درەو:
(ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە
مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت

🔻 هەموو ساڵێک لە ڕۆژی 31ی ئایار ڕۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەکێشان و بەکارهێنانی توتن لەسەر ئاستی جیهان بەڕێوە دەچێت؛
🔹 لە عێراقدا ساڵانە دوو ترلیۆن دینار بۆ جگەرە خەرج دەکرێت.
🔹 بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی تەندروستی عێراق لە ساڵی 2024، "لە عێراق لە هەر (10) خولەکێکدا کەسێک بەهۆی جگەرەوە گیان لەدەست دەدات ، ژمارەی جگەرەکێشان گەیشتووەتە (22%)ی دانیشتوانی عێراق، واتە نزیکەی(10 ملیۆن) جگەرەکێش".
🔹 بەپێی ئامارەکانی (کۆمەڵەی نەهێشتنی جگەرە کێشان) لە هەرێمی کوردستان (۳٥% تا ٤۰%)ی لە هەرێم جگەرە کێش هەیە، تەمەنیان لە نێوان (۱۲ تا ۷۰) ساڵیدایە.
🔹 ئەگەر کەسێک لە تەمەنی (۱٥) ساڵییەوە تا تەمەنی (60) ساڵی بە بە شێوەیەکی مامناوەند کە ڕۆژانە تەنها (1) پاکەت جگەرە بکێشێت و هەر پاکەتێک بە تەنها (1000)دیناری پێبدات، ئەو لە (45) ساڵدا (16 ملیۆن و 200 هەزار) دیناری بۆ جگەرە خەرجکردووە.
🔹 بەرزترین پاڵنەر بە ڕێژەی (45%) هاوڕێی جگەرە کێش هۆکارە بۆ جگەرە کێشان.  

ڕۆژی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەو توتن
هەموو ساڵێک لە ڕۆژی ٣١ی ئایار ڕۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەو توتن لەسەر ئاستی جیهان بەڕێوە دەچێت، جگەرە لەسەر ئاستی جیهان هۆکارێکە بۆ مردن، پیسبوونی ژینگه و چەندین نەخۆشی تر، ئەمساڵ ڕۆژەکە لە ژێر دروشمی (ئاشكراكردنی فێڵی فریودان) بەڕێوەدەچێت.
ئەم دروشمە، فێڵ و هەڵخەڵەتاندنەكانی كۆمپانیاكانى توتن ئاشكرا دەکات كە بۆ ڕاكێشانی گەنجان و بەكارهێنەری نوێ بەكاردەهێنرێت، وەك ڕیکلامە فێڵكارەكان، بەكارهێنانی تامە جیاوازەكان، یان نیشاندانی جگەرە وەك نیشانەیەكی پێگەیشتن.  

جگەرەکێشان لە عێراق
ناوەندی ستراتیجی بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ساڵی ۲۰۲٤ ڕایگەیاند کە عێراقییەکان ساڵانە زیاتر لە دوو ترلیۆن دینار بۆ جگەرە خەرج دەکەن.
بەگوێرەی دوایین ئامار کە وەزارەتی تەندروستی عێراق ئاشکرای کردووە لە ساڵی ۲۰۲٤، "جگەرەکێشان لە عێراق لە هەر ۱۰ خولەکێکدا کەسێک دەکوژێت، ژمارەی جگەرەکێشان لەماوەی دەیەی ڕابردوودا بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و گەیشتووەتە (22%)ی دانیشتوانی عێراق، واتە نزیکەی( ۱۰ ملیۆن) جگەرەکێش".
ئاماژەی بەوەشکردووە، "زۆرترین ڕێژەی پیاوان بەتایبەتی گەنجان و هەرزەکاران جگەرەکێشن، لە ئەنجامدا ئەم دیاردەیە دەبێتە هۆی چەندین کێشە، دیارترینیان کێشەی تەندروستی بەتایبەتی شێرپەنجە و بەرزی پەستانی خوێن، کە دەبێتە هۆی مردن. هاوکات زیانی ئابووریش بە خێزانەکان و وڵاتەکە دەگەیەنێت، بەو پێیەی عێراق بۆ کڕینی جگەرە ڕۆژانە شەش ملیار دینار خەرج دەکات و ساڵانە دوو ترلیۆن تێدەپەڕێنێت".
بەم بۆنەیەوە وەزارەتی تەندروستی داوای لە حکومەت کردووە یاسای ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠١٢ جێبەجێ بکات کە هەرکەسێک لە دامەزراوەکانی حکومەت، شوێنی داخراو، یان لە گواستنەوەی گشتیدا جگەرەکێشان گیرابێت، غەرامە دەکات.
لە ساڵی ۲۰۱۲ پەرلەمانی عێراق یاسای قەدەغەکردنی جگەرەکێشانی لە شوێنە گشتییەکان و دامودەزگا حکومییەکان دەرکرد، لەوانەش سزا و غەرامەکردنی سەرپێچیکاران. بەڵام هێشتا یاساکە جێبەجێ نەکراوە.
"بەهۆی بەرکەوتنی ناڕاستەوخۆ بە دوکەڵی تووتن، لەسەدا ( ٤٥%) عێراقییەکان بەدەست دوکەڵی دەستی دووەوە دەناڵێنن، لەکاتێکدا لەسەدا(20)عێراقییەکان کە تەمەنیان ١٨ ساڵ یان زیاترە، جۆرەها جگەرەی جیاواز دەکێشن.
لە کۆتا کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە ۲۷ی ئایار ۲۰۲٥دا. رەزامەندی درا لەسەر ئەوەی وەزارەتی تەندروستی قەدەغەی سەر هاوردەکردنی جگەرەی ئەلیکترۆنی، نێرگەلەی ئەلیکترۆنی و توتنی گەرمکراو هەڵبگرێت، بەجۆرێک لەگەڵ یاسای بەرەنگاربوونەوەی جگەرەکێشان (١٩)ی ساڵی (۲۰۱۲) و یاسا کارپێکراوەکانی دیکە ناکۆک نەبێت.

