دوای نزیكەی 10 ساڵ لە یەكەم هەڵبژاردن كە دوای روخانی رژێمی پێشوو، عێراق بەخۆیەوە بینی، عێراقییەكان بێئومێدی خۆیان لە دەموچاوە دووبارەكان نیشان دەدەن، وای دەبینن كە جێگرەوەی سەددام حسێن چینێكی سیاسییە كە ناكرێت لاببرێن، دەسەڵاتیان دابەشكردووە لەپێناو بەرژەوەندییەكانیاندا. لە وڵاتێكدا كە ماوەی چەندین ساڵ بە دەست تائیفیەت و جەنگ و ئابڵوقەوە ناڵاندوویەتی، زیاتر لە 24 ملیۆن دەنگدەر دەنگ دەدەن كە دابەشبوون بەسەر 18 پارێزگادا كە هەریەكەیان بازنەیەكی هەڵبژاردنە، نزیكەی 7 هەزار كاندید ركابەرێتی دەكەن لەسەر 329 كورسی پەرلەمان، لەنێویاندا نزیكەی 2 هەزار كەسیان چونەتە ناو پێشبڕكێ بۆ بردنەوەی 71 كورسی بەغداد بەتەنیا. لەدوای روخانی رژێمی سەدامەوە ژمارەیەك كەس دەسەڵاتیان گرتوەتەدەست كە ناوەكانیان لەسەر دڵی هەموو عێراقییەكان چەسپیوە، ئەوانە و حزبەكانیان بەشێوەیەكی تەواوەتی هەژمونیان  بەسەر جومگەكانی دەسەڵاتدا سەپاندووە. مەیدان حەمدانی (40 ساڵ) بە ئاژانسی فرانس پرێسی وت" لە كەیەوە ئێمە ئیبراهیم جەعفەری و نوری مالیكی و ئەیاد عەلاوی و حەیدەر عەبادی دەبینین، جارێك پەرلەمانتار و جارێكی تر وەزیر. هەمان تاس و حەمام". ئاماژە بەوەدەكات لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتوو" ئەو حزبانە هەر خۆیان و هەمان كەسەكانیان جارێكی تر دەگەڕێنەوە بۆسەر حوكم، بمانەوێت یان نا". ئەوەی ئەم هەستكردنە زیاتر دەكات، بڵاوبونەوەی گەندەڵییە لە وڵاتدا كە زۆربەی كات ئەنجامدەرەكانی لە سزادان رزگاریان دەبێت لەكاتێكدا هاوڵاتیان سود لە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانی وەكو ئاوی خواردنەوە و كارەبا و ئامرازەكانی هاتوچۆكردنی گشتی، ئەمە لەكاتێكدا نرخی نەوت كە بە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی وڵات دادەنرێت بەردەوامە لە بەرزبونەوە. هیچ گۆشەیەك لە بەغدادی پایتەخت نەماوەتەوە كە لافیتەی گەورەی وێنەی كاندیدەكانی پێوە هەڵنەواسرابێت، هەندێكی تر ستونی كارەبا و دارخورماكانیشیان داپۆشیوە، تەنانەت تێیاندایە كە وێنەی لە شوێنی وێنەی "شەهیدان"ی هێزە ئەمنییەكان و حەشدی شەعبی هەڵواسیوە، كە لە شەڕەكانی دژ بە رێكخراوی داعش كوژراون كە لە سەرەتای 2014وە دەستیپێكرد. لەبەردەم ئەو لافیتانەدا لە شەقامی سەعدون كە شەقامێكی بەناوبانگە لە ناوەڕاستی بەغداد حەیدەر شەمەری (35) ساڵ راوەستاوە، توڕەیی بە روخسارییەوە دیارە و وتی" هەموویان دەموچاوەكانی پێشوون، تاكە خەمیان بەدەستهێنانی پارەیە نەك خزمەتكردنی گەل". ئەوەی بێئومێدی عێراقییەكان زیاتر دەكات، ئەو قسانەیە كە لە هەموو هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا دووبارە دەبنەوە، خەڵك پرسیار لەو بەڵێنانە دەكەن كە كاندیدەكان جێبەجێیان نەكرد دوای ئەوەی بوون بە پەرلەمانتار. هەست بەو توڕەییە دەكرێت لە سەرتاسەری وڵات، بەتایبەتی لە شاری موسڵ كە لەكاتی شەڕەكان بۆ سەندنەوەی لەدەستی "خەلافەت"ی داعش تا ئاستێكی زۆر وێران بووە. دایكی یوسف (54 ساڵ) لە موسڵ دەپرسێت " مانای گۆڕانكارییە چییە ئیتر ؟ با لانی كەم دەموچاوەكان بگۆڕین! بێزاربوین لە درۆ". لەبارەی دەستەواژەی " المجرب لایجرب- تاقیكراوە تاقی ناكرێتەوە) مشتومڕ هەیە، هەندێك كەس ئەم قسەیە دەدەنە پاڵ مەرجەعیەتی ئاینی نەجەف، بەڵام فرانس پرێس نەیتوانی ئەمە پشتڕاستبكاتەوە. " 40 دز" سەرەڕای ئەوە ، واقیعەكە جیاوازە بە گوێرەی داتاكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان زیاتر لە 20%ی كاندیدەكانی عێراق دەموچاوی نوێن و جەختدەكەوە لەسەر ویستیان بۆ گۆڕانكاریی. هالە كەریم ( 30 ساڵ) كە فەرمانبەرە لە وەزارەتی تەندروستی و لەم هەڵبژاردنەدا كاندیدە دەڵێت:" بێزاربووین، 15 ساڵ تێپەڕی و هیچ گۆڕانكارییەكمان نەبینی، لە خراپەوە بۆ خراپتر." وتیشی :" ئەمە وڵاتە وڵاتی شارستانێتییەكانە، وڵاتی رافیدەینە، ئەوەی لە 15 ساڵی رابردوودا روویدا تائیفیەت و لێژبوونەوە بوو." سەركەوتنی كاندیدە نوێكان ئاڵنگارییەكی گەورەیە لە كێبركێ لەگەڵ ئەو حزبە گەورانەی كە ماوەی 15 ساڵە دەسەڵاتیان كۆنترۆڵكردووە، بەڵام سەركەوتن بۆ حەیدەر بەیزانی ( 38 ساڵ ) ئەستم بوو كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا بە لیستێكی سەربەخۆ بەشداریكردبوون لەبەرئەوە ئەمجارە بڕیاریدا بچێتە لیستێكی گەورەو ناسراوەوە كە لیستی رەوتی حیكمەیە بە سەرۆكایەتی عەممار حەكیم. بەیزانی بە فرانس پرێسی وتی: گەیشتمە ئەو باوەڕەی كە كاندید دەرناچێت ئەگەر نەچێتە لیستێكی گەورەوە، لە كوتلەی گەورەدا دەردەچێنێت و دەیبەیتەوە." لە ناوەڕاستی بەغدا گۆڕەپانێكی ناسراو هەیە كە پەیكەری ژنێكی تێدا دانراوە بە " كەهەرەمانە" ناودەبرێت و لە چیرۆكەكانی هەزار و یەك شەوەوە وەرگیراوە و بەوە بەناوبانگە كە زەیتی قرچاوی كردوەتە ناو 40 گۆزەوە كە لە هەر یەكێكیاندا دزێك خۆی حەشارداوە و ژنە شاعیر و چالاكی عێراقی ئایە مەنسور وێنەیەكی گۆڕەپانەكەی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی بڵاوكردوەتەوە كە وێنەی كاندیدەكان پەیكەرەكەیان داپۆشیوە و نوسیوێتی " كوا كەهرەمانە؟ لە پشتی 40 دزەوەیە"!  

راپۆرتی شیكاری: محەمەد رەئوف  ئێستا پرسیاری جەوهەری لای هاوڵاتیانی كوردستان ئەوەیە، ئایا هەڵبژاردن گرنگی ماوە، ئایا هەڵبژاردن چی لەژیانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی خەڵكی گۆڕیوە، لەكاتێكدا هەڵبژاردنەكان گۆڕانیان لە ئاست و رێژەی دەنگ و كورسی هێزەكاندا درووست كردووە، بۆچی گۆڕانگاری لە نەخشەی سیاسی و پێگەو دەسەڵاتی هێزەكاندا درووست نەكردووە. سەرەرای ئەوەی پرۆسەی هەڵبژاردن بەهۆی ساختەكاری و ناوی دوبارەو مردوو، ناشرین كراوە، بەڵام هەڵبژاردنەكان كاریگەریان لەسەر زیادكردن و كەمكردنی دەنگ و كورسی حیزبە سیاسیەكان درووست كردووەو نەخشەی سیاسی هێزەكان گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە، ئەگەرچی ئەو گۆڕانكاریانەی كە هەڵبژاردنەكان دروستیان كردوون كاریگەری زۆریان لەسەر سیستمی حوكمرانی و دەمو چاوی حكومەت درووست نەكردووە.  هەڵبژاردن و نەخشەی سیاسی هێزەكان  لە هەرێمی كوردستان سەرەرای سێ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و دوهەڵبژاردنی پارێزگاكان، چوار هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كراوە ( 1992 ، 2005 ، 2009 ، 2013 )، لێرەدا بەووردی ئاستی دەنگ و كورسی هێزە سیاسیەكان دەخەینە روو لەو چوار هەڵبژاردنەی پەرلەمانی كوردستاندا، كە لەماوەی 21 ساڵەدا چی گۆڕانكاریەك بەسەر دەنگ و كورسی ئەو هێزانەدا هاتووە، لە هەڵبژاردنی 1992 دا كە ( 1 ملیۆن و 112 هەزار ) كەس مافی دەنگدانی هەبوو ( 971 هەزارو 953 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی ( 87.4% )، هەرچەندە  (لە هەڵبژاردنی 1992 لە پارێزگای دهۆك 178 هەزار كەس مافی دەنگدانی هەبوو 198 هەزار كەس دەنگیدا واتا رێژەكە 111% بوو ) بەڵام بەهۆی دیاریكردنی رێژەی 7% بۆ چونە پەرلەمان ئەویش بەپێی بڕگەی 3 لەمادەی 36ی یاسای ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، 7 لیست بەشداریان تێدا كردوو تەنها لێستی یەكێتی و لیستی پارتی ئەو رێژەیەیان تێپەراندوو چونە پەرلەمانەوەو دواتر دەنگەكانی ئەو لیستانەشیان بەسەر خۆیاندا دابەشكرد كە رێژەی 7% یان نەهێنابوو لە هەڵبژاردنی 1992 دا لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان (  438339) بەدەستهێنابوو بەرێژەی (44.517% ) و لیستی یەكێتی (423682 ) بەرێژەی ( 44.033% ) بەڵام ئەو لیستانەی نەچونە پەرلەمانەوە لیستی بزووتنەوەی ئیسلامی (49073 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (5.100% ) و كە زۆرترین دەنگی دوای لیستی یەكێتی و پارتی هێناو نەچووە پەرلەمانەوە دواتریش لیستی سۆسیالیست (24867 ) دەنگ بەرێژەی( 2.584% ) بەدەستهێناو لیستی پارتی گەل (21106 ) بەرێژەی ( 2.193% )، لیستی حیزبی شیوعی(  9902 ) بەرێژەی (1.029% ) بەدەستهێناو لیستی دیموكراتخواز و بێلایەنەكانیش (500 ) بەرێژەی (0.519% ) بەدەستهێنا كۆی گشتی دەنگی ئەو لیستانەی كە نەچونە پەرلەمانەوە ( 105517 ) دەنگ بوو كە بەهۆی یاسای هەڵبژاردنەوە فەوتان و خرانە سەر دەنگی یەكێتی و پارتی. كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستانیش بەسەر یەكێتی و پارتی ( 50 بە 50 ) دابەشكران، بەو پێیەش رێژەی كورسیەكانی پارتی و یەكێتی لە پەرلەمان 50% و رێژەی دەنگەكانیشیان بە نزیكەی 44% بووە. بەڵام بەهۆی شەری ناوخۆو دوو ئیدارەییەوە دوای 13 ساڵ لە ساڵی 2005 هەڵبژاردنێكی تر كرایەوەو لە هەڵبژاردنی 2005 ی پەرلەمانی كوردستاندا كە (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكردوو، هەڵبژاردنی 2005 دا ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736 ) كەس مافی دەنگدانی هەبووە ( 1 ملیۆن و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیانداوە بەرێژەی ( 75.6% ) ، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم كە لە ساڵی 1992 بەڕێوە چوو (1112000) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (1178736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (51.5%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە رێژەی (75.6%) دەنگیاندا بەبەراورد بە هەڵبژاردنی 1992 (10%) كەمی كردووە بەو پێیەی لە هەڵبژاردنی 1992 دا ئاستی بەشداریكردن (87.4%) بووە واتا لە نێوان هەڵبژاردنی 1992 بۆ 2005 ئاستی بەشداری هاوڵاتیان نزیكەی (12%) دابەزیوە لەو هەڵبژاردنەدا 13 لیست بەشداری كردبوو لیستی نیشتیمانی دیموكراتی كوردستان كە لە یەكێتی و پارتی و یەكگرتوو شیوعی و چەند لایەنێكی تر پێكهاتبوو (1570663 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (89.55% ) و لەكۆی 100 كورسی بێ كۆتاكان ئەو لیستە ( 93 كورسی ) بەدەستهێنا بەو شێوەیە یەكێتی ( 38 كورسی ) پارتی ( 37 كورسی ) یەكگرتوو ( 9 كورسی ) شیوعی ( 3 ) یەكێتی نەتەوەیی ( 1 كورسی ) سۆسیالیست ( 2 كورسی ) پارتی كرێكاران و رەنجدەران ( 1 كورسی ) هەریەك لە كۆمەڵی ئیسلامی كە لەدەرەوەی ئەو لیستە هاوبەشە بوو ( 6 كورسی ) بەدەستهێناو لیستی زەحمەتكێشانیش ( 1 كورسی ) بەدەست هێنا، بەو پێەیەش رێژەی دەنگەكانیان ئەگەرچی بە تێكەل و پێكەوەیە بەڵام دابەزیوە بەهۆی دەنگی یەكگرتوو لایەنەكانی ترەوە، بەڵام ئاستی كورسیەكانی پارتی و یەكێتی بەراورد بە هەڵبژاردنی 1992 كە ( 50 بە  50 ) بوو دابەزی بۆ ( 38 بە 37 ) واتا لە 100 كورسیەوە بۆ 75 كورسی واتا 25 كورسی كەمیان كرد، بەرێژەی 25% ی كورسیەكانی پارلەمانی كوردستان.  بەڵام لە هەڵبژاردنی 2009 دا بەهۆی درووست بوونی لیستی گۆڕانەوە گۆڕانكاریەكان زیاتر دەركەوتن لە نەخشەی سیاسی هێزەكاندا، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی 25/7دا كە (24) لیست و هاوپەیمانێتی و كەسایەتی بەشداریان تێدا كرد و لە هەڵبژاردنی 2009 دا كە ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 793 ) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، ( 1 ملیۆن و 876 هەزارو 196 ) كەس دەنگیانداوە بەرێژەی ( 74.5 % ) ، تیایدا لیستی كوردستانی كە (یەكێتی و پارتی و چەند هێزێكی تری لە خۆ دەگرت) لە پلەی یەكەمدا هات بە (1076370) بە رێژەی (57.37%) و بەدەستهێنانی (59) كورسی، لیستی گۆڕان لە پلەی دووەم هات بە (445024) بەڕێژەی (23.72%) و بەدەستهێنانی (25) كورسی، لیستی خزمەتگوزاریی و چاكسازیی كە (لە یەكگرتووی ئیسلامیی و كۆمەڵی ئیسلامیی و زەحمەتكێشان و سۆسیالیست پێكهاتبوو) بەبەدەستهێنانی (240842) لە پلەی سێیەمدایە بەڕێژەی (12.84%) و (13) كورسی، هاوكات لیستی بزووتنەوەی ئیسلامیی (27147) دەنگی بەدەستهێنا بەڕێژەی (1.45%) و (2) كورسی بەدەستهێنا، لیستی ئازادی و عەدالەتی كۆمەڵایەتیی (حیزبی شیوعی و چەند گر‌ووپێك)، (15028) دەنگ بەڕێژەی (0.80%) و (1) كورسی بەدەستهێنا. گەر بەراوردی بكەین بە دەنگ و كورسیەكانی هەڵبژاردنی 1992 و 2005 گۆڕانكاریەكە زیاتر دەردەكەوێت، لەبەر ئەوەی یەكێتی و پارتی بە لیستی هاوبەش بوون بۆیە ئاستی دەنگەكانیان بەجیا ئەژمار ناكری بەلام ئاستی كورسیەكانیان 59 كورسی بوو بەرێژەی 59%ی كورسیەكانی پەرلەمان بەبێ كۆتاكان، بەو پێیەش بە بەراورد بە هەڵبژارندنی 1992 یەكێتی و پارتی پێكەوە 41 كورسی بەرێژەی 41%ی كۆی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان كەمیان كرد، رێژەی دەنگەكانیشیان كە لە هەڵبژاردنی 1992 پێكەوە 89% بوو دابەزیوە بۆ 57% واتا 32% دابەزیوە.  لە هەڵبژاردنی 2013 ی پەرلەمانی كوردستاندا ( 2 ملیۆن و 654 هەزارو 696 ) كەس مافی دەنگدانی هەبوو كە ( 73%) یان دەنگیاندا واتا ( 1 ملیۆن و 945 هەزارو 124 ) كەس، لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان (743984 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 37.8% ) و 38 كورسی پەرلەمان و لیستی گۆڕان (476736 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 24.4 ) و 24 كورسی و یەكێتی (350500 ) بەرێژەی( 17.8% )و 18 كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستانیش (186741 ) دەنگ و بەرێژەی 9.6% و 10 كورسی و كۆمەڵی ئیسلامیش ( 118574 ) بەرێژەی 6% و 6 كورسی و بزوتنەوەی ئیسلامیش ( 21834 ) دەنگ و بەرێژەی 1% و 1 كورسی و سۆسیالیست ( 12501 ) دەنگ و بەرێژەی 0.6% و 1 كورسی و لیستی ئازادی ( 12392 )دەنگ و بەرێژەی 0.6% و 1 كورسی و ئاراستەی سێیەم ( 8681 ) دەنگ و بەرێژەی 0.4% و 1 كورسی. بەراوردی نێوان دەنگ و كورسیەكانی یەكێتی و پارتی لەنێوان 1992 و 2013 گۆڕانگاریەكی زۆر رویداوە هەم لە دەنگ و هەم لە كورسیەكانی پەرلەمان، بە جۆرێك پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی 1992 دا (  438339) بەدەستهێنابوو بەرێژەی (44.517% ) و 50 كورسی پەرلەمانیش بەڵام لە 2013 و لە دوایین هەڵبژادرنی پەرلەمانی پەرلەمانی كوردستاندا (743984 ) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 37.8% ) و 38 كورسی پەرلەمان واتا رێژەی دەنگەكانی 6.5% دابەزیوەو رێژەی كورسیەكانیشی 12 كورسی 12% كورسیەكانی دابەزیوە، هەرچی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانە لە هەڵبژاردنی 1992دا (423682 ) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی ( 44.033% ) و لەگەڵ 50 كورسی بەڵام لە هەڵبژاردنی 2013 دا یەكێتی (350500 ) بەرێژەی ( 17.8% )و 18 كورسی، بەو پێیەش رێژەی دەنگەكانی 26% كەمی كردووەو كورسیەكانیشی لە 50 كورسیەوە بۆ 18 كورسی واتا 32 كورسی كەمی كردووە بەرێژەی 32%. بەهەردوكیشیان یەكێتی و پارتی، رێژەی كورسیەكانیان كە ( 50 بە 50 ) بووە واتا 100 كورسی بەهەردوكیان بووە بە ( 38 بە 18 ) واتا 56 كورسی واتا 44 كورسی كەمی كردووە بە رێژەی 44% ی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان و دەنگەكانیشیان كە پێشتر ( 89%) بووە دابەزیوە بۆ ( 38% بە 18% ) واتا 56% دەنگەكانیان هەیە واتا بەرێژەی 33%ی دەنگەكانیان كەمیكردووە، لێرەدا بۆیە زیاتر تەركیز لەسەر بەراوردی دەنگ و كورسی یەكێتی و پارتیە، لەبەر ئەوەی لە یەكەم خول تا دوایین خولی پەرلەمان ئەوان لیستیان هەبووەو لە هەمانكاتیشدا ئەو دوو هێزە لە 1992 تا ئێستا خاوەنی زۆن و ناوچەی جێدەسەڵاتی خۆیانن.  ئەوە جەوهەری گۆڕانكاریەكەیە لە كوورسی و دەنگداندان رویداوە كە لەماوەی 21 ساڵی نێوان چوار خولی هەڵبژاردن روویداوەو بەڵام، بەهۆی ئەوەی یەكێتی و پارتی پرسی هێز و پارەو پۆستەكانی لەدەست خۆیاندا هێشتۆتەوە، بۆیە هەڵبژاردنەكان كاریگەری زۆری لەسەر پێگەو دەسەڵاتی ئەو هێزانە درووست نەكردووە، سەرەرای ئەوەی گۆڕانكاری گەورە لە كورسی و دەنگەكانیان رویداوە.   

