقت وێران کرد". بەڵام سیستمێکی نەخت(واتە دراو)ی لەم چەشنە لە بونیادەوە لاوازیی خۆی هەیە، لەبەرئەوەی بەبێ دۆلار ئیشەکەی مەیسەر نابێت. ئەی ئەگەر دۆلار نەما؟ بێگومان بەهای دینار هاڕڕە ئەکات، بەتایبەت ئەگەر ئابووریی عێراق هەر وەک ئێستا لەسەر نەوت بژی و نرخی نەوت بشکێت و توانای هەناردەی شمەکی تری نەبێت و ژینگەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی باشتر نەبووبێت، یان ململانێ سیاسییەکانی قورستر ببنەوە. روونتر، حکومەت سیاسەتی دەعم(هاوکاری)ی دینار بەکارئەهێنێت. لە بازاڕی ئازاددا دینار خۆی زۆر هەرزانترە لەوەی حکومەت بە زۆر بەهایەکی بەرزتری پێ بەخشیوە. دڵەڕاوکێی من لێرەدا ئەوەیە کە سیاسەتی دەعمی هەر شتێک سودیشی هەبێت توانای بەردەوامبوونی ئەبەدیی نییە. لای کەم، بانکی مەرکەزیی جگە لە خستنەڕووی دۆلار تەکنیکێکی زیاتری بۆ کۆنتڕۆڵکردنی خستنەڕووی دینار گەشە پێ نەداوە. سیستمێکی لەم چەشنە بە ئاسانیی یاریی پێ ئەکرێت. تۆ کە خاڵی لاوازی کەسێکت دەستکەوت، ئیتر دەتوانیت یاریی پێ بکەیت. ئەمەش وایە. بەشێک لەو دۆلارەی عێراق دەیخاتە بازاڕەوە خۆی ئەکات بە ئێراندا، هاوسەنگیی نێوان خواست و خستنەڕووی دینار لە ناوخۆدا تێک ئەدات، نرخ ئەخاتە هەلەکەسەما. مەسەلەکە زیاترە لە سنورداریی توانای بانکی مەرکەزیی، یان رۆڵی یاریزانە جیهانییەکان، پێشبینیی ئێمەش (تاک و خێزانەکان، وەبەرهێنەران) رۆڵی خۆی هەیە. کاتێک پێشبیینیمان کرد دینار ئامرازێکە لاوازە لە پاراستنی سەروەتەکانمان و ئەبینین بەهاکەی دادەبەزێت، یەکسەر دەچین بۆ بازاڕ و شمەک دەکڕین لە شوێنی. لە لایەکەوە، ئەگەر نادڵنیاییەکە زیادی کرد، ئەوا بەزمەکە ئەقەومێت: دەماودەم قسەوباس ئەڕوات کە "ئەڵێن دینار زیاتر ئەشکێت"، خەڵک خێراتر ئەگەنە بازاڕ و شمەک ئەکڕن، بۆیە خستنەڕووی دینار زیاد ئەکات. لە لایەکەی ترەوە، یەکێک لەو کاڵایانەی ئەیکڕین دۆلارە، چونکە ئەو گرەنتیی زیاترە سەروەتەکەمان بپارێزێت. دۆلار دێتە گیرفانمان و نامانەوێت بە ئاسانیی لە دەستمان بڕوات، چونکە پێشبینیی ئەکەین نرخی بەرزتر ببێتەوە (واتە ئەیشارینەوە). لە پرۆسەی کڕینی دۆلار لە بازاڕی دۆلارەکەدا جارێکی تر دینار ئەخەینەوە بازاڕ و دۆلار رائەکێشینەوە، جگە لەوەی بەشێکی مامەڵەکانیشمان بە دۆلارە(واتە خواست زیاد ئەکات لەسەری). ئەمانەش وائەکەن پێچەوانەی سیاسەتەکەی بانکی مەرکەزیی کە ئەیەوێت خستنەڕووی دۆلار زیاد بکات، بجوڵێینەوە. بۆ نەگبەتیی دینار، جگە لە خۆمان، خەڵکی بیانییش زۆر پێویستیان پێی نییە لەبەرئەوەی ئیشێکی ئەوتۆیان بە عێراق و هەرێمەکەی نییە تا بیکڕن (واتە خواست بکەنە سەری). بە ناشوکوری نەبێت، نە لە شوێنێک ئەژین بە کەڵکی ئەوە بێت بە سەفەر سەردانمان بکەن و لە کرانەوەی کەلتورمان و بە سەلامەتیی پیاسەکردن بە سروشتە جوانەکەماندا چێژ وەرگرن، نە شتێکمان هەیە لە بازاڕدا لێمان بکڕن و هاوردەی لای خۆیانی بکەن (واتە هەناردەی نانەوتییمان لاوازە). کەواتە چی؟ بانکی مەرکەزی ناتوانێت بە کەیفی خۆی کاربکاتە سەر نرخی دینار، متمانەشی بەرەو پوکانەوە دەچێت. دۆلاریش بەم نزیکانە هەیمەنەی خۆی لە دەست نادات. بۆیە بە هەڵەدا دەچیت تەواوی پلانی خۆت سەبارەت بە دینار و دۆلار لەسەر بانگەوازەکانی بانکی مەرکەزیی عێراق داڕێژیت.

عه‌بدولڕه‌زاق شه‌ریف سەرەتای مانگی یەکی ساڵی هەشتاوهەشت، ئێمە دەستەیەک لە سێ کەرتی جیاوازی پێشمەرگەکانی تیپی تایبەتی مەڵبەندی یەکی سلێمانی بەهەورازەکەی زنجیرە چیای چەرماوەندەوە، بەرەو ئەودیوی دۆڵی جافایەتی و جەبهەی فراوانی قەیوان ماوەت دەچوین. محەمەد قاسم، رادیۆکەی بەدەستەوەوەو لەبناگوێدا، لە هاتوهاواردا بو، فتبۆڵێنی نێوان عێراق و کوەیت (خولی خەلیجی عەرەبی یان فارسی) بو، کە ئێستا جەدەلی نێودەوڵەتی لەسەر ناوەکەی دروستبوە! لەبەقای هەتاوی تاوێرێکی هەورازی ئەو زنارەدا پشویەکماندا، ئەو پڕ بەگەروی لەگەڵ دەنگی موئەید بەدریدا، هاواری بۆ ئەحمەد رازی و بردنەوەی تیمی عێراقی لە گەمەکەدا دەکرد ! - تۆ خانەقینیت و ئاسەواری تەعریبت پێوە دیارە  من ئەو قسەیەم کردو ئەو قوشقی بو... زیاتر لەوە وتم ئاخ رۆژێک ئەو تیمی فدبۆڵەی عێراق بکەوێتە کەمینێکمانەوەو یەکەم کەسیان ئەو ئەحمەد رازیە گولـلەباران بکەین. - ئنجا خۆ هەمو کەرتەکە لەسەر ئەحمەد رازی ئەکوژم. وەڵامەکەی محەمەد قاسم لەدڵ و دەرونەوە بو، قسەکانی من شۆخی و توڕەکردنی ئەو بو. چەند هەفتەیەکی کەم و لەپەلاماری هێزە تایبەتەکانی لیوای شەست و پێنج و شەشت و شەشی هێزە تایبەتەکانی سوپای عێراق بۆ سەنگەرەکانمان کە بە (لیوای سەدامی زەهەبی ناسراوبون) لە شاخی کونەکۆتر محەمەد قاسم بەیەک هەنگاو لەتەنیشت خۆمەوە شەهید بو، لاشەکەیمان لە گوندی چۆخماخ ناشت، نازانم تائێستا تەرمەکە براوەتەوە زێدی خۆی یان نا ..! دوای ئەنفالەکان و مانەوەمان لە گەرمیان، کاک قادری حاجی عەلی وەک لێپرسراوی یەکەمی مەڵبەندی یەک، لیستی ناوی چەند خۆفرۆش و خائینێکی بە کاک سوهاد خانەقینی فەرماندەمان دابو، راشیسپاردبو هەرکات رێگەمان کەوتە شاری سلێمانی و دەوروبەری چەند بتوانین و دەرفەت هەبێت وەک ئەوسا ئەیانوت (بەسزای گەل و شۆڕشیان بگەیەنین). دەردەسەری و بێ جێگەونانی وایکرد لەتخوبەکانی شاری سلێمانی و چەمی تانجەرۆ و جارجاریش ناو شاری سلێمانی لەنگەر بگرین. لەمشوری ئەوەدابوین فەرمانی لێپرسراوی مەڵبەند جێبەجێ بکەین ! بەو مەبەستە هەریەک لای خۆمانەوە لەگەڵ دۆست و خزم و رێکخستنەکانی کۆمەڵە کەوتینە سۆراغ و پرسیار، هەموان قورس و گرانی چالاکیەکی وایان بۆ سزادانی ئەو کەسانە باسدەکرد، بەتایبەت ناوەکان زۆریان سەرۆک جاش و ئامر مەفرەزەی تەواری بون و لەو سەروەختەیا کارێکی سەخت بو، بۆ ژیان و مانەوەی تەواوی مەفرەزەکەشمان مەترسیدار بو. یەکێک لە پێشنیازەکانی هاوڕێیەکی رێکخستنی سلێمانی ئەوەبو کە ئەحمەد رازی بکوژین ..! - ئەو کچی پیاوێکی ناوداری شار دەستگیرانێتی و هەمو هەفتەیەک و لەرۆژانی پشو لەبەغداوە دێتە دیەنی و لەو ماڵە دەمێنێتەوە . من کاتی خۆی و کە لەبەغدا دەمخوێند، چیرۆکی خۆشەویستی ئەحمەد رازی و ئەو کچە کوردەم بیستبو، بۆیە یەکسەر بڕوام بە قسەکانی ئەو هاوڕێیە هێنا، وتم باشترین چالاکیە کە لەسەرتاسەری عێراقدا دەنگ ئەداتەوە. دوو شەوی پشوی هەفتە لەگەڕەکی رزگاری بەهاوکاری هاوڕێکانمان لە رێکخستنی کۆمەڵە بۆی دانیشتین، پێدەچو سەفەرو قەدەری ئەو بەنسیبی سزاکە نەبوبێت، بەڵام هەمو ئەو دەیقەو سەعاتانەی بەتاریکی لە کۆڵانەکەی پشتی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی شار لە خەیاڵی ترس و تۆڵەو تەقەو قوتاربونا بوم، محەمەد قاسمی شەهیدی هاوڕێم لەتەنیشتمەوە بو !  بێگوێدانە خۆشەویستی ئەو بۆ ئەحمەد رازی ! ئەم ویست پێی بڵێم : " شۆخی بو خەونەکەی کەڵکی قزلەرو هەورازی چەرماوەند بەڵام هاتەدی"  ئەمویست بۆی بسەلمێنم کە خۆشەویستی ئەو بۆ عێراق هەڵە بوەو کوشتنی ئەم عێراقە رێگە راستەقینەکەیە .!

به‌یار عومه‌ر سەرۆکی حکومەت لە پەیامێکدا دەڵێت ((من بەیەکسانی، سەیری سەرتاسەری هەرێمی کوردستان دەکەم‌ و خۆم بە بەرپرسیار دەزانم بەرامبەر هەموو هاوڵاتیانی هەرێم لە هەموو پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکاندا)). یەکسانی ئەوەیە کە لە زۆنی زەرد موچە هەیە و لێرە نیە؟! یەکسانی ئەوەیە لە زۆنی زەرد بە ملیارەها دۆلار وەبەرهێنان ئەکرێت لە بەنداو و باڵەخانە و ڕێگاوباندا؛ کەچی لە زۆنی سەوز دەرمان لەنەخۆشخانە حکومیەکاندا نەماوە؟! یەکسانی ئەوەیە کە لە هەولێر شەقامی ٢٠٠ مەتری لە پلاندایە و لە سلێمانیش شەقامی ١٠٠ مەتری وەستاوە؟! یەکسانی ئەوەیە کە هەرچی کۆمپانیاکانی نەوت و گاز و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکانە، لە سنوری سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و ڕاپەڕینەوە بە فشار بێت یان بە فریو بردتان بۆ زۆنی زەرد؟! یەکسانی ئەوەیە کە چاوپۆشی گومرگی تەنها لە مەرزی حاجی ئۆمەران دەکەن بۆ ئەوەی کەس ڕونەکاتە باشماخ و پەروێزخان وداهاتەکانیان وشک بکات؟! یەکسانی ئەوەیە کە دەچن بۆ ئیمارات و قەتەر و کۆمپانیاکانیان بانگهێشت ئەکەن کە سەرمایە و پرۆژەی زەبەلاح لەهەولێر و دهۆکدا بنیادبنێن و هەلی کار دروستبکەن؛ بەڵام دیاری جەنابتان بۆ ئەم دەڤەرە، پێدانی فەوج و چەک و پارەیە بە خەڵکانی شەڕانگێز و ڕێگر ولەیاسادەرچوو بۆ دروستکردنی پشێوی و پاشاگەردانی؟! یەکسانی و حوکمی یاسا، بریتیە لە پیلانگێڕی بۆ دەستبەسەرداگرتنی گازی چەمچەماڵ و هەژارترکردنی ئەم دەڤەرە؟! یەکسانی و حوکمی یاسا، ئاودیوکردنی سەرۆکی پەرلەمان و کۆمەڵێک وەزیرە کە تەسلیمی ئەجێنداکانی پارتی نەبوون؟! یەکسانی و دەوڵەتی یاسا، شاردنەوە و داپۆشینی کێشەکانی زۆنی زەرد و فیتنەیی و گەورەکردنی کێشەکانی زۆنی سەوزە لە میدیا نەوتاویەکانتاندا؟! دواجار جەنابت باسی چەسپاندنی یاسا دەکەیت؛ دەکرێت بزانین بۆچی لە کەیسی سەردەشت عوسمان و سۆرانی مامە حەمەدا، یاسا و ویژدان بەرقەرار نەبوو؟! باسی کێشەی کۆکردنەوەی داهات و کێشەی بانکەکانی سلێمانی دەکەن، بەڵام ئەوەی کە دەستی باڵای هەبوو لە ساغکردنەوەی چەکەکانداو بانکەکانی سلێمانی تاڵان کرد، خۆتان داڵدەتان داوە. باسی دروستکردنی هێزی نیشتیمانی دەکەن، کەچی زۆربەی چەک و هاوکاری هاوپەیمانانتان دا بە (هێزەکانی ٨٠ و زێرەڤانی) و کەمترینی بەر (هێزەکانی ٧٠) و ئەم سنورە کەوت. جەنابتان باسی دەوڵەتی موئەسەساتی دەکەن، بەڵام لە چ وڵاتێکی موئەسەساتیدا هەبووە کەسێک لەیەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش بێت و ئامادە نەبێت دەستبەرداری هیچ کام لە پۆستەکانی بێت؟! بەڵام بەداخەوە ململانێکانی یەکێتی و گۆڕان و شلکردنی ئیرادەیان بۆ پارتی ئەم دۆخەی خوڵقاند، کە ئێستا بەسەر خۆیان و دەڤەرەکەشدا شکاوەتەوە. ئێستاش درەنگ نیە و تەنها چارەسەر بەهەرێمکردنی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕینە. فرۆشتی نەوت و گازی ئەم دەڤەرە لەڕێی حکومەتی عێراق و گەڕاندنەوەی داهاتەکەی بۆ خەڵکی سنورەکە، دەتوانێت موچە و ژێرخانی ئابوری بە شێوەیەکی خێرا پەرەپێبدات. ئەرکی هەموومانە کاری بۆ بکەین.