جگەرە و نێرگەلە لە هەرێمی كوردستان
ساڵی ۲۰۰۷ پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی پەسەندكرد بەناوی یاسای ژمارە (۳۱)ی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان، ساڵی ۲۰۰٨ یاساكە هەمواركرایەوە‌و بە بڕیارێك خرایەبواری جێبەجێكردن.
بەپێی ئەو یاسایە، ریكلامكردن بۆ جگەرە لە هەرێمی كوردستان قەدەغەكراوە‌و سەرپێچیكار بە بڕێك پارە كە لە (٤۰۰ هەزار) دینار كەمتر نەبێت‌و لە (۲ ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت سزادەدرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی ریكلامەكەی پێ لادەبرێت.
بەپێی ئامارەکانی (کۆمەڵەی نەهێشتنی جگەرە کێشان) لە هەرێمی کوردستان (۳٥% تا ٤۰%)ی لە هەرێم جگەرە کێش هەیە، لە تەمەنی (۱۲ تا ۷۰) ساڵ جگەرە کێش هەیە.
بەپێی ڕاپرسی ڕێکخراوی ژیانی تەندروستی لە ۲۰۰٨: لە (٤۳%) جگەرە کێشەکان لە نێوان تەمەنی ۱٥ تا ۲٥ ساڵیدان، لە (۱٨%) جگەرە کێشەکان ئافرەتانن، لە (۳۲%) پزیشکان جگەرە کێشن، لە (۳%) زانایانی ئایینی جگەرە کێشن، لە (۳٦%) گەنجان نێرگەلە کێشن، لە (۲٥%) لە ناو قوتابیانی زانکۆ نێرگەلە دەکێشن.
هۆکارەکانی زۆر بەکارهێنانی جگەرە لە هەرێمی کوردستان
لە هەرێمی کوردستان بەکارهێنانی جگەرە و بەرھەمە توتنییەکان یەکێکە لە کێشە گەورەکانی تەندروستی گشتی، بە تایبەت لە ناو گەنجان و هەرزەکاران، بەپێی ڕاپۆرتەکان، ڕێژەی جگەرەکێشان لە نێو پیاواندا بەرزە، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ژنان و تەنانەت منداڵانی خوار تەمەنی ١٨ ساڵیش بەشدارن لەم پەتایە، ئەویش بەهۆی؛  
•    هەرزانی نرخ،  نرخی جگەرە لە هەرێمی کوردستان هەرزان و دەستککەوتنیشی ئاسان و بەردەستە، بە بەراورد بە وڵاتانی تر.
•    گەیشتن بە دەست هەموو تاکێک،  بەهۆی بوونی جگەرە لە شوێنە گشتیەکان، و دەست کەوتنی لەلایەن تاکەکانی کۆمەڵ بە تایبەتی هەرزەکاران.
•    ڕیکلام و بازرگانی، ڕیکلام و بانگەشەکردن بۆ جگەرە لە ڕاگەیاندن و تۆڕە کومەڵایەتییەکان و شوێنە گشتییەکان.
•    کارنەکردن بە یاسا و ڕێنماییەکان، نەبوونی یاسای کاریگەر بۆ کۆنترۆڵکردنی فرۆشتن و بەکارهێنانی جگەرە، لە شوێنە گشتییەکان.