ئامادەكردنی: نیاز عه‌بدوڵڵا چەكدارانی داعش تەنها كچان و ژنانی ئێزدییان نەكردوەتە كەنزیەك و كڕین و فرۆشتنیان پێوە بكات، بەڵكو چەندین كچ و ژنی توركمانی تەلەعفەر و مەسیحی لە موسڵ براون و كڕین وفرۆشتیان پێوە كراوە، بەپێی وتەی سەرۆكی رێكخراوێكی ژنانی توركمان، ئەمیرەكانی داعش كڕین و فرۆشتنیان بە كچانی داعشەوە كردووە و ئێستاش چارەنووسی 1300 كچ و ژنی توركمان نادیارە.  به‌ره‌به‌یانی رۆژی 15ی حوزه‌یرانی ساڵی 2014 قه‌زای ته‌له‌عفه‌ر له‌ لایه‌ن چه‌كدارانی رێكخراوی تیرۆریستی داعش داگیركرا و له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له‌ عێراق و شام فه‌رمانڕه‌وایی تێدا كرا. دوای داگیركردنی شاره‌كه‌ له‌ رێگای شه‌ڕی چه‌كداری له‌ ناوه‌ڕاستی شاره‌كه‌ و پاشه‌كشه‌كردنی سوپای عێراق تیایدا، هه‌زاران هاوڵاتی مه‌ده‌نی به‌ره‌و هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراق هه‌ڵاتن و ئاواره‌بوون كه‌ ئه‌وكات به‌ نزیكه‌ی 60%ی خه‌ڵكی شاره‌كه داده‌ندران.‌ رێكخراوه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی تایبه‌ت به‌ ئاواره‌ و په‌نابه‌ران كوشتن و شوێنبزبوونی سه‌دان كه‌سیان له ژن و منداڵ و پیاوان له‌ زاری كه‌س و كاری شوێنبزربووه‌كانه‌وه‌ راگه‌یاند. هه‌یمان ره‌مزی: ژنانی توركمان له‌لایه‌ن ئه‌میره‌كانی داعشەوە براونه‌ته‌ ئه‌نکه‌ره‌ و له‌وێ كراونه‌ته‌ كه‌نیزه‌ك سه‌رۆكی رێكخراوی تولای بۆ كاروباری توركمان هه‌یمان ره‌مزی به‌ (دره‌و میدیا)ی راگه‌یاند، له‌ سه‌ره‌تای داگیركردنی ته‌له‌عفه‌ر و ئاواره‌بوونی خه‌ڵكه‌كه‌ی ژماره‌یه‌كی كه‌م له‌ ده‌ستبه‌سه‌ركراوانی ژن و منداڵ ناویان تۆماركرابوو به‌ڵام له‌ دوای گه‌ڕانی زیاتر ده‌ركه‌وتووه‌ "1300 ژن و منداڵی توركمان كه‌ 700 یان منداڵ و 600 یان ژنن له لای داعش ده‌ستبه‌سه‌رن، منداڵه‌كان راهێنانی سه‌ربازییان پێ كراوه‌ و ژنه‌كانیش كراونه‌ته‌ كه‌نیزه‌ك و كڕین و فرۆشتنیان پێكراوه‌ و ده‌كرێت، ته‌واوی ئه‌و ژماره‌یه‌ش به‌ ناو تۆماركراون".‌   به‌پێی به‌ڵگه‌ بڵاوكراوه‌كانی داعش ئه‌و منداڵانه‌ له‌ ریزی چه‌كداره‌كانیان به‌ ناوی  "اشبال تلعفر" راهێنانی سه‌ربازییان پێكراوه و‌ له‌سه‌ر بنه‌ما سه‌ربازییه‌كانی خۆیان راهێنانی شێوازه‌كانی كوشتن و ته‌قه‌مه‌نی و خۆته‌قاندنه‌وه‌یان فێركراوه‌ و یه‌كه‌م خولی ده‌رچوونیان به‌ڕێكردووه‌. له‌ كاتی پرۆسه‌ی رزگاركردنی شاری موسڵ له‌ هاوینی ساڵی 2017 له‌ لایه‌ن سوپای عێراقه‌وه‌ له‌ ژێرزه‌مینێكدا تواندرا "10ئافره‌ت و 17 منداڵی توركمان" رزگار بكرێن. هه‌یمان ره‌مزی وتی "ته‌واوی ئه‌و ژماره‌ توركمانه‌ رزگاربووه‌ گه‌یندرانه‌وه‌ ده‌ست خێزانه‌كانیان و ئێستا له‌گه‌ڵ ئه‌وان دان". ناوه‌ندی راگه‌یاندنی ئاسایشی سوپای عێراق رۆژی 25ی نیسانی ئه‌م ساڵ رایگه‌یاند، له‌ شاری موسڵ له‌گه‌ڵ 7 ئه‌ندامی چه‌كداری داعش یه‌كێكیان ده‌ستگیركردووه‌ كه‌ كاری به‌ كه‌نیزه‌ك كردن و كڕین و فرۆشتنی كچان و ژنان بووه‌ له‌ كاتی فه‌رماڕه‌وایی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له‌ عێراق و شام و له‌ لایه‌ن دادگای عێراقه‌وه‌ داواكراو بووه‌. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ده‌ستگیركردنی ئه‌م گرووپه‌ چه‌كداره‌ی داعش هیچ ئاماژه‌یه‌ك له‌ باره‌ی چاره‌نووسی ژنانی بێسه‌روشوێن نه‌خراوه‌ته‌ روو. هه‌یمان ره‌مزی: چاره‌نوسی 1300 ژن و منداڵی توركمان نادیاره‌ سه‌رۆكی رێكخراوی تولای بۆ كاروباری توركمان به‌ (دره‌و میدیا)ی وت "به‌ دڵنیایی تا ماوه‌ی 6مانگ به‌ر له‌ ئێستا زانیاری هه‌بوو ئه‌و ژنانه‌ی ئێمه‌ له‌ ره‌ققه-‌ن و به‌شی‌ زۆرینه‌یان له‌وێ كڕین و فرۆشتنیان پێده‌كرێت". ئه‌و له‌ باره‌ی چاره‌نووسی به‌شێكی تر له‌ ژنه‌ توركمانه‌كان وتی "زانیاری پشتڕاستكراومان هه‌یه‌ به‌شێكی تری ئه‌و ژنانه‌ له‌لایه‌ن ئه‌میره‌ باڵا ده‌سته‌كانی داعش براونه‌ته‌ ئه‌نکه‌ره‌ له‌ توركیا‌ و كراونه‌ته‌ كه‌نیزه‌ك، به‌شێكی زۆر كه‌میش وترا به‌ره‌و‌ شیشان براون و له‌وێ كڕین و فرۆشتن و زه‌واجی نیكاح-یان پێكراوه"‌. به‌پێی قسه‌كانی سه‌رۆكی رێكخراوه‌كه‌ به‌ نوسراوی فه‌رمی زۆر هه‌وڵیانداوه‌ له‌ ساڵی 2017 له‌گه‌ڵ یو.ئێن.ئێف.پی.ئای و له‌ رێگای ئۆفیسی تایبه‌ت به‌ گێڕانه‌وه‌ی رفێندراوه‌كانی ده‌ستی داعش له‌ كوردستان بڕه‌ پاره‌یه‌ك ته‌رخانبكرێت بۆ كڕینه‌وه‌ی ئه‌و ژنانه‌ و گه‌ڕاندنه‌وه‌یان‌، به‌ڵام "17 ژنی مه‌سیحی گه‌ڕێندرانه‌وه‌ و ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه‌ دامان بۆ كڕینه‌وه‌ی ژنه‌ توركمانه‌كان له‌ بازاڕه‌كانی فرۆشتنی ژنان كه‌ له‌ رێگای خێزانه‌كانیانه‌وه‌ سۆراغی كچه‌كانمان وه‌رگرتبوو و ده‌مانزانی چه‌ندیان پێویسته‌ بۆ ئازادكردنیان نه‌كرا".

راپۆرتی: درەو میدیا پرۆسەی هەڵبژاردن یەكێكە لەو وێستگە گرنگانەی وێنەیەك لە قەبارەی ئەو گەندەڵییە گەورەیە ئاشكرادەكات كە پارتە سیاسەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانی پێ تۆمەتباردەكرێت، ئەو پارە زەبەلاحەی كە هەندێك بە ماڵی سیاسی و هەندێكی تریش بە ماڵی ڕەش ناودێری دەكەن هاوشێوەی سەرچاوەكەی، بڕەكەشی نادیارە ، تائێستا هیچ پارتێكی سیاسی بەشێوەیەكی ڕوون و شەفاف بڕی ئەو پارەیەی ئاشكرانەكردووە كە بۆ هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان خەرجیدەكات، بەهۆی نەبوونی دەزگایەكی چاودێریش كە بەر لەوەی لەبڕی پارەی تەرخانكراو بكۆڵێتەوە، سەرچاوەكەی ئاشكرابكات، ئەم پرسە لە تاریكیدا ماوەتەوە. زۆرینەی ئەو پارت و كەسایەتیە حزبیانەی كە پرسیاری سەرچاوەی داهاتی تەرخانكراویان بۆ بانگەشەی لێدەكرێت وەڵامەكەیان ئەوەیە كە لەڕێی ئابوونەی ئەندامان و هاوكارییەوە كۆیدەكەنەوە، بەڕای زۆرێك ئەم وەڵامە بۆ هەر جێگایەكی تر ڕاستبێت بۆ هەرێمی كوردستان كە زیاتر لە سێ‌ ساڵی ڕووبەڕووی قەیرانێكی دارایی قوڵ بوەتەوە نەك هەر بڕواپێكەر نیە بەڵكو ئەو بڕوایەش زیاتر تۆخدەكاتەوە كە سەرچاوەی ئەم داهاتانە ماڵی گشتین و لەدەستی حزبدا بووە بە ماڵی سیاسی یان وەك هەندێك ناویان ناوە ماڵی ڕەش و پارتەكان لەپێناو مانەوە و بەهێزكردنی هەژمونی خۆیان بەكاریدەهێنن. ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق پاڵپشت بە بڕگەی 8 لەمادەی 4 لەیاسای كۆمیسۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان،  خەرجی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی بەپێی (سیستمی ژمارە  (1) بۆ ساڵی 2013)  ڕێكخستوە و بە كۆمەڵێك ڕێنمایی سنوری خەرجی قەوارە و كاندیدەكانی دیاریكردوە، بەكارهێنانی ماڵی گشتی و وەرگرتنی هاوكاریی دەرەكیشی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن قەدەغەكردوە، وێڕایی چەندین ڕێنمایی تر، بەڵام قەبارەی ئەو خەرجییە گەورەیەی لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پارت و قەوارە سیاسییەكاندا خەرجدەكرێت، ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ پابەندنەبوونی لایەنەكان بەو ڕێنمایانە. خەرجی پارت و قەوارە  سیاسییەكان بۆ پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن تەنها لە چاپی فلێكس و پۆستەر و ئاڵا و لۆگۆی حزب و كاندیدەكانیان و ڕیكلامی كەناڵە جیاوازەكانی ڕاگەیاندن كورتنابێتەوە كە بەشی هەرە زۆری لە وڵاتانی دراوسێ‌ چاپدەكرێن و خەرجییەكەی بە چەندین ملیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێت، بەڵكو پارەیەكی ئێجگار زۆریش لە ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان خەرجدەكرێت بۆ پڕوپاگەندە و هەزاران كەس بەناوی (سوپای ئەلیكترۆنی) خراونەتەگەڕ كە ئەركیان تەنها تەرویج و بانگەشەكردن نیە بۆ حزب و كاندیدەكان بەڵكو هێرشكردنە سەر لیست و قەوارەكانی تریش بەشێكی گرنگی ئەركەكانیانە. ناڕوونی سەرچاوەی دارایی حزبەكان وایكردوە سەرچاوەی خەرجییەكانیشان نادیاربێت و هەرچی دەوترێت لە چوارچێوەی خەمڵاندندا بمێنێتەوە، بەڵام ئەوە مانای وانیە ئەو تەمومژە چڕە دەستكردەی بوەتە بەربەست لە ڕێی ڕونبونەوەی ئەم پرسە دروستكراوبێت و بوونی نەبێت ، نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا كە لە ساڵی 2006وە بۆ 2014 لە لوتكەی جێبەجێكردنی عێراقدا بووە و ئیئتیلافەكەشی یەكێكە لە قەوارە بەهێز و بە هەژموونەكانی عێراق، لە نوێترین لێدوانیدا ئەوەش ئاشكرادەكات" لێشاوێك پارەی سیاسی ڕژاوەتە ناو عێراق بەئامانجی ساختەكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن، هاوكات قەحتان جبوری وتەبێژی هاوپەیمانی (سائرون) بە ڕۆژنامەی شەرقلئەوسەتی وتوە، بەداخەوە زۆربەی قەوارە و پارتە سیاسییە گەورەكان كە لەساڵی 2003وە، هەژمونیان كردوە بەسەر پرۆسەی سیاسییدا خاوەنی سامانێكی زۆرن لە ماڵی سیاسی و لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنیشدا بەتەواوی ڕەنگدەداتەوە.         ئەوەی بەرچاوە و لەسەر زەمینی واقیع دەبینرێت، پارتە دەسەڵاتدارەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان پشكی شێری خەرجییەكانی هەڵمەتی هەڵبژاردنیان بەردەكەوێت، بەهۆی ئەو دەسەڵات و هەژمون و توانا داراییەی هەیانە، كە وەك بەشێك لەچاودێران ئاماژەی بۆ دەكەن، تەنها بۆ پرسی بانگەشەكردن بەكاریناهێنن، بەڵكو كاریگەری لەسەر ڕای دەنگدەر و بەڕێوەچونی پرۆسەی هەڵبژاردنیش دروستدەكەن و بەشێكی گەورەی دەخەنە خزمەتی كڕینی دەنگ و چەواشەكردن و بەهەڵەبردنی هاوڵاتیان لەڕێی خستەگەڕی میدیای زەبەلاحەكانیان و كەرەستە جیاوازەكانی ئاڕاستەكردن كە خاوەندرێتی دەكەن تا دەگاتە بەكارهێنانی دامودەزگا جیاوازەكان دەوڵەت. ئەوەی بۆ زۆرێك لە چاودێران مایەی هەڵوەسەتە لەسەركردنە، خاڵی هاوبەشی بەرنامەی هەڵبژاردنی تەواوی لیست و قەوارە سیاسییەكان قسەكردنە لەسەر ژیانی خەڵك و باشكردن و بەرەپێشبردنی گوزەرانیان، بەڵام تائێستا نەبانگەشەكان بونەتە بەشێك لە پرۆسەی گەشەدان بەژیانی سیاسی و هۆشیاركردنی هاوڵاتیان و پارێزگاریكردن لە ماف و ئیرادەیان، نە زۆرینەی بەڵێنەكانیش بوون بەكردار و شتێكی بەرجەستە لە ژیانی خەڵك بگۆڕێت، بەڵكو ئەوەی هەیە بەوشێوەیە پێناسە دەكرێت كە بانگەشەكان لە ناوەرۆكدا شەڕی كۆمەڵێك حزب و قەوارەی سیاسییە، هەندێكیان بۆ مانەوە و بەشێكیشان بۆ گەیشتن بەدەسەڵات لەژێر ناونیشانی خەڵك و بەپارەی خەڵك و خەڵكیشان كردوە بەكەرەستەی یەكلاكردنەوەی ململانێكانیان، بەڵام ئەمە ناكاتە ئەوەی پارتە سیاسیەكان مافی بانگەشە و ئیمكانیاتی دارایی و نمایشكردنی بەرنامە و دونیابینیەكانی خۆی نەبێت، بەڵكو قسەكە لەسەر ئەو پرۆسە ناتەندروستەیە كە لە تاریكیەكی تەواودا بەڕێوەدەچێت.  

راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت " 30 پەرلەمانتاری خولی ئێستای پەرلەمانی عێراق زمانی عەرەبی نازانن و لەم خولەدا هیچ قسەیەكیان نەكردووە" ئەمە قسەی شاخەوان عەبدوڵا ئەندامی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. ئایا مەرجە پەرلەمانتارانی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەرپرسانی تری كورد لە دامەزراوەكانی عێراقدا زمانی عەرەبی بزانن ؟ (درەو) لەم راپۆرتەدا لەروانگەی یاساییەوە شیكاری بۆ پرسی زمان وەكو مافێكی بنەڕەتی دەكات لە دەستوری عێراقدا و وەڵامی ئەو پرسیارەش دەداتەوە ئاخۆ مەرجە نوێنەرانی كورد لە بەغداد عەرەبی بزانن و بە عەرەبی قسە بكەن یاخود نا ؟ پاشخانێكی مێژوویی كورت بەر لەوەی باس لەوە بكرێت ئایا نوێنەرانی كورد مافی قسەكردنیان هەیە بە زمانی كوردی لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، گرنگە باس لە ریشەی مێژوویی كێشەی زمانی كورد لە عێراق بكرێت، بۆ ئەوەش تەماشاكردنی پێگەی زمانی كوردی لە دەستورە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق سەرەتایەكی گرنگە. زمانی كوردی لە دەستورەكانی عێراقدا • دەستوری بنچینەیی عێراق  ئەم دەستورە لە ساڵی 1925دا نوسرایەوە، تاوەكو روخانی رژێمی پادشایەتی لە عێراق كاری پێكرا.  لەم دەستورەدا بەشێوەیەكی فەرمی زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی قسەكردنی دەوڵەت دانراوە و بەهیچ جۆرێك باسی زمانی كوردی نەكراوە، بەڵام لە ماددەی (16)ی بەشی یەكەم "مافەكانی گەل" ئاماژە بەوەكراوە" تائیفە جیاوازەكان مافی ئەوەیان هەیە خوێندنگە دروستبكەن بۆئەوەی تاكەكانیان بە زمانی تایبەتی خۆیان بخوێنن". • دەستوری كاتی عێراق  دەستوری كاتی دوای شۆڕشی 14ی تەموزی 1958 و كەوتنی رژێمی پادشایەتی و راگەیاندنی رژێمی كۆماری لە عێراق نوسرایەوە، لەم دەستورەدا بۆ یەكەمجار و لە مادەی (3)ی بەشی یەكەمدا ئاماژە بەوەكراوە" عەرەب و كورد هاوبەشن لەم وڵاتەدا"، لەمە زیاتر دەستورەكە بەهیچ جۆرێك باسی زمانی كوردی نەكردووە. • دەستوری 1960 شەستەكانی سەدەی رابردوو عێراق چەند كودەتایەكی سەربازی بەخۆوە بینیی، لەم ماوەیەدا دوو دەستوری كاتی بۆ عێراق نوسرانەوە، لە دەستوری ساڵی 1960 دان بەوەدا نرا كە لە چوارچێوەی یەكێتی نەتەوەییدا دان بەمافەكانی كورد دادەنرێت، بەڵام لە پرسی زماندا وەكو یەكێك لە مافە بنەڕەتییەكان دەستورەكە ئاماژەی بەوەكرد كە زمانی عەرەبی زمانی فەرمی وڵاتە. • دەستوری 1968 لەم دەستورەشدا زمانی كوردی پشتگوێخرا، زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی دەوڵەت دیاریكرا، بەڵام لە دەستورەكەدا لە بەشی سێیەم "ماف و ئەركە گشتییەكان" لە مادەی (21) دا دان بەوەدا نراوە كە "عەرەب و كورد لە ماف و ئەركەكاندا هاوتان و هیچ جیاكارییەك ناكرێت لە نێوانیاندا بەهۆی رەگەز و ئیتنیك و زمان و ئاین..". • دەستوری كاتی 1970 لەدوای قۆناغی كودەتاكانەوە ئەم یەكەمین دەستوری كاتی بوو كە بۆ عێراق نوسرایەوە، ئەم دەستورە تاوەكو ساڵی 1990 كاری پێكرا، ئەوەی ئەم دەستورەی لە دەستورەكانی پێش خۆی جیاكردەوە ئەوە بوو كە تێیدا جگە لە مافە نەتەوەییەكانی كورد، باسی لە مافی كەمە نەتەوایەتییەكانی تری عێراقیشی كردبوو. لە خاڵی (ب)ی مادەی (5)ی بەشی یەكەمی دەستورەكەدا كە تایبەتە بە پێناسەكردنی كۆماری عێراق ئاماژە بەوەكراوە" گەلی عێراق پێكدێت لە دوو نەتەوەیی سەرەكی، كە ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، ئەم دەستورە دان بە مافەكانی گەلی كورد و هەموو كەمە نەتەوایەتییەكانی تردا دەنێت..". لەبارەی زمانەوە وەكو مافێكی بنەڕەتی، دەستورەكە لە دەستورەكانی پێش خۆی جیاوازترە و لە (ب)ی ماددەی (7)ی بەشی یەكەمدا بەڕونی نوسراوە"لە ناوچە كوردییەكاندا زمانی كوردی زمانی فەرمییە لە تەنیشت زمانی عەرەبیدا"، بەڵام سەرباری ئەمەش هێشتا هەر زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی وڵات دیاریكراوە. • دەستوری 1991 ساڵی 1991 دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان و گەلی شیعە لە باشوری  دژی رژێمی عێراق، دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا پرۆژەی دەستورێكی نوێیان نوسییەوە، بەڵام ئەم دەستورە بەشێوەیەكی كرداری كاری پێنەكرا و تەنیا وەكو بانگەشەیەك مایەوە. لەم دەستورەدا زمانی عەرەبی وەكو زمانی فەرمی دەوڵەت دیاریكراوە، زمانی كوردی تەنیا لەو ناوچانە قسەی پێدەكرێت كە كوردنشینن. دەستوری هەمیشەیی 2005 و گۆڕانكارییە گەورەكە ساڵی 2003 رژێمی عێراق بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن روخێنرا، ساڵی 2005 دەستورێكی نوێ بۆ عێراق نوسرایەوە، ئەم دەستورە قەڵەمبازێكی گەورەی تێدایە بۆ مافە نەتەوییەكانی كورد بەتایبەتی زمان. لە مادەی بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (4)ی بەشی یەكەمی دەستورەكەدا كە تایبەتكراوە بە "بنەما سەرەكییەكان" بەتەواوەتی دانراوە بە زمانی كوردیدا وەكو زمانی فەرمی وڵات و هاتووە" زمانی عەرەبی و كوردی دوو زمانی فەرمی وڵاتن..". مەرجە نوێنەرانی كورد زمانی عەرەبی بزانن ؟ لەبەر رۆشنایی ئەو مادەیەی دەستوری عێراق كە زمانی كوردی وەكو زمانی فەرمی وڵات دیاریكردووە، نوێنەرانی كورد دەتوانن لە دامودەزگاكاندا بە زمانی رەسەنی خۆیان قسە بكەن و لە مەرجەكانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانیشدا بۆ كاندیدبوون هیچ مەرجێكی زمان دیارینەكراوە. ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەكو یەكێك لە دامەزراوە سەرەكییەكانی دەوڵەتی نوێی عێراق سیستمێكی تەكنیكی جێبەجێكردووە كە دەرفەت لەبەردەم نوێنەرانی كورد دەڕەخسێنێت بە زمانی كوردی قسە بكەن و راستەوخۆ قسەكانیان وەربگێڕدرێتە سەر زمانی عەرەبی. لە خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ لە ئەنجومەنی نوێنەران (4) كارمەندی هەبوو، بەڵام لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، محەمەد ئەبو بەكر بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی راگەیاندن لە ئەنجومەنی نوێنەران وتی: لەو چوار كارمەندە (2) كارمەندیان دوورخراونەتەوە و كارمەندێكیش كۆچی كردووە بۆ دەرەوەی وڵات و ئێستا بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ (1) كارمەندی هەیە كە فریای كارەكەی ناكەوێت. بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی راگەیاندن لە ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەكرد، داوای دامەزراندنی كارمەندی نوێی كردووە بۆ بەشی وەرگێڕانی راستەوخۆ، بەڵام بەبیانوی ئەوەی پلەی وەزیفی و دامەزراندن نییە، تائێستا هیچ كارمەندێك بۆ بەشەكەیان دانەمەزرێندراوە. سەرباری سیستمی تەكنیكی قسەكردن، ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر سایتی فەرمی خۆی هەموو هەواڵ و بابەتەكانی تایبەت بە ئەنجومەن لە پاڵ زمانی عەرەبی بە زمانی كوردیش بڵاودەكاتەوە، لە ماددەی (149)ی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی نوێنەرانیشدا زمانی كوردی وەك زمانی فەرمی ناسێندراوە. لە توركیا بەپێی دەستور زمانی توركی زمانی فەرمی قسەكردنە لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا، بەڵام سەرباری ئەوەش نوێنەرانی كورد بۆ بەرگریكردن لە زمان و ناسنامەی خۆیان زۆرجار یاساكان پێشێل دەكەن و بەزمانی كوردی قسە دەكەن، رەنگە چیرۆكەكەی (لەیلا زانا) باشترین نمونەبێت، بەڵام لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی یاسا نوێنەرانی كورد بۆیان هەیە بە زمانی خۆیان قسەبكەن، كەچی كەمتەرخەمن. لە بری كاركردن بۆ جێبەجێكردنی مافی دەستوری كورد لەڕوی زمانەوە لە بەغداد، بەمدواییانە هەندێك لە حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەر لە دیاریكردنی كاندیدەكانیان، تاقیكردنەوەی زمانی عەرەبییان پێدەكەن، وەكو ئەوەی زمانی كوردی لە بەغداد یاساغ بێت، رەنگە لەمڕوەوە بەرپرسانی بەغداد خۆشحاڵ بن. لەبەرامبەردا هەندێك لە چاودێران بە باشی دەزانن نوێنەرانی كورد زمانی عەرەبی بەباشی بزانن، ئەمە نەك تەنیا بۆ قسەكردن، بەڵكو بۆ ئەوەی بەتەواوەتی زاڵ بن بەسەر كێشەی زمان و ئاستەنگەكانی تێگەیشتن لە یاساكان.      

رەند رەحیم وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ  12ی ئایاری 2018 هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، كە لە هەمانكاتدا بەردەوامیی و گۆڕانكاریی بەرجەستەدەكات، لە كەشێكی زۆر ناتەبادا، هەڵبژاردن لەسایەی ئەو وێرانكارییەدا بەڕێوەدەچێت كە شەڕ لەگەڵ داعش بەجێیهێشتووە لەگەڵ ئەو ناكۆكیی و ناتەباییە مەترسیدارەی لە نێو حزبە شیعە حكومڕانەكاندا هەیە، لەبەرئەوە دەنگدان لە 12ی ئایاردا وەكو تاقیكردنەوەیە بۆ وڵات بە دوای چەند ساڵێكی كەمی ئاڵۆزی و پشێوی. بە جیاوازییەكی كەم، هەمان یاریزانەكانی كە پێشتر سەرۆكایەتی گۆڕپانی سیاسی عێراقیان لە هەڵبژاردنەكانی 2006ەوە كۆنترۆڵكرد، هەژمونیان بەسەر هاوپەیمانێتییەكانی ئەم هەڵبژاردنەشەوە هەیە، هەرچەندە دەموچاوەكان وەك خۆیان ماون، بەڵام گۆڕانكاری گەورە لە هاوپەیمانێتییەكاندا روویداوە، دیارترینیان دابەشبوونی هێزی شیعەكانە كە دەسەڵاتداربوون لە شانۆی سیاسیدا. هاوپەیمانی شیعەكان ساڵی 2014 حزبە شیعەكان لە رێگەی سێ كۆمەڵەوە ركابەرییان كرد بۆ بەدەستهێنانی كورسییەكانی پەرلەمان" هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات، كە پاشان ئەندامانی رێكخراوی بەدریش چوونە پاڵی، هاوپەیمانێتییەكی تر بە رابەرایەتی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی عێراق و هاوپەیمانێتییەك بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر. دوای چەند هەوڵێكی شكستخواردوو بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی یەكگرتوو، شیعەكان لە هەڵبژاردنی 2018دا بە پێنج هاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن: هاوپەیمانی " النصر" بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، هاوپەیمانی " الفتح" بە سەرۆكایەتی هادی عامری وەزیری پێشووی گواستنەوە و سەرۆكی رێكخراوی بەدر، هاوپەیمانی حیكمە بە سەرۆكایەتی عەممار حەكیم، هاوپەیمانێتی " سائرون" بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر. چەند موفاجەئەیەك لەم پێكهاتە نوێیانەدا هەیە، گرنگترینیان دابەشبوونی حزبی دەعوەیە لە یەك قەوارەی هەڵبژاردنەوە بۆ دوو قەوارە " هاوپەیمانی النصر و دەوڵەتی یاسا"، حزبی دەعوە لە ساڵی 205ەوە حاكمی فیعلی عێراقە و سێ‌ سەرۆك وەزیرانی عێراق لەو حزبە بوون، دانانی عەبادی وەك سەرۆك وەزیران لە ساڵی 2014دا ململانێی لەسەر دەسەڵات لەگەڵ نوری مالیكی كە پێش ئەو لەو پۆستەدا بوو لێكەوتەوە، ململانێ و ناكۆكییە بەردەوامەكانی هەردوولا بووە كەرتبوونی حزب كە لە كاتی ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنەكاندا گەیشتە لوتكە، لە ئەنجامی ئەمەدا مالیكی و عەبادی دوو هاوپەیمانێتی جیایان پێكهێنا و كاندیدەكانی حزبەی دەعوە لەسەریان پێویست بوو یەكێكیان هەڵبژێرن، دیارنەمانی حزبی دەعوە پاشەكشێیەكی گەورەیە بۆ حزبەكە، بەڵام هەندێك لە ئەندامەكانی سورن لەسەر ئەوەی كە دوای هەڵبژاردن ریزەكانی حزبەكە یەكپێبگرنەوە، رەنگە ئەوە هیوایەكی كۆن بێت ژمارەیەكی زۆر لە شیعە نیگەران نین لەوەی ببینن حزبی دەعوە لاواز دەبێت و دەسەڵات لە دەستیدا نامێنێت. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیش دابەشبوون و جیابوونەوەیەكی تری ریزەكانی شیعەیە بۆ چەندین دەیە، گروپێكی ركابەری دیاری ناو حزبەی دەعوە بوون، بەڵام بە چەند ساڵێك بە شێوەیەكە گەورە لاوازكران و لە ساڵی 2012شدا  رێكخراوی بەدر باڵی سەربازی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی جیابووەوە و لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014دا چووە پاڵ هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسای حزبی دەعوە. ململانێی نێوان سەركرە گەنجەكان و ئەوانەی پێیان دەوترێت حەرەسی كۆنی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی لە تەمموزی 2017دا درزی خستە نێو ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی و عەممار حەكیم كە تووشی بێئومێدی بوو لە نەوەی گەورە و ویستی بۆ لاكردنەوە بەلای دەنگدەرانی گەنجدا لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی جیابووەوەو رەوتی حیكمەی نیشتمانی دامەزراند و بە هاوپەیمانێتییەكی تایبەت بە خۆی بەشداری هەڵبژاردنەكانی داهاتوو دەكات و هەر ئەو كاتەش سەركردە تەقلیدییەكانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لەگەڵ هێزەكانی پێشوو و رێكخراوی بەدر لەژێر چەتری هاوپەیمانی " الفتح" دا كۆبوونەوە كە لە ساڵی 2014ەوە ئامادەكاری بۆ دەكرێت، كە چاوەڕواندەكرێت زیاتر لە هاوپەیمانێتییەكانی تری شیعە جەماوەر بۆ لای خۆی رابكشێێت و رۆڵێكی یەكلاكەرەوە لە پێكهێنانی حكومەتی نوێدا بگێڕێت. موقتەد سەدریش یەكێك بوو لە موفاجەئەكانی تر، سەدر كەهەڵمەتێكی لەدژی گەندەڵی دەستپێكردبوو- تا ڕادەیەك بەشێوازێكی هەڵخەڵەتێنەر- بەوتەی رەخەنگرانی و داوایدەكرد سیاسییە ناكاران لەرەگ و ریشەوە دەربهێنرێت و داوای دژایەتیكردنی تائیفیەتیشی دەكرد، پەیامە پۆپۆلیستیەكەشی دەنگدانەوەی زۆری لای عێراقییەكان هەبوو كە لەو سیاسەتانە نائومێدبوون كە تەنها خزمەتی خۆیان دەكەن. لە تێكەڵبوونێكی چاوەڕوانەكراودا، رەوتەكەی سەدر هاوپەیمانێتییەكی لەگەڵ حزبی شیوعی پێكهێنا، ئەم شەراكەتە دوای دوو ساڵ لە هەماهەنگی نێوان سەدرییەكان و شیوعییەكان هات لە رێكخستنی خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی و تائیفیەت لە شارە گەورەكاندا، سەدر وەك شیوعییەكان وەك دەنگێكی بەهێز دژی دۆخی سیاسی دەركەوت، ژمارەیەك لە گروپە سوننە وشیعە بچوكەكان چوونە ناو ئەم هاوپەیمانێتییەوە، ئەوەش سروشتی تێپەڕێنەری ئاینەكانی پێبەخشی بە بەراورد بە لیستەكانی تر. ئەمە چی دەگەیەنێت؟ لە ساڵی 2014دا هەرسێ‌ هاوپەیمانێتییە شیعەكە 155 كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێنا، دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی حزبی دەعوە 92 كورسی بەدەستهێنا، ئەنجومەنی باڵا 29 كورسی، سەدرییەكان 28 كورسی لەگەڵ شەش كورسی تری هاوپەیمانەكانیان، ئەمەش كەمتربوو لە ژمارەی داواكراوی كورسی بۆ پێكهێنانی زۆرینەی پەرلەمان كە 165 كورسییە، بۆئەوەش بۆ بەدەستهێنانی زۆرینە پێویستیان بە پشتیوانی كورد بوو. لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەنگی شیعەكان بەسەر پێنج هاوپەیمانێتیدا دابەشدەبێت،  چاوەڕوان ناكرێت هیچ كامیان بتوانێت ژمارەیەكی زۆر كورسی بەدەستبهێنێت كە دەوڵەتی یاسا لە ساڵی 2014 بەدەستیهێنا، ژمارەیەكی زۆر لە چاودێران پێشبیندەكەن هاوپەیمانی النصر و دەوڵەتی یاسا و الفتح ئەنجامی وەك یەك و نزیك لە یەكەوە بەدەستبهێننن ئەوەش دەبێتە هۆی ركابەری و ململانێ لە نێوان سەركردە شیعەكان و وادەكات زیاتر پشت بە پشتیوانی هاوپەیمانێتییە سوننەكان و كوردییەكان ببەستن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی. -------------- ركابەرە سوننەكان سەركردە تەقلیدییەكانی سوننە زیاتر لە شیعەكان پەرت و ناكۆكترن و رووبەڕووی زۆرترین ئاڵنگاری دەبنەوە بەهۆی داگیركردنی ناوچەكانیان لەلایەن داعش و ئاوارەبوونی خەڵكەكەی، ئێستا سوننەكان لە دەوری دوو لیستی سەرەكی گردبوونەتەوە، یەكەمیان ئوسامە نوجێفی یەكێك لە جێگرەكانی سەرۆك كۆمار هاوپەیمانێتییەكی لەگەڵ ئەسیل نوجێفی برای پێكهێناوە كە پارێزگاری نەینەوا بوو لەكاتی داگیركردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە، هاوپەیمانێتییەكەیان بەناوی " القرار" لە هەڵبژاردنەكاندا لە موسڵ و پارێزگاكانی تر بەشداریدەكات كە سوننە تێیاندا زۆرینەیە، بەڵام زۆر بەربڵاو نییە، سەلیم جبوری سەرۆكی ئێستای پەرلەمان  و ساڵح موتڵەگ، جێگری پێشووی سەرۆك وەزیران چوونە ناو ئیئتیلافی ئەیاد عەلاوی عەلمانی كە ناوی " هاوپەیمانی نیشتمانی" یە و دروشمی دژ بە تائیفیەت بەرزكردۆتەوە و بانگەشەی مەدەنیەت دەكات و ساڵی 2010ش پەناگەیەك بوو بۆ سوننەكان كاتێك زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی بەدەستهێنا، بەڵام سوننەكانی تر لەوانە عەبدوللەتیف همیم پیاوی ئاینی بەناوبانگی سوننە دەستبەرداری دابەشبوونی تائیفی هێناوە و چووتە ئیئتیلافی " النصر" بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی. حزبە كوردییەكان لە دوای جیابوونەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان و دەركەوتنی چەند حزبێكی تر ، ئێستا كوردەكان بەرەیەكی یەكگرتوو نوێنەرایەتییان ناكات، كوردەكان بە پێچەوانەی سوننەی پەرتەوازەن، هەتا ئێستا سەنگی یەكلاكەرەوەی هاوسەنگی سیاسیی بوون لە عێراقدا،  ئەوان رۆڵی یەكلاكەرەوەیان دەبێت لە دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانی نوێدا، پارتی دیموكراتی كوردستان وەك خۆی ماوەتەوە، بەڵام یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەهۆی ململانێ و ناكۆكی ناوخۆیی و جیابوونەوە دەناڵێنێت، كە بەهۆی ئەوەوە چەند حزبێكی بچوك دروستبوون، كە دیارترینیان گۆڕان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری بەرهەم ساڵە، كە پێشتر بەرپرسێكی باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە، ئەگەر كوردەكان گەڕانەوە بۆ یەك بەرەی یەكگرتوو لەدوای هەڵبژاردنەكان لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لە حكومەتی فیدراڵیدا، ئەوا رۆڵی دروستكەری پاشایان لە پێكهێنانی حكومەتی نوێدا بۆ دەگەڕێتەوە. دوای هەڵبژاردنەكان هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەرلەوەی هەڵبژاردن بێت بۆ ئەندامانی پەرلەمان، هەڵبژاردن و دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانە، ئەوەش لە پرۆسەی دانوستان و بەراوردكاری و قۆڵباداندا دەردەكەوێت كە دوای هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، لە سەرەتاشدا لە ناوی ماڵی شیعەكاندا، ئەگەری چەند سیناریۆیەك لە ئارادایە بە پشت بەستن بەم گۆڕانكاریانە: ژمارەی  ئەو دەنگانەی كە سەركردەكان بەدەستی دەهێنن، توانای ئێران بۆ قەناعەتپێكردنی لیستی شیعەكان و فشارخستەرەیان بۆئەوەی هاوپەیمانێتی پێكبهێنن، هەروەها ئەگەری ئەوەی كە حزبە كوردییەكان جارێكی تر كۆدەبنەوە و بتوانن ببنە هۆكاری یەكلاكەرەوە، ئەمریكا دەستوەردانی دەبێت و دەستپێشخەری دەكات یان نا؟ ئێران سوود لە هەژمونی خۆی دەبینێت بەسەر هاوپەیمانێتییە گەورانەی كە شیعەكان رابەرایەتی دەكەن،  سیناریۆی بەهێز ئەوەیە كە هاوپەیمانێتییە كە لانیكەم چوار ئیئیتیلاف لەخۆ بگرێت بە هاوكارییەكی كەمی سوننە و كوردەكان وەك ئەوەی ساڵی 2014 روویدا و زەحمەت نەبوو بۆ ئێران كە بتوانێت لیستە شیعەكان قایل بكات كە بەسەر ناكۆكییەكانیاندا زاڵ بن و لە ژێر ئاڵای " هاوپەیمانی نیشتمانیی" كۆبوونەوە، لە ساڵی 2018دا پێویستە قایلكردنی دەوڵەتی یاسا و هاوپەیمانی الفتح ئاسانبێت كە- هەردووكیان پەیوەندی توندوتۆڵیان لەگەڵ ئێراندا هەیە- بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانی لەگەڵ لیستەكەی حەكیم كە رەنگە لاوازترینیان بێت و لەوانەیە هیچ بژاردەیەكی نەبێت جگە لە چوونە ناو ئەو هاوپەیمانێتییە، ئەگەرێكی كەمە بە رەچاوكردنی ئەنجامەكان عەبادیش بۆ مانەوەی لە گەمەكەدا بچێتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییە، زۆر لەوەش كەمتر ئەگەری ئەوەیە موقتەدا سەدریش بچێتە ناو ئەم هاوپەیمانێتییە لەبەرئەوەی هاوپەیمانێتی لەگەڵ شیوعییەكاندا پێكهێناوە ئەمەش بەلای ئێرانەوە پەسەند نییە. بەڵام ئەگەر ئێران نەیتوانی مالیكی و عامری ملكەچ بكات ئەوا دوو گروپی شیعەی بەهێز دروست دەبن، یەكێكیان بە سەرۆكایەتی عەبادی، ئەویتر بە سەرۆكایەتی مالیكی و عامری، و هەر سێكیشیان چاویان لەوەیە پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ خۆیان، یان بۆ كەسێكی سەر بەخۆیان بەدەستبهێنن، لێرەدا موقتەدا سەدر دەبێتە خاڵی یەكلاكەرە بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافی حكومڕان، جگە لەوەش هەردوو گروپەكە پێویستیان بەوەیە ژمارەیەكی زۆر لە سوننە و كورد كێشبكەن بۆ پێكهێنانی زۆرینەی پەرلەمانی و ئەوكاتەش ئەگەرەكان زیاتر دەبن. كوردەكان كە رۆڵی یەكلاكەرەوەیان بینی لەدیاریكردنی سەرۆك وەزیران لە 2010 و 2014دا، هێشتا دەتوانن كاریگەرییان لەسەر دیاریكردنی هەبێت، كورد دەتوانێت هەواڵی خراپ بە گوێی لایەنەكاندا بدات، لەوانەش توڕەیی لە بەرامبەر هەڵوێستی عەبادی بەرامبەر ریفراندۆمی سەربەخۆیی و هاتنی هێزەكانی حكومەت بۆ ناوچە جێ ناكۆكەكان و ئەزمونی تاڵ لەگەڵ نوری مالیكی لە ماوەی هەشت ساڵدا، هەموو ئەمانە دەبنەهۆی ئەوەی كوردەكان كاندیدێكی تر بەباش بزانن كە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت بە پێچەوانەی ئەوەوە دید و بۆچوونی سوننە بۆ عەبادی كەمتر تائیفییە و وەڵامی زۆری پێداویستییەكانی سوننەی داوەتەوە بەوەش زیاتر لە مالیكی و عامری قبوڵكراوە. ئەگەر لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پێشووەوە حكوم بدەین ئەوا دوو نەگۆڕ هەیە: پێویستە كاندیدی سەرۆك وەزیران لە لایەن یەكێك لە لیستە سەرەكییەكانی شیعەوە بێت و مایەی رەزامەندی ئێران و ئەمریكا بێت، ئەوەش شێوازێكی جێگیربوو لە ساڵی 2010 و 2014، كاتێك ئێران و ئەمریكا بەجۆرێك لە جۆرەكان رێككەوتن. ژمارەیەك لە گۆڕانكارییەكان ئێران هاندەدەن كە دیدوبۆچوونی وابێت هاوپەیمانێتی بەهێز و جێگیری لە بەغدا هەبێت، لەلایەن ئێرانەوە بوونی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا بە هەڕەشە دادەنێت، لە بەرامبەریشدا دەكرێت گەرمبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان سعودیە و عێراق لەم دواییانەدا هەژموونی ئێران كەمبكاتەوە، دەستوەردانی ئێران لە سوریا و هەوڵدان بۆ بونیادنانی رێگەیاكی گەیاندنی هاوكاری یەكسەر بۆ سەر دەریای ناوەڕاست پێویستی بەغدا زیاتر دەكات و ئێران هەروەها پێویستی بە هاوپەیمانێك هەیە لە بەغدا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابورییەكانی، لە بەرامبەریشدا وادەردەكەوێت كە هەڵوێستی ئێستای ئەمریكا لە عێراق زیاتر خۆی لە شەڕی دژ بە داعشدا دەبینێتەوە زیاتر لە بونیادنانی هاوپەیمانێتییەكی دوورمەودا و پرسیار ئەوەیە كە هەژموونی ئەمریكا لە نێوان ساڵی 2010 بۆ 2014 چ كاریگەرییەكی هەبووە. حەیدەر عەبادی هەواڵیدا سیاسەتێكی هاوسەنگ لە نێوان ئەمریكا و ئێران پەیڕەوبكات لە چوار ساڵی رابردوودا، چەندین جار  ئەوەی راگەیاندووە كە عێراق نابێتە گۆڕەپانی جەنگی بەوەكالەتی نێوان ئەو دوو وڵاتە، دەكرێت هەڵبژاردنەكان و سیناریۆ جیاوازەكان بۆ هاوپەیمانێتیەكانی دوای هەڵبژاردن  ببێتە هۆی بەردەوامبی ئەم رێگا بێلایەنانە یان پەیڕەوكردنی سیاسەتی زیاتر خۆرهەڵاتی. *رەند رەحیم- باڵیۆزی پێشووی عێراق لە ئەمریكا و وەك هاوڕێی باڵای پەیمانگای ئەمریكا بۆ ئاشتی كاردەكات و دامەزرێنەر و هاوسەرۆكی دامەزراوەی عێراقە.

سبەی هەینی كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور سنوری سەربازی نێوان هەردوو كۆریا دەبڕێت بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ  سەرۆكی كۆریای باشوور و بەوەش كیم جۆن ئون دەبێتە یەكەمین سەرۆكی ئەو بەشەی كۆریا كە هێڵی سنوری سەربازیی نێوان ئەو دوو وڵاتەی نیمچە دوورگەی كۆریا مون ببڕێت. كیم جۆن ئون لە سەردانەكەیدا لەگەڵ مون جای ئین سەرۆكی كۆریای باشوور كۆدەبێتەوە ئەوەش یەكەمین دیدارە دوای زیاتر لە دە ساڵ كە سەرۆكی هەردوو كۆریا كۆبكاتەوە. چی باسدەكرێت لە كۆبوونەوەكەدا؟ دەربارەی وردەكاری سەردانەكە، كۆریا باشوور رایگەیاند، مون جای ئین كاتژمێر 9:30 خولەك بەكاتی ناوخۆ لەسەر سنور كۆدەبێتەوە و هەردوو سەرۆك گفتوگۆ دەكەن لەسەر پێشنیاری ئەمدواییەی كۆریای باكور كە تێیدا ئارەزووی بۆ دەستبەرداربوون لە چەكە ئەتۆمییەكانی دەربڕیوە، هەرچەندە حكومەت سیئۆل هۆشداریدا لەوەی كە گەیشتن بە رێككەوتنێك لەسەر ئەو خواستەی كۆریای باكور " قورس" دەبێت، چونكە تەكنۆلۆژیای ئەتۆمی و پیشەسازی مووشەك لە كۆریای باكور لە دوای دوا گفتوگۆ دووقۆڵییەكانی نێوان هەردوولاوە زۆر پێشكەوتووە. كۆبوونەوەی لوتكەی هەردوو سەرۆكی كۆریا بە دەستكەوتێكی بەهادار لێی دەڕوانرێت، دوای چەندین ساڵ لە ئاڵۆزی دۆخی نیمچە دوورگەكەو دوای چەندین مانگ لە كاركردن دێت بۆ هێوركردنەوەو و باشكردنی پەیوەندییەكانی نێوان سیئۆل و پیۆنگ یانگ و ئەوەش رێكەی خۆشكردووە بۆ كۆبوونەوەی چاوەڕوانكراوی نێوان سەرۆكی كۆریای باكور و دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە داهاتوویەكی نزیكدا. چاوەڕواندەكرێت هەردوو سەرۆكی كۆریا جگە لە باسكردنی چۆنێتی مامەڵكردن لەگەڵ پرۆگرام و چەكە ئەتۆمییەكانی پیۆنگ یانگ، بە شێوەیەكی رەسمیش پرسی ئاشتی نیمچە دوورگەكە دوای كۆتایی هاتنی جەنگی ( 1950- 1953) تاوتوێدەكرێت، جگە لە چەند پرسێكی ئابوری و كۆمەڵایەتی نێوان هەردوو وڵات. وردەكاری كۆبوونەوەكە كیم جۆن ئون لەسەر سنوری هەردوو كۆریا چاوی بە مون جای ئین سەرۆكی كۆریای باشوور دەكەوێت، ئەمەش بەوتەی وتەبێژی سەرۆكی كۆریای باشوور، پاشان پاسەوانی شەرەفی كۆریای باشوور یاوەری كیم جۆن ئون دەكەن بۆ ئاهەنگێك كە لە گۆڕەپانێكی گوندی پانمونجومی سەر سنور بەڕێوەدەچێت، پانمونجوم ناوچەیەكی لە چەك داماڵراوی نێوان هەردوو وڵاتە. پاش ئاهەنگەكە و پشووی گەڕی یەكەمی دانوستانەكان، هەردوو سەرۆك بەجیا نانی نیوەڕۆ دەخۆن و وەفدی كۆریای باكور دەگەڕێتەوە بۆ سنوری وڵاتەكەی و پاشان دوای نیوەڕۆ هەردوو سەرۆك لە ئاهەنگێكدا درەختێكی سنەوبەر دەنێژن و خاك و ئاوی هاوبەشی نێوان هەردوو وڵات لە ناشتنیدا بەكاردەهێنن، وەك سیبموڵێك بۆ " ئاشتی و گەشەكردن"، دوای ئەوە هەردووو سەرۆك لە پانمونجوم بەیەكەوە دەڕۆن و گەڕی دووەمی دانوستانەكان دەستپێدەكات و كۆبوونەوەكە بە رێككەوتنێك كۆتایی دێت كە هەردوو سەرۆك ئیمزای لەسەردەكەن و پاشان بەیاننامەیەكی هاوبەش دەخوێننەوە. پاشان لە كۆریای باشوور ئاهەنگێك سازدەكرێت و شریتێكی ڤیدیۆی نمایشدەكرێت بە ناونیشانی " بەهاری یەكگرتنەوە" دواتر سەرۆكی كۆریای باكور دەگەڕێتەوە وڵاتەكەی. كێ‌ ئامادەی كۆبوونەوەكە دەبێت؟ هەردوو سەرۆك لە كۆمەڵگەیەكی سەربازی لە چەك داماڵراوی نێوان هەردوو وڵات كۆدەبنەوە، وەفدێكی نۆ كەسی یاوەری سەرۆكی كۆریای باكور دەكەن كە یەكێكیان كیم یو جۆنگی خوشكییەكی كە ئەمساڵدا سەرۆكایەتی وەفدی كۆریای باكوری كرد بۆ یارییەكانی ئۆڵۆمپیادی زستانە، هەروەها كیم یۆنگ نام سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای میللی كۆریای باكوریش یەكێكە لە ئەندامانی وەفدەكە. وەفدێكی حەوت كەسی لە لێپرسراوان لە نێویشیاندا وەزیرانی بەرگری و كاروباری دەرەوە و كاروباری یەكگرتنەوە یاوەری سەرۆكی كۆریای باشوور دەكەن لە كۆبوونەوەكەدا. ئامادەكردنی : نامیق رەسوڵ سەرچاوە: بی بی سی  

ئەنجومەنی ئەوروپا داوا لە توركیا دەكات هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی دوابخات و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاش بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەچێتە وڵاتێكی ئەوروپا و نەمسا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێكی تری ئەوروپاش رێگەنادەن وەزیر و بەرپرسانی توركیا لە وڵاتەكانیان بانگەشە بكەن. پەیامی ئەوروپا ئەنجومەنی ئەوروپا داوایكرد هەڵبژاردنی پێشوەختی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی توركیا كە بڕیار 24ی حوەزیرانی داهاتوو بەڕێوەبچێت، دوابخرێت بەهۆی ئەوەی لە سایەی باری نائاساییدا بەڕێوەدەچێت و لەگەڵ پێوەرە ئەوروپییەكاندا یەك ناگرێتەوە. لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پەرلەمانەكانی ئەوروپا كە رۆژی سێشەممە 24ی نیسان لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسا بەڕێوەچوو، ئەنجومەنەكە داوای لە توركیا كرد هەڵبژاردنی پێشوەخت دوابخات. ئەنجومەنی ئەوروپا: هەڵبژاردنی پێشوەختی توركیا لە كاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە باری نائاسایی لە توركیا راگەیاندراوە بەوەش هەڵبژاردنەكە شەفاف نابێت و لەگەڵ پێوەرەكانی ئەوروپادا یەكناگرێتەوە. ئەنجومەنی ئەوروپا دەڵێت :" هەڵبژاردنی پێشوەختی توركیا لە كاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە باری نائاسایی لە توركیا راگەیاندراوە بەوەش هەڵبژاردنەكە شەفاف نابێت و لەگەڵ پێوەرەكانی ئەوروپادا یەكناگرێتەوە". لە كاردانەوەیدا بەرامبەر ئەو داوایەی ئەنجومەنی ئەوروپا، بەكر بۆزداغ وتەبێژی حكومەتی توركیا وتی:" بۆچی یەكێتی ئەوروپا داوای لە فەرەنسا نەكرد هەڵبژاردن دوابخات لەكاتی باری نائاساییدا، بەڵام كاتێك پرسەكە پەیوەندی بە توركیاوە بێت بیری ئەوەیان دەكەوێتەوە، ئەوە چ سیاسەتێكە". بۆزداغ راشیگەیاند داواكەی ئەنجومەنی كۆمەڵەی پەرلەمانانی ئەوروپا بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە توركیا مایەی قبوڵكردن نیە و ئەوە دەستوەردانە لە كاروباری ناوخۆی توركیا. ئەردۆغان بۆ بانگەشە دەچێتە ئەوروپا رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند مانگی داهاتوو پێش بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن كۆنگرەیەكی هەڵبژاردن لە وڵاتێكی ئەوروپا سازدەكات، هەرچەندە ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەوروپا رێگە بە بەرپرسانی توركیا نادەن لەسەر خاكی ئەو وڵاتانە بانگەشە بكەن. ئەردۆغان:  پشت بەخوا، لە ئایاردا یەكەمین كۆبوونەوە لە هۆڵێكی وەرزشی داخراو لە وڵاتێكی ئەوروپیدا سازدەكەین و هەموو ئامادەكارییەكانمان تەواوكردووە. ئەردۆغان لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتاراتی پارتەكەی وتی " پشت بەخوا، لە ئایاردا یەكەمین كۆبوونەوە لە هۆڵێكی وەرزشی داخراو لە وڵاتێكی ئەوروپیدا سازدەكەین و هەموو ئامادەكارییەكانمان تەواوكردووە". بەڵام ئەردۆغان ناوی ئەو وڵاتەی ئاشكرانەكرد كە كۆبوونەوەكەی لێ‌ سازدەكرێت. پێش راپرسییەكەی توركیا لەسەر هەمواركردنی دەستوری نوێ چەند وەزیر و بەرپرسێكی تری حكومەتی توركیا چوونە هۆڵەندا و ئەڵمانیا بۆ بانگەشە كە ژمارەیەكی زۆر رەوەندی توركی لێیە، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە رێگەیان نەدا كۆنگرەی جەماوەری سازبكەن. نەمسا و ئەڵمانیا رێگە بە بانگەشە نادەن بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا دوای راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردنەكە لەلایەن سەرۆك كۆماری توركیاوە، سیباستیان كۆرتس راوێژكاری نەمسا كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكی راستڕەودەكات و دژی بە ئەندامبوونی توركیایە لە یەكێتی ئەوروپا وتی:" رێگە بە ئەردۆغان نادرێت رەوەندی توركیا بقۆزێتەوە لە ئەوروپا". نەمسا و ئەڵمانیا ڕێگە بە بەرپرسانی ئەنکەرە نادەن لەو وڵاتانە بانگەشەی هەڵبژاردن بکەن ئەڵمانیاش كە نزیكەی سێ‌ ملیۆن هاوڵاتی توركیای لێیە رایگەیاند رێگە بە سیاسەتمەدارانی بیانی نادات پێش هەڵبژاردنەكان لەسەر خاكی ئەڵمانیا بانگەشە بكەن و كۆڕ و كۆبوونەوەی جەماوەریی سازبكەن. هیكۆ ماس وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەنووسان لە شاری تۆرنتۆی كەنەدا وتی:" بیر و بۆچوونمان روون و ئاشكرایە، رێگە بە هیچ بانگەیەشەكی هەڵبژاردن نادرێت لە ئەڵمانیا سێ‌ مانگ پێش ئەنجامدانی هەر هەڵبژاردنێكی بیانی". راپۆرتی: نامیق رەسول سەرچاوە: ئاژانسەکان