✍🏽 حسین علی شریف زۆرتان لەسەرم نییە هەتا سوێندتان بۆبخۆم، بەڵام کە یەكەمجار کوبەم لە ماڵی مامۆستا جەبار خانەقینی بینی، وامزانی دۆینەیە! کە فەرمویان لێکردم، یەکسەر گوتم: ناخۆم خۆیشمان هەمانە، بەڵام کە منداڵەکانم بینی گازیان لە کوبەکە گرت و کشمیش و قیمەی ناو کوبەکەم بینی ، ئەوجا زانیم چ پەنێکم داوە و لە دڵی خۆما ئەمگوت: دە فلس مەولوی ئیمام قاسمی بیرکێ وێ یەکجاری تر فەرموم لێبکەن! ئەڵبەتە لەوکاتەدا کە چاوەڕێی خوڵکێکی تربووم، خەفەتم بۆئەوە ئەخوارد کە لە دە فلس زیاترم پێنەبوو کە بیکەم بە مەولوی ئیمام محمدی خۆرەتاو،  چونکە ئەوکات ئێمەیان وا تێگەیاندبوو کە مەفعولی خەیرەکانی ئیمام محمدی خۆرەتاو لە هی ئیمام قاسمی بیرکێ بەهێزترە، هەربۆیە ئەگەر پارەکە کەم بوایە نەمانئەوێرا تەکلیف لە ئیمام محمد بکەین! ئیتر بە درۆی خۆشمان هەمانبوو، هەلی خواردنی کوبەم بۆ یەکەم جار لەدەست دەرچوو! بەر لە چەندساڵێک کە گەڕاینەوە بۆ کوردستان، لەگەڵ خۆماندا دیارییەکمان بۆ کەسێک بردەوە، کە ڕۆشتین بۆ ماڵیان و دیارییەکەمان دایە دەستی پیاوەکە، ئەویش لە ژێر لێوەوە گوتی: عەزیەتتان بۆکێشا خۆ لێرەش هەمووچتێک هەیە ! کچە بچوکەکەم ئۆقرەی لەبەر هەڵگیرابوو و هەر ئەیچپاند بە گوێی مندا و ئەیگوت بۆچی دیارییەکە ناکاتەوە؟ ئیتر دوایئەوەی ناچاربووین کە باسەکە کەشفبکەین، کابرا دیارییەکەی کردەوە و دووبارە لە ژێر لێوەوە و گوتی: دەستتانخۆش و دیارییەکەی خستەوە ئەولاوە! دیسانەوە کچەکەی من دەستی کردەوە بە چپە چپ و ئەمجارە ئەیگوت:  حەزی لێ نەبوو! لێرەدا ڕوبەڕونەوەی کچەکەی من و خاوەن ماڵەکە، ڕوبەڕونەوە و شەڕی نێوان دوو کەلتوری جیاوازبوو! زۆرینەی  مرۆڤەکانی ئێرە ساڵانە لانی کەم چەند دیارییەک وەرئەگرن و چەند دیارییەکیش پێشکەش ئەکەن، لە زۆربەی بۆنە تایبەتییەکاندا کە دیاری وەرئەگیرێت( جگە لە دیاری کرسمس کە ئەبێت لە ڕۆژی بیستوچواری دوانزەدا دیارییەکان بکرینەوە) دیاری بۆنەکانی تر، ئەبێت هەرلەوکاتەدا بەبەرچاوی کەسەکەوە بکرێتەوە و بە ڕویەکی شیرین و گرنگیپێدانەوە سەیری دیارییەکەبکرێت، ئەگەرچی دیارییەکە نرخەکەشی زۆرنەبێت یان ئەگەرچی لەهەمان ئەو شتەشت هەبێت کە بۆت هاتوە، ئەبێت کاردانەوەی وەرگرتنی دیارییەکە گەرموگوڕبێت! لەبەرئەوەی لە کەلتوری ئێمەدا بەڕادەیەکی زۆر کەم گرنگی ئەدرێت بە دیاری پێشکەشکردن و وەرگرتن، زۆرجار لە کاتی وەرگرتنی دیاریدا نازانین چۆن مامەڵە بکەین! دەستتخۆشبێت بۆ عەزیەتت کێشا خۆ لێرەش هەمووشتێک هەیە، وەڵام و کاردانەوەیەکی زۆر خراپە بەرانبەر کەسێک کە دیارییەکی بۆ هێناویت! کورە عەزیەتت بۆکێشا، بەخوا دە دانەی هەرلەوەی تۆ هەیە، ئەوپەڕی بێڕێزییە بەرانبەر ئەوکەسەی کە دیاری بۆ مناڵەکەت هێناوە! دەستتخۆشبێت بەخوا خاڵیشی چوار دانەی بۆ ناردۆتەوە هەر بەکاریشی ناهێنێت،  خۆشم چواردانەی مارکەم هەیە هەر بەکارم نەهێناوە، ئەوپەڕی نارۆشنبیری و بێ ئەتەکێتییە بەرانبەر کەسێک کە تۆی لەبیربوە و بەسەری کردویتەوە! ئەوکەسەی کە دیارییەکت پێشکەش ئەکات، ئەزانێت کە تۆ نە برسیتە و نە موحتاجیت، کەواتە پێویست ناکات یادی بخەیتەوە کە تۆ لەوە زیاترت هەیە، ئەوەی ئەو ئەیەوێت تەنها گوێپێدان و گرنگی پێدانێکە ئەگەرچی بە درۆشەوەبێت هەرئەبێت ئەوە نیشانبدەیت! مەبە بەو ژنەی کە هەردوو گورچیلەی وەستابوو، دوایئەوەی گەیاندبویانە نەخۆشخانە و زەرعی گورچیلەیان بۆکردبوو، کە بەنجەکە بەریدابوو، پرسیبووی: کێ گورچیلەی خۆی پێشکەشکردم؟ ئەوانیش گوتبوویان، نازمی مێردت! ئەویش لەبری سوپاسگوزاری، یەکسەر گوتبوی: خوا ئەزانێ گورچیلەی وە چەن ژنی تریش داوە! دیاری بە  بەرز و نزمی نرخەكەی ناپێورێت،  دیاری بەوە هەڵئەسنگێنرێت، كە كەسێك تۆی لەبیربوە و بەسەری كردویتەتەوە!

ئەنوەر کەریم  ئەردۆگان دەیەوێت دەسەڵاتەکەی بۆ دەیەی سێیەم درێژبکاتەوە، ئەوانەشی خوازیاری رۆیشتنی ئەردۆگانن گەشبین نین بەوەی دوای ئەو کێ دێت و چی ڕودەدات؟  لە پرسیاری ئەوەی لە ناو ئەو هەڵبژاردنە گشتییانەی لە ساڵی 2023 دا لە وڵاتانی جیهان بەڕێوەدەچن کام هەڵبژاردن گرنگە؟ ڕەنگە هەڵبژاردنەکانی نایجیریا کە لە مانگی شوباتدا ئەنجام دەدرێت گەورەترینیان بێت، بەهۆی ژمارەی دانیشتوانەوە. هاوکات هەڵبژاردنەکانی پاکستان کە لە مانگی تشرینی یەکەمدایە زۆرترین ناکۆکی و نارەزایەتی تیابێت. بەڵام گرنگترینیان کە گومانی پرسیاری تێدا نیە، ئەوەیە کە لە تورکیادا ڕودەدات. هەڵبژاردنی (18/6/2023) کە تێیدا ئەردۆگان دەیەوێت دەسەڵاتی خۆی بۆ دەیەی سێهەم بەسەر تورکیادا درێژبکاتەوە، دەرئەنجامەکەی دۆخێک دروست ئەکات لە ڕووی جیۆ سیاسی و ئابوریەوە لە واشنتۆن و مۆسکۆ و پایتەختە ئەوروپیاکان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوەڕاستی ئاسیا و ئەفریقادا حساباتی بۆ ئەکرێ. ئەوەی لە تورکیا رووئەدات  تەنها لە تورکیادا نامێنیتەوە. ( زیا میڕاڵ) کە یەکێکە لە (ئەندامی سەنتەری بەرگری و ئاسایشی پەیمانگای یەگرتوی شاهانە) دەڵێت؛ "لەوانەیە تورکیا زلهێزێکی مامناوەندی بێت، بەڵام زلهێزەکان پشکیان لە هەڵبژاردنەکەیدا هەیە". کاریگەری ئەنکەرە لە کاروبارەکانی جیهاندا بەڵگەیەکە بۆ دەستکەوتەکانی ئەردۆگان لەماوەی درێژخایەنی سەرۆکایەتییەکەیدا، هاوکات لە هەڵبژاردنەکاندا لە ناوەوە و لەدەرەوە بە دیمەنێكی سەیر هەستی وروژاندوە .   ئەوەی کە دەخوازێت ئەردۆگان لە (19ی حوزەیران)دا دەسەڵات جێبهێڵێت ناتوانێت گەشبین بێت بەوەی چی ڕوئەدات و کێ دەبێت بەسەرۆک. سەرۆکە ڕۆژئاوایەکان دڵیان خۆش دەبێت کە ئەردۆگان لەم هەڵبژاردنەدا بدۆڕێت، چونکە ئەو بە بەدەستهێنانی سیستەمی بەرگری مووشەکی (S400) لە ڕووسیا ئاسایشی ناتۆی تێکداوە، هاوپەیمانییەکەی لەبار بردووە بە ڕێگریکردن لە ئەندامێتی سوید و فینلاند، چەندین جار هەڕەشەی بەلافاوکردنی پەنابەرانی بەرەو ئەوروپا کردووە و لە چەند مانگی ڕابردووشدا وتاری شەڕانگێزانەی زیاتری بەرەو یۆنان فڕێداوە.  پەیوەندییەکانی ئەنقەرە لەگەڵ واشنتۆن بە ڕادەیەک ئاڵۆزتر بووە کە بەرپرسانی باڵای تورکیا ئەمریکا بە پشتیوانی لە کودەتاچییەکان دژی ئەردۆغان و هاوبەشی لەگەڵ گرووپە تیرۆریستییەکان تۆمەتبار دەکەن.  دۆخی ئەمریکاو ئەوروپا باشتر ئەبن ئەگەر ئەردۆگان هەژمونی نەبێت لە کاروبارەکانی جیهاندا، لەم کاتەی کە بەریەکەوتنەکانیان لەگەڵ فلادیمیر پۆتین دا چووتە دۆخێکی هەستیارەوە. کارە سودبەخشەکەی ئەردۆگان تەنها ئەوەیە کە قسە لەگەڵ پوتیندا ئەکات، هاوکات یارمەتی ئەوەیدا کە ببێت بەنێوەندگیر لە نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیادا و بەهۆیەوە دانەوێڵەو و ڕۆنی ڕووەکی ئۆکرانیا گەیشتنە بازاڕەکانی جیهان، لەهاوینی ڕابردوودا. بەڵام ئەردۆغان هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ڕاگرتنی "هاوڕێ ئازیزەکەی" ڤلادیمێر نەبوو.  زۆر لەبازنەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکاو ئەوروپادا بەو هیوایەوە خۆیانه هەڵواسیوە، کە بتوانن ئەردۆگان  فریو بدرێت و لەو پەیوەندیە سیاسییە ساردە بگەڕیتەوە بۆ لای ئەمریکاو ئەوروپا، شرۆڤەکاری سیاسی (سەلیم کۆرو) دەڵێت "دنیا بینی ئەردۆگان زۆر توندڕەو ترە لەوەی کە ڕۆژئاوایەکان هەستی پێدەکەن" بە ووتەی ئەو "ئەو مەرام و ویستەی ئەردۆگان هەیەتی بۆ دەوڵەتەکانی دراوسێی ئەو تەواوکارییە نیە کە ئەمریکاو ئەوروپا ئەیانەوێت بەڵکو دەیەوێت جێگایان بگرێتەوەو دژایەتیان بکات".  (سینان ئولگن)، بەڕێوەبەری دامەزراوەی بیرکردنەوەی ئەستەنبوڵ (EDAM Think Tank) دەڵێت؛ "ئەگەر ئەردۆغان شکستی هێنا، جێگرەوەکەی تورکیا ئەگوازێتەوە بۆ سیاسەتێکی دەرەکی جیاواز لە ئەردۆگان کە بەدڵی ئەمریکاو ڕۆژئاوابێت ". بەڵام ئەم کارە ئاسان نیە. مانای ئەوە نیە کە بە کۆشەی (180) پلە تورکیا پێچدەکاتەوە، چونکە ئەردۆگان 20 ساڵە تۆو ئەچێنیت لە دام و دەزگاکانی تورکیا هەر لە (حکومەت، سوپا، ئەکادیمیاکان، دامەزراوە ئاینیەکان و میدیا) بەدنیا بینییەکی توندڕەوانە. ئەگەر حکومەتی تازە هەبوو لە (19-6-2023) ئەوا ئەبێت ئەو تەلارانەی کە ئەردۆگان دروستی کردوە هەڵیانوەشێنیتەوە. ئەو ئەرکەش گرانە چونکە (ئاک پارتی) بەشێکی گەورە پێکدەهێنێت لە پەرلەمانی تورکیا، بە دڵنیایەوە بەرەنگاری توندی گۆڕانکاریەکان ئەکەن، ئەردۆگان بۆ دەیەیەک ئەبێت کە ئەیەوێت دەوڵەتە عیلمانیەکەی ئەتاتورک لاوازبکات. ئاک پارتی لەو ماوەیەدا فراکسیۆنێکی پەرلەمانی گەورەی هەبووە، ئەمەش مانای ئەوەیە کە دوای ڕۆیشتنی ئەو ئەنادۆڵێکی سەقامگیر نابێت. تورکەکان بەجۆرێک بیر لە سەرۆکەکەیان ئەکەنەوەو بەجۆرێکی تر بیر لە سیاساتەکانی ئەکەنەوە. لە مانگی تشرینی دووەمی 2022 بە پێی ئاماری (Metro poll) ڕێژەی دەنگەکانی ئەردۆگان بەرزبۆتەوە بۆ 47.6% بەرامبەر ساڵی پار کە دەنگەکانی 39% بووە. ئەمەش نیشانەی سەرکەوتنێکی گەورەیە بۆ سەرۆکێک کە ئەوەندە لە دەسەڵاتدا بێت لە وڵاتانی دیموکراسیدا، ئەو دژە هەڵوێستانەی کە بەرامبەری گەورە بووە لەئیستادا، زۆرترین بەرەو خوارەوە چوون لە سەرکرایەتی ئەردۆگاندا بەهۆی سیاساتە ئابوریەکەوەیەتی کە ئیستا دروستبووە، بیرکردنەوە سیحراویەکەی ئەرۆگانە کە هەیەتی لەسەر (رێژەی سوودی بانکی) کە بۆتە هۆی ئەوەی هەڵئاوسانێکی زۆری ئابوری دروست ببێت و لیرەی تورکی لاواز بکات و وەبەرهینان تووشی کەمخوێنی بکات. هەر لەبەر ئەمەشە کە زۆربەی ئامارەکان وا پیشانی ئەدەن کە وڵاتەکەیان بەرەو ئاراستەیەکی پێچەوانە و هەڵە ئەڕوات. هەڵئاوسانی بەرز وایکردوە چاپی دراوی تورکی زیاد بکرێت لە لایەن بانکی ناوەندییەوە. کەواتە بۆچی هێشتا زۆر کەس چاویان لە ئەردۆغانە بۆ ڕاستکردنەوەی ڕێڕەوی تورکیا؟ بەشێک لە هۆکارەکەی ئەوەیە کە کەس نازانێت کێ رکابەری ئەردۆگان ئەکات بۆ ئەوەی دەسەڵات وەربگرێت. هەر چەندە لە ئۆپۆزۆسیۆن بەرەیەکی (6) لایەنە بەناوی (بەرەی یەگرتوو)ەوە دروستبوە بۆ ڕکابەری ئەردۆگان بەڵام ئەوە کەمتر لە شەش مانگی ماوە بۆ هەڵبژاردنەکان، نەیانتوانیوە کەسێک بکەن بەکاندید بەرامبەر ئەردۆگان کەسەرۆکایەتی ئەو بەرەیە بکات، هەرچەندە 2 کاندیدی نافەرمی هەیە کە هەردووکیان لە پارتی  (CHP)ن کە (ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبوڵ و کەمال کلیچدارئۆغڵو سەرۆکی دێرینی پارتەکەیە).  