جگەرە یەکێک لە هۆکار و مەترسییدارەکان بۆ سەر ژینگە
1.    پیسبوونی هەوا: دوکەڵی جگەرە ماددەی کیمیایی زیانبەخشی تێدایە کە بەشدارن لە پیسبوونی هەوا و گۆڕانی کەشوهەوا. 
2.    پیسبوونی خاک: ئەو پاشماوانەی جگەرە کە لەسەر زەوی فڕێدەدرێن، خاکەکە بە ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان پیس دەکەن و کاریگەری لەسەر گەشەی ڕووەکەکان دەبێت.
3.    پیسبوونی ئاو: دزەکردنی پاشماوەی جگەرە بۆ ناو ڕێڕەوی ئاو و دەریا و زەریاکان ئاو پیس دەکات و زیان بە ژیانی دەریایی دەگەیەنێت.
4.    دارستانبڕین: چاندنی تووتن پێویستی بە ڕووبەرێکی زۆری زەوی هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی بڕینی دارستانەکان و تێکچوونی زەوی.
5.    کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان: پیشەسازی تووتن پێویستی بە بڕێکی زۆر ئاو و زەوی و وزە هەیە، ئەمەش بەشدارە لە کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان.
6.    پاشماوەی ژەهراوی: پاشماوەی جگەرە و ئەو مادانەی کە لە دروستکردنی جگەرەدا بەکاردەهێنرێن، پاشماوەی ژەهراویین کە ژینگە پیس دەکەن.
زیانە گشتیەکانی جگەرەکێشان
1.    جگەرەکێشان زیانی هەیە بۆ تەندروستی مرۆڤ بەگشتی و دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان و شێرپەنجە.
2.    جگەرەکێشان(هەڵمژینی دوکەڵی جگەرەی کەسانی دیکە) هەروەها زیان بە تەندروستی ئەو کەسانە دەگەیەنێت کە جگەرە ناکێشن.
3.    جگەرەکێشان کاریگەری لەسەر کوالیتی ژیان دەبێت و لەشجوانی کەمدەکاتەوە.
4.    جگەرەکێشان دەبێتە هۆی ئالوودەبوون بە نیکۆتین.
5.    جگەرە زیانێکی بەرچاو بە ژینگە دەگەیەنێت. بەشدارن لە پیسبوونی هەوا و خاک و ئاو و کاریگەرییان لەسەر ژیانی ڕووەک و ئاژەڵان هەیە و سەرچاوە سروشتییەکان کەم دەکەنەوە. 
6.    بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی جگەرە کاریگەری نەرێنی لەسەر دارستان و ڕێڕەوی ئاوەکان هەیە و پاشماوەی ژەهراوی زیاد دەکات.
7.    جگەرەکێشان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن کە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت لە سەرانسەری جیهاندا.
8.    جگەرەکێشان زیان بە نزیکەی هەموو ئەندامێکی لەش دەگەیەنێت و دەبێتە هۆی دروستبوونی چەندین نەخۆشی درێژخایەن وەک شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ.

زیانەکانی جگەرەکێشان بە ژمارە
لە ساڵی ٢٠٢٥دا بازاڕی جگەرەی ئەلیکترۆنی گەشەیەکی بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێت و پێشبینی دەکرێت قەبارەکەی بگاتە (٢٧.٢ ملیار) دۆلار و پێشبینی دەکرێت ڕێژەی گەشەکردنی تا ساڵی ٢٠٣٣ بگاتە (٤١.٦ ملیار دۆلار)، لە هەمان کاتدا زۆرێک لە وڵاتان هەنگاو بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی تووتن دەگرنەبەر، (٥٦) وڵات پابەندن بە کەمکردنەوەی بەکارهێنانی تووتن بە ڕێژەی ٣٠% بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٠.
هەر بەپێی ئامارەکان ڕێژەی بەکارهێنانی تووتن لەسەر ئاستی جیهان: لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٢٢.٣%ی دانیشتوانی جیهان تووتنیان بەکارهێناوە، ٣٦.٧%ی پیاوان و ٧.٨%ی ژنان بوونە. بەکارهێنانی تووتن لەنێو ئافرەتان: لە ساڵی ٢٠١٨دا (٢٤٤ ملیۆن) ژن تووتنیان بەکارهێناوە.
دەربارەی ڕێژەی مردنیش بەهۆی جگەرەوە، پەتاى تووتن تا ئێستاش مەترسیەکى گەورەى تەندروستى ماوەتەوە و ساڵانە زیاتر لە 8 ملیۆن کەس لە جیهاندا دەکوژێت، بەگوێرەى ئامارەکانی ڕێکخراوى تەندروستى جیهانى.