چەندین شێوازو رێگا هەیە بۆ دابەشكردنی كورسی قەوارەكانی هەڵبژاردن، عێراق لە ساڵی 2014 ەوەكار بە شێوازو رێگای سانتلیگۆی هەمواركراو دەكات كە لە 2014 دا شێوازی سانتلیگۆی هەمواركراوی (1.6) بۆ بەڵام ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی 2018ی بڕیاریدا (1.7) پیادە بكرێت، ئەم شێوازە پێشتر رەخنەی زۆری لێگیرا بەو پێیەی بە زیانی ئەو لیستانە كۆتایی دێت كە كورسی كەم بەدەست دەهێنن و دەنگی كەمیان هەیە، بەو پێیەی بە دابەشكردنی دەنگەكانیان بەسەر 1.7 دا دەنگەكانیان كەمدەبێتەوە.ئەم شێوازەی سانتلیگۆ تەەها لە عێراقدا پیادە دەكرێت  و لە هەرێمی كوردستان شێوازی بەركەوتەی هەڵبژاردن پیادەدەكرێت.   لە مێژوودا شێوازی  سانتلیگۆ لە وڵاتی سوید لەساڵی 1910 داهێنرا،  یەكەمجاریش لەساڵی 1951 لە وڵاتی سوید و نەرویج پیادەكرا. كە ژمارەی دەنگی لیستەكان دابەشی ژمارە تاكەكان دەكرا (1، 3، 5 ، 7، 9، ....)، كە ئەمیش لە قازانجی لیستەگەورەكان و زیانی لیستە بچوكەكان بوو، بەڵام دواتر شێوازی سانتلیگۆ گۆڕا بۆ ( 1.4 ) بە سانتلیگۆی هەموار كراو ناسرا.  شێوازی دابەشكردنی كورسی لیستەكان بەسەر سانتلیگۆی هەمواركراودا كە لە ئێستادا بۆ عێراق ( 1.7 ) خشتەیەكی نموزەجی درووست دەكرێت و كۆی دەنگی لیستەكانی تیادادەنرێت، دواتر كۆی دەنگی لیستەكانی دابەشی ( 1.7 ، 3 ، 5 ، 7 ، 9 ، 11 ، ..... ) ژمارە تاكەكان دەكرێت،  لە كۆتاییدا بەرزترین ژمارە كورسی یەكەم دەبات و دواتر كورسی دووەم و سێیەم...  لێرەدا نمونەی دەنگی لیستەكان لە پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014   لە پارێزگای سلێمانی كە (1168459) كەس مافی دەنگدانی هەبووەو لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق 30/4/2014 كە (893226 ) كەس دەنگیان داوەبەرێژەی ( 76% ) و 18 كورسی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ دیاریكراوە بەهای كورسیەك لە پارێزگای سلێمانی ( 49623 ) دەنگە ، لیستی گۆڕان (347799) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڕێژەی (39%)و (7) كورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (294265) دەنگی بەدەستهێناوە بەڕێژەی (33%) كە ( 6 ) كورسی بەدەستێنا، لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان  توانی (93410) دەنگ بەدەست بهێنێتبەرێژەی (10% )  و (2) كورسی پەرلەمانی بۆ خۆی مسۆگەر بكات، لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی (81392) دەنگ وبەڕێژەی (9%) و ( 2 ) كورسی مسۆگەركردووە، لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی (57102) دەنگ بەڕێژەی (6%)و توانی (1) كورسی بەدەست بهێنێت.    

ڕاپۆرتی شیكاری / ئارام مه‌حمود به‌پێی زۆرینه‌ی ئه‌و پێشبینیانه‌ی له‌باره‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ده‌خرێنه‌ڕوو، هاوپه‌یمانی (نصر)ی، حه‌یده‌ر عه‌بادی براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌بێت و زۆرترین كورسیه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران به‌ده‌ستده‌هێنێت، دامه‌زراوه‌ی دره‌و میدیا به‌پشتبه‌ستن به‌كۆمه‌ڵێك فاكت و هۆكار و ئه‌و به‌دواداچونانه‌ی كردویه‌تی، ئه‌نجامێكی جیاوازی هه‌ڵهێنجاوه‌ كه‌ له‌م ڕاپۆرته‌ شیكارییه‌دا ده‌یانخاته‌ڕوو. به‌ر له‌چونه‌ ناو ورده‌كارییه‌كان، خالێكی جه‌وهه‌ری كه‌پێویست به‌ڕاوه‌ستان ده‌كات له‌سه‌ری ئه‌وه‌یه‌، پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌عێراق له‌ڕواڵه‌تدا پرۆسه‌یه‌كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ئیراده‌ و ده‌نگی خه‌ڵك، به‌ڵام له‌سه‌ر زه‌مینی واقیع كارلێك و ده‌ستوه‌ردانه‌ ده‌ره‌كییه‌كان و ڕێكه‌وتنه‌ نهێنیه‌كان كاریگه‌ری یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یان هه‌یه‌ له‌سه‌ر ڕوخساری حكومه‌ت و  كه‌سی یه‌كه‌می ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن له‌ئاینده‌دا، بۆ ئه‌مه‌ش دوو نمونه‌ی زیندو له‌به‌رده‌ستدان، له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 2010دا لیسته‌كه‌ی ئه‌یاد عه‌لاوی به‌به‌ده‌ستهێنانی 91 كورسی بوه‌ براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌ڵام نوری مالكی بۆجاری دوه‌م پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی گرته‌وه‌ ده‌ست،  له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2014 شدا، نوری مالكی سه‌رۆكی ئیئتلافی ده‌وڵه‌تی یاسا به‌به‌ده‌ستهێنانی 92 كورسی بوه‌ براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌ڵام به‌هۆی ده‌ستوه‌ردانه‌ ده‌ره‌كییه‌كان حه‌یده‌ر عه‌بادی پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی گرته‌ ده‌ست. ده‌وڵه‌تی یاسا و هاوپه‌یمانی فه‌تح گه‌وره‌ترین كوتله‌ ده‌بن له‌ده‌ستپێكی پێكهێنانی قه‌واره‌ و هاوپه‌یمانێتییەکاندا، هاوپه‌یمانی (النصر) یه‌كێك بوو ‌ له وهاوپه‌یمانێتیه‌ به‌هێزانه‌ی چاوه‌ڕوانده‌كرا زۆرترین كورسیه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق به‌ده‌ستبهێنێت، به‌ڵام به‌هۆی كشانه‌وه‌ی هادی عامری كه‌ به‌هاوپه‌یمانێتیه‌كی جیاواز به‌ناوی (الفتح) به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كات و نزیكه‌ی 20 گروپی حه‌شدی شه‌عبی و ئه‌نجومه‌نی باڵای ئیسلامی له‌عێراق و چه‌ند گردبونه‌وه‌یه‌كی سیاسی له‌خۆده‌گرێت، هاوكات كشانه‌وه‌ی عه‌مار حه‌كیم سه‌رۆكی ڕه‌وتی حیكمه‌ كه‌ ئه‌ویش به‌لیستێكی جیا به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كانی كردوه‌، به‌رله‌ ده‌ستپێكردنی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن گورزێكی گه‌وره‌یدا له‌ هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی عه‌بادی، هاوكات هه‌وڵه‌كانیشی بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافێك كه‌ سنوری پێكهاته‌كان تێپه‌ڕێنێت به‌ڕاكێشانی هێز و لایه‌نه‌ كوردی و سوننه‌كان، سه‌ركه‌وتونه‌بوو. حه‌یده‌ر عه‌بادی وێڕایی ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی چوار ساڵی ڕابردوودا پێگه‌یه‌كی به‌هێزی نه‌بوو له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، به‌ڵام پشتیوانییه‌ نێوده‌وڵه‌تییەكان به‌تایبه‌تی ئه‌مریكا و سه‌رقاڵبونی هێز و لایه‌نه‌ عێراقییه‌كان به‌ شه‌ڕی داعش توانی به‌سه‌ر كۆی ئه‌و ئاستەنهگ و ئاڵنگارییه‌ سیاسییانه‌ سه‌ربكه‌وێت كه‌ نه‌یاره‌كانی دروستیان كرد. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كۆی سه‌ركه‌وتنه‌كانی چوار ساڵی ڕابردوو به‌تایبه‌تی شه‌ڕی داعش و ده‌سته‌به‌ركردنی جۆرێك له‌ سه‌قامگیری ئه‌منیی و سیاسیی و ئابوریی و ده‌ستبه‌سه‌رگراتنی ناوچه‌ دابڕاوه‌كان كه‌ وه‌ك ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌ چونه‌ گیرفانی عه‌بادییه‌وه‌، به‌ڵام زۆرێك له‌ هه‌نگاوه‌كانی تری به‌تایبه‌ت له‌ بواری چاكسازی، دوژمنێكی زۆری له‌سه‌ر چه‌ندین ئاست بۆ دروستكرد. عەبادی وا ناسراوە کە لەسەر ئاستی دەرەوە دۆستی نزیکی ئەمریکایە، بەڵام لەسەر ئاستی ناوخۆ دۆستێکی بەهێزی ئەوتۆی نیە، په‌یوه‌ندییه‌كانی لەگەڵ مالیکی خراپە و دوژمنی سەرسەختی یەکن، لەگەڵ گروپەکانی حەشدی شەعبی په‌یوه‌ندییه‌كانی باش نیە وبه‌رده‌وام به‌وه‌ تۆمه‌تباریان كردووه‌ كه‌ هه‌وڵی سنورداركردنی ده‌سه‌ڵات و قه‌باره‌ و جوڵه‌یان ده‌دات و لەپرسی داراییشدا وەک پێویست مافە داراییەکانی بۆ دابین نەکردون، جگە لەوه‌ش نزیکی عه‌بادی لە ئەمریکا و نزیکی حەشدی شەعبی لە ئێران خاڵێکی تری ناکۆکییەکانیانە. لایه‌نه‌ كوردییه‌كانیش كه‌ له‌سه‌ره‌تادا ئومێدی گه‌وره‌یان پێیبو كه‌ كۆتایی به‌‌ كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غداد بهێنێت به‌تایبه‌تی كێشه‌ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران، بێهیوابون و زۆربه‌یان گه‌یشتنه‌ ئه‌و بڕوایه‌ی عه‌بادی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌ ڕواڵه‌تدا پیاوێكی نه‌رم و نیانه‌ و توانای گوێگرتنی هه‌یه،‌ به‌ڵام له‌ كۆتاییدا پابه‌ندی به‌ڵێنه‌كانی نابێت و هه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ خۆی بڕوای پێیه‌تی. ڕاگەیاندنی چەردەی چاکسازی (الحزم الاصلاحیة) یه‌كێك بوو له‌و هه‌نگاوه‌ دیارانه‌ی عه‌بادی له‌ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌یدا ئه‌نجامیدا، ئه‌و له‌ژێر ناونیشانی سكهه‌ڵگوشین و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانی ده‌وڵه‌ت ئه‌و ڕێكارانه‌ی گرته‌به‌ر، به‌ڵام نه‌یاره‌كانی به‌ پاكتاوی سیاسییان وه‌سفكرد، به‌تایبه‌ت دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی پۆستی جێگره‌كانی خۆی و جێگره‌كانی سه‌رۆك كۆمار و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی چه‌ند وه‌زاره‌تێك، به‌ڵام له‌به‌ر دۆخی ناهه‌مواری عێراق له‌و كاته‌دا بێده‌نگیان هه‌ڵبژارد، كه‌مكردنه‌وه‌ی موچه‌ی په‌رله‌مانتاران وپله‌ باڵاكان و موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران دیسان نه‌یارێكی زۆری بۆ دروستكرد، كه‌ چاوه‌ڕوانده‌كرێت له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ تۆڵه‌ی لێبكه‌نه‌وه‌. پێشبینی بۆ ژماره‌ی كورسی لیسته‌كان      بەپێی خوێندنەوەکانی به‌شێك چاودێرانی دۆخی عێراق، لاوازبوونی هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ی حیدەر عبادی بەقازانجی نوری مالیکی ئەمینداری  گشتی حزبی دەعوە و سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا دەشکێتەوە کە هەردووکیان لە هەناوی یەک حزبەوە هاتوون و بەهۆی ململانێیان لەسەر کورسی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران ئیئتیلافەکەی ڕابردوویان کردە دوو بەشەوە و هەریەکەیان بە لیستێکی جیا بەشداری هەڵبژاردنەکان دەکات. - پێشبینی ده‌كرێت شیعه‌كان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 175 بۆ 180 كورسی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق به‌ده‌ستبهێنن و دیارترین لیسته‌ سه‌ركه‌وتوه‌كانیشیان به‌مشێوه‌یه‌ ده‌بێت: - ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا به‌ سه‌رۆكایه‌تی نوری مالیکی بەبەدەستهێنانی 50 بۆ 55 کورسی براوەی یەکەم بێت لەسەر ئاستی عێراق، به‌دوایدا لیستی (الفتح) لە نێوان 40 بۆ 45 کورسی ببێته‌ براوه‌ی دووه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان. -  لیستی (النصر) به‌به‌ده‌ستهێنانی 35 بۆ 40 کورسی په‌رله‌مان و هاوپەیمانی ڕەوتی سەدریش لەگەڵ ڕەوتی مەدەنی (شیوعییەکان) ئەوانیش لە نێوان 35 بۆ 40 کورسی پەرلەمان بەدەستبهێنن، بەشێوەیەکی گشتی ئەمانە لیستە براوەکانی شیعەن. یه‌كێك له‌ ئه‌گه‌ره‌ به‌هێزه‌كان بۆ پێكهێنانی هاوپه‌یمانێتی و دروستكردنی گه‌وره‌ترین فراكسیۆنی په‌رله‌مانیی، هاوپه‌یمانێتی نێوان ده‌وڵه‌تی یاسای نوری مالیكی و هاوپه‌یمانی (الفتح)ی، هادی عامریه‌ كه‌ گروپه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی و چه‌ند پارت و گردبونه‌وه‌یه‌كی سیاسی له‌خۆده‌گرێت.  - بەدوایدا ئیئتیلافی نیشتمانی دێت کە بە لیستی سوننەکان ناسراوە و ئەیاد عەلاوی سەرۆکایەتی دەکات کە خۆی لەبنەڕەتدا شیعەیەکی عەلمانییە، بەڵام بەکەسێک ناسراوە کە لە دەرەوەی تائیفە و مەزهەب کاردەکات و کەسایەتییەکی سیکۆلارە، لیستەکەی ئەویش پێشبینی دەکرێت لەسەر ئاستی عێراق 35 بۆ 40 کورسی پەرلەمان بەدەستبهێنێت. - هاوپه‌یمانی بڕیاڕ (تحالف القرار) ئوسامه‌ نوجێفیش 13 بۆ 15 كورسی به‌ده‌ستبهێنێت و  چەند لیستێکی تری سونەکانیش 15 بۆ 20 کورسی بەدەستبهێین. -  ئه‌وه‌ی پێشبینی ده‌كرێت بۆ كۆی قه‌واره‌ و لیسته‌ سوننییه‌كان به‌ده‌ستی بهێنن له‌نێوان 70 بۆ 75 كورسی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌راندایه‌. - دوای شیعە و سوننە، کورد دێت بەهۆی گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناکۆکەکان پێشبینی دەکرێت ڕێژەی کورسیەکان کورد لەخولی چوارەمی پەرلەماندا کەمبکات، لە خولی سێیەمدا کە ئەم خولەی ئێستایە کورد خاوەنی 65 کورسیە 62+3 کورسی کۆتاکان، بەڵام لەم هەڵبژاردنە پپێشبینی دەکرێت کورسیەکانی لە نێوان 55 بۆ 58 کورسیدابێت بەمشێوەیە: - پارتی دیموکراتی کوردستان 20 بۆ 22 کورسی، یەکێتی نیشتمانی کوردستان 12 بۆ 14 کورسی، بزوتنەوەی گۆڕان 7 بۆ 9 کورسی، هاوپەیمانی بۆ دادپه‌روەری و دیموکراسی 4 بۆ 5 کورسی، کۆمەڵی ئیسلامی 3 بۆ 4 کورسی، یەکگرتوی ئیسلامی 3 بۆ 4 کورسی، نەوەی نوێ 2 بۆ 3 کورسی.