ئەم (6) لایەنە تائیستا لەسەرخۆ و هێواشن لەوەی کە ستراتیجییەتێکی وورد دابرێژن بۆ باشترکردنەوەی دۆخی ئابوری تورکیا، لە سەرەتای مانگی ڕابردوودا (CHP)  دواجار پەردەی لەسەر شتێک لادا کە زیاتر لە کارنامەیەک دەچوو، ئەوەی کە زۆتر سەرنجی ڕاکێشا ئابوری ناسی زانکۆی ( ماسەسوتی بۆ تەکنەلۆژیا) (دارن ئەکیم ئۆگلو) بوو کاتێک "وەک بەڵێنێک بەناو هەوادا بڵاوبووە" ناوینا. یەکێکی تر لە ناو بەرەی (6) لایەنەکە پڕۆفیسۆر(بێڵجی یاڵمز)ە کە وەک سەرکردەیەک باس دەکرێت، ئەردۆگان بەباشی ئەزانێت بەرامبەرەکەی (کمال کلکچدار ئۆگلۆ) بێت کە 12 ساڵە سەرۆکی(CHP) یە، بەڵام زۆر لە شیکەرەوە سیاسیە تورکەکان (ئەکرەم ئیمام ئۆگلۆ) وەک کاریزمایەک ئەبینن بەرامبەر بە ئەردۆگان. کە بۆ دووەم جار بوو بە سەرۆکی شارەوانی ئەستنبوڵ لەساڵی 2019 دا، دوای ئەوەی کە کانیدیەکەی ئەردۆگان دەنگی یەکەمی نەهێنا سەرەڕای ئەو هەموو ئابڵوقەیەی لە سەر (ئیمام ئۆگلۆ) هەبوو، هەرچەندە مانگی ڕابردوو تاوانبار کرا بەوەی کە سوکایەتی بە ئەندامانی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان کردوە. بەڵام ئەم تاوانبار کردنە وایکرد کە ئۆپۆزۆسێۆن یەکبخات و لە پشتییەوە ڕابوەستن و (ئیمام ئۆگلۆ) وەک کاندیدی سەرۆکایەتی بیری لێبکرێتەوە. (ئایسە زاراکۆڵ - پڕۆفیسۆر لە زانکۆی کامبریجی بەریتانیا) دەڵێت؛ "چانسی زۆر بۆ (ئیمام ئۆگلۆ) یە هەرچەندە یاساکانی هەڵبژاردن ڕێگا دەدات (ئیمام ئۆگلۆ) بەردەوام بێت و خۆی هەڵبژێرێت لە کاتێکدا کە پارێزەرەکەی دژایەتی تاوانبارکردنەکەی ئەکات".  بەڵام ئەردۆگان تا ئیستاش دەتوانێت بە ژمارەیەکی زۆر کێبڕکێی دەنگی رکابەرەکەی بکات. بەتایبەتی ئەگەر دۆخی ئابوری تورکیا لە بەهاری ئەمساڵدا بڕێک بەرەو باشبوون بڕوات. ئەردۆگان  حساب لەسەر ئەو وەبەرهێنان و پارەدارکردنەی بانکی ناوەندی ئەکات کە ئیماراتی عەرەبی و سعودیە دەیکەن، هاوکات پوتین بەڵێنی داوە بە تورکیا وەک ناوەندیكی دابەشکردنی نەوت و گازی ڕووسیا بێت بۆ ئەوروپا، قسەکردنەکەی ئەردۆگان لە بارەی دۆزینەوەی گازی سروشتی لە دەریای رەشدا کە نوقڵانەی ئەوە لێ ئەدا داهاتی زۆر ئەگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا، مانگی ڕابردوو کە بڕیاریدا هەقدەستی کەمترین مووچە بەڕیژەی ٥٥% بەرزبکاتەوەو موچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی بەرزکردەوە، بە پێوانەیەکی گەورە مەسەلەی کوردی کرد بەدوژمنی تورکەکان و وەک تیرۆریست ناساندونی لای ڕۆژئاوایەکان، شەڕە کەلتوریەکەی گەیاندە لوتکە بەرامبەر ڕەگەزخوازەکان و بەهای خێزانی لە ئیسلامدا بەرزنرخاند. هەڕەشەکانی لەسەر یۆنان و حەماسەتە ناسیۆنالیستەکانی تورکی گەیاندۆتە لوتکە، ئەم تەکتیکانە یارمەتی ئەردۆگانی داوە بۆ هەڵبژاردنەکانی پێشوو، لەوانەشە بۆ ئەم جارەش هەتا تورکەکان ئەڕۆنە سەر سندوقەکانی دەنگدان هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە. -    Bobby Ghosh, The World’s Most Important Election in 2023 Will Be in Turkey, Bloomberg, January 9, 2023; https://www.washingtonpost.com/business/energy/the-worlds-most-important-election-in-2023-will-be-in-turkey/2023/01/09/ac2cf916-8fe3-11ed-90f8-53661ac5d9b9_story.html  

عەبدولڕەزاق شەریف  ئەم مەسولانەی ( ی ن ک و ب گ ) ، فەزیحەتەکانیان نهێنیەکی پەنهان و شاراوە نەبوە ! ئەوەی تازەیە ئەو بەدزمانیەیە کەخۆیان لەم سەروەختەی روخانی حیزبەکانیاندا، وەسفی یەکتری پێدەکەن، دواتریش دوو هاوڕێی دێرینی خۆیان ئاسا، دەکەونەوە نێوانیان، ئیتر لەئاشکراکردنی بەڵگەکانیان و چیرۆکی پشت و پێشی راستی تاوانەکانیان  بێدەنگ دەبن، وەک پشوی جەنگاوەرێکی شکستخواردو  خۆیان بۆ گەیمێکیتری شەڕەکە ئامادە دەکەنەوە . کاتێک ئایکۆن و رێکخەرەکەی بزوتنەوەی گۆڕان لەفەزیحەیەکدا، بەغەرامەیەکی قورسی نیوملیۆن کرۆنی و تۆماری ناوەکەی لەلیستی رەشی وڵاتانی ئەسکەندەناڤیا لەدادگا مەرەخەس دەبێت . ئیتر هەمو بەرگریکردنەکەی لەتاوانەکە ئەوەیە لەتۆمارێکی دەنگیدا هاوڕێیەکی دێرینی بە زمانلێدان و ناردنی بەڵگەی فەزاحەتەکەی بۆ پۆلیس و دادگای سوێد تۆمەتبار دەکات ! وەک ئەوەی ئەگەر ئەو ئیخباریە نەکرایە ئیتر ئەم تاوانەکەی بۆ هەتا هەتایە ئەشاردرایەوە و کەس پێی نەدەزانی، کە بەپێی هەمو یاسا زەمینی و ئاسمانیەکان ئەو زمانلێدانە لەتاوان و تاوانباران رێگە دروستەکەیە ( ئەوەی شارەزای سزای یاساکانی ئەوروپاش بێت دەزانێت  بڕە پارەی دیارکراو بۆ سزادان، بەپێی بچوکی و گەورەیی تاوانەکە، دادگا لەسەر تاوانبار دەیسەپێنێت ). فایلەکانی (بازرگانی، فەساد و خیانەت) کە ئێستا سەرکردەکانی ی ن ک ، بەتۆماری دەنگی یەکتری پێ تاوانبار دەکەن لەمێژە باسکراوە و هەوڵدراوە کە بگاتە دادگا، پێش هەمویان خودی سکرتێری گشتی رێگریکرد ! هەمو ئەو زاتانەی ئێستای  ناو (ب گ و ی ن ک ، کە ئەوسا پێکەوە بون) پشتیوانی بڕیارەکانی بون .  دکتۆر کەمال فوئاد سەرۆکی ئەو لیژنەیە بو کە بۆ لێکۆڵینەوە لە فایل و فایلدارەکان پێکهات، نوسراوێکی رەسمی بۆ بەرپرسی پەیوەندیەکانی یەکێتی لەتورکیا کرد، وەک یەکەم کەس لەبەردەم لیژنەکە ئامادە بێت، بەهرۆز گەڵاڵی کە لە فایلەکەدا  بە (بورهان یاسین)، ناوە راستیەکەی خۆی هاتبو !    هەمان ئەو نوسراوەی بە ( فاکس ) لە ئەنقەرەوە بۆ سکرتاریەت لە قەڵاچوالان ناردبۆوە، دواترێش بە پەراوێزێکی مامجەلالەوە جارێکیتر بۆ لیژنەکەی لە مەکتەبی سیاسی ناردەوە . سکرتێری گشتی بەشێوەیەک لە پەراوێزی نوسراوەکەیا نوسیبوی" گ .. ان خوارد " توڕەییەکەی خۆی لە پیتەکاندا جێگە کردبۆوە . بەدوایدا، دکتۆر کەمال بەدڕدۆنگی گەڕایەوە بۆ ئەڵمانیا .! لیژنەکەش بۆ هەتا هەتایە هەڵوەشایەوە .  ئەم هەڤاڵ مەلا بەختیارەش کە ئێستا باس لە فایل دەکات لەجیاتی پشتیوانیکردن بەئومێدی چونە جێگەکەی بەرپرسی دەستەی کارگێڕ  بەبێدەنگی تەمەنای نەگەڕانەوەی دەکرد، دواجار و دوای وازهێنانی دکتۆر کەمال فوئاد پێی گەیشت ، هەر عومەری سەید عەلیش پێشنیازی لێخۆشبون یان نەبونی لەپلیۆمەکەی قەڵاچوالاندا، بەشێوەیەک خستە دەنگدانەوە کە خۆیشی سەرسامی بەچەپڵەلێدانی هەردو بیروڕا جیاوازەکە دەربڕی . بۆ ئەوەی ئەو پەراوێزەی مامجەلال نەبێتە مشتومڕی بون و نەبون ! جارێکیتریش لەسەر نوسراوی بەڕێوەبەرایەتی تاپۆی سلێمانی هەمان دەستەواژەی نوسیبوو ( کاتێک رەزامەندی لەسەر عەریزەیەکی ئاواتی شێخ جەناب ئەدات بۆ تاپۆکردنی خانوە حکومیەکەی سەرچناری کە دوای راپەڕین داگیریکردبو،  بەڕێوەبەری تاپۆ بۆ قەڵاچوالانی دەنێرێتەوە و دەنوسێت ئەم رەزامەندیە  بۆ هەردو زەویەکەیە ؟  چونکە خاوەن عەریزەکە هەم ژمارەی زەوی خانوەکە و هەم ژمارەی زەویەکی  بەردەمی خانوەکەشی تێهەڵکێش کردبو ) بۆیە مام هەمان دەستەواژە و بەهەمان توڕەیی دەکاتەوە بە پەراوێزی عەریزەکەی ئاواتی شێخ جەناب .!  دواتر ئەویش تەنیا خانوە هەزار مەتریەکەی بەنیسب بوو، نەیتوانی باخەکەی بەردەمی ناوش بکات . ئێستا کە دەڵێن بازرگانە ملیۆنەرەکان ، فایلدار  و چەتە و ....هتد   هەمویان راستدەکەن بەڵام لە سوئێد  دادگا  هەبو سەید عومەر بەرکەوت ، چونکە لەکوردستان دادگا بەدەست خۆیانەوە بو، کەسیشیان زاتی روبەروبونەوەی بڕیارەکانی سکرتێری گشتیان نەبو ! وەیانەخۆ پشتیوانی بون ! بەکەریمی تێپەڕی . بێدەنگی لەوەڕە پاکژەکەی ئەوسایان و قسەی ئێستای دوای کەوتنیان، چاوەڕوانی گەیمێکی تری شەڕەکە و هەڵدانەوەی فایل و مەلەفی خیانەت و گەندەڵی زیاتریان بەم زوانە لێدەکرێت .

د. دانا حه‌مه‌عه‌زیز ١- لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ دەزگای ڕاگەیاندن (ناوەڕاستی ئابی ١٩٩١) ، مامجەلال وتی "ساڵی ١٩٨٦ چووم بۆ لای ئایەتوڵا خومەینی، وتم جەنابی ئیمام بەبێ ڤیزە و پاسپۆرت هاتوم، لە وەڵامدا وتی جنابی اقای تاڵەبانی در اسلام مرز نیست! منیش لە دڵی خۆم دا وتم تۆ سەیریکە لێرە چی ئەڵێ و لەولاشەوە لەسەر سێ دورگەی زۆر بچوك ئامادەیە گەورەترین شەڕ لەگەڵ موسڵمانانی ئیمارات و عەرەب هەڵگیرسێنێت، ڕیگە نادات جگە لە فارسی، مناڵانی کوردو ئازەر و بەلوچ بە زمانی دایکیان بخوێنن". ٢- لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ بەرنامەی 60 minutes ی کەناڵی CBS ی ئەمریکا کە ساڵی ١٩٧٤ ئەنجام دراوە، موحەمەد ڕەزا شای ئێران بە توندی بە گژ ڕۆژنامە نوسی بەناوبانگی ئەمریکا "ماریۆن وەڵێس"دا دەچێتەوە کە لە پرسیارێکدا لە جیاتی کەنداوی فارس بە کورتی دەڵێت کەنداو، شا پێی ئەڵێ بۆ بەتەواوی ناوی ناهێنیت یانی لە قوتابخانە نەتخوێندوە ئەو شوێنە ناوی چیە؟ ئەویش دەڵێ بەڵێ کەنداوی فارس. هەر لەو دیدارەدا، شا دەڵێ من کەسێکی ئیماندارم، لە تەمەنی شەش ساڵیدا خەوم بەخودا وە بینیوە، من بە هیدایەتی ئەو، حوکمی ئەو جێبەجێ دەکەم" شا توڕە دەبێت کاتێك وەڵێس پێی دەڵێت شانشینی ئێران پەیوەندی تایبەتی لەگەڵ ئیسرائیل دا هەیە، شا دەڵێ ئەو قسەیە ناڕاست و ناڕەوایە، شا دەیەوێت بڵێ پەیوەندیمان لەگەڵ هەندێك وڵاتی عەرەبی (ناڕاستەوخۆ مەبەستی شیعەکانی لوبنان و سوریا)، باشترە وەك لەگەڵ ئیسرائیل. شا شیعە بوو، ئاینی فەرمی مەملەکەتەکەشی شیعەی دوانزە ئیمام بوو، لای شا و لای خومەینی و لای جمهوری ئیسلامی ئەمڕۆ، ئێران دەوڵەتێکی فارسی یە( ئەگەرچی ڕێژەی فارس ناگاتە نیوەی ژمارەی دانیشتوان)، لای ئەوان ئیسلامی شیعە، جگە لە ناسنامە و ڕەمزێك بۆ نەتەوەی فارس، هیچ نرخێکی نیە. بە کورتی شا لە خومەینی شیعە تر و خومەینی لە شا قەومی تر بوو. لای سەدر و جەماعەتەکەشی عێراق و خەلیج، عەرەبین و، ئیسلام ئەوکاتە پیرۆزە کە عەرەبی بێت، بۆیە سەدام لە سەدر ئیسلامی تر و سەدریش لە سەدام قەومی ترە. لای ئەمان موسڵمانی ڕاستەقینە ئەوەیە عەره‌ب بێت، لای ئایەتوڵاکان و موحەمەد ڕەزا شاش، شیعە ی ڕاستەقینە ئەوەیە فارس یان لانیکەم ملکەچی فارس بێت. کەنداوی فارس یان خەلیجی فارس Persian Gulf ئەو دەریایە کە لە باکورەوە بە پارێزگای بەسرەی عێراق و دەوڵەتی کوەیت، لە باشورەوە بە پارێزگای موسەندەم ی سوڵتانشینی عومان و تەنگەی هورمز، لە خۆرهەڵاتەوە بە ناوچەی فارس نشینی ئێران و لە خۆرئاواشەوە بە هەریەکە لە ئیمارات و قەتەر و سعودیەی عەرەبی دەورە دراوە. قەشم و بەحرەین گەورەترین دورگەی خەلیج ن. خەلیجی فارس کە هەندێك جاریش پێی دەوترێت خەلیج، ڕوبەرەکەی ٢٥١ هەزار کیلۆمەتر دووجایە ( زیاتر لە نیوەی عێراق)، تێکڕای قوڵیی ئاوەکانی خەلیج لە نێوان ٥٠ بۆ ٩٠ مەتر دایە. خەلیج ی فارس، بەشێوەیەکی سروشتی و بە ڕونیی ناوچە شاخاویەکان ی نیشتیمانی فارسەکان لە بیابان و دەشتاییەکانی نیشتیمانی عەرەبەکان جیا ئەکاتەوە. لە ماوەی ٤٥٠٠ ساڵی ڕابردوودا لە سەردەمی ئەکەدیی، بابلی، ئاشوری، ئیمپراتۆریەتی یەکەمی فارس و دواتریش لە سەردەمی ئەسکەندەر ی مەقدۆنیدا لە هیچ شوێنێکدا، ئەم دەریایە، ناوی عەرەب و عەرەبی پیوە نەبوە. بابلیەکان پێیان وتوە دەریای سەرو ئەکەد، ئاشوریەکانیش پێیان وتوە دەریای تاڵ، لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی یەکەمی فارس و دواتریش لە سەردەمی کۆرش ی گەورە و ئەسکەندەری گەورە دا، هەر پێی وتراوە دەریا یان کەنداوی فارس. ئێستا "کەنداوی فارس Persian Gulf" ناوی نێودەوڵەتی ئەم دەریایە و لە فەرهەنگی نەتەوە یەکگرتوەکان یشدا هەر بەم ناوە جێگیر کراوە.