زیانە داراییەکانی جگەرەکێشان لەسەر تاک
-    ئەگەر کەسێک لە تەمەنی ۱٥ ساڵییەوە جگەرە بکێشێت بە شێوەیەکی مامناوەند کە ڕۆژانە ۲۰ جگەرە بێت ئەوا؛
۲۰×۳۰ ڕۆژ = ٦۰۰ جگەرەی مانگانە دەکات.
٦۰۰×۱۲ مانگ = ۷۲۰۰ جگەرەی ساڵانە.
۷۲۰۰×٤٥ ساڵ =  ۳۲٤۰۰۰ جگەرە لە تەمەنی.
-    هەر پاکەتێک ۲۰ جگەرەیە.
۳۲٤۰۰۰÷۲۰ = ۱٦۲۰۰ پاکەتی کڕیوە.
۱٦۲۰۰×۱۰۰۰ دینار = ۱٦۲۰۰۰۰۰ دینار.

هۆکارەکانی جگەرە کێشان
بەپێی چەندین توێژینەوە و ڕاپرسییەکان دەرکەوتووە هۆکارەکانی جگەرەکێشان:
•    (٤٥%) هاوڕێی جگەرە کێشە.
•    (۲٥%) نەزانینی زیانەکانی جگەرە و نێرگەلە.
•    (%۱۰) کاتی بێکاری.
•    (۱۰ %) تاقیکردنەوەیە.
•    (٥ %) خۆ بە گەورە زانینە.
•    (٥ %) دایک و باوکە.

چەند ڕاستیەک دەربارەی جگەرە کێشان
•    جگەرەکێشان ساڵانە زیاتر لە ٨ ملیۆن کەس دەکوژێت، ئەمەش دەبێتە هۆی مردنی پەیوەست بە جگەرەکێشان لە هەر پێنج چرکەیەکدا، ملیۆنێک زیاتر لەوەی کە ساڵانە لە ئەنجامی HIV، سیل و مەلاریا بەیەکەوە ڕوودەدات.
•    بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی WHO ئەمڕۆ لە جیهاندا یەک ملیار و ٣٠٠ ملیۆن جگەرەکێش هەن.
•    بە تێکڕا جگەرەکێشان ١٣ ساڵ لە تەمەنت دەبڕێت. ئەگەر تووشی ئایدز بوویت، ئەو ژمارەیە بۆ ١٦ ساڵ زیاد دەکات.
•    جگە لە شێرپەنجە، جگەرەکێشان ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشیەکانی دڵ و جەڵتەی مێشک زۆر زیاد دەکات.
•    جگەرەکێشان کێشەیەکە کە زۆرترین زیان لە خەڵکی هەژار دەدات. لە ڕاستیدا، ٨۰ %ی جگەرەکێشەکانی جیهان لە وڵاتانی کەم دەرامەت تا مامناوەنددا دەژین.
•    لە پێنج جگەرەدا ئەوەندە نیکۆتین هەیە کە بە تێکڕا کەسێکی پێگەیشتوو بکوژێت، ئەگەر بە تەواوی  هەڵبمژرێت، زۆربەی جگەرەکێشەکان بە تێکڕا ۱ بۆ ۲ میلیگرام نیکۆتین لە هەر جگەرەیەکدا هەڵدەمژن.
•    شێرپەنجەی سییەکان تاکە نەخۆشی شێرپەنجەیی نییە کە دەتوانیت بەهۆی جگەرەکێشانەوە تووشی ببیت. هەندێکی تریش بریتین لە شێرپەنجەی میزڵدان، خوێن، مۆخی ئێسک، ملی رەحم، قۆڵۆن، سورێنچک، گورچیلە، قوڕگ، جگەر، دەم، پەنکریاس، کۆم، گەدە و قوڕگ
•    دوکەڵی جگەرە زیاتر لە ٧ هەزار مادەی کیمیایی تێدایە کە ٧٠ لەو ماددانە ناسراون کە دەبنە هۆی شێرپەنجە