راپۆرتی شیكاری/ محەمەد رەئوف موهەیمەن عەلی حەمدانی كاندیدی لیستی هاوپەیمانی عەرەبی لە كەركوك رایگەیاند: ئەوەی كوردەكان دەڵێن ئێمە بە هێز كەركوكمان داگیركردووە راست نیە، بەڵكو ئەمجارە ئێمە بەدەنگ كەركوك داگیردەكەین، رەنگە وتەی ئەم كاندیدەی پێكهاتەی عێراق لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت كە ئەوان هەڵبژاردنی ئەمجارە لە كەركوك وەك هەلێك لێی دەڕوانن بۆئەوەی پێگەی خۆیان تێدا بەهێزتربكەن لەكاتێكدا كە پێگەی كورد بەهۆی ریفراندۆم و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەو پارێزگایە لاواز بووە. پێدەچێت هەڵبژاردنی ئەمجارە لەناوچە جێناكۆكەكان، جیاوازتر بێت بۆ كورد لە هەموو ئەو هەڵبژاردانانەی كە لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە عێراق ئەنجامدراون، بەو پێیەی لە هەڵبژاردنەكانی رابردوو، كورد لەلایەك هەژموونی سیاسیی و سەربازی لەو ناوچانەدا هەبووە و بەو هۆیەوە بەشێك لە پێكهاتەكانی ئەو ناوچانە دەنگیان بە لیستە كوردییەكانداوە، لەلایەكی تریش بەردەوام لیستە كوردییەكان بەهۆی هەژمونیان بەسەر تەواوی دامەزراوەكانی ئەو ناوچانەدا ساختەكاری زۆریان كردووە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتودا ئەو دوو كارتەیان لەدەستدا نەماوە و ئەگەری پێچەوانەبوونی پرسەكە بوەتەوە بۆ پێكهاتەكانی دیكە، بۆیە ئەگەری دابەزینی دەنگی كورد لەوناوچانە زۆرە. لەدوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كورد دەسەڵاتی لەو ناوچانە لەدەستداوە و پێگەكەشی لەو ناوچانە بەجۆرێك لاواز بووە، كە رەنگە بەشێكی زۆری كورسییەكانی لەو ناوچانە لەدەست بدات، ئەم هەڵبژاردنە رەنگە ببێتە ریفراندۆمێك بۆ دیاریكردنی سەنگ و پێگەی پێكهاتەكانی ئەو ناوچانە. دەنگی كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان لەدوای كۆنترۆڵكردنی ناوچە جێناكۆكەكان لەلایەن سوپای عێراقەوە، ئەوەی بۆ كورد  جێگای مەترسییە لەو ناوچانە دابەزینی ئاستی دەنگەكانی كوردە لە كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان، كە لەو پارێزگایانە كورد لە هەڵبژاردنی 30/4/2014 دا ( 21 كورسی ) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هێناوە، بەشێوەیەك كە لە پارێزگای كەركوك 8 كورسی بەدەستهێناوە ( 6 كورسی یەكێتی و 2 كورسی پارتی) و لە نەینەوا 10 كورسی بەدەستهێناوە ( پارتی 6 كورسی و 1 كورسی كۆتای ئێزدی، 1 كورسی كۆتای شەبەك،  یەكێتی 2 كورسی) و لە دیالە 2 كورسی بەدەستهێناوە ( هەردووكیان هی یەكێتیە ) و لە سەڵاحەدین 1 كورسی هێناوە كە كورسی یەكێتیە، بەڵام بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو رەنگە كورد بەشێكی زۆری ئەو كورسیانەی لەدەست بدات، كە ئەویش پەیوەستە  بە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و رووداوەكانی دوای ریفراندۆمی 25ی ئەیلول، بەو پێیەی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 ەوەو كورد 51%ی خاك و خەڵكی كوردستانی لەو ناوچانە لەدەستدا، بەجۆرێك لە كۆی ( 44330 ) كم2 تەواوی خاكی كوردستانی ناوچەی جێناكۆك كە 51.4%ی تەواوی خاكی باشووری كوردستانە، ئەمە سەرەرای ئەوەی ئێستا بەشێكی زۆری هاوڵاتی كورد لە خورماتوو،  كەركوك، شەنگال و ناوچەكانی نەینەوا ئاوارەن و رەنگە بەشێكیان بەشداری هەڵبژاردنەكان نەكەن. -    لە هەڵبژاردنی 30/4/2014 ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك لە كۆی (570795 ) دەنگدەری ئەو پارێزگایە كە 12 كورسی هەبوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەكێتی ( 209964 ) دەنگی هەبووە 6 كورسی و پارتی ( 63076 ) دەنگی هەبووە 2 كورسی. -    بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی لە پارێزگای نەینەوا لە هەڵبژاردنی 30/4/2014 كە كورد لەو پارێزگایە 8 كورسی هەیە پارتی 6 كورسی بەركەوتووە لەگەڵ 2 كورسی كۆتاكان یەكێتیش 2 كورسی هەیە، واتا لە پارێزگای نەینەوای 8 كورسی هەیە كە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران 2014 پارتی لەو پارێزگایە (185804 ) دەنگی هەبووە.   -     لە پارێزگای دیالە كورد لە هەڵبژاردنی رابردوودا ( 61807) دەنگی هەبووە كە دوو كورسی دەكات و هەردوكیان بەر یەكێتی كەوتوون. -    لە پارێزگای سەڵاحەدینیش لە دووزخورماتو كورد (26901) دەنگی بەدەستهێناوە بەڵام كورسی بەدەست نەهێنا بە شێوەیەكی گشتی كورد لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم ( ناوچەی جێناكۆك) لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 30/4/2014  بەگشتی ( 18كورسی ) گشتی و ( 3 كورسی كۆتاكانی ) بەدەست هێناوە، ( 8 كورسی لە كەركوك ، 8 كورسی لەگەڵ 3 كۆتا لە نەینەوا، لە دیالە  2 كورسی ، لە سەڵاحەدین 1 كورسی ). ئێستا بەهۆی خراپی دۆخی كورد لەو ناوچانە و پەرتەوازەیی كورد لەو ناوچانە و  لەدەستدانی دۆسیەی ئەمنی و  پۆستە كاریگەرەكان لەو ناوچانە چاوەڕوان دەكرێت كورد لە كەركوك كورسیەكانی لە  8 كورسیەوە بۆ 5 بۆ 6 كورسی كەمبكات، لە نەینەوا لە 11 كورسیەوە بۆ 6 بۆ 7 كورسی كەم بكات، لە سەڵاحەدین ئەگەری بەدەستهێنانی كورسیەكە قورسە، لە دیالە كە 2 كورسی هەبووە پێشبینیدەكرێن یەك كورسی بەدەستبهێنێت، لە 21 كورسیەوە بۆ 13 بۆ 14  كورسی دابەزێت واتا 7 بۆ 8  كورسی كەمبكات. بەو پێیەش چاوەڕوان دەكرێت كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان گێمی دووەمی یاریەكە بدۆڕێنێت كە لە گێمی یەكەمدا تەواوی خاكی ناوچە جێناكۆكەكانی دۆڕاند، چاوەڕوان دەكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا كورد دەنگی خەڵكەكەشی بدۆڕێنێت، بەو پێیەش كورد خاك و خەڵكی ئەو ناوچانە بەتەواوی دەدۆڕێنێت.  

راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 12ی ئایار بەڕێوەبچێت، لە پارێزگای كەركوك 279 كاندید شەڕ لەسەر بردنەوەی 12 كورسی دەكەن لەگەڵ 1 كورسی كۆتا ، كورد و عەرەب و توركمان و  مەسیحییەكان هەموویان دابەشبوون بەسەر چەندین لیستی جیاوازدا، بەڵام تاڕادەیەك توركمانەكان لە پێكهاتەكانی تر یەكگرتووترن. كورسی كەمینەكان لە كەركوك ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (329) كورسییە، (320) كورسی دابەشكراوە بەسەر پارێزگاكاندا، (9) كورسی تەرخانكراوە بۆ كەمینەكان كە پێكهاتوون لە (مەسیحی- شەبەك- سابیئی- ئێزدیی- كوردە فەیلییەكان). پارێزگای كەركوك 13 كورسی لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ تەرخانكراوە، لەم ژمارەیە (1 كورسی) وەكو كۆتا بۆ مەسیحییەكانە. كۆتای ژنان لە كەركوك بەپێی ئەو سیستمەی كە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دایناوە، دەبێت پێكهاتەی ئەنجومەنی نوێنەرانی داهاتووی عێراق رێژەی (25%)ی ژنان بن، واتا لە كۆی (329) كورسی (83) كورسی بۆ ژنان، بۆ زامنكردن و پاراستنی ئەم رێژەیەش (كۆتای ژنان) دانراوە. كەركوك كە (13) كورسی لە ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، بەپێی رێژەی (25%)، بەپێی سیستمی كۆتا (3) ژنی بەردەكەوێت. لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی رابردوودا، بەهەمان شێوە كەركوك سێ كۆتای ژنانی هەبوو، ئاڵا تاڵەبانی وەكو كاندیدێكی ژن كە لەسەر لیستی یەكێتی نیشتمانی كوردستان خۆی كاندیدكرد بوو توانی بەبێ (كۆتا) وەكو ژنێك سەركەوێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. (لەیلا عەلی خزر) كە بەهەمان شێوە لەسەر لیستی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كاندید بوو، بە (كۆتای ژنان) سەركەوت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران، (ئەمیرە كەریم مەردان) لەسەر لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەهەمان شێوە بە (كۆتای ژنان) سەركەوت. ژمارەی دەنگدەران لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەی دەنگدەرانی كەركوك (991 هەزار و 379) دەنگدەرە، هەڵبژاردنی پێشوو ژمارەی دەنگدەرانی كەركوك (870) هەزار كەس بوو، واتە (121 هەزار و 379) دەنگدەر زیادیكردووە كە لەدایكبوانی ساڵی (1997- 1998-1999-2000) دەگرێتەوە. لایەنە بەشدارەكانی هەڵبژاردن لە كەركوك بەشێوەیەكی گشتی (279) كاندید كە دابەشبوون بەسەر (23) لیست و هاوپەیمانێتیدا كێبركێ لەسەر بردنەوەی كورسییەكانی كەركوك دەكەن لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەمشێوەیەی خوارەوە: •    بەرەی فەیلی: 3 كاندید •    هاوپەیمانی فەتح: 23 كاندید •    ئەنجومەنی میللی كلدانی سریانی ئاشوری: 2 كاندید •    یەكێتی بەیت نەهرەینی نیشتمانی: 2 كاندید •    رەوتی حیكمە: 18 كاندید •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 11 كاندید •    بەرەی توركمانی كەركوك: 18 كاندید •    هاوپەیمانی عەرەبی لە كەركوك: 24 كاندید •    بزوتنەوەی گردبونەوەی سریان: 2 كاندید •    ئیئتیلافی  كفا‌ءات للتغییر: 14 كاندید •    ئیئتیلافی كلدان: 2 كاندید •    باب العرب: 23 كاندید •    ئیئتیلافی رافیدەین: 2 كاندید •    بیارق الخیر: 18 كاندید •    حیزبی شیوعی كوردستان- عێراق: 9 كاندید •    ئیئتیلافی النصر- سەركەوتن: 24 كاندید •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 24 كاندید •    بزوتنەوەی بابلییون: 2 كاندید •    حزبی سۆسیالست دیموكراتی كوردستان: 4 كاندید     •    التضامن: 22 كاندید •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 11 كاندید •    لیستی نیشتمان: 8 كاندید •    ئیئتیلافی نیشتمانی: 23 كاندید كورد لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی كەركوكدا لە هەڵبژاردنی رابردووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە ساڵی 2014 بەڕێوەچوو، لایەنە كوردییەكان نەیانتوانی بە یەك هاوپەیمانێتی گەورەوە لە كەركوك بچنە ناو هەڵبژاردنەوە و بە (6) لیستی جیاواز بەشداربوون كە پێكهاتبوو لە لیستەكانی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان، بزوتنەوەی گۆڕِان، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان، لەگەڵ هاوپەیمانێتییەك كە لەنێوان حزبەكانی شیوعی و سۆسیالست و زەحمەتكێشان) دروستكرابوو. لە هەڵبژاردنی 2014 دا، لایەنە كوردییەكان (8) كورسی كەركوكیان لە ئەنجومەنی نوێنەران بردەوە، یەكێتی نیشتمانی كوردستان (6) كورسی و پارتی دیموكراتی كوردستان (2) كورسی. ئەوكات رەخنە لەوە دەگیرا كە كورد بەم پەرت پەرتبونە و دروستنەكردنی لیستێكی هاوبەش لە كەركوك زیانی بەردەكەوێت، بەڵام بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە دۆخەكە لە هەڵبژاردنی پێشوو خراپتریشە، ئێستا كورد لە كەركوك بەهەمان شێوە (6) لیستی هەیە: بەمشێوەیە: •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ •    پارتی سۆسیالست دیموكراتی كوردستان •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان •    حزبی شیوعی كوردستان- عێراق •    لیستی نیشتمان (بزوتنەوەی گۆڕان، كۆمەڵی ئیسلامی، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری) •    پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەڵبژاردنی پێشوو (2) كورسی كەركوكی بردەوە، بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە پرۆسەكەی بایكۆتكردووە و دەڵێ لەدوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كەركوك داگیركراوە و ئامادە نییە لە شارێكی داگیركراودا بەشداری هەڵبژاردن بكات. یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق گەورەترین هێزی جەماوەری كەركوكە و خاوەنی (6) كورسییە لە ئەنجومەنی نوێنەران، لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختی دەنگدەرانی كورددایە لە كەركوك، بەوپێیەی بەرپرسیارێتی روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لە كەركوك دەخرێتە ئەستۆی. لە هەڵبژاردنی پێشوودا یەكێتی توانی بەدەنگی كەركوكییەكان هەندێك پارسەنگی ئەو كورتهێننانە بكات كە لە دەنگەكانی لە هەرێمی كوردستان رویدا، بەڵام دیار نییە ئایا ئەمجارەش كەركوك دەبێتەوە بە فریادڕەسی یەكێتی یاخود نا ؟ لیستی نیشتمان كە لیستی هاوبەشی بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەرییە و تاكە هاوپەیمانێتی لایەنە كوردییەكانە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، خوازیارە گرێی كەركوك بكاتەوە و لەم هەڵبژاردنەدا لانی كەم كورسییەكی كەركوك بباتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی لە هەڵبژاردنی رابردوودا بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنیان كرد لە كەركوك و هیچ كامیان نەیاتوانی كورسییەك ببنەوە، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەریش كە بەرهەم ساڵح جێگری پێشووی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی نیشتمانی كوردستان سەرۆكایەتی دەكات، یەكەمجارە لە كەركوك بەشداری هەڵبژاردن دەكات، بەهۆی ئەوەی بە هاوبەشی لەگەڵ گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی لە كەركوك چوەتە ناو هەڵبژاردنەوە، زیانی ئەوەی بەردەكەوێت كە ناتوانێت لەم هەڵبژاردنەدا سەنگ و قورسایی خۆی لەو پارێزگایە بزانێت. حزبی شیوعی و پارتی سۆسیال دیموكرات كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە چوارچێوەی لیستێكی هاوبەشدا بەشدارییان كرد، لەم هەڵبژاردنەدا بە جیا جیا لیستیان هەیە، حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستان چاوی لەوەیە پارتی دیموكراتی كوردستان كە بایكۆتی هەڵبژاردنی كردووە دەنگی لایەنگرەكانی ئاڕاستەی كاندیدەكانی ئەو بكات، بەڵام پارتی تائێستا بەشێوەیەكی فەرمی لەوبارەیەوە هیچ بانگەوازێكی ئاڕاستەی لایەنگرەكانی نەكردووە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشوو ئەمجارەش بە لیستی سەربەخۆ لە كەركوك بەشداری كردووە، ئەویش هاوشێوەی پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان چاوی لە دەنگی پارتییەكانە. عەرەب لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی كەركوكدا لە هەڵبژاردنی 2014ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا عەرەبەكانی كەركوك هاوشێوەی كورد نەیانتوانی لیستێكی هاوبەش دروستبكەن و بە حەوت لیست بەشدارییان كرد، عەرەبەكان (2) كورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بردەوە: لیست و هاوپەیمانێتییەكانی عەرەب لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی رابردوو بەمشێوەیە بوو: •    هاوپەیمانی مەدەنی دیموكراتی (پارتی گەل، حزبی شیوعی عێراق، رەوتی دیموكراتی، چەند كەساییەتییەك) •    ئیئتیلافی عێراق (عەبدولسەلام جبوری سەرۆكایەتی دەكرد) •    جەبهەی عێراقی عەرەبی (ئەحمەد مەولود جبوری سەرۆكایەتی دەكرد) •    ئیئتیلافی عەرەبی (محەمەد عەلی تەمیم جبوری وەزیری پێشووی پەروەردەی عێراق سەرۆكایەتی دەكرد) •    ئیئتیلافی عەرەبی كەركوك (عەبدولڕەحمان مونشید عاسی سەرۆكایەتی دەكرد) •    الجبهة العربیة للانقاذ (عومەر خەلەف جەواد سەرۆكایەتی دەكرد) بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەران، بەهەمان شێوە عەرەبەكانی كەركوك دابەشبوون بەسەر چەند لیستێكدا كە ئەمانەن: •    لیستی التضامن (شێخ وەزاح سەدید سەرۆكایەتی دەكات) •    رەوتی حیكمە (عەممار حەكیم) •    ئیئتیلافی نەسر (حەیدەر عەبادی) •    بیارق الخیر (خالید عوبێدی وەزیری بەرگری پێشووی عێراق) •    ئیئتیلافی نیشتمانی (ئەیاد عەلاوی) •    باب العرب (شێخ وەسفی عاسی سەرۆكایەتی دەكات) •    هاوپەیمانی فەتح (هادی عامری) •    هاوپەیمانی عەرەبی لە كەركوك ( ئەمە گەورەترین هاوپەیمانێتی لایەنە عەرەبییەكانی كەركوكە و پێكدێت لە: یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان، پرۆژەی عەرەبی، للعراق متحدون، حزبی حەل، حزبی حەق). توركمانەكان لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی كەركوكدا لە هەڵبژاردنی رابردوودا توركمانەكان لە كەركوك بە دوو لیست بەشدارییان كرد و (2) كورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بردەوە: •    بەرەی توركمانی لە كەركوك ( گەورەترین هاوپەیمانی لایەنە توركمانەكان بوو، لە 11 حزبی توركمان پێكدەهات، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكایەتی دەكرد). •    هاوپەیمانی توركمانی كەركوك (پێكهاتبوو لە بەرەی توركمانی ئازاد، یەكێتی ئیسلامی توركمانەكانی عێراق، رێكخراوی بەدر، حزبی دەعوەی ئیسلامی، حزبی فەزیلەی ئیسلامی، قەوارەی سادقون، رەوتی چاكسازی نیشتمانی) بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەران توركمانەكان لیستیكیان هەیە بەناوی (بەرەی توركمانی كەركوك) و لەم لایەنانە پێكدێت: •    بەرەی توركمانی عێراقی •    حزبی عەدالەی توركمانی •    حزبی توركمان ئیلی •    بزوتنەوەی نەتەوەیی توركمانی •    حزبی قەراری توركمانی سەرەڕای ئەم هاوپەیمانێتییە، لیست و هاوپەیمانێتییە عەرەبییەكانی عێراقیش خەڵكی توركمانیان لە لیستەكانیان كاندید كردووە كە دەكرێت دەنگی توركمانەكانی كەركوك بۆ خۆیان ببەن. مەسیحییەكان لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی كەركوكدا لە هەڵبژاردنی 2014ی ئەنجومەنی نوێنەراندا بۆ بردنەوەی تەنیا (1 كورسی كۆتا)، مەسیحییەكان بە (9) لیست بەشداری هەڵبژاردنیان كرد، بەڵام  كە گەورەترینیان لیستی رافیدەین بوو لەو هەڵبژاردنەدا تاكە كورسییە كۆتاكەی كەركوكی بردەوە و (سەركۆن لازار سڵێوە) لەسەر پێكهاتەی مەسیحی كەركوك بوو بە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، مەسیحییەكان بە (7) لیست بە شداری هەڵبژاردنیان كردووە بۆ بردنەوە كورسییە تاقانەكەی كەركوك و بە هەمویانەوە (13) كاندیدیان هەیە. لیستە مەسیحییەكانی كەركوك: •    ئەنجومەنی میللی كلدانی سریانی ئاشوری •    یەكێتی بیت نەهرەینی نیشتمانی •    بزوتنەوەی گردبونەوەی نیشتمانی •    ئیئتیلافی كلدان •    ئیئتیلافی رافیدەین (بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری- زوعا) •    ابنا‌ء النهرین •    بزوتنەوەی بابلییون  

راپۆرتی شیكاری: محەمەد رەئوف  بە گوێرەی یەكەمین هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە 45ی ساڵی 2013 دا، كە رۆژی 22 كانونی دووەمی 2018 دەنگی لەسەردرا، تیایدا لە بڕگەی چوارەمی مادەی چوارەمی یاساكەدا هاتووە" نابێت ئەو حزبانەی كە بەشداری هەڵبژاردنەكان دەكەن باڵی چەكداریان هەبێت." بە گوێرەی ئەم بڕگەیە ئەو حزبانەی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا باڵی سەربازییان هەیە فێڵی یاساییان كردووە بۆ شەرعییەتدان بە مانەوەی هێزە چەكدارەكانیان و خۆدەربازكردن لەو بڕگە یاساییە. هێزە عێراقییەكان ئەوانەی باڵی چەكداریان هەیە لە چوارچێوەی دەستەی حەشدی شەعبی رێكخراونەتەوە و هێزەكانی پارتی و یەكێتیش لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا هێزەكانیان رێكخراون، هەرچەندە ئەو حێزانە هەژموونی ئەو حزبانەیان بەسەرەوەیە و بە فەرمانی ئەوان كاردەكەن. سەعید كاكەیی ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق بە " درەو میدیا" ی راگەیاند: هێزەكانی حەشدی شەعبی بە گوێرەی یاسا بە دامەزراوەیی كراوە و بوەتە هێزێكی سەربە حكومەتی عێراق و هێزەكانی پارتی و یەكێتیش لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگە رێكخراون." ئەگەرچی بە یاسا  هێزە چەكدارەكان خراونەتە سەر حكومەت، بەڵام بەردەوام ئەو حزبەكان لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا بەكاریاندەهێنن و فشاریان لێدەكەن كە دەنگ بە لیستەكانیان بدەن. شۆڕش حاجی ئەندامی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینێكدا دەڵێت:" نابێ رێگە بە پارتی‌ و یەكێتی بدرێ بەشداری هەڵبژاردنە گشتییەكان بكەن، بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی هەرێمی كوردستان ‌و دەوڵەتی فیدراڵی عێراق پارتی‌ دیموكراتی كوردستان‌ و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆیان نیە وەك حیزبی سیاسی بەشداری هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان‌ و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بكەن. بەپێی مادەی پازدەیەم لە یاسای " حزبەكانی هەرێمی كوردستان" ژمارە ١٧ی ساڵی ١٩٩٣ ی پەرلەمانی كوردستان ‌و مادەی هەشت ‌و مادەی 32 لە یاسای "الاحزاب السیاسیە" ژمارە ٣٦ ی ساڵی ٢٠١٥ ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، پارتی ‌و یەكێتی سیفەتی حیزبی سیاسییان‌ نیە. چونكە هەردووكیان خاوەن هێزی چەكداری تایبەت بەخۆیانن. ئاشكرایە كە یەكەكانی 80 و هێزەكانی زێرەڤانی هێزی پارتی دیموكراتی كوردستانن ‌و یەكەكانی 70 و هێزەكانی بەرگری ‌و فریاكەوتن هێزی یەكێتی نیشتمانی كوردستانن. ئەگەر ئەو یەكە و هێزانە حەل نەكرێن ‌و بە فیعلی ، نەك بە حیلە شەرعی، هێزەكانی پێشمەرگە نەكرێن بە هێزی نیشتمانیی بێلایەنی سەر بە حكومەتی هەرێم نابێ رێگە بە پارتی ‌و یەكێتی بدرێ بەشداری لە هەڵبژاردنە گشتییەكانی كوردستان ‌و عێراقدا بكەن". -    پارتی دیموكراتی كوردستان چەندین هێزی تایبەت بەخۆی هەیە كە لە چوارچێوەی وەزارەتەكاندا رێكیخستوون، كە بریتین لە:  •    هێزەكانی 80 ی پێشمەرگەی كوردستان  •    هێزی پشتیوانی یەكی پارتی دیموكراتی كوردستان  •    هێزەكانی زێرەڤانی لە وەزارەتی ناوخۆ كە سەربە پارتی دیموكراتی دیموكراتی كوردستانن. •    لە ئەنجومەنی ئاساییش هێزەكانی ئاسایشی پارتی و هێزی دژە تیرۆر  •    لیوای نەوت و غازی پارتی لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان •    هێزە تایبەتیەكانی لیوای سەرۆكایەتی هەرێمی مەسعود بارزانی  -    هێزەكانی سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستان: •    هێزەكانی 70 ی پێشمەرگەی سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستان  •    هێزی پشتیوانی دووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان   •    هێزەكانی بەرگری و فریاكەوتن لە وەزارەتی ناوخۆ •    لە ئەنجومەنی ئاساییش هێزەكانی ئاسایشی یەكێتی و هێزی دژە تیرۆری یەكێتی  •    لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لیوای نەوت و غازی یەكێتی •    لە هێزە تایبەتیەكان لیوای سكرتاریەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان.   -    حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان هێزی تایبەت بەخۆی هەیە كە ئەمانەن:  •    فەوجەكانی حزبی سۆسیالیست لە لای پارتی •    فەوجەكانی حزبی سۆسیالیست لای یەكێتی  لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیەكی زۆر لە هێزەكان خاوەنی باڵی سەربازین و لەدوای هاتنی داعشەوە باڵە سەربازییەكانیان خزانە ناو حەشدی شەعبیەوە و حەشدی شەعبیش بە پێی یاسایەك لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەستەیەكی بۆ دروستكراو دواتر لە پەرلەمانی عێراقەوە پەسەندكرا، هەربۆیە هێزە چەكداریە حزبیەكانیان بە دامەزراوەیی كردووە، هەرچەندە لەلایەن سەركردە سیاسیەكانیانەوە ئاراستە دەكرێن. فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبیە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و خۆی حزبی عەتای هەیە ئەبومەهدی موهەندیس جێگری دەستەی حەشدی شەعبیە، بەشێك لەو سەركردانەی حەشدی شەعبی دەستیان لەبەرپرسیارێتی حەشدی شەعبی كێشاوەتەوە بۆ بەشداری لە هەڵبژاردنەكان، كە ئەمەش جۆرێكە لە فێڵی یاسایی و بۆ خۆدەربازكردن لەو بڕگەیەی یاسای هەڵبژاردن.  دیارترین ئەو حزبە عێراقیانەی باڵی سەربازیان هەیە:-  •    رێكخراوی بەدر بەسەرۆكایەتی هادی عامری كە پێشتر باڵی چەكداری ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بووە و ئێستا جیابوەتەوە و رێكخراوی بەدری هەیە و باڵی سیاسی و سەربازیش، هاوكات بۆ هەڵبژاردنی 12ی ئایار هادی عامری سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتی ( فەتح ) دەكات كە زۆرینەی هێزەكانی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت. •    رەوتی سەدری سەربە موقتەدا سەدر ئێستا باڵە سەربازیەكەی بەناوی سەرایە سەلامە  •    رەوتی حیكمە بەسەرۆكایەتی عەمار حەكیم باڵی سەربازیەكەی بەناوی سەرایەی جیهاد و بینائە •    گروپی خۆراسانی بەسەرۆكایەتی عەلی یاسری حزبی تەلیعەی ئیسلامی •    عەسائیبی ئەهلی حەق  كە قەیس خەزعەلی سەرۆكایەتی دەكات زۆرینەی حەشد و گروپە چەكداریەكان لە هاوپەیمانێتی (فتح)دا بەسەرۆكایەتی هادی عامریدا بەشدارن لە هەڵبژاردن.  ئەم هێزانە كاریگەری راستەوخۆیان هەیە لە گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا بەوەی:. -    ئەم هێزانە یەكلابونەتەوە بۆ حزبەكانیان، لە كاتێكدا لەسەر بودجەی گشتی و داهاتی گشتی پارە و داهاتیان بۆ خەرج دەكرێت. -    ئەم هێزانە هەموویان لەتەمەنی دەنگداندان و فاشریشیان لێدەكرێت كە دەبێت دەنگ بدەن. -    حەشدی شەعبی كە لە 45 گروپ پێكدێت و ژمارەیان نزیكەی 130 هەزار چەكدار دەبێت. -    لە هەرێمی كوردستان ژمارەی پێشمەرگە و ناوخۆ بەپێی راگەیەنراوی حكومەتی هەرێم ( 266 هەزار ) كەسە بەڵام 433 هەزار كەس لەسەر هێزە ئەمنییەكان موچە وەردەگرن.  -    لە عێراقدا 250 هەزار كەس لە وەزارەتی بەرگریدان و 450 هەزار كەس لە وەزارەتی ناوخۆدان.