چیا عەباس پرسە هەستیارەکانی کوردستان بە هەڵدانی زارەکانی بەخت و مەزاج و بەرژەوەندی کاتی و هروژاندنی ناکۆکی و ململانێی ناوخۆیی و پشتئەستور بە وڵاتان و هێزە دەرەکییەکان بە خزمەتی کورد ناشکێنەوە. گەلێک لە ئەزمونەکان دەییسەلمێنن ئەو جۆرە کارکردنە هەمیشە ماڵوێرانی و لاوازبونیان لێکەوتۆتەوە. بزانین قۆناغەکانی مێژو چیمان پێدەڵێن! قۆناغە گرنگەکانی نیو سەدەی باشور رێککەوتنی ئازاری ١٩٧٠و یەکگرتنەوەی دو باڵەکەی پارتی و هەڵگیرسانەوەی شۆرشی ئەیلول لە ١٩٧٤و تا شکستکەشی یەکێکە لە قۆناغە گرنگ و هەستیارەکانی بزافی کوردایەتی. لەلایەک زۆربەی ئاراستەکانی کوردایەتی (بێجگە بەشە کوردستانیەکەی حزبی شیوعی عیراق نەبێت لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی کوردایەتی ئەو قۆناغە بون و هاوکاری سەدام بون، هەروەها تاقمێکی بچوکی خۆفرۆشی باڵی مەکتەبی سیاسی کە بە یەکگرتنەوە رازی نەبون بونە داردەستی رژێمەکەی سەدام و دو تا سێ بەرپرسی باڵای ناو پارتیش چاویان لەو تاقمە خۆفرۆشە کرد). هەرچەندە مەزبەڵەی مێژو زۆربەی ئەمانەی لە خۆگرت بەڵام بۆ کورد زەرەربەخش بون. دروستبونی یەکێتی و بەرپاکردنی شۆرشی هەستانەوە، راستەوخۆش سەرهەڵدانەوەی شەر و گرفتە مێژویییەکانی نێو باڵە جیاکانی کوردایەتی تا چەند ساڵێک پێش راپەرین قۆناغێکی گرنگی تر بو کە نزیکەی ١٢ ساڵی خایاند. تەرەفی پارتی هەڵەیەکی مێژویی زۆر گەورەی کرد کاتێک لەبری ئەوەی ئەرێنانە بەدەنگ ئەم روداوە هەستیارەوە بچێت پشتئەستور بە تورکیا کەوتە دژایەتیکردنی بە شێوازێکی توند وخوێناوی، وێرای رۆڵی هەستیارو گەورەی یەکێتی لەو قۆناغەدا بەڵام یەکێتیش فریشتە نەبو. سەرهەڵدانی شەری ناوخۆ لەو سەردەمە زۆر دژوارەدا نێوان ئەم دو هێزە کە بەرامبەر یەک دوژمن  لەسەر خاکی کوردستان کاریان دەکردو ئامانجی نەتەوەیی هاوبەشیان هەبو، ئەم روداوانە دوای نزیکەی نیو سەدە، نەک تەنها لە باشور، بەڵکو لە کوردستانی گەورەش بزافی کوردایەتی دوچاری گرفت و کێشە و قەیرانی ئێجگار مەترسیدارو گەورە کردۆتەوە، کە تا ئەم چرکەیەش کورد بەدەستیانەوە دەناڵێنێت. بۆ هەڵسەنگاندنی دروست و زانستی ئەم قۆناغە پێویستە لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەنە بۆ مێژوەکەی بکرێت کە لە ناوەراستی پەنجاکانی سەدەی پێشو دەستی پێکردوە. قۆناغێکی گرنگی هەستیاری تر لە دروستکردنی بەرەی کوردستانی ١٩٨٨ دەست پێدەکات، لەو سەردەمەدا راپەرینە مەزنەکەی بەهاری ١٩٩١ رودەدات، لێرە بەدواوە پەڵکەزێرینەی ئایندەیەکی گەشی خوازیار لە ئاسمانی کوردستان بەدیدەکرێت، یەکەم هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی کوردستان و دروستکردنی حکومەتی کوردستانی لە باشورو چەسپاندنی فیدرالیەت و کردنەوە بە روی دنیای دەرەوەو پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ ئەو گۆرانکاریانەو پاراستنی کورد، پرسەکانی کیمیاباران و ئەنفالیش دەچنە نێو ناوەندە نێودەوڵەتیەکان، باشوری کوردستان بە رێگەی فرۆکەخانەکانیەوە بەروی دنیای دەرەوە کرایەوەو رەوەندێکی بەهێزی کوردی ئەرکە نەتەوەییەکانی بەپەرۆشی و دڵسۆزیەوە جێبەجێ دەکرد....تاد. لەم قۆناغەدا، سەرەرای ئابڵوقەی ئابوری و سەربازی رژێمی سەدام، کورد پیرۆزترین و مەزنترین ئیرادەو نیەتی بەرگریکردن و هاورێزی و کارکردنی بۆ ئایندە سەلماندوە. تەمەنی هیواو ئومێدی کورد کورت بو، شەری ناوخۆ ١٩٩٤ سەرەتایەکی ترسناکی تری کەنارگیرکردنی ئیرادەی کورد بو، ئەم شەرە خۆپەرستیە دەیان ساڵ کوردی بەرەو دواوە برد، لە باشوری کوردستان دەروازەکان بۆ داگیرکەران و دوژمنان و گەمەکەرە ساختەچیەکان واڵا کران و راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەستیان بە تەحەکومکردن بە ئیرادەی کوردو حوکمرانیەکەی هەرێمەوە کرد، لە بەرامبەریشدا تەبایی و لێکتێگەیشتنی سەرکردە و هێزەکانی کوردیان لە باشور بە پارە و دەسکەوتی ژەهراوی زیندە بەچاڵ کردن. کارەساتی ٣١ ئۆگۆست رویدا، لێرە بەدواوە شەرە مێژوییەکە لە سەردەم و کەش و هەوای جیاواز لە جاران سەری هەڵدایەوە. بەغدا و تاران و تورکیا لە سایەیدا گەمەی خۆیان دەکرد.  " بەزەیی" و خەمی نێودەوڵەتی بەرامبەر بەم دۆخە گەیشتنە ئاستێک کە بیڵ کلنتۆنی سەرۆکی ئەو سەردەمەی ئەمریکا سەرکردەکانی کورد لە نامەیەکدا بە توندی بەئاگا بهێنێتەوەو هەرەشەی راگرتنی پشتیوانی و هاریکاریان بکات. ئەم سەرۆکە، وەک بەڵگە بڵاوکراوەتەوە ، لەگەڵ سەرۆک میترانی فەرەنسا کە باس لە چارەیەک بۆ پرسی کورد دەکەن دەڵێت: کوردەکانم خۆش دەوێت، زۆربەی پسپۆرو شارەزایان دەڵێن کورد ناتوانێت حوکمرانی خۆی بکات. پێدەچێت لەو سەردەمەوە دۆسیەی کوردی باشوریان بە تورکیا راسپاردبێت. دوای راگرتنی شەری ناوخۆ بەزەبری ئەمریکا ئاهێک بە هیواو ئومێدی کوردا هاتەوە، مەخابن  ئەم ئاهە دوای روخاندنی سەدام بوە پلاسیپۆیەکی سیاسی مەبەستدار، لە سەردەمی سەرۆک بوشی کور ئەم پلاسیبۆیە کاریگەری نەرێنی لەسەر باشور هەبوە، هەر لە هەفتاو هەشتاکانی سەدەی پێشو چەند باڵادەستێکی ئیدارەی بوش، لەوانە رامسفیڵد و ۆڵفۆفیتز، لە پنتاگۆن کارمەندی گەورە دەبن، لە راپۆرتێکدا دەربارەی ئایندەی ئەمریکا لە ناوچەکە دەنوسن: کوردەکانی عێراق بە چەند دەسکەوتێکی فەرمانرەوایی و ئیمتیازات رازی بکرێن. لەو بەینەدا پارتی و یەکێتی رێکەوتنێکی ستراتیژیان گرێدا و بەدەر لە کاریگەرە نەرێنیەکانی لێکەوتەی باشیشی بۆ باشور هەبو.  ئیدارەی بوشی کور پاش چارەکە سەدەیەک لە راسپاردەکە کاری لەسەر کرد،  چۆن؟ یەکەم: دابەشکردنی دەسەڵات نێوان پارتی و یەکێتی لەسەر بنەمای چەند خاڵێکی رێکەوتنی ئاگربەست لە واشنتۆن دو ئیدارەیی بەرهەم هێنابو، بۆ رازیکردنی هەردولا  لە خزمەتی سیاسەتی ئەمریکاو هاوپەیمانەکان بە رەچەتەی ئەمریکی مام جلال بوە سەرۆک کۆمارو مسعود بارزانی بە سەرۆکی هەرێم، ئەمە سەرەتایەکی گومانلێکراو بو کە بەریتانیا لە پشت پەردەوە و پیاوەکانی لە عێراق و کوردستان رۆڵێکی گەورەیان تێدا هەبو بە پێرەوکردنی پرەنسیپە ژەهراویە دێرینەکەی: فرق تسد و احکم. پشتگیری ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی بۆ دابەشکردنی هەرێمە بچوکەکەی باشورو دو ئیدارەیی شاردراوە روکردنە بەغدای وێرانەو تازە دەسەڵاتدارە خۆپەرست و چاوچنۆک و کینەدارەکەی ئاکامەکەی بو.  کەم نەبون ئەوانەی بەگەیشتنی حزب و سەرکردەکانیان بەو پێگانە شایی و رەشبەڵەکیان بۆ ئەم زەمینەسازیە شاردراوەی کارەساتەکانی داهاتوی  نەتەوەکەیان بەرپاکرد. دوەم: یاسای حوکمرانی لە قۆناغی گواستنەوەدا کە برێمەر سەپاندی و مام جلال پێی رازیبو لەتکردنی باشوری چەسپاندو ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستانی خستە ژێر رەحمەتی دەسەڵاتی بەغداو خواستی ناوچەیی و نێودەوڵەتیەوە، دواتر لە مادەیەکی پلاسیبۆ ئاسای  دەستوری هەمیشەیی عیراقدا بە مادەی ١٤٠ ناسراوەو هێزە کوردیەکانیش بە شانازیەکی بێ مانا بە شان و باڵیدا دەیان خوێند.، مادەیەک هەر لەسەرەتاوە لە گیانەڵڵادا بو، ئێستا پێچەوانەی رۆحەکەی بەخەستی جێبەجێ دەکرێت. سێیەم؛ چەسپاندنی مەبدەئی " تەوافق " لە حوکمرانیدا و رازیبونی دەسەڵاتدارانی کورد لەسەری (وەک خۆیان دەڵێن لە ناچاریەوەو لە ژێر فشاردا بو)، بزمارێکی تر بو کە ناحەزانی کورد بۆ لێدان لە تابوتی خەونی کورد بەکاریان هێناوە. ئەو سەردەمە کورد لە عیراق زۆر بەهێز و رێکخراو بو و تا رادەیەکی باش ماکرۆ پێکهاتەکانی دەوڵەتی هەبو، زۆربەی ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستان لەژێر دەسەڵاتیدا بو، نەدەبو دەسەڵاتدارانی کورد بەم ئاوردانەوە خێرخوازیانە و چاوی بەزەییەوە و بە مادەی ١٤٠ رازی بن. عزەت شابەندەر، بیرمەندی گەورەی جارانی شیعەکان، دەڵێت: لەگەڵ روخاندنی سەدام و گەڕانەوەمان بۆ عێراق تێگەیشتین دەبێت بۆ ماوەیەک واز لە خەونی دروستکردنی کۆمارێکی ئیسلامی لە عێراق بهێنین، پەنامان بۆ مەبدەئی سازان برد تا پێگەی خۆمان بەهێز بکەین.  عەرەب وتەنی: " الابکم یفهم من الاشارة". چەمکی سازان لە عێراقی وێرانەدا نەک پوچەڵکردنی هزری دیموکراسی بو، بەڵکو هاوکاتیش هەوڵێکی جدیش بو بۆختوکەدانی کوردو دەستەمۆکردنی ئیرادەکەی. وشەی بریقەدار لەسەر کاغەز هیچ بەهاو و مانایەکی نامێنێت کاتێک هەر لایەنێکی پەیوەندار بەو کاغەز و دەقەوە نیەتی پاکی نەبێت، لە بەغدا هەروا دەرچو.  چوارەم: دەستوری هەمیشەیی عیراق دۆستێکی دێرینی کورد Peter Galbraith ، سیاسەتمەدار و دیپلۆمتکاری ئەمریکی، یەکێک لە راوێژکارەکانی کورد بو لە دارشتنی دەستوری هەمیشەیی عیراق لە نامەیەکی ئەو سەردەمەدا کە بۆ پارتی و یەکێتی ناردویەتی دەڵێت: "پێم سەیرە ئێوە داوا لە عێراق دەکەن مافەکانتان بۆ شۆرکاتەوە.....تاد". سەرەرای رۆڵ و هەوڵەکانی پسپۆرە یاسایی و دەستورییەکانی کورد لەسەر پرسی دەستور، بەڵام تێبینیەکی هەستیار لە شوێنی خۆیدایە: باس و پێشنیازە دروستەکانی ئەو بەرێزانە لە وڵاتێکی دامەزراوەیی و لە کەشوهەوای دیموکراسی ومتمانە و نیشتمانپەروەریدا چاوەروانی ئەرێنیان لێدەکرێت، لەوڵاتێکی وێرانەدا کە ١٥ سەدەیە بەدەست کێشەو قەیرانەکانی ئاینی و مەزهەبی و سیاسیەوە خەڵتانی ئۆقیانوسێک لە خوێن بوە، لە وڵاتێک بەهاکانی سەربەخۆیی و سەروەری یاساو دامەزراوەیی و پێکەوە ژیانی نەتەوە و ئاین و کەمایەتیەکان و ئاسایشی لە تەواوی دارماندندا بون، لە وڵاتێکدا هێزێکی دەرەکی تاکرەوانە داگیری کردوە دەبێ چ کاریگاریەکیان دەبێت! وەڵامەکە بۆ خۆی زۆر رونە! پێدەچێت هەندێک دەسەڵاتداری کورد پەلەیان بوبێت لە سایەی دەستوردا دەست لە پشکێکی چەور لە کێکەکەی عراقدا گیرکەن، زیادە بۆ ئەمەش بەشێک لە دانوستکارانی کورد نە ویستویانەو نە هەوڵی جدیشیان داوە وەڵامێکی جدیان بۆ فشارە بێتامەکانی ئەمریکا لە پرسی دەستوردا هەبێت، هەرچۆنێک بێت دەستورێکی نیوەچڵی لاسەنگ پەسندکرا. چەند هەرزەکارێکی سیاسی کورد دەیانگوت ئەمە بەشداری گرنگی کوردە لە بنیاتنانی عێراقێکی نوێ، بەڵێ پاش بیست ساڵ ئێستا ئاکامەکانی بە تامی تفت و تاڵ دەچێژن، ماوەیەکیشە دەسەڵاتدارانی بەغدا داوای هەموارکردنەوەی دەستور دەکەن و پێیان وایە کورد شایستەی زۆر کەمترە.  دەستوری هەمیشەیی عیراق بە بەراوردکردن بە دەستورەکانی پێشوی عیراق و ئەو وڵاتانەی بەشێکی کوردستانی گەورەیان داگیرکردوە هەنگاوێکی باش بو. کاتێک کورد لەو سەردەمەدا بەم دەستورە قایڵ بوە گەلێک بەرپرسی کوردو فاکتەری تر رۆڵی زۆر هەستیاریان هەبوە، تێگەیشتن لەو واقعە دەمان گەیەنێتە سەر خاڵێکی زۆر هەستیار، ئەویش: ناشێت ئایندەی نەتەوەیەک بخرێتە بەر رەحمەتی قەزاو قەدەرو زەبری ناچاری و دەسەڵاتی بەرامبەری باوەر پێنەکراو و مەزهەب پەرست و بەرژەوەندیە خۆماڵی و دەرەکیەکان. لە رێکەوتنی ئەمنی نێوان ئەمریکاو عێراق و کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق هیچ زامنێکی مسۆگەر بە کورد تێیدا نەچەسپاوە، لەدوای ریفراندۆم و کارەساتی ئۆکتۆبەرو شکستی سەربازی داعش هەمو ئاکامەکانی ئەو گەمە سیاسییە قێزەوانانە تەنها نەتەوەو هاوڵاتیان باجێکی گەورەیان داوە. ئەم دەستورە نەبوە زەمینەی چارەی گرفت و گرێکوێرە گەورەکانی نێوان کورد و بەغدا، وەک: دروستکردنی ئەنجومەنی فیدراڵی، پێگەو رۆڵی هێزەکانی پێشمەرگە، یاسای هایدرۆکاربون، ئایندەی ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستان و پرسەکانی بودجە و موچە....تاد. لێرەدا رۆڵی نادیار وناجێگیرو بەرژەوەندخوازی دەسەڵاتدارانی کورد لەم پرسانەدا کەوتۆتە بەردەم گەڵێک پرسیاری جدیەوە. بێگومان ئایندە وەڵامی هەمویان دەداتەوە، کوردو تەنی کەڵەشێریش نەخوێنی رۆژ هەر دەبێتەوە. پێنجەم: دروستبونی گۆڕان دروستبونی گۆڕان و سەرکەوتنە مەزنەکەی لە یەکەم بەشداریدا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە سەردەمێکدا کە چارەکەو نێوە موچە نەبو، داعش بونی نەبو، گوزەرانی خەڵک مامناوەندی بو، سەلماندی کە خەڵک لە مەقامی سەرەکیدا تینوی ئازادی و دادپەروەری و سەروەری یاسا و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و بەرەوپێشچون بەرەو ئایندەیەکی گەش بو. ئەم وەرچەرخاندنە پشتئەستور بە رێگای ئاشتی و پەرڵەمانی مەزنترین دەسکەوتی کوردە لە سەرجەم کوردستانی گەورە لە سەدەی بیست و یەکدا. ئەم هەڵسەنگاندنە هیچ پەیوەندی بە نەوشیروان مستەفاو هاورێکانی نیە کە ئەو هەنگاوە بوێرانەیان کرد، بەڵکو گۆرانێکی نەوعی بو لە ئەقڵیەتی سیاسی بزافی کوردایەتیدا کە پشتئەستور بە هاوڵاتی و دور لە نەریتی چەک و توندوتێژی بەرەوئایندەیەکی گەش برۆیت. قەڵسبونی ئەقڵیەتی کلاسیکی کوردی بەم وەرچەرخاندنەو کورتبینینی دەسەڵاتدارانی گۆڕان و هەڵە کوشندەکانی وارسە سیاسی و خێزانیەکانی نەوشیروان مستافا دوای وەفاتی بزوتنەوە سیاسیەکەیان زۆر لاواز کرد، بەڵام هەرگیز ناتوانن هزری گۆڕانکاری ریشەیی لەناوبەرن، چونکە گۆڕانکاری ریشەیی خواستێکی نەتەوەیی و پێویستیەکی مێژویی و قەدەرێکی مەحتومە. شەشەم: گەمەکانی دەسەڵاتدارانی کورد نەوشیروان مستەفا، سەرکردەی ناوداری کورد، لە ماوەی دوا سی (٣٠) ساڵی ژیانیدا لە مێژو ترساوە، بۆیە خۆی زۆر دور راگرتوە لە گەمەو مناوەرەی سیاسی مەترسیدار لەسەر ئایندەی نەتەوەو نیشتمانەکەی، زۆر تایبەت لەگەڵ ولاتانی دراوسێ و تەنانەت لەگەڵ بەغداشدا، بۆیە لە زۆر لاوە دژی وەستاون و شەریان کردوە. لە چەند رۆژانێکدا پاش دروستبونی گۆڕان ناحەزەکانی زۆر ئەزیەتی خۆی و بزوتنەوەی گۆڕان یان داوە، لەو سەردەمانەدا گەر بیویستایە دەیتوانی بەهەمو شێوازێک بەرگری بکات، هەمو جۆرە پێشنیازو بۆچونی لەسەر ئەو ئەگەرە رەتکردۆتەوە، دەیگوت با ئەوان ئەزیەتمان بدەن بەڵام هیچکات نابێت ئێمە ببینە هۆکارێک بۆ ئەزیەتدانی نەتەوەکەمان. تەنانەت لە سەردەمی شەری ناوخۆی ١٩٩٤-١٩٩٨ خۆی لە شەرەکە دور راگرتبو و هەوڵیکی جدی لەگەڵ مه‌سعود بارزانی داوە بۆ راگرتنی شەرەکە.  کۆسرەت رەسوڵ، کەسایەتیەکی تێکۆشەرو سەرکردەیەکی ناوداری یەکێتی، کاتی خۆی، کە مام جه‌لال و کاک نەوشیروان لە ژیاندا بون، پێشنیاز بۆ نەوشیروان مستەفا دەکات چیاو نماو دو کوڕەکەی خۆی و دوانەکەی مام جه‌لالیش سەرپەرشتی و گۆشیان بکات، ئەو سەرکردەیە ترسی هەبو گەر ئەمە نەکرێت لە ئایندەدا دەبنە کێشە. مەخابن نەوشیروان مستەفا رەدی ئەم بۆچونەی کردۆتەوە. ئێستا بەشێکی ئاکامەکان دەبینین. نێوان مام جه‌لال و یەکێتی و پارتی و بنەماڵەی بارزانی لای زۆربەمان زانراوەو زۆریش لەسەری نوسراوە. ئەوەی مەبەستمە بیڵێـم: سەرەڕای لێکترازانی ناوەڕاستی شەستەکانی سەدەی پێشو و چەند خولی شەری خوێناوی نێوان حزب و هێزەکانیان لەگەڵ دەیان رێکەوتنی ستراتیژی و لۆکاڵی و حوکمرانی و کاری باشیشیان بەڵام سەرکەوتو نەبون لە دارشتنی زەمینیەکی بەهێزی متمانەو راستگۆیانە بۆ پێکەوە ژیان و بەرقەرارکردنی ئارامی و ئاشتی کۆمەڵایەتی  و سەروەری یاسا و مامەڵەی دروستی هاوبەش لەگەڵ بەغدا.  تا رادەیەک ئەم ئەقڵیەتە لەم سەردەمەدا  بەبەرچاوی دنیاوە حوکمرانی هەرێمێکی بچوکی لەتکراو و گەمارۆدراو و داگیرکراو دەکات، هەرێمێک شادەماری گوزەرانی و ئەمنی بەدەستی دەرو دراوسێکانە بەچاودێرکردنێکی دەرەکی گومانلێکراو، کە لە کارەساتەکانی ٣١ ئۆگۆست و ١٦ ئۆکتۆبەر و سەردەمی داعش تاقیکراونەتەوە. بێگومان زۆربەی هێزەکانی تری کوردستانیش بێبەری نین لە رۆڵی نەرێنیان لە روداوەکانی ئەم قۆناغە هەستیارانەی مێژودا، هەریەک پشکی خۆی تێدا هەیە، زۆر تایبەت هێزە ئیسلامیەکان لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابوردو. زۆر گرنگە کە نەوەکانی سەرکردە دێرینەکانی کورد لە باشور کە ئێستا جومگەکانی دەسەڵاتیان بەدەستەیەوە لەم ئەزمونانە فێربن، بەلایەنی کەمەوە جارێکی تر پەنا بۆ چەک و توندوتیژێ نەبەن کە تەنیا هاوڵاتی باجەکەی دەدات. چاوەروانین ! رۆتەردام: ١٥ جانواری ٢٠٢٣                  

د. نیاز نەجمەدین بەشی زۆری بەرهەمی خۆماڵی شکستی هێناوە لەوەدا کڕیاری ناوخۆ رازیی بکات. چوین بۆ بینین و بیستنی شانۆو فیلم و میوزیکی کوردیی، لەچوار جاردا جارێک قازانجمان کرد تا وای لێهات متمانەمان بە هونەری کوردیی لاواز بوو. ئێمەش بێدەنگ نێت فلێکس و یوتیوبمان خستە شوێنیان.    بۆڵە بۆڵی دنیایان کرد بەسەر خوێنەراندا، گوایە بێ زەوقن و ئامادە نین پارەی لەفەیەک بە کتێبێک بدەن کە کاکی نوسەر بەشی گەورەی چەند ساڵی پێشووی تەمەنی پێ بەخشیوە. وەک چۆن لەبواری هونەردا ئەو گلەییە راستە کە ئیشی جوان کەمڕێزە، گلەیی هەندێک نوسەرانیش لە خوێنەران لە دیوێکەوە راست بوو، بەڵام ئەوەیان لە بیرکرد کە بەشی زۆری خوێندنەوەکانمان بە زمانی کوردیی (بەخۆماڵیی و وەرگێڕانەوە) کاتکوشتن و پارەبەفیڕۆدان بوو. خەتای کڕیار (خوێنەر) بێت یان فرۆشیار (نوسەر)، دنیای نوێ بەدیلەکەی خستە بەردەستمان: خوێندنەوەی نوسینی ئینگلیزیی و فارسیی و عەرەبیی.     بە شەوق و زەوقەوە، دینارمان لە گیرفان و کون و کەلەبەری خانووەکەنمان هەڵدەگرت و دەشاردەوە. حەزئەکەی پێمان بڵێ: "تۆ بێگانەپەرستیت"، دوای چەند ئەزمونێکی تاڵ، پشتمان تێ کردو پەنامان بۆ بەدیلەکەی برد: دۆلار!      وەرە بیر لە ژن و پیاوی خۆماڵیی بکەینەوە. ژمارەیەکی بەرچاو لە پیاوان دادو بێدادیانە بە دەست داواکاریی و بۆڵەی ژنەوە. رۆژ تا ئێوارە هەڵسوڕێ، لای ژنەکەت سێ لە دە (٣ لە ١٠) زیاتر ناهێنیت. زۆرن ئەو ژنانەش چەندان جار لەلایەن مێردەکانیانەوە کڵاو کرایە سەریان، لێیاندرا، هتد، بە دڵی شکاوەوە بە دیار منداڵەکانیانەوە دانیشتوون. بە وتە سەقەتەکەی مەلا هەڵۆ ناڵێم، رێژەی ئەو خێزانانە کەم نین کە کەوتونەتە ناو ئاژاوەو ناتەباییەوە بە رادەیەک ئەگەر میدیاکارێک پرسیارێکی لەم چەشنە ئامادەی خێزانەکان بکات "ئایا ئەگەر بتگێڕنەوە بۆ سەردەمی زوگورتێتییەکەت، هاوسەرگیریی دەکەیتەوە؟"، رەنگە رێژەیەکی بەرچاو بڵێین: "نەوەڵا، لە زەمەنێکی هەڵەدا هاوسەرگیرییم کرد، ئێستاش ئەگەر جیا ببەمەوە، رەنگە قەت نەیکەمەوە".   ئەگەر لە سیاسەتدا بوار هەبوایە سەرۆکێک هاوردە بکەین، ئەوا بێشک دەمانکردو رەنگیش بوو لە سەرۆکی کوردیی بۆ کورد باشتر بوایە. فەیسەڵ، کە کاتی خۆی لە سعودییەوە هێنایان و کردیان بە مەلیکی عێراق، بە هەموو پێوەرێک لە سەددام و زۆر سەرکردەی کورد باشتر بوو.    بەشی زۆری خواستەکانمان بە میللەتانی تر تێر کران، بە زانینیشەوە. پێمان خۆش بێت یان نا، ئەگەر ئێران لە رووی سیاسییەوە کوردو عەرەبی عێراقی کۆنتڕۆڵ کردووە، ئەوا تورکیا لەرووی ئابوورییەوە (کاڵاو خزمەتگوزارییەوە) هەیمەنەی کردووە بەسەریدا.  شتێک نا، دەیان شت لەنێوان ئێمەدا تێکچووەو خراپە، هێشتاش کورد بە تواناکانی فەڵەستینییەکانەوە خەونی جولەکەئاسا دەبینێت. ناتەبایی بەرۆکی شوێن نەماوە نەیگرتبێت، لەڕو لاوازو بێبەرهەمی کردین. تۆ بڕوانە لە ناوخۆی خێزانەوە (منداڵ بەرامبەر دایک و باوک و ژن و مێرد بەرامبەر بە یەکتر)، بۆ حزب لەناو خۆی و لەنێوان مەسولەکانیدا، بۆ نێوان حزبەکان، حزب و حکومەت، حکومەتەکانی عێراق لەگەڵ یەکترو لەگەڵ ناوچەکە: چی تر جگە لە ناتەبایی گەورەو ترسناک رەنگی زاڵی دیمەنەکەیە؟  هۆکار هەرچی بێت، جا ئەوەیە پەیوەندیی بەرهەمهێنان کەمینەیەکی مشەخۆری زاڵ کردووە بەسەر زۆرینەیەکی خۆبەبچوکزان و نەفامدا، یان ئەوە بێت بە کۆمەڵێک سەرکردەو بنکردەو دەزگای کۆنەوە پێمان ناوەتە قۆناغێک کە داخوازیی نوێ و بوونەوەر و دامەزراوەی نوێی دەوێت و نیمانەو ناتوانین بەرەنگاری باڵادەست و زلهێزەکان ببینەوە، دەڵێم هۆکارەکە هەرچی بێت، لەو راستییە کەم ناکاتەوە بەشی زۆری پەیوەندیی خۆماڵیی و بە دوایدا بەرهەمی خۆماڵیی شکستی هێناوە، سەرکردەو حەکیمێکیشمان نییە بەناو تەمەکەدا سەلامەتتر دەرمانکات. ئەوەی هەیە دەنگی زاڵ و کۆمەڵێک بیرۆکەی بێ سەروبەرو رقەبەرایەتیی نێوان وشکە ئیسلامیی/ مسوڵمان و وشکە عەلمانیی/ مولحیدە. زۆنی گفتوگۆی ئەم دوو بەرەیە پڕە لە تۆمەتبارکردنی یەکتر بە شتی وەک "تۆ کافر و مەلعونیت، تۆ داوێنپیسیت" لە بەرەی یەکەمەوە، یان "تۆ دواکەوتوویت چونکە موحاجەبەیت، نوێژ دەکەیت و رۆژوو دەگریت"، لە بەرەی دووەمەوە.  خۆشبەختانە زۆرن ئەوانەی نە وشکە ئیسلامیی/مسوڵمان و نە وشکە عەلمانیی/مولحیدن و توانای پێکەوە هەڵکردنیان هەیە. لەناو دەیان ئیش و هەنگاودا، رەنگە هەنگاوی یەکەمی ئەم بەرەیە پێویست بکات ئەوە بێت جەریئانە لە ئەڵقەی بچوکەوە بۆ گەورە ( بۆ نموونە لە خێزانەوە  بۆ نێوان حزب و حکومەتەکان) زۆنێکی نوێ بۆ گفتوگۆی  لای کەمی شتە نەوتراوەکانمان ساز و زاڵ بکات، هاوکات زەمینەی تەحەمولکردنی بیستنیان و عاقڵێ‌ نە مامەڵەکردنیان خۆش بکات. بەبێ دروستکردنی پردێک لە نێوانمان بۆ هاوکاریی و تەباییەکی رێژەیی و کرانەوە بە رووی یەکتردا، رق و بوغز و نادڵنیایی، لەگەڵ رۆتین و دووبارەبوونەوە پەیوەندییەکانیان قفڵ کردووە و لە کۆتاییشدا بە زیانی گەورەتر لێی دەردەچین.

* د. یاسین محمود چۆمانی له‌ كۆبونه‌وه‌ی رۆژی چوارشه‌مه‌ی 10ی ئابی 2022ی سه‌ركرده‌ی پارته‌ سیاسیه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ خاتو جنین بلاسخارت نێرده‌ی تایبه‌تی سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ عێراق، نوێنه‌ری پارتی دێموكراتی كوردستان پرۆژه‌یه‌كی نوێی له‌مه‌ر هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان پێشكه‌ش كرد. لایه‌نه‌ سیاسیه‌كانی به‌شدار بووی كۆبونه‌وه‌كه‌ به‌بیانوی ئه‌وه‌ی دواتر دیراسه‌ی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی پارتی ده‌كه‌ن و رای فه‌رمی حزبه‌كانیان له‌باره‌یه‌وه‌ پێشكه‌ش ده‌كه‌ن، له‌ كۆبونه‌وه‌كه‌دا هیچ رایه‌كی روونیان ده‌رنه‌بری. وه‌ دواتریش بینیمان هیچ له‌و هێزه‌ گه‌ورانه‌ی خوازیاری هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن بوون به‌ روونی و به‌ راشكاوی نه‌ به‌ قبوڵكردن و نه‌ به‌ ره‌تكردنه‌وه‌ رای خۆیان له‌ باره‌ی پرۆژه‌كه‌ پێشكه‌ش نه‌كرد.  به‌داخه‌وه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ به‌رنامه‌ بووبێت یان بێ به‌رنامه‌ موماته‌ڵه‌ی پێوه‌كرا تا گه‌یشتینه‌ بارودۆخێك به‌ناچاری ده‌بایه‌ ملبده‌ینه‌ باشترین بژارده‌ی خراپ كه‌ ئه‌ویش درێژكردنه‌وه‌ی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستان بوو بۆ ماوه‌ی دوو وه‌رزی یاسادانان له‌ رێكه‌وتی 9 ئۆكتۆبه‌ری 2022.  له‌ ئێستادا كاتێكی زۆر له‌به‌رده‌م هێزه‌ سیاسیه‌كانی كوردستاندا نه‌ماوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ست به‌ گفتوگۆو دانوستان بكه‌ن بۆ لابردنی به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هه‌ڵبژاردن و ئاماده‌سازیكردن بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن له‌كات و ساتی خۆیدا. بێگومان هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن وه‌ك هێزه‌ سیاسیه‌كان باسی ده‌كه‌ن گه‌وره‌ترین به‌ربه‌ستی به‌رده‌م ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌یه‌.  له‌رابردوودا به‌ ته‌نیا بێت یان به‌ هاوبه‌شی چه‌ند پرۆژه‌یه‌ك بۆ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن له‌لایه‌ن هێزه‌ سیاسیه‌كانه‌وه‌ پێشكه‌شكراوه‌، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ جگه‌ له‌ پرۆژه‌كه‌ی پارتی كه‌ پرۆژه‌یه‌كی گشتگیرو هه‌مه‌لایه‌نه‌یه‌و ره‌چاوی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی تێدا كراوه‌، پرۆژه‌كانی تر یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هێزێكی سیاسی یان دژ به‌ به‌رژه‌وه‌ندی هێزێكی سیاسی تر نوسراون، وه‌ یاخود له‌ بنه‌ره‌تدا دژ به‌ بنه‌ماكانی مافی مرۆڤ و ده‌ستورو یاسابه‌ركاره‌كان دانراون. له‌م وتاره‌ هه‌وڵمانداوه خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ پرۆژه‌كه‌ی پارتی بكه‌ین و ئه‌وه‌ روون بكه‌ینه‌وه‌ بۆچی پێویسته‌ هێزه‌ سیاسیه‌كان به‌ گرنگیه‌وه‌ خوێندنه‌وه‌ی ورد بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ بكه‌ن و بیكه‌نه‌ بنه‌مایه‌ك بۆ دانوستان و گفتوگۆی نێوان خۆیان له‌مه‌ر هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن.  پوخته‌ی پرۆژه‌كه‌ی پارتی: په‌یوه‌ست به‌ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان هێزه‌ سیاسیه‌كان دابه‌شی چه‌ند به‌ره‌یه‌كی جیاوازبوونه‌، هه‌ر به‌ره‌یه‌ك پشتگیری و پشتیوانی له‌ به‌كارهێنانی سیسته‌مێكی دیاری كراوی هه‌ڵبژاردن ده‌كات. تا ئێستا جگه‌ له‌ لایه‌نه‌ ته‌كنیكیه‌كانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن باس له‌ چوار جۆر له‌ سیسته‌مه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت، له‌ رووی سیسته‌می بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هێزه‌ سیاسیه‌كان دابه‌شی دوو به‌ره‌ی جیاواز بوونه‌ به‌شێكیان پێیان وایه‌ كه‌ پێویسته‌ هه‌رێمی كوردستان بكرێته‌ چه‌ند بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌، وه‌ به‌شێكی تریان پێیان وایه‌ باشتره‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردن هه‌روه‌ك خۆی به‌ یه‌ك بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن بمێنێته‌وه‌. وه‌ له‌ رووی سیسته‌می لیستیشه‌وه‌ تارادده‌یه‌ك بۆچونی جیاواز هه‌یه‌، به‌شێكیان پێیان وایه‌ باشتره‌ سیسته‌می لیست هه‌ر وه‌ك خۆی به‌ نیمچه‌ كراوه‌یی بمێنێته‌وه‌، به‌شه‌كه‌ی تریان پێیان وایه‌ سیسته‌می لیستی نیمچه‌ كراوه‌ له‌ رابردوودا كاریگه‌ری نه‌گه‌تیڤی هه‌بووه‌ بۆ سه‌ر دابه‌زینی كه‌فائه‌ت و كواڵیتی په‌رله‌مان بۆیه‌ وا باشتره‌ بگه‌رێینه‌وه‌ بۆ په‌یره‌و كردنی لیستی داخراو.  