بەشی دووەم  راپۆرتی شیكاری/  ئارام مەحمود زۆرینەی سیاسی لە پێناسەیەكی سادەدا مانای زۆرینەی ژمارەیی بەشێك لە دانیشتوان یان گەلی ناو دەوڵەتێك و هەژمونیان بەسەر پێكهاتە و ڕەنگەكانی تری ناو كۆمەڵگا ناگەیەنێت، بەڵكو ئاراستەیەكی سیاسیی دیاریكراو و ڕاسپێردراوە بە ئیدارەدانی كاروباری دەوڵەت و كۆمەڵگا لەسەر بنەمای گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی كە سەرجەم پێكهاتەكان لەسەری ڕێكدەكەون دوای دروستبونی دەوڵەتی نیشتمانی، خاڵی هەرگرنگیشی پارێزگاریكردنە لە مافی سەرجەم دانیشتوان و پێكهاتەكان، لاوازترین و هەژارترینیان پێش بەهێز و خاوەن هەژمونەكان، بەڵام پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە گەر سیستمی زۆرینەی سیاسی لە عێراق ببێتە مۆدیلی حوكمڕانی كە هەندێك بانگەشەی بۆ دەكەن، تاچەند زەمینەی پیادەكردنی بنەماو ئامانجەكانی دەكرێت بەجێبهێنرێن؟، تەوافوق و شەراكەتی سیاسی نەیتوانی سەقامگیری سیاسی و كۆمەڵایەتی فەراهەمبكات، زۆرینەی سیاسی دەتوانێت چارەسەرێكی ئەفسوناوی بۆ تەواوی كێشەكانی عێراق بدۆزێتەوە؟ هۆشیاری سیاسی لە عێراق گەیشتوەتە ئاستێك تیمێك حوكمڕانی بكەن و تیمێكیش لە دەرەوەی دەسەڵات ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن بگێڕن؟، زۆرینەی سیاسی ئەكرێت پێوەرێك بێت بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی لەسەر بنەمای قورسایی سیاسیی هێزەكان و بڕی ئەو متمانەیەی لە گەلەوە وەریدەگرن، دەكرێت ئەم پێوەر سنورێك بۆ هێزەكان دابنێت و لە خاڵی بەرپرسیارێتیدا ڕایانبگرێت؟. ئەوانەی پشتیوانیی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی سیاسیی دەكەن لە عێراق پێیانوایە ئەم سیستمە چارەسەری هەموو ئەو كێشانە دەكات كە بەرۆكی وڵاتیان گرتوە، بەوپێیەی حكومەتێكی یەك تیم بەرهەمدەهێنێت، بەرنامە و ئامانجێكی هاوبەش كۆیاندەكاتەوە و بەرپرسیارێتی كارەكانیشیان لەبەردەم پەرلەمان دەگرنە ئەستۆ، هاوكات ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینەش لە ڕەحمی ئەم پرۆسەیەوە لەدایك دەبێت كە بە وردی چاودێری كارەكانی حكومەت دەكات و لە هەموو كەموكورتییەك دێتە دەنگ و ڕایگشتی لێ ئاگاداردەكاتەوە. حكومی زۆرینە خواستێكی نوێ‌ نیە پیادەكردنی سیستمی دیموكراسی زۆرینەی سیاسیی لە عێراقدا داوایەكی نوێ‌ نیە، لە ساڵی 2010دا هەوڵێك هەبوو بۆ كۆتاییهێنان بە تەوافوق و شەراكەت، وەك پشتیوانانی ئەم مۆدیلە دەڵێن دەرفەتێك بوو بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی، بەڵام وەك دەوترێت سازشكردن و ڕازیكردنی گوماناوی و دابەشكردنی دەسەڵات لەسەر بنەمای پشكێنەی تائیفی ڕێگربوون، لە ساڵی 2014شدا جارێكی تر زۆرینەی سیاسیی هاتەوە بەرباس و نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا و جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بانگەشەی بۆ دەكرد، بەڵام ڕێكەوتنە سیاسییەكان لەودەمەدا بەدوورخستنەوەی مالیكی لە پۆستی سەرۆك وەزیران و مانەوەی سیستمی تەوافوقی سیاسیی كەوتەوە. لەسەروبەندی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە ڕۆژی 12ی ئایاری ئەمساڵ بەرێوەبچێت، نوری مالیكی جارێكی تر زۆرینەی سیاسیی كردوە بە دروشمی سەرەكی و پرۆژەی بەدیل بۆ چونە قۆناغێكی نوێ‌ لە مومارەسەكردنی دیموكراتی، ئەم پرۆژەیە لەگەڵ ئەوەی هەڵمەتێكی میدیایی فراوانی بۆ ڕێكخراوە و وەك فریادڕەسی قۆناغەكە و خواستی زۆرینە گوزارشتی لێدەكرێت، بەڵام وێڕایی هەموو ئەو پرسیارانەی لەسەرەوە وروژاندومانە تائێستا خودی پرۆسەكە خۆی بەتەموژاوی ماوەتەوە و سەرپێخستنی زیاتر پەیوەستە بەشێوازی ئەو هاوپەیمانیانەی لە ئایندەدا لەدایك دەبێت لەگەڵ ڕێككەوتنیان لەسەر ئەو بەرنامەیەی كە دەیكەنە بنەمای بەڕێوەبردنی حكومەتی داهاتوو. لە دیارترین ئەو پڕۆژانەی بۆ گۆڕینی سیستمی سیاسی لە شەراكەتەوە بۆ زۆرینە دەخرێنەڕوو، پێكهێنانی كوتلەیەكە كە پێكهاتەكان تێپەڕێنێت (كتلة عابرة للطائفیة )، بە مانایەكی تر پێكێهنانی زۆرینەیەكی پەرلەمانی لە كوتلە فرە ڕەنگەكان، عەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمە و حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ پێكهێنانی لیستێكی تێكەڵە لە دەرەوەی پێكهاتەكان پێش هەڵبژاردن هەوڵەكانیان چڕكردەوە بەڵام سەركەوتوو نەبوون، ئەوە لە كاتێكدایە ئەم هەوڵە بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەیەكی پەرلەمانیی و پێكهێنانی حكومەتی ئایندە بوو نەك بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەیەك كە ئامانجی گۆڕینی سیستمی سیاسی و حكومەتی زۆرینەی سیاسی بێت. دابەشبونی شیعەكان ئاستنەگی سەرەكیە   پەرتەوازەبوونی ناوماڵی شیعەكان لەم هەڵبژاردنەدا بەربەستێكی گەورە دەبێت لەبەردەم هەوڵەكانی نوری مالیكی بۆ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە، لەگەڵ ئەوەی حەیدەر عەبادی لەدواین كۆنفرانسی رۆژنامەوانی هەفتانەیدا ڕایگەیاند: بەشێك نابێت لە حكومەتی تەوافوق و حكومەتی بەشبەشێنەی تائیفی كە ئەمە پێشهاتێكی نوێیە لە هەڵوێستی عەبادی، بەڵام بەشێك لەچاودێران پێیانوایە ئەمە یەكسان نیە بەپشتیوانی عەبادی لە حكومەتی زۆرینە، بەڵكو ئامانجی سەرەكی عەبادی كاڵكردنەوەی ئەو كارتە سیاسییەیە لەدەستی مالكی (زۆرینەی سیاسیی)، چونكە ئەم دوانە جگە لە ململانێ پێناچێت هیچ خاڵێكی هاوبەش لە ئایندەشدا كۆیانبكاتەوە.  هیچ كات هێندەی ئەم قۆناغە شیعەكان بەسەر هێز و لیستی جیاوازدا دابەشنەبوون، بەپێی هەندێك پێشبینی هاوپەیمانی نیشتمانی شیعەكان لە دوای هەڵبژاردن بەسەر چەند كوتلەیەكی سەرەكیدا دابەشدەبێت، كە دیارترینیان ڕەوتی مەدەنی و سەدرییەكانە، حزبی دەعوە كە ئێستا بە فیعلی بەسەر لیستی(النصر)ی، حەیدەر عەبادی و دەوڵەتی یاسای نوری مالیكدا دابەشبوون، ئیئتیلافی (الفتح)یش، كە هاوپەیمانی هێز و لایەنەكانی حەشدی شەعبیە ئەگەر هەیە ببێتە یەكێك لە كوتلە گەورەكان، وێڕایی لایەنە شیعەكانی تر كە پێكەوە كوتلەیەك دروستبكەن یان بەسەر ئەم كوتلانەدا دابەشبن، بێگومان دوای هەڵبژاردنیش ئەگەری پێكهێنانی هاوپەیمانێتیەكی گەورە بۆ دەستنیشانكردنی پۆستی سەرۆك وەزیران و پۆستە باڵاكانی تر ئەگەرێكی بەهێزە، بەڵام ڕێككەوتنیان لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە ئەگەرێكی دوورە بەوپێیەی تائێستا لەناو ماڵی شیعەدا نوری مالیكی بەتۆخی پێداگری لەسەر ئەم تەرحە دەكات و لایەنەكانی تر بەتایبەت ڕەوتی سەدر و ڕەوتی حیمكە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە نین. پشتیوانانی ئەم تێزە سیاسییە دەڵێن، لەكاتێكدا ئەوان پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی زۆرینەی سیاسیی دەكەن وەك سیستمێكی پەرلەمانیی هاوشێوەی سیستمە دیموكراسییەكانی جیهان كە پەرلەمانێكی چالاك و حكومەتێكی بەهێز بەرهەمدێنێت ئەوانەی بەرگری لە سیستمی تەوافوق و شەراكەت دەكەن، جگە لەوەی بە باشترین چارەسەری دەزانن بۆ ئیدارەدانی ئەو كۆمەڵگایانەی فرە پێكهاتەن هیچ خەسەڵەتێكی تریان نیە لەباسی بەهاكانی پیادەكردنی ئەم سیستمەدا. خەوشەكانی تەوافوق لە چاوی لایەنگرانی زۆرینەی سیاسییەوە لەباسی خەوشەكانی پیادەكردنی سیستمی تەوافوقدا، بەریگركاران لە سیستمی زۆرینەی سیاسیی ڕایدەگەیەنن، بەشكردنی سێ‌ سەرۆكایەتیەكە، سەرۆكایەتی كۆمار، سەرۆكایەتی پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران، لە نێوان كورد و شیعە و سوننە، هاوكات بەشكردنی وەزارەتی بەرگری بۆ سوننە و وەزارەتی ناوخۆ بۆ شیعە و دابەشكردنی وەزارەتە سیادییەكان (بەرگری و ناوخۆ و دەرەوە و دارایی و نەوت )، سێ‌ وەزارەتیان بۆ شیعە و سەرو وەزارەتیش بۆ كورد و سوننە بەدیارترین خەوش و عەیبەكانی سیستمی تەوافوق دەزانن كە لەسەربنەمای پشكێنەی تائیفی و نەتەوەیی دابەشكراون. وێڕایی بەشكردنی دامەزراوەی دادوەری بەتایبەت ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی، باڵیۆز و فەرماندەكانی سوپا و پۆلیس و دامەزراوە ئەمنییەكان لە نێوان هەرسێ‌ پێكهاتەكە، هاوكات دابەشكردنی دەستە سەربەخۆكان و بریكاری وەزارەت و ڕاوێژكار و بەڕێوەبەرە گشتییەكان تا دەگاتە پلە وەزیفییەكانی خوارەوە لە تەواوی جومگە و دامەزراوەكانی دەوڵەت نێوان پێكهاتەكاندا، كە ئەمە بە هۆكاری هاتنەپێشەوەی كەسانێك دەزانن كە نەك خاوەنی پسپۆڕی نین لە بوارەكانی خۆیاندا، بەڵكو خاوەنی بڕوانامەی پێویستیش نین.  پرسی پەكخستنی چەندین پرۆژە یاسای گرنگیش لە پەرلەمانی عێراق خاڵێكی ترە كە ئۆباڵەكەی دەخرێتە ئەستۆی سیستمی تەوافوق و ناكۆكی و ململانێی تائیفی و نەتەوەییەكان، یاخود تێپەڕاندنی هەندێك یاسا لەسەر بنەمای سەفقەی سیاسی و ڕازیكردنی یەكتر، بەوپێیەی كوتلەكانی هەر پێكهاتەیەك هەوڵی تێپەڕاندنی ئەو یاسایە دەدەن، كە لەبەرژەوەندی خۆیانن، ئەمەش وایكردەوە تائێستا چەندین یاسای گرنگ لە پەرلەمانی عێراق بەهەڵپەسێردراوی بمێننەوە. دیوێكی هەرە ترسناكی سیستمی تەوافوق كە نەیارانی وێنای دەكەن و زەقی دەكەنەوە، فرۆشتنی وەزارەت و پۆستە هەستیارەكانی دەوڵەتە لە بۆرسەی سیاسی و زیادكردنی ئاشكرای هەندێك لە پایتەختی وڵاتە عەرەبییەكان بەتایبەتی لەسەروبەندی پێكهێنانی حكومەتدا، بەوپێیەی ئەو هێزانەی وەزارەتیان لەسەر بنەمای پشكێنەی تائیفی بەردەكەوێت، وەك موڵكی خۆیان تەماشای دەكەن و بەپێی بەرژەوەندی خۆیان مامەڵەی دەكەن. تەوافوق شكستیهێناوە و زەمینەی زۆرینەش لەبارنیە ئەمە و چەندین خەوشی تریش كە نەیارانی سیستمی تەوافوق لە عێراق ڕیزی دەكەن و ئۆباڵی هەموو كێشەكانی ئەمڕۆی وڵاتی دەخەنە ئەستۆ، بەڵام دیسانەوە دەگەڕێینەوە سەر بەشێك لەوپرسیارە جدیانەی كە لەدەستپێكی ئەم نوسینەدا وروژوێنروان، ئاخۆ هۆشیاری سیاسی دەستەبژێر و سیاسەتكارانی عێراق كە كاریگەری ڕاستەوخۆیان هەیە لەسەر شەقام بەگشتی و لایەنگرەكانیان بەتایبەتی، گەیشتوەتە ئاستی یەكتر قبوڵكردن و فڕێدانی بەرگی تائیفی و نەتەوەیی و لەبەركردنی بەرگی نیشتمانی بۆ پیادەكردنی سیستمی زۆرینەی سیاسی؟. بەڕای زۆر لە چاودێرانی دۆخی عێراق و ئەوەی لەسەر زەمینی واقیعیش وەك ڕاستی ڕوون بەرجەستەیە، تائێستا ئەوەی پێیدەوترێت نیشتمان و دەوڵەتی هاوڵاتی لە عێراقدا نەك هەر بنەماكانی نەچەسپیون بەڵكو  یاسا و دامەزراوەكانیش نەبونەتە خاڵی یەكلاكەرەوە و پایەكانی دانەمەزراون، سیاسەتی پەراوێزخستنی لاواز لەلایەن بەهێز و هەوڵدان بۆ دەستەمۆكردنی یان تەریككردنی ڕوئیای زۆرێك لە هێزە هەژموندارەكانە، چاندنی گیانی تۆڵە و ڕەتكردنەوەی بەرامبەر و دەستگرتن بەڕەمزە نەتەوەیی و تائیفی و دینی و كۆمەڵایەتییەكان سیمای هەرە دیاری ناسینەوەی هێز و پێكهاتە جیاوازەكانە، دەستگرتن بەدەسەڵات و بوونی هێزی چەكداری سەربە نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان خەسەڵەتێكی تری ئەم قۆناغەیە.  ترس و دڕدۆنگی لە دووبارەبوونەوەی كارەساتەكانی ڕابردوو نەڕەوینەتەوە، نەبوونی متمانە بەیەكتر خاڵی هاوبەشی كۆی هێزەكانە لەنێوان تەواوی پێكهاتەكاندا، جۆشدان و برەودان بە ململانێ نەتەوەیی و تائیفی و مەزهەبییەكان و شۆڕكردنەوەی ناكۆكییەكان بۆ سەر ئاستی شەقام و تاك بەتاكی كۆمەڵگە سیاسەتی بەشێك لە هێزەكانە، ئەمە ئەگەر لە كورتمەودادا بە قازانجی هەندێك هێز لەم پێكهاتە یان لەو پێكهاتە شكابێتەوە، ئەوا ئێستا و دوورمەودادا بەزیانی پێكەوە ژیان و سەقامگیری كۆمەڵایەتی شكاوەتەوە و دەشكێتەوە.  جگە لەوەش ئۆپۆزسیۆن بوون لە عێراقدا پرۆسەیەكی تاقینەكراوەیە و كارێكی ئاسان نیە بۆ هێز گەلێك تەنها هەڵگری ناوی دیموكراسییە یان لە ڕواڵەتدا و بۆ بەكاربردنی سیاسی بانگەشەی بنەماكانی دیموكراسی و پێكەوەژیان دەكات بكرێتە دەرەوەی بازنەی دەسەڵات و لە ئیمتیازاتەكانی بێبەشبكرێت، لە كاتێكدا لە عێراق دین و نەتەوە و تائیفە و لەپێش ئەمانیشەوە خودی ئینسان كراونەتە قەڵغان و سەرپۆش و خراوەتە خزمەتی ململانێی سیاسییەكان و گەیشتن بەدەسەڵات. هەموو ئەمانە وادەكات بۆ هەر كەسێك كە كەمێك سەروكاری هەبێت لەگەڵ دۆخی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لە عێراق بیركردنەوەیەكی زۆری پێویست نەبێت بۆ قسەكردن لەسەر ئەو ڕاستییەی كە زەمینەی سیاسی لە عێراق نەك هاوكار نیە بۆ پیادەكردنی سیستمی زۆرینەی سیاسی، بگرە لە حاڵەتی جێبەجێكردنیدا دەرگای هەموو ئەگەرەكان بەڕووی ئەو عێراقە ئەكاتەوە كە بڕیاربوو دوای ڕوخانی دیكتاتۆریەت زەمینێك بێت بۆ ئازادی و دیموكراسی و  یەكتر قبوڵكردن.

میدیا رەسمییەكانی كۆریای باكور رایانگەیاند پیۆنگ یانگ بڕیاریداوە دەستبەجێ‌ تاقیكردنەوەی ئەتۆمی و موشەكییەكانی رابگرێت و بنكەیەكی تایبەت بە تاقیكردنەوەی ئەتۆمی دابخات لە پێناوی پەرەپێدانی كەرتی ئابوری و بەدیهێنانی ئاشتی، ئەوەش لەكاتێكدایە كە ئەگەری ئەوە هەیە كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور دوو كۆبونەوەی لوتكە لەگەڵ سەرۆكی كۆریای باشوور و سەرۆكی ئەمریكا ئەنجامبدات. ئاژانسی ناوەندەنی هەواڵەكانی كۆریا لەسەر زاری كیم جۆن ئونەوە بڵاویانكردەوە كە وڵاتەكەی چیتر پێویستی بە تاقیكردنەوەی  ئەتۆمی یان مووشەكی بالیستی كیشوەربڕ نییە، چونكە ئامانجی پەرەپێدانی چەكی ئەتۆمی بە تەواوەتی بەدیهێناوە. ئەمەش یەكەمینجارە كیم جۆن ئون بە راستەوخۆ باس لە هەڵوێستی بەرامبەر پرۆگراكی چەكی ئەتۆمی وڵاتەكەی بكات، پێش دوو كۆبووەنەوەی چاوەڕوانكراوی یەكەمیان لەگەڵ مۆن جی ئین سەرۆكی كۆریای باشوور لەم هەفتەیەدا و دوومیان لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە كۆتایی ئایار و سەرەتای حوەزیراندا. باپیری كیم جۆن ئون بناغەی پەرەپێدانی چەكی ئەتۆمی لە كۆریای باكور داناو باوكیشی بەردەوام بوو لە كاركردن تێیدا، بەڵام بەڵێندان بە راگرتنی وەرچەرخانێكی گەورەیە لە هەڵوێستی ئەو سەركردە گەنجە 34 ساڵە كە ئاسایشی وڵاتەكەی بە چەكی ئەتۆمی پتەوتركرد و چەندین ساڵی ئاهەنگی دەگێڕا بە نمایشكردنی چەكەكانی وەك بەشێك لە شەرعیەتی رژێم و هێزەكەی. کیم جۆن ئون: نامەوێت ببمە سەددام و قەزافییەکی تر راگرتنی تاقیكردنەوە  ئەتۆمییەكان و داخستنی بنكەیەكی تاقیكردنەوە ئەتۆمیی ناگاتە چاوەڕوانییە و داواكاری ئەمریكا كە خۆی لە هەڵوەشاندنەوە و لەناوبردنی هەموو چەكە ئەتۆمییە و مووشەكەكانی كۆریای باكوردا دەبینێتەوە، بەڵام بە رای شارەزایان راگەیاندنی ئەم سازشە ئێستانەك لەگەڵ كۆبوونەوەی لوتكەدا دەریدەخات كە كیم جۆن ئون جدییە لە دانوستانەكانی داماڵینی چەكی ئەتۆمیی. ئاژانسی هەواڵەكانی كۆریای باكور رایگەیاند دوای كۆبوونەوەی كیم لەگەڵ لیژنەی ناوەندی حزبی كرێكارانی دەسەڵاتدار، گۆڕەپانی ئەنجامدانی تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكان لە كۆماری دیموكراتی میللی هەڵدەوەشێنرێتەوە بۆ گەرەنتی وەستاندنی تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكان بە شێوەیەكە شەفاف. بنكەی " پونجی ری " لە باكوری كۆریای باكور ئەو تاكە شوێنەیە كە هەر شەش تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكەی ژێر زەوی كۆریای باكوری تێدا ئەنجامدراوە، لەوانەش گەورەترین تەقینەوە ئەتۆمییەكانی ئەیوللی رابردووی پیۆنگ یانگ. ئاژانسەكەی كۆریای باكور دەشڵێت:" هەوڵەكان چڕدەكەینەوە بۆ بونیادنانی ئابورییەك سۆسیالیستی بەهێز و باشتركردنی ژیانی گەل بە شێوەیەكی گەورە لەرێگەی بەگەڕخستنی هەموو سەرچاوە مرۆیی و مادییەكانی وڵات." كیم جۆن ئون پەیامێك ئاراستەی سەددام و قەزافی دەکات سەرۆكایەتی كۆریای باشوور رایگەیاند كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور هاوتار كۆرییەكەی ئاگاداركردوەتەوە كە نایەوێت ببێتە " سەددام حسێن و موعەمەر قەزافی" یەكی تر و بڕیاری كۆتایی بۆ راگرتنی تاقیكردنەوە ئەتۆمیی و مووشەكییەكانی بۆ سەلماندنی ئەوە دەركردووە. ترەمپ پێشوازی لێدەكات ئەم هەڵوێستەی سەرۆكی كۆریای باكور لەلایەن دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاوە پێشوازی لێكرا و ترەمی لە تویتێكیدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسیوێتی:" كۆریای باكور رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر هەڵپەساردنی هەموو تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكانی و داخستنی بنكەیەكی تاقیكردنەوەی ئەتۆمیی، ئەمە هەواڵێكی زۆر باشە بۆ كۆریای باكور و جیهان و پێشكەوتنێكی گەورەیە، چاوەڕوانی كۆبوونەوەكەمانم." هاوكات سەرۆكایەتی كۆریای باشوور لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند ئەو بڕیارەی كۆریای باكور بەرەوپێشكەوتنێكی گرنگە بۆ داماڵینی چەكی ئەتۆمیی لە نیمچە دوورگەی كۆریا و دەبێتە هۆی رەخساندنی كەشێكی گونجاو بۆ كۆبونەوەی سەركەوتوو لە نێوان كۆریا و ئەمریكادا. شینزۆ ئابی سەرۆك وەزیرانی ژاپۆنیش رایگەیاند پێشوازی لەو هەڵوێستەی كۆریای باكور دەكات، بەڵام پێویستە ئەو هەنگاوە ببێتە هۆی داماڵینی چەكی ئەتۆمی بە رێگایەك كە چاودێری بكرێت.