بۆیه‌ ده‌ڵێین پرۆژه‌كه‌ی پارتی پرۆژه‌یه‌كی گشتگیرو  هه‌مه‌لایه‌نه‌یه‌، شوێنی بۆ هه‌موو ئه‌و بۆچونه‌ جیاوازانه‌ی سه‌ره‌وه‌كردۆته‌وه‌و نه‌ شیشی سوتاندوه‌و نه‌ كه‌باب. پرۆژه‌كه‌ هه‌م سیسته‌می یه‌ك بازنه‌و هه‌م سیسته‌می فره‌ بازنه‌شی تێدا به‌كارهاتووه‌و هه‌م جێگای بۆ سیسته‌می لیستی داخراوو هه‌م سیسته‌می لیستی نیمچه‌ كراوه‌ كردۆته‌وه‌، بۆیه‌ ناویانناوه‌ سیسته‌می تێكه‌ڵ.  له‌ راستیدا له‌ نێو سیسته‌مه‌ جیاوازه‌كانی هه‌ڵبژاردن سیسته‌مێك هه‌یه‌ به‌ ناوی سیسته‌می تێكه‌ڵ كه‌ له‌ به‌شێك له‌ وڵاتانی دونیا وه‌ك ئه‌ڵمانیا به‌كارده‌هێنرێت، كه‌ بریتیه‌ له‌ تێكه‌ڵه‌یه‌ك له‌ نێوان سیسته‌می زۆرینه‌و سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی، به‌ڵام ئه‌وه‌ی پارتی وه‌ك پرۆژه‌ پێشكه‌شی كردووه‌ بریتی نیه‌ له‌ تێكه‌ڵكردنی ئه‌م دوو جۆره‌ی سیسته‌مه‌كانی هه‌ڵبژاردن، چونكه‌ تا ئێستا هیچ هێزێك كێشه‌ی له‌گه‌ڵ سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی نه‌بووه‌و خوازیاری به‌كارهێنانی سیسته‌می زۆرینه‌ نیه‌، به‌ڵكو پارتی سودی له‌ بیرۆكه‌ی تێكه‌ڵكردنی سیسته‌مه‌كان وه‌رگرتوه‌و چه‌ند سیسته‌مێكی تری پێكه‌وه‌ تێكه‌ڵ به‌ یه‌ك كردوه‌و له‌گه‌ڵ واقعی هه‌رێمی كوردستان گونجاندویه‌تی.  پوخته‌ی پرۆژه‌كه‌ به‌م شێوه‌یه‌یه‌: له‌ پرۆژه‌كه‌دا هاتوه‌ كه‌ (11) كورسی كۆتاكان وه‌ك خۆیان ده‌مێننه‌وه‌و له‌ سه‌ر ئاستی بازنه‌ی نیشتیمانی قه‌واره‌ جیاوازه‌كانی پێكهاته‌كانی مه‌سیحی و توركمان و ئه‌رمه‌نیه‌كان ركابه‌ری ده‌كه‌ن. (100) كورسیه‌كه‌ی تر ده‌كرێن به‌ دوو به‌شی یه‌كسانه‌وه‌، (50) كورسی به‌ گوێره‌ی ئاماری دانیشتوانه‌وه‌ به‌ سه‌ر چوار پارێزگاكه‌ی هه‌رێم دابه‌شده‌كرێن و هێزه‌ سیاسیه‌كان له‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك به‌ جیا به‌ سیسته‌می لیستی نیمچه‌كراوه‌ ركابه‌ری له‌ سه‌ر كورسی ته‌رخانكراو بۆ پارێزگاكان ده‌كه‌ن (سیسته‌می فره‌ بازنه‌یی). به‌ڵام بۆ (50) كورسیه‌كه‌ی تر هه‌رێمی كورستان ده‌بێته‌ یه‌ك بازنه‌ی نیشتیمانی به‌ به‌كارهێنانی سیسته‌می لیستی داخراو. وه‌ ده‌كرێت ده‌نگده‌ر یه‌ك كارتی ده‌نگدان وه‌ربگرێت و بۆ ده‌نگدانی هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌ به‌كاری بهێنێت، وه‌ یاخود دوو كارتی ده‌نگدان وه‌ربگرێت و به‌ جیا بۆ هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌ ده‌نگبدات. وه‌ بۆ گۆرینی ده‌نگ بۆ كورسی پرۆژه‌كه‌ سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی (زۆرترین ماوه‌)ی به‌كارهێناوه‌.  به‌ بروای ئێمه‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ بۆ ئه‌مرۆی هه‌رێمی كوردستان و لێك نزیك كردنه‌وه‌ی جیاوازیه‌كان باشترین و گونجاوترین پرۆژه‌یه‌ و رای هیچ هێز و لایه‌نێكی پشتگوێ نه‌خستوه‌و به‌ جۆرێك دارێژراوه‌ كه‌ مه‌جالی ده‌ستكاری كردن و زیاتر ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی تێدایه‌و ئه‌كرێت بكرێت به‌ بنه‌مای دانوستان و گفتوگۆی نێوان هێزو لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان.  لایه‌نه‌ باشه‌كانی پرۆژه‌كه‌:  گومانی تێدا نیه‌ كه‌ هه‌موو سیسته‌مێكی هه‌ڵبژاردن لایه‌نی باش و خراپی هه‌یه‌، وه‌ ره‌نگه‌ باشی و خراپی سیسته‌مه‌كان له‌كۆمه‌ڵگایه‌ك بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی تر بگۆردرێت، به‌جۆرێك ره‌نگه‌ سیسته‌مێك بۆ كۆمه‌ڵگایه‌ك باش بێت و بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی تر باش نه‌بێت، بۆیه‌ ره‌نگه‌ پێكهاته‌ی جیاوازی كۆمه‌ڵگا له‌ رووی سیسته‌می حیزبی یان پێكهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاینی بریار بدات كام سیسته‌م گونجاوترینه‌ بۆ ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌.  به‌ بروای ئێمه‌ ئه‌م پرۆژه‌ پێشنیار كراوه‌ زۆر لایه‌نی باشی تێدایه‌ كه‌ پێویسته‌ هێزو لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان له‌ بارچاوی بگرن له‌وانه‌:  یه‌كه‌م: پرۆژه‌كه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هێزێكی سیاسی و دژ به‌ به‌رژه‌وه‌ندی هێزێكی تر ئاماده‌ نه‌كراوه‌، به‌ڵكو ئه‌م پرۆژه‌یه‌ چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ندیه‌ بۆ هه‌موو رایه‌ جیاوازه‌كان، ئه‌و هێزه‌ی له‌ فره‌بازنه‌یی زیان بكات ده‌توانێت له‌ كورسیه‌كانی بازنه‌ی نیشتیمانی قه‌ره‌بوی بكاته‌وه‌ وه‌ به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌، وه‌ به‌هه‌مان شێوه‌ به‌ نسبه‌ت لیستی داخراو و لیستی نیمچه‌ كراوه‌. بۆیه‌ له‌ راستیدا پێشبینی ده‌كرا كه‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ به‌ ئاسانی له‌ لایه‌ن هێزه‌ جیاوازه‌كان قبوڵبكرێت و بكرێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ گفتوگۆ و دانوستان.  دووه‌م: راستیه‌كی تاڵ هه‌یه‌ ئه‌بێت دانی پێدا بنێین، دوای ساڵی 2013 و هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و گۆرینی سیسته‌می لیستی داخراو بۆ سیسته‌می لیستی نیمچه‌ كراوه‌، ئاست و كواڵیتی و كه‌فائه‌تی په‌رله‌مان خول دوای خول زیاتر به‌ره‌و دابه‌زین رۆیشتوه‌، لای هه‌موومان ئاشكرایه‌ خوله‌كانی یه‌ك و دوو و سێ كه‌ په‌یره‌وی سیسته‌می لیستی داخراو ده‌كرا ئاستی په‌رله‌مان به‌رزتر بوو به‌ به‌راورد به‌خوله‌كانی چوار و پێنج كه‌ سیسته‌می لیست گۆراوه‌ بۆ نیمچه‌ كراوه‌. بۆیه‌ وا پێشبینی ده‌كرێت ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی پارتی كاریگه‌ری باشی هه‌بێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كواڵیتی په‌رله‌مان. چونكه‌ به‌گوێره‌ی پرۆژه‌كه‌ هێزه‌ سیاسیه‌كان به‌ لیستی داخراو ركابه‌ری له‌سه‌ر نیوه‌ی كورسیه‌كانی په‌رله‌مان ده‌كه‌ن و ده‌توانن له‌ رێگای ئه‌م لیسته‌وه‌ تواناو كه‌فائه‌ت و پسپۆری جیاوازو كادری گونجاو و پێویست بنێرنه‌ ناو په‌رله‌مان.  سێیه‌م: خاڵێكی گرنگی تری ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌توانرێت ده‌رفه‌تی نوێنه‌رایه‌تی له‌ په‌رله‌مانی كوردستان بۆ هاونیشتیمانیانی ناوچه‌ كوردستانیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم بره‌خسێنرێت، به‌ جۆرێك له‌ مه‌رجی خۆپاڵاوتن بۆ بازنه‌ی نیشتیمانی بنوسرێت كه‌ پاڵێوراو ده‌بێت خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان یان ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم بێت. چونكه‌ وه‌ك وتمان بازنه‌ی نیشتیمانی لیستی داخراوی له‌گه‌ڵ به‌كارده‌هێنرێت و ده‌كرێت نوێنه‌ری ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم بخرێنه‌ نێو لیسته‌ داخراوه‌كه‌. چواره‌م: سروشتی سیسته‌می فره‌بازنه‌یی وایه‌ كه‌ هه‌میشه‌ هێزه‌ بچوكه‌كان تێیدا زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن و به‌ ئه‌سته‌م ده‌توانن بگه‌نه‌ كورسی مه‌گه‌ر له‌ رێگای ئه‌نجامدانی هاوپه‌یمانیه‌وه‌ بێت، به‌ڵام وه‌ك ده‌بینین ئه‌م پرۆژه‌یه‌ چاره‌سه‌ری ئه‌م بابه‌ته‌شی كردوه‌و هێزه‌ بچوكه‌كان (كه‌ له‌ ئێستادا پشتگیری سیسته‌می یه‌ك بازنه‌یی ده‌كه‌ن) ئه‌گه‌ر نه‌توانن له‌فره‌ بازنه‌یی كورسی به‌ده‌ست بهێنن ئه‌وا له‌ بازنه‌ی نیشتیمانی ده‌توانن قه‌ره‌بوی ئه‌وه‌ بكه‌نه‌وه‌.  بۆیه‌ له‌كاتێكدا كه ئێمه‌‌ نزیكه‌ی ته‌نها چوار مانگمان له‌ به‌رده‌مدایه‌ بۆ هه‌ڵگرتنی به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م پرۆسه‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن، له‌وانه‌ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن و راپرسی له‌ هه‌رێمی كوردستان، پێویسته‌ له‌ سه‌ر هێزو لایه‌نه‌ كوردستانیه‌كان په‌له‌ بكه‌ن له‌ ده‌ستپێكردنی گفتوگۆ و دنوستان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌، وه‌ به‌بروای ئێمه‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی پارتی بۆ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن پرۆژه‌یه‌كی گونجاوه‌ لانی كه‌م بۆ ئه‌م قۆناغه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان.     * شاره‌زا له‌ بواری هه‌ڵبژاردن

عەدالەت عەبدوڵڵا پێشەكی:   به پێی دەستورو یاساكان و وەك رێزگرتنێكیش لە ئیرادەی گەلان، هەموو دەسەڵاتێكی دەوڵەتداری، وەكچۆن سەرەتایەكی هەیە بۆ دەستبەكاربوون، رۆژگارێكیشی هەیە بۆ كۆتایی هاتنی ئەركەكانی. ئەوەی لەم ئەزموونەدا بۆ هاونیشتمانیانی هەر وڵاتێك گرنگە، ئەو جیاوازییە خوازراوانەیە كە بڕیارە لەكابینەیەكی وزارییەوە بۆ یەكێكی تر، رووبدات. ئەم پرسە، بنەمای مەعنەوی و ماددیی نوێكردنەوەی بەشداریی سیاسی و هەڵبژاردنە گشتییەكان و رەوایەتدانیشە‌ بە فەرمانڕەوایی. كاتێك دەورانێكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەڕوات و یەكێكی دی دێتە ئاراوە، گریمانەو گرەوەكان ئەوەن‌ كە سود لەكورتهێنان و هەڵە‌كانی رابردوو وەرگیرابێت، وەزارەتەكان و دامەزراوەو فەرمانگەكان بچنە قۆناغێكی نوێی ژیانی كارگێڕیی ئەوتۆ‌وه كە نەچێتەوە سەر تەنگژەكان و چەقبەستنەكان‌،‌ دەنا ئەوكات نە بەشداریی سیاسیی بەهایەكی دەمێنێت، نە پرۆسەكانی هەڵبژاردن و، نە ڕەوایەتیی فەرمانڕەواییش. دەسەڵاتێكی چاودێریكراو    دەسەڵاتی راپەڕاندن لە ئەزموونی هەر وڵاتێكی جیهاندا، بەردەوام لەژێر چاودێریی پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەری، میدیاكان، پارتە بەرهەڵستكارەكان، رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، رای گشتیی ناوخۆو دەرەوەدایە. نهێنیی ئەم چاودێریكردنە ئەوەیە كە، ئەم دەسەڵاتە، بەپێی گەورەیی و فراوانیی دەسەڵات و ئەركەكانی و ئامانج و پابەندییەكانی بەرامبەر بە هاوڵاتیانی خۆی و بەرژەوەندییە باڵاكانی وڵات، بەردەوام لە ڕێیدایە كە هەڵەو لادانی هەبێت، یان خلسیكان و تاوان، یان مەترسی و زیان. وێنەی حكومەتەكان،‌ وێنەی تەنها كۆمەڵێك دەزگاو دامەزراوەی خزمەتگوزار نییە. ئەم وێنەیه هەمیشە‌ وەك سەرەتایە As a principle‌‌‌، دەنا پێوەری بابەتی ئەوەیە، لەسەر زەمینی واقعدا وەك دەسەڵاتێكی سەرەكیی خزمەتگوزاری ناو دەوڵەت خۆی بسەلمێنێت، وەرچەرخانی بەرچاو لە سێكتەرە جیاوازەكانی وڵاتدا بەدی بهێنێت و پەیوەندیی دەوڵەت – كۆمەڵگە ببوژێنێتەوە، لەوانەش لەپێشتر قەیرانەكان جڵەو بكات و سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمنی دابین بكات. هەر هەڵسەنگاندنی دەسەڵاتی راپەڕاندن، بەبێ ئەم پێوەرە، دەبێتە مامەڵەیەكی نازانستی، ئەمە ئەگەر زیاتر نەڕواو نەبێتە پڕوپاگەندەیەكی پەتی!.  لە غیابی كەلەپوری دیموكراسیدا ئەگەر لە وڵاتە دیموكراسی و پێشكەوتووەكانی جیهاندا، حكومەتەكان و سەرۆكەكانیان، زۆرجار بەر رەخنەی فراوانی هاووڵاتیان، رۆژنامەگەری و راگەیاندنەكان، نوێنەرانی گەل، راپۆرتە ناوخۆییەكانی رێكخراوە بیانی و لۆكاڵییەكان بكەون، هەندێجاریش كابینەی وزاری لەژێر زەبری ئەو چاودێرییانەدا كە خەسڵەتی كارای كۆمەڵگە دیموكراتە‌كانە، بهەژێت و هەڵبوەشێتەوە، یان سەرۆك وەزیران و وەزیری جیاجیای حكومەت دەست لەكار بكێشنەوە، جاری واش بگاتە ئەوەی لە شوێنە گشتییەكاندا رەخنە باران بكرێن و دروشمی توندیان لە بەرامبەردا بوترێتەوە، ئەوا ئاخۆ ئەبێ دۆخی حكومەتەكانی ئەو وڵاتانە چۆن بێت كە دیموكراسی نین، یان لە قۆناغی گواستنەوەیەكی پڕ لە بەربەرەكانین بۆ دیموكراسی؟. وەڵامەكە، بەگشتی، لەلای هەمووان روونە، ئەزموونەكان لە زۆر وڵاتی جیهانی سێدا دەریانخستووە كە زۆرجار بەهۆی مۆنۆپۆڵكردنی زیادەڕۆیانەی توندوتیژیی دەوڵەت و دەزگاكانییەوە، یان نەبوونی كەلەپورێكی دیموكراسییەوە، واتە لاوازیی پەرلەمان و نەگێڕانی رۆڵی لێپرسینەوەو چاودێریی، یان رێگرتن لە ئازادیی رۆژنامەگەری‌، یان نەهێشتنی سەربەخۆیی دادگاكان، یان بێ بایەخكردنی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌، یان كۆنترۆڵكردنی ناڕەزاییەكان‌ لە رێی‌ بەكارهێنانی زەبروزەنگەوە‌، هەر زوو دەسەڵاتی راپەڕاندن نامۆ دەكرێت و وەك كایەیەكی مەزنكراو و پیرۆزكراوی لێ دێت، وێنەی دەسەڵاتەكە دەبێتە وێنەی قەوارەیەك لەسەرو لێپرسینەوەو چاودێریكردنەوە، لەگەڵیدا سەرۆك و وەزیرەكانیش وا رادەهێنرێن كە هەر كەس و گروپێكی كۆمەڵایەتی، هەر دەزگاو دەسەڵاتێكی تر، تانە لە تاقیكردنەوەكانی حكومەت و بڕیارو سیاسەتەكانی بدات دۆست نییە و دەبێ لە نرخی كەم بكرێتەو بگرە هەندێجاریش بە ناپاك لەقەڵەم بدرێت. هیوای دانیشتووان خەڵكێكی زۆر لە دانیشتوانی هەرێم، سەرەڕای ناڕەزایی و نیگەرانییەكانیان لە ئەزموونی فەرمانڕەوایی، هێشتا هیواداری ئەوەن كە دەسەڵاتی راپەڕاندن لێرە، له هەر كابینەیەكی حكومەتی‌ هەرێمی كوردستاندا، وەك بەشێكی درێژكراوەی كولتوری سیاسیی حكومەتەكانی ئەم ناوچانە، لەو دۆخەدا نەژی‌، بەردەوام هەوڵی مامەڵەی هاوچەرخ و دیموكراتیانە لەگەڵ ناڕەزایی جەمسەرە سیاسی و كۆمەڵایەتی و میدیاییەكانی وڵاتی خۆی بدات، بەتایبەتی لەبەر ئەوەی،‌ ئەم فۆرمە لە دەسەڵات، لەناو تۆڕی دەسەڵاتە سیادییەكانی وڵاتاندا، چ جای لەم ناوچانەدا، سەقامگیریی تەواوی نییە، بەهۆی دابەشبوون و ململانێ سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان و نەبوونی فەلسەفەیەكی سیاسیی مۆدێرنیش لە فەرمانڕەوایی ناتوانێت بە ئاسانی كارنامەكان بباتە پێشەوە. قۆناغی گواستنەوە بۆ سیستەمی نوێی حوكمڕانی، گەشت و سەیران نییەو نەبووە‌. ئەم پرۆسە مێژووییە، بۆ هەموو حكومەتێك لە جیهاندا، قۆناغێكە بارگاوی‌ بە بەربەرەكانیی گەورە، دەسەڵاتەكانی راپەڕاندن ئەركیان تێیدا سەختترو پڕوكێنەرتر دەبێت‌‌، زۆر ئەستەمە بتوانن بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دەسەڵات و سامان دابەش بكەن، بەڵكو زۆرجار، لە بری ئەو ئەركە ستراتیژییانە كە كانگای رەوایەتی وەرگرتنن بۆ هەموو دەسەڵاتێكی راپەڕاندن، هەڵەی گەورەو ستراتیژییش روودەدات، بۆیە تاقە خاڵی بەهێز بۆ هەر حكومەتێك لەو دەورانە مێژووییە چارەنوسسازەدا ئەوەیە كە، لەجێی خود ستایشكردن، لەجیاتی وێناكردنێكی پڕوپاگەندەییانەی دەسەڵاتی راپەڕاندن وەك دەسەڵاتێكی بەهێز، هێز لە رەخنەو تانەو ناڕەزاییەكانی كۆمەڵگه خۆیەوە‌ وەربگیرێت. ئەزموونی كابینەی 9ی حكومەت  كابینەی 9ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە بەڕیز مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، هەر كارێكی باشی كردبێت، هەر دەسكەوتێكی بۆ وڵات و دانیشتوانی هەرێم هەبووبێت، دەزگای راگەیاندنی زۆری حزبی و سێبەر هەن كە زیاتر لە قەبارەی خۆیان باسیان كردووە، لەوەش زیاتر سەرنج دراوە كە زۆرجار وێنەیەكی ئایدیاڵ و بێ خەوش بە دەسەڵاتی راپەڕاندن دەدەن، ئەم بەرخوردە زیانی خۆی هەیەو هەبووە‌‌، بەدرێژایی كات حكومەت و كاربەدەستانی خستۆتە‌ بەرەیەكی ناكۆك لەگەڵ سەرچاوەی وەرگرتنی هێزی حكومەت كە ستراتیژی كرانەوەیە بەڕووی قەیران و ناڕەزاییەكانی كۆمەڵگە لەلایەك و، لەلایەكی تریش پاڵپشتیی ئەو هێزە سیاسییانەی كە لەناو كابینەی وەزارییدا بەشدارن. ئەگەر هەڵەو لادان لە بەڕێوەبردنی هەرێمەكەدا هەبووبێت، ئەوا وا گونجاو بوو كە‌ چاوەڕوانی ئەوە بكرایە رەخنەی زۆریش بێتە سەر كاربەدەستان، وا پێویست بوو‌ رەخنەو تانەكانیش‌ بە ئاسایی وەربگیرابان، كاریان لەسەر بكرایە، بگرە لەبری كاردانەوەی توندو‌، لەجیاتی تێوەگلانی كابینە بە ململانێی حزبییەوە، هەوڵی ئەنجامدانی چاكسازیی لە كابینەكەو وەزارەت و دەزگاكانیدا بدرایە بۆ ئەوەی رۆژێك زووتر لەناو قەیرانەكان دەربازی ببووایە. كێشەی زەقی كابینەی 9ی حكومەت كابینەی 9، جگە لەوەی دەستنیشان كرا، كۆمەڵێك كێشەی تریشی هەیە كە پێویستە وەك نموونە ئاماژە بە هەندێكیان بكرێت. - ئەوەی سەرنج دراوە، سەرۆكی كابینەی حكومەت خۆی، زۆرجار– بەداخەوە- كاراكتەرێكی مەیدانی نەبووە‌، سەردانی ناوچە جیاجیاكانی هەرێمی كوردستانی نەكردووە تا لە نزیكەوە گوێ لە كێشەو سكاڵای هاووڵاتیان بگرێت و بچێتە ناو مەینەتی و گرفتی خەڵكەوە. - كابینەی 9، گەرم نەبووە لە جێبەجێكردنی یاسای چاكسازیدا. هەنگاوەكانی ئەو پرۆژەیە‌ كە بەشێكە لەكارنامەی حكومەتەكه خۆی‌‌، زۆر بە خاوی رۆیشتنە پێشەوەو سەرتاسەرییش نەبوون‌. - كابینەی 9ی حكومەت كێشەی حزبییەكانی تێدا رەنگی دایەوە‌، نەتوانرا وێنەی ئەم دەسەڵاتە‌ وەك یەك تیمی ئیداری و یەك دەسەڵاتی ئیئتیلافی بپارێزرێت، لەبەرامبەردا زۆرجار پتر وەك كابینەی جێی باڵادەستیی تەنها یەك پارتی سیاسی ماوەتەوە‌‌ كە ئەویش (پ.د.ك)ە. - كابینەی 9، بەداخەوە، نەیتوانی لە چارەسەركردنی كێشەی كۆن و چەندین ساڵەی كەمیی كارەبای نیشتمانیدا سەركەوتوو بێت كە لەدوا ساڵی كابینەكەدا‌، زۆر بەسەختر سەریهەڵداوەتەوە.  - كابینەی 9ی حكومەت‌ كۆتایی بە كێشەی بێ ئاویی زۆر ناوچەو گەڕەكی ناو شارە گەورەو بچووكەكانی هەرێم نەهێنا، بەتایبەتی لە وەرزی هاویندا كە كێشەكە تەشەنە دەكاو دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی گردبوونەوەو خۆپیشاندان، پێش هەر شوێنێك، له پایتەختی هەرێم خۆیدا. - كابینەی 9ی حكومەت قەیرانی سوتەمەنی و گرانیی نرخی جڵەو نەكرد، لەم رووەوە باری گرانی خەڵكی هەرێمی سووك نەبووە، بەتایبەتی لە وەرزە سەختەكانی ساڵدا. - كابینەی 9ی حكومەت پرۆژەیەكی ئەوتۆی‌ بۆ رەخساندنی هەلی كار بۆ گەنجانی وڵات نەهێنایەدی، ئەمڕۆ بێكاری لە هەرێمی كوردستاندا– بەداخەوە- وەك دیاردەیەكی ترسناك درێژەی هەیە. - كابینەی 9ی حكومەت چارەسەرێكی بۆ ئەو هەزاران گەنجە خوێندەوارانە پێشكەش نەكرد كە ساڵانە زانكۆو پەیمانگاكان تەواو دەكەن، پلانێكی روونی نەبوو‌، دەرفەتی دامەزراندنی لە كەرتی گشتییشدا بۆ نەڕەخساندن، ئەمەش ئەو توێژەی تا ئەمڕۆ نائومێدو نیگەران كردووە. - كابینەی 9ی حكومەت دۆسییەیەكی باشی لە راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكاندا نییە لە بواری مافە دیموكراتییەكان و ئازادییە سیاسی و دیموكراتییەكاندا وەك ئازادیی بڵاوكردنەوەو رەخنەگرتن و خۆپیشاندان. لەم رووەوە پاشەكشە هەیەو پێشكەوتن رووی نەدا‌، خەڵك لەسەر بیروڕاو رەخنەگرتن دەستگیر كران، ئەمەش وێنەی خراپی لەسەر هەرێمەكەو فەرمانڕەواییەكەی دروستكرد. - كابینەی 9ی حكومەت كێشەو كەموكوڕیی تری زۆری هەیە كە هەموو هێزە سیاسییەكانیش تیایدا بەقەبارەی خۆیان بەرپرسیارن، بەڵام بۆ ئەوەی نابابەتی‌ لێكدانەوە نەكرێت، هیچ لایەكیش ناچار بە كولاندنەوەی بەردەوامی برینی مانەوەی هەرێم لەبازنەی قەیرانەكاندا نەبێت، دەكرێ تەنها كارنامەی خودی حكومەتەكە خۆی‌ بهێنرێتە پێشەوە، لەوێوە بزانرێت چەند مادە، چەند بڕگەو بەندو بەڵێنی لێ جێبەجێكرا‌؟ ئەو مژدانەی كە لە وەزارەتەكان و وەزیرەكانەوە بە خەڵكی دران چەندیان برانەسەر؟ دەكرا هەر حكومەت خۆی، لەم چەند ساڵەدا، بەردەوام، بە چاوێكی رەخنەگرانەوە‌ ئاوڕی لە ئەزموونی خۆی بدایەتەوە‌، كراوەو سنگفراوان مامەڵەی لەگەڵ ناڕەزاییەكاندا بكردایە، یەكڕیزیی كابینەكەی بپاراستایەوه،‌‌ بەوەش سەرەتایەك بۆ دەركەوتنی نەریتێكی نوێ لە فەرمانڕەوایەتی بهاتایە ئاراوە. •    توێژەرو ئەكادیمی لە ناوەندی زانستیی ACNS

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌ ده‌ست ده‌یان ده‌رده‌وه‌ ده‌ناڵێنێ‌ ، به‌شێكی زۆری ئه‌و ده‌ردانه‌ش خودی خۆی ئه‌فرێنه‌رێتی و تاوانی هیچ هێزو لایه‌ن و یارو نه‌یارێكی تری تیا نیه‌ ، ئه‌گه‌ر ئێمه‌ واز له‌وه‌ بێنین له‌ 1976ه‌وه‌ تا 1991 یه‌كێتی به‌ چ هه‌ورازو نشێوێكدا تێپه‌ڕیوه‌و چۆنی هێناوه‌ و گه‌یشتوه‌ته‌ كوێ‌ و ته‌نها له‌ سه‌ر دوای راپه‌ڕین هه‌ڵوه‌سته‌ بكه‌ین ، ساڵی 1991تا ئێستا كه‌ 31 ساڵ ده‌كات له‌مه‌ودای ئه‌و 31 ساڵه‌دا وێڕای گرفته‌كانی شه‌ڕی ناوخۆو به‌ كوشتچوونی هه‌زاران گه‌نج له‌ هه‌موو لایه‌نه‌ شه‌ڕكه‌ره‌كان و یه‌كێتیش ، ئه‌م حزبه‌ له‌ ناو خۆیشیدا به‌رده‌وام كێشه‌و ناكۆكی و ناجۆری هه‌بووه‌، هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ نه‌وشیروان مسته‌فا زۆربه‌ی كات به‌ هۆی هه‌ندێ‌ هه‌ست و كه‌وتی نێو حزبه‌كه‌وه‌ دوری ده‌گرت  ، جا ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ باش بووبێ‌ یان نا ، ئه‌و به‌وجۆره‌ی ده‌نواند، دواتریش جیابونه‌وه‌و گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌رده‌وامی نێو ئه‌و حزبه‌ی كه‌ دواتر ناویان نا ماڵه‌ گه‌وره‌كه‌و هه‌ندێكیش بۆ لێدان ناویان ده‌گۆڕی بۆ ماڵه‌ چه‌وره‌كه‌ . هه‌ر له‌ ناو یه‌كێتیدا ریفۆرم و ره‌گ و گروپ و ده‌سته‌ی جیا جیا به‌ دید و بۆچوونی جیا جیاوه‌ ده‌یانویست یه‌كێتی به‌و جۆره‌ بێت كه‌ ئه‌وان ده‌یانه‌وێت ، به‌ دوای ئه‌مانه‌شدا جیابونه‌وه‌ی نه‌وشیروان مسته‌فاو هاوڕێكانی و زۆرێك كادیرو رێكخستنی به‌ دواداهات و گۆڕانیش نزیكه‌ی له‌ 80%ی بریتی بوون له‌ سه‌ركرده‌و رێكخستن و كادیری یه‌كێتی ، گه‌رچی له‌ ناو گۆڕانیشدا به‌رده‌وام لێره‌و له‌وێ‌ ده‌نگگه‌لێك دژیان بوون ، یه‌كێتی هه‌ر به‌ جیابونه‌وه‌ی گۆڕان نه‌وه‌ستا ، ماوه‌یه‌كیش به‌رهه‌م ساڵحی لێدوركه‌وته‌وه‌ ،دواتریش خۆی كه‌وته‌ وه‌ده‌رنانی به‌شێك له‌ سه‌ركرده‌و كادیره‌كانی ، به‌ تایبه‌ت له‌ دوای كۆنگره‌ی چوارو روداوه‌كانی دوای 8ی ته‌موزی 2021ه‌وه‌ دیسان ترازانی گه‌وره‌ دروست بوو ، ئاوه‌زمه‌ندانی نێو یه‌كێتی و ئه‌وانه‌ی توانای چاره‌سه‌ری كێشه‌یان هه‌یه‌ نه‌یانتوانی كێشه‌كان به‌ جۆرێك چاره‌سه‌ر بكه‌ن ، كه‌ به‌رترازانه‌ بگرن له‌ راستیدا هۆیه‌كه‌ نه‌بوونی بوێری بووبێت یان هه‌ر هۆكارێك به‌شی زۆری سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی نه‌یانتوانی بۆ چارسه‌ری كێشه‌كان بیرو ڕای جیاوازو چاره‌سه‌رییان پێبێت ، ئێمه‌ له‌ چه‌ند ساڵی رابردوودا ده‌یان وتارمان له‌ سه‌ر بارو دۆخی نێو خۆیی یه‌كێتی نووسیوه‌و ئێستاش زیاتر له‌ 35 وتاری ئه‌و ماوه‌یه‌م كۆكردوه‌ته‌وه‌ ، كه‌ دڵنیام خه‌ڵكانی تریش ئه‌و په‌رۆشیه‌یان هه‌بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كایه‌كه‌ له‌ وه‌خراپتر نه‌بێت، هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌ریانه‌ی دوای هه‌شتی ته‌موز تا ئێستا به‌ زیانی یه‌كێتی و ناوچه‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و حزبه‌ شكاوه‌ته‌وه‌ و له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ ده‌روازه‌كانی ده‌ستوه‌ردانی ئه‌وانی تر له‌ ناوماڵی یه‌كێتی ئاوه‌ڵا تربووه‌، لانی كه‌م له‌و ڕوه‌وه‌ كه‌ له‌ رێی میدیاو په‌یام ناردن و هه‌ڵای شێواندنه‌وه‌ توانراوه‌ كاریگه‌ری ده‌رونی له‌ سه‌ر یه‌كێتی دابنرێت و هه‌روه‌ها گومانیش له‌ یه‌كتر په‌ره‌ی پێبدرێت . ئێستا یه‌كێتی وه‌ك حزبێكی بریندار له‌ هه‌وڵایه‌ كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكات ، به‌ڵام خودی گرفته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌وڵی چاره‌سه‌ری ریشه‌یی كێشه‌كان نادرێت ، بۆنمونه‌ له‌ كێشه‌ی ئامۆزاكاندا كه‌ په‌رتكردنی زیاتری به‌ دوادا هات ، نه‌توانرا به‌ رێگه‌یه‌كی دروست یه‌كلابكرێته‌وه‌ بێئه‌وه‌ی ترازان و ده‌ركردن سه‌رهه‌ڵبدات ، من چه‌ندین جار له‌ مام جه‌لال و كه‌سانی تریشم گوێ‌ لێبووه‌ گوتویانه‌ یه‌كێتی كه‌سی لێزیاد نیه‌ ، به‌ڵام چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئامۆزاكان ده‌ریخست یه‌كێتی خۆی پێی وایه‌ زۆركه‌سی لێزیاده‌ ، گه‌ر وانیه‌و نیه‌تی چاره‌سه‌ری ته‌واوه‌تی هه‌یه‌ پێویسته‌یه‌كه‌مین هه‌نگاو یه‌كێتی ده‌رگای گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لاهور تاڵه‌بانی و هه‌موو ئه‌وانه‌ی دورخراونه‌ته‌وه‌ بكاته‌وه‌و وه‌ك چۆن خۆیان داوای هه‌ڵدانه‌وه‌ی لاپه‌ڕی نوێ‌ له‌ پارتی ده‌كه‌ن و نایانه‌وێ‌ سه‌عی له‌ لاپه‌ڕه‌ كۆنه‌كاندا بكرێت ،ئاوا لاپه‌ڕه‌یه‌كی نوێ‌ بكه‌نه‌وه‌و سه‌عی له‌ لاپه‌ڕه‌ كۆنه‌كاندا نه‌كه‌ن .  یه‌كێتی بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر تواناو تینی بڕیارو بوێری ده‌بێت له‌ سه‌ره‌تادا ده‌رگا به‌ ڕووی ئاشتی نێو خۆیدا بكاته‌وه‌و سود له‌ چیرۆكه‌ كۆنه‌كه‌ی باوك و حه‌وت براكه‌و ته‌ڵه‌ قامیشه‌كان وه‌ربگرێت ، گه‌ر نا ئه‌و له‌به‌رده‌م شه‌ڕێكدایه‌ كه‌ رۆژ به‌ رۆژ ئاسانتر ده‌كرێت ده‌ستوه‌ردانی تیا بكرێت ، روداوه‌كانی ماوه‌ی رابردوی كۆتای ساڵی 2022و سه‌ره‌تای 2023راستی قسه‌ی ئێمه‌ ده‌سه‌لمێنن . به‌ درێژای ماوه‌ی دروستبوونی واته‌ له‌ ساڵی 1976ه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ به‌ به‌ كاره‌ساتی كوشت و بڕی هه‌كاریشه‌وه‌ هیچ كاتێك هێنده‌ی ئێستا یه‌كێتیله‌ دۆخێكی خراپدا نه‌بووه‌ ، كه‌ من بڕوام وایه‌ ئه‌وه‌ خودی یه‌كێتی خۆیه‌تی پشكی شێری ئه‌و خراپبوونه‌ی به‌رده‌كه‌وێت .

رێبوار کەریم وەلی قەت وەزعی ناوچەی ژێر دەستەڵاتی جووت برا بەقەدەر ئێستا خراپ نەبووە. ئەگەرچی ئێستا بڕیارەکان لە مەستیدا نادرێن و میستەر گەڕاوەتەوە لای سەلەفی و موجاهیدەکان و تۆبەی کردووە و بووە (سۆشیال ئیسلامی)، بەڵام خەڵک هاواری لێهەستاوە کە تکایە چاکی مەکەن با ئەوەی ماویشە تێک نەچێ.! * جووت برا، خۆیان دەستێکیان لە بینەقاقای خەڵک ناوە و، دەستەکەی دیکەیان لەناو گیرفانی خەڵکدایە خەڵکێک کە وایلکراوە بە فلس بڵێ فەتتاح بەگ! کەچی هەر باسی بڕینی دەستەکان دەکەن. پێدەچێ مەبەستیان لە دەستی ئەو خەڵکە بێت کە لە هینەکانی ئەوان گیر بووە! * حوکمی جووت برا ئەو نەزەڕییەی بەتاڵ کردەوە کە دەیانگوت تا یەک یەکێتیش مابێ ئەو دەڤەرە نابێتە موڵکی پارتی؛ نەک دەڤەرەکەیان لەسەر سینیی زێڕ پێشکەشی پارتی کرد، بگرە ئەو تاقە یەکێتییەش ئەگەر بمێنێ، دوایی دەردەکەوێ کە پێشتر بە نهێنی پەیوەندیی بە پارتییەوە کردووە! * کوڕانی تاڵەبانی لە هەشتی تەمموز کودتایان کرد، بەڵام مەشروعیەتی ئەوان لە گۆڕەپانی سیاسی و حوکمڕانیدا، تا ئەو شوێنەیە کە پارتی بۆیان دیاری دەکات. ئەگەر لە رابردوودا و دوای نەمانی تاڵەبانی یەکێتی پشووی پارتیی سوار کردبێ هی ئەوە بووە کە لە بەغدا دەیانتوانی بەڕە لە ژێر پێی پارتی دەربێنن. لە کوردستانیش بەهەر حیلە و حەواڵەیەک بێیەکێتی وەک حزبی دووەم لە سندوقی دەنگدان بێتە دەرێ. * پارتی چیتر مودارا ناکات. جووت براش نە وەزعەکەیان پێ ئیدارە دەدرێ و نە ئیدارەشیان پێ دروست دەکرێ! ئەوەی ئەوان لە بەغدا بەتەمان بیکەن، پارتی بە حەملەیەک ریسەکەیان لێدەکاتەوە خوری. * پوختەی کەلام ئەوەیە ئەگەر کودتات کرد، دەبێ چاوەڕێ بکەی کودتات بەسەردا بکرێت. * کێشەکانی یەکێتی و پارتی تازە نین و کۆنیش نابن، کێشەی بنچینەیی چڕ بوونەوەی هێزە بە شێوەیەکی ناشەرعی، کە دەبێ ئەم هێزە بەهەر رێگەیەک بێت زوو یان درەنگ بەرزەفت بکرێ، ئەگەرنا وەک لە رابردووشدا گوتومە سلێمانی دەکەن بە مەڵبەندێکی چەشنی حوسییەکانی یەمەن.

پشکۆ ناکام ......چەن ساڵێک لەمەو پێش بۆ چێژ وەرگرتن لە گەرمای خۆر ، بە خاو  و خێزانەوە  وەکی برێی  سەفەرێکی ئیسپانیا ناوچەی "ئیلمێریا" مان کرد ، لە نزیک ئوتێلەکە  قەڵایەکی کۆن لەسەر گردێک بوو کە هەم کەنیسە و هەم مۆزەخانەیەکی مێژوویی بوو ، کە چووم تەماشام کرد بینیم مۆمیای کەسێکی لێیە کە دیارە پاشا و فەرمانڕەواکانی کۆنی ناوچەکە بوون ، ئەوەی سەرنجی ڕاکێشام مۆمیای کەسێکی مۆنی چاو قووڵ بوو کە کەللەسەرێکی بەدەستەوە بوو بە دەستەکەی تریشی شمشێرێک ، کە پرسیارم کرد ئەمە کێیە ؟ گەر چی نە ئیگکیزییەکەی بەندە و نە  ئە خانمەی پرسیارەکەم لێژرد وابوو بێ زۆر لە خۆ کەردن لە یەکتری تێبگەین..! خانمەکە ووتی : ئەمە مۆمیا پەیکەری دوا جەللادی ئەم ناوچەیەیە و ناوێکی ووت کە لە بیرم نەماوە ، ووتم ئاخر چۆن مۆمیا بۆ پیاو کوژ ئەکرێ ! بە کەمێ پێکەنینەوە ووتی : "ئەمە مێژووی ئێمەیە لەم ناوچەیە ، مێژوو هەم پیاوی  چاک و هەم پیاوی خراپیشی  ئەگرێتە خۆ ، گرنگ ئەوەیە ئەمڕۆ جەللادمان نەبێ...." دەمێکە ئەم ڕوونکردنەوەیە وای لێکردووم کە منیش دەربارەی نووسینەوەی مێژووی خۆمان " بە چاک و خراپییەوە" لە چوارچێوەی ووتارێکا شتێ بنووسم.. ..... ئێمە وەک کورد ، ئیتر چی ناو ئەنێ ی بنێ میللەت ، نەتەوە ، کۆمەڵگا ...تا ئێستا مێژووی ڕابردووی خۆمان بەدەستی  خۆمان وەک خۆی مەوزوعی و زانستیانە نەنووسیوەتەوە و  وەک میللەتانی تر نەمان کردوە بە ئارشیف بۆ خۆمان و دۆست و نەناسەکانیش، هەرلایە و چۆن لە پەرژەوەنی خۆیایەتی و ئاگرە سوورە لە خۆم دوورە کەمێکی لێ باس ئەکا ، زۆر دوور نەڕۆین ئێمەی خەڵکی سلێمانی شانازی بە دامەرێنەری شارەکەمان "بابانەکان" وە ئەکەین ، بەڵام تەنها دروستکردنی سلێمانی هەموو مێژووی ئەوان نیە ، لە سەردەمی بابانیەکان کە باو و باوە گەوەری زۆربەمانن لە کوشت و کوشتار بێ بەش نەبوە ، ئامۆزا ئامۆزای خۆی ، برازا مامی خۆی کوشتوە ، ئەمە لایەنێکی مێژووی ئێمەیە و تەواوکەری لایەنە پۆزەتیڤەکانی ترە کە لە هەموویان دیارتر دروست کردنی شاری سلێمانیە کە دواتر بوو بە ئەستێرە لە ناوچەکەیا ....دیارە ئەم سلێمانییەی ئێستا نا... ڕووداوی مێژوویی باک گراوندی خۆی هەیە ، ئەو باک گراوندەش ڕەگی خۆی هەیە کە بەستراوەتەوە بەو کەسانەی لەسەر سەکۆی ڕووداوەکەن  ، بە کەسانی ناوخۆیی و خۆماڵییەوە ، باس نەکردنی غەدرە لە مێژوو پێش هەر شتێکی تر ، چواردە ساڵ خەباتی خوێناوی بە"ئاش بەتاڵ" کۆتایی هات ،ئاخۆ ئێستا کێ ئەوێرێ بڵێ :  کەسی یەکەمی بزووتنەوەی ئەیلول ڕۆڵی یەکەمی لەو تراجیدیا یا هەیە ، باک گراوندەکان زۆرن بەڵام ئەوەی "گەڵاڵە" ڕەگە ناوخۆیەکەیتی ،وای لێهاتوە کە ئەم باسکردنە بخەیتە ڕوو یەکسەر ئەڵێن تۆ "جەلالی"ت ، وا ئەزانن بە جەلالی و کەمالی ناوبردنی  کەسێک ئیتر ئەو مێژووە ئەگۆڕن و فڵچە سپییەکەیە... ناونانی ڕووداوێکی وا گەورە بە ئارەزووی کەس و لایەک هیچ لە ناوەڕۆکەکەی ناگۆڕێ ، بڵێ: نسکۆ..ڕینگۆ..هەرەس..چەرەس..ئەم ئاو پیاکردنە هیچ لە قوراسیی و کاریگەری ڕووداوەکە خۆی وەک مێێژوو ناگۆڕێ کە لە فەرهەنگا پێ ی ئەوترێ" ئاش بەتاڵ" و لاپەڕەیەکی تەڵخی گریان بەخشی مێژووەکەمانە کە بەڕاستی ئەبوایە وەک چۆن لە ئەوروپا مێژووی خۆیان چۆن بێ پەراوێز خستن یان چاوپۆشی کردن لە هیچ کەس و لایەک ئەنووسرێتەوە، ئەخوێنرێ ، ئێمەش بە هەمان  شێوە  مێژووی خۆمان بکرادیە بە ئەرشیف ..بەڵام قوڕ بەسەر ئەو تەلەبە و مامۆستایەی نیازی هەیە بێ لابردنی فاریزە و نوقتە باسی مێژووی خەباتی میللەتەکەی خۆی بکا..!..ا نەتەوەییەکانی لای ئێمە ئەوانەی پێیان وایە  پیتی (ع) عەین لە کوردیا نیە  و ئەبێ بە(ئ) بنووسرێ بۆیە قەلی ، ببورن ئەلی کوردی ئەڵێ"ئولولو لەباتی عولولو" ، وا باس ئەکەن کە ئەگەر چوار کەسی تریان لەگەڵا بوایە و هەر بەو ژمارەیە نەبونایە ڕەنگە دەوڵەتی کوردیان دروست بکردایە ، هاوبیر گیان ئێوە دەسەڵاتان نێ کوژرا ەبوو قەسابخانەیەکی وەک "کانی ماسی"تان كردبوو بە قوتابخانەی بیری نەتەوەیی و ئەوەنەی خەڵکی بێ دیفاع و نیشتمان پەروەرتان تیرۆر کرد ئەوەنە باسی فیکری خۆتان نەکرد و جا دەسەڵاتی زیاتر و فراوانترتان هەبوایە  وا وەیلا بەحاڵی ئەوەی  نەیوتایە: نە حوشتر حەیوانە و نە خورماش میوەیە..!! سەیر لەوایە کە هەر باسی ئەە  مێژووەی برادەرە نەتەوەییەکان ئەکەی ئەڵێن : ئەوە دیعایەی شیوعێکانە..ئاخر خۆ مێژوو  سابون و شامپۆ نیە بە دیعایە ڕەواجی هەبێ.. ئاخۆ گەر هاوبیرەکان بناغەیەکی فیکری مەنتقی و جەماوەری پتەوییان هەبوایە نە ئەکرا  لە ڕێکخراوێکی لۆکاڵی یەک دوو گەڕەکی سلێمانی تێبەپەڕینایە ؟ ئەمە مێژووی ئەوانە و هەموو میللەتێک پێویستی بە خەڵکانی نەتەوەیی هەیە بەڵام بەو  مێژوویەی ئەوانەی لای خۆمان ، ئەو  مێژووەش سەرئەنجامی کردار و ڕەگە ناوخۆییەکانی  ئەوانە ، مێژووی ئەوان فەرشێ نیە من چنیبێتم ، ئەوان چنیویانە................ .... جارێکیان فەرمانبەرێکی بەنزینخانە کۆنەکەی سلێمانی بەدەست پۆلیسێکەوە ئەبێ لەسەر دزی ئەمری گرتنی هەبوە ، لە ڕێگا برادەرێکی ئەیبینێ ئەڵێ: ها فڵان ئەوە خێرە  ئەتبەن بۆ سەرا؟ ئەویش جوابی ئەیاتەوە :غێر کوردایەتی... جا غێر کوردایەتی هەرگیز ڕێ لە ڕووداوە مێژوویەکان وەک خۆیان ناگرن ، غێر کوردایەتی تا سەرا  بڕ ئەکا ، ئیتر لەوێ"غێر دزی"  دەسەت پێ ئەکا ، شاردنەوە  و پەردەپۆش کردنی مێژوو هەر لای ئەوانەی ترسیان لە ڕەگە نێگەتیڤەکانی خۆیان لە ڕووداوە مێژووییەکانا هەیە ، ڕۆڵی ئەوان لە تراجیدیا و کارەساتەکانا لای خۆیان"غێر کوردایەتی"یەکەیە  و لای خەڵک و لە ناو دێڕەکانی مێژوو " غێر دزی" یەکەیە.............. ئیسلامییەکانی کوردستان بە هەر چوار باڵ و ملە قورتەکەیەوە سەلەفی، وەهاب، داعش ، قاعیدە ،  زۆر باس لەوە ئەکەن کە کورد خۆی خۆ بەخش و ئارەزوومەند و بە سنگی فراوانەوە بوە بە موسڵمان !! بەكام ئەوە مێژووە پێمان ئەڵێ چۆن"ئەبو عوبەیدەی جەڕاح"  لە هێرشێکی بەڕبەڕیانەی سوپای قوڕەیشا بۆسەر ناوچەی شارەزوور بەدەستی خەڵکی بەرگریکەری  هەڵەبجەی ئێستا  کوژرا ،زۆریش جێ ی داخە ئێستا   ئەو شوێنەی ئەوی  لێ کوژرا پێ ی ئەووترێ عەبابیلێ ،،!! یان ئەو کوشتارە زۆرەی سوپای قوڕەیش لە ناوچەی پشدەر کردوویەتی ، هەموو ئەوانەی لەو سوپایە کوژراون لە دۆڵێکا نێژراون ناویان ناوە "دۆڵی شەهیدان" ئەو کورد و خەڵکەی ناوچەکەش کە بەرگریان لە خۆیان کرد و نەیانویست بە زۆر ببن بە موسڵمان ، ئەوانە لە چەن چاڵێکا نێژران و سوپای قوڕەیش فەتوای بڵاو کردەوە کە ئەو چاڵانە شەیتانی لێبوە و هەر چی لەوێوە ڕۆشت ئەبێ حەوت بەردی تێگرێ!! ئەمەیە کۆمیدیای دین و مێژوو کە وەک خۆی نەنووسرێتەوە ، جگە لەوەی بەهەزاران کوردی ئەوسەردەمە بەشدارییان لە سوپای فارسا کرد کاتێ"کوروش ،" نەیویست بچێتە ژێر باری بەزۆر تەسلیم و ئیسلام بوونی و بەرگریەکی بێ وێنەی کرد ، خۆ ئەم مێژووە مونافیق و مولحیدەکان نەیانووسیوەتەوە ، بەڵکو ڕووداوی مێژووین و بە ئارایشتی ئیسلامیەکان  نە جوان ئەکرێ نە لەگەڵ  ڕۆژگارا  کاڵ ئەبێتەوە.. رووداوەکان کە مێژوو کرد بوون هیچ  شەڕواڵ سێ ڕوبعییەک  ناتوانێ پیتێکی بگۆڕێ ، بە دڵت نیە ئەمە جیایە ، بەڵام هیچ ئەملا و لا  و  ڕا  و ڕێویەک سوودی نیە، بڕوا بکەن..شەو هەر شەوە چەن جلی سپی لەبەرکەی ، بشتەوێ ڕۆژ تاریک بکەی سەد جل و کەوای ڕەش لەبەر کەی دونیا ڕووناکە ، ئەوەش جیاوازیە لە نێوان ئەوانەی لە مێژوو  تێئەگەن و ئەوانەی تێ ناگان ،، وەک جیاوازی شەو و ڕۆژ.... مێژوو قۆناغ و سەردەمی تەواوکەری یەکتریە ، بەڵام تۆ کە ترست هەیە لەوەی کە دوێنێ  ڕووی یا چی و چ کارە بوی ، بڕوات هەبێ باز بەسەر دووسەد لاپەڕەیا بەیت هەر  پێت ئەووترێ و ئەزانرێ کەی  یەکەم بازت یا.....یان ئەوەتا کورد پێویستی بە ئارشیف و مێژوو نیە ، توڕەهاتن و خوا کەریمە ئیش هەر ئەڕوا،  ئەمەش وەک بازەکەی عەبە شەکەنەیە : نە  لە  تەنەکەکە  یەتە خوارێ ، نە باز ئەیا عەبە...........