خالید سلێمان - رۆژنامەنوسی بواری ژینگەیی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەمڕۆ لە کۆبوونەوەیەکی تایبەت بەئاووهەوای شارەکانی کوردستان چوار بڕیاری دەرکرد. بۆ ئەوەی بڕیارەکان بەئاسانی بەسەر خەڵک و ڕای گشتیدا تێپەڕ نەبن، پێویستیان بەوەیە هەڵوەستەیان لەسەر بکرێت. ئەرکی میدیاو چاودێرانی ژینگەش هەر ئەوە نیە بڕیارەکان وەک بڵاوبکەنەوە، بەڵکو پرسیارکردنە لەسەر فاکتەرەکانی ئەم دۆخە ژینگەییە نالەبارەی پێی گەیشتووین، هەروەها ئەو لایەنانەی وا حکومەتی بەلایاندا نەچووە. بڕیاری یەکەمی حکومەت دەڵێت: "لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و رێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، رێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر." پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە، کە بۆچی حکومەت کۆمپانیایەک دانانێت لەژێر سەرپەرشتی وەزارەتی سەرچاوە سروشتیییەکاندا کار بکات و بەرپرسیارێتی بەرهەمهێنانی گازوایل و بەنزین و گازی ماڵان بگرێتە ئەستۆ؟ چارەسەرێکی لەم شێوەیە باشترین میکانیزم و بژاردەیە بۆ بنبڕکردنی پاڵاوگەی خراپ و ناسایی. هەڵبەتە مەسەلەکە تەنها پاڵاوگەی نەوت نیە، ئەی دەرباری کارگەکانی تری بەرهەمهێنانی زفت و کەرەستەکانی تر چی دەڵێن کە پشت بەنەوتی ڕەش دەبەستن؟ خۆ ئەوانەش بەشدارێکی گەورەن لە خنکاندنی هەولێرو شارەکانی تری کوردستاندا! ئە باشە ڕێنمایی و پێوەرە ژینگەییەکان چین کە حکومەت بۆ پاڵاوگەکانی داناوە، ئایا خەڵک مافی ئەوەی نیە شتێک لەبارەیانەوە بزانێت؟ بڕیاری دووەمی ئەوەیەکە "رێگە لە هەر پاڵاوگەیەک یان هەر کەس و لایەنێک دەگیرێت کە سووتەمەنی پیسی ئوتومبێل بەرهەم دێنێت یان بە قاچاخ دەیهێنێت و زیانی تەندروستی هەیە. هەروەها دەبێ سنوورێک بۆ سووتانی گازی هاوەڵ (الغاز المصاحب) لە کێڵگە نەوتییەکان دابنرێت." ئەم خاڵەش پەیوەستە بەخاڵی یەکەمەوە، چونکە بوونی یەک کۆمپانیای نیشتمانیی و لەژێر چاودێریدا بۆ پاڵاوتنی نەوت و بەروبوومەکانی، ڕێگە لە گەندەڵی و فراوانکردنی نفوزی سیاسی دەگرێت کە دەستوەردان لە پیشەسازی نەوتدا فاکتەرێکی سەرەکییەتی. هەروەها ڕێگە لە هێنانی سوتەمەنی قاچاخیش دەگرێت. بەنسبەت بڕگەی کۆتایی ئەم بڕیارەشەوە، زۆر سەیرە دووای بیست ساڵ لە کاری پشکنین و هەڵکەندن و بەرهەمهێنان و شاردنەوەی مەلەفی نەوت لە ڕووبەری گشتی، تازە بە تازە حکومەت داوای سنووردانان بۆ سوتاندنی گازی هاوەڵ دەکات؛ بعد خراب البصرة! لە خاڵی سێیەمدا حکومەت دەڵێت: "دەبێ خاوەنی موەلیدەکانی کارەبا، پابەندی ڕێنماییەکانی حکومەت بن و فیلتەریان بۆ دەنگ و پیسی هەبێت و هەر کەسێک سەرپێچی بکات ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر." لێرەدا حکومەت مژدەی ئەوەمان دەداتێ کە مەلەفی کارەبا چارەسەر ناکرێت و چارەنووسی ئێمە لەگەڵ موەلیدەکاندایە، چونکە لەبری ئەوەی باسی لابردنیان بکات و هەروەها چارەسەری یەکجارەکی بۆ کێشەی کارەبا بکات، تازە بەتازە داوای پابەند بوون بە ڕێنمایی حکومەت و دانانی فیلتەر دەکات. هەرچی خاڵی چوارەمە، ئەوە دەمانخاتە بەردەم کێشەو قەیرانێکی تەندروستی گەورەوە، چونکە بڕیارەکە دەڵێت: "رێگری لە بەکارهێنانی ئاوی پیس و ئاوەڕۆکان بکرێت کە بۆ ئاودانی سەوزە و ئاودێری بەکاردەهێنرێت." لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە حکومەت ئاگای لەوەیە کە ئاوی قورسی ئاوەڕۆو نەشیاو بۆ بەرهەمهێنانی سەوزەو هەروەها ئاودێریی بەکارهاتووە، ئەی بۆ تا ئێستا بێدەنگ بووە لەبەرامبەر ئەم پێشێلکارییەدا بەرامبەر بەتەندروستی هاووڵاتیان؟ پەراوێز: جگە لەو کۆمێنتانەی سەرەوە لەسەر بڕیارەکان، باشترە وەبیری حکومەت بهێنینەوە کە سیاسەتی ژینگەیی، بەشێکی دانەبڕاوەیە لە سیاسەتی ئابووری و تەندورستی و کۆمەڵایەتی و، هەروەها ژێرخانی وڵات. جگە لەو خاڵانەی دەستنیشان کران و دووای قەیرانی پیسبوونی هەوای شاری هەولێر، بڕیاریان لەسەردرا، دەکرێ چەند خاڵێکی تریش لەپەراوێزی کۆمێنتەکانی سەرەوەدا بخەینەڕوو. یەکەم: چارەسەرکردنی پاشماوەی شارەکان بەشێوەیەکی دوورمەدا، چونکە پاشماوەکان سەرچاوەی دەردانی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن و گازی مێتانن، ئەمەش هۆکاری پیسکردنی ئاوهەوای شارەکان و چرکردنەوەی گازە گەرمکەرەوەکانە لە بەرگەهەوادا. هەروەها لیتاوی پاشماوەکان هۆکاری پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی و چەم و رێڕەوە ئاوییەکانی سەر زەوییە. دووەم: دانانی سیستمێکی گواستنەوەو ڕێگەوبانی گشتی، چونکە بوونی ژمارەیەکی زۆری ئۆتۆمبێل بەهۆی نەبوونی گواستنەوەی گشتییەوە، سەرچاوەیەکی تری پیسبوونی ئاوهەوای شارەکانە. سێیەم: دانانی بەربەستێک لەبەردەم تێکدانی سروشتی دەرەوەی شارەکان، چونکە زیادکردنی باڵەخانەو کۆمەڵگەی نیشتەجێبوون بەشێوەیەکی هەڕەمەکی لەسەر حیسابی ئاوی ژێر زەوی و هەروەها زەوی کشتوکاڵیی دەکرێت، لەهەمان کاتدا بووەتە تێکدانی ڕێڕەوی ئاوەڕۆی شارەکان. هەولێریش نموونەیەکی ڕوونە کە بەرگەی لێزمە بارانێک ناگرێت و دەکەوێتە بەردەم هەڕەشەی لافاو. چوارەم: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی شارەکان بەشێوەیەک ڕێڕەوی ئاوەڕۆی قورس و باراناو لەیەک جیابکرێنەوە، چونکە بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری کەشوهەواو تێکچوونی سیستمە ژینگەییەکان لە ژێرخانی شارەکانەوە دەست پێدەکات؛ بە تایبەتی ئەمڕۆ 70%ی دانیشتوان لە شارەکاندا دەژین. پێنجەم: دڵی شار بە ژینگەوە لێدەدات، پەمپی خوێن هەڵدان لە سیاسەتێکی ژینگەیی دوورمەودادایە، بەبێ ئەوە شار دەبێتە ڕووبەری خنکاندنی هاووڵتان.

  راپۆرت: درەو بلۆكی خورمەڵە دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای هەولێرو؛ تەنیا 26 كیلۆمەتر لەناوەندی شاری هەولێرەوە دورە، تاوەكو ساڵی 2008و دوای روخانی رژێمی سەددام حسێن، هێشتا ئەم كێڵگەیە لەژێر كۆنترۆڵی كۆمپانیای نەوتی باكوردا بوو، لە 18ی تەموزی 2009 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم كێڵگەكەی كردەوەو حكومەتی هەرێم دەستی بە بەرهەمهێنان كرد، (زاڵمای خەلیل زاد) باڵیۆزی ئەمریكاو ئاشتی هەورامی یەكەم وەزیری سامانە سروشتییەكان بەشدارییان لە مەراسیمی كردنەوەی كێڵگەكەدا كرد. لەم كێڵگەیەدا كە64   بیری نەوتی ئامادەی تێدایەو رووبەرەكەی بریتییە لە (355 كیلۆمەتر)، یەدەگی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (3.5 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. خورمەڵە لەڕووی بڕی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوتەوە گەورەترین كێڵگەی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، كاتێك هەرێمی كوردستان رۆژانە (420 هەزار) بەرمیل نەوتی بە (بۆری) هەناردە دەكرد، بە تەنیا (170 هەزار) بەرمیلی لەم كێڵگەیەوە دابین دەكرا، واتا ئەوكات خورمەڵە بەتەنیا خۆی رێژەی 42%ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراوی كوردستانی پێكدەهێنا، ئێستا كە هەناردەی نەوت بۆ پاڵاوگەكانەو بەشێكیشی بە (تانكەر) رەوانەی دەرەوە دەكرێت، تێكڕای بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لە هەرێم (310 هەزار) بەرمیلەو لەم بڕە (110 هەزار) بەرمیلی لە خورمەڵەوە سەرچاوە دەگرێت، نزیکەی 36٪ی تێكڕای نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێم. داهاتی مانگانەی نەوتی ئەم بیرە بۆ حكومەتی هەرێم بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023دا بریتی بوو لە (367) ملیۆن دۆلاری مانگانە، بەڵام لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت و داهاتی ئەم كێڵگەیە بۆ نزیكەی (112 ملیۆن) دۆلاری مانگانە دابەزیوە، ئەمەش لەلایەك بەهۆی جیاوازی نرخی فرۆشتنی نەوتی كوردستان لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە بە بۆری بۆ توركیا، چونكە هەرێم كاتێك كە بە بۆری نەوتی هەناردە دەكرد، نەوتەكەی خۆی بە 10 دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانیی دەفرۆشت، بەڵام ئێستا كە بە تانكەر نەوت دەفرۆشێت، بە گشتی هەر بەرمیلێك نەوت بە بڕی (31.3) دۆلار دەفرۆشێت (ئەمە لەكاتێكدا ئێستا نرخ لە بازاڕی جیهانیدا لەسەروو 79 دۆلارەوەیە)، بەڵام خورمەڵە هەر بەرمیلێكی بۆ ناوخۆ یان هەناردەكردن بە تانكەر بە بڕی كە  (34 دۆلار) دەفرۆشرێت، واتا هێشتا نرخەكەی لە نەوتی كێڵگەكانی تر بەرزترە.   بەرهەمی (رۆژانە)ی نەوت لە خورمەڵە لە 2016 بۆ 2024 بەمشێوەیە بووە: •    2016: 105 هەزار بەرمیل •    2017: 110 هەزار بەرمیل •    2018: 130 هەزار بەرمیل •    2019: 160 هەزار بەرمیل •    2020: 160 هەزار بەرمیل •    2021: 160 هەزار بەرمیل •    2022: 175 هەزار بەرمیل •    2023: 110 هەزار بەرمیل •    2024: 110- 120 هەزار بەرمیل گرێبەستی (كار) لە خورمەڵە بلۆكی خورمەڵە درێژكراوەی كێڵگەی كەركوكەو هەردوو ناوچەی (خورمەڵە)و (ئاڤانەی خورمەڵە) دەگرێتەوە، لەلایەن كۆمپانیای (كار گروپ)ەوە سەرپەرشتی دەكرێت. (کار گروپ) کۆمپانیایەکی خۆماڵییە، جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا رانەگەیەنراوەو لەسەر سایتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بڵاونەكراوەتەوە، بەڵام بەگوێرەی هەندێك سەرچاوەی تر گرێبەستەكەی لە جۆری (خزمەتگوزاریی)یە نەك گرێبەستی (هاوبەشیكردن لە بەرهەم) ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەی گرێبەستە نەوتییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوتجا لە جۆری (هاوبەشیكردنە لە بەرهەمدا)، واتا كۆمپانیاكان لەبری حەقدەستی بەرهەمهێنانی نەوت پشكێكیان لە بەرهەمی نەوتی كێڵگەكان پێدراوە، ئەم جۆرە گرێبەستە ناڕەزایەتیی حكومەتی فیدراڵی عێراقی لەسەرە، دەیەوێت گرێبەستەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان هەموار بكاتەوەو هاوتایان بكات لەگەڵ گرێبەستەكان لەناوچەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق كە گرێبەستی (خزمەتگوزارین) یاخود لانی كەم جۆری گرێبەستەكانی هەرێم بگۆڕێت بۆ گرێبەستی (هاوبەشكردن لە قازانجدا). بەهۆی ئەوەی گرێبەستەكەی بە جۆری خزمەتگوزارییە، پشكی كار گروپ لە نەوتی خورمەڵە 10%و رێژەی 90%ی داهاتی نەوتی كێڵگەكە بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، بەم پشكەوە تەنیا لە ساڵی 2023دا كار گروپ بڕی (77.99 ملیۆن) دۆلار داهاتی دەستكەوتووە.   سەرباری ئەمەش، کۆمپانیای (كار) تائێستا هیچ ڕاپۆرتێکی لەبارەی ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی خۆی كێڵگەی خورمەڵە بڵاونەکردوەتەوە، تەنانەت كۆمپانیاكە تائێستا هیچ پێگەیەکی ئەلیکترۆنی تایبەت بەخۆی نییە كە چالاكییە ئابورییەكانی خۆی تێدا بڵاوبكاتەوە، ئەوەی لەسەر دەستكەوتەكانی ئەم كۆمپانیایەوە دەزانرێت لەرێگەی راگەیەندراوەكانی حكومەتی هەرێمەوەیە سەبارەت بە خەرجییەكان. بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، كە درێژییەكەی (896) كیلۆمەترەو (221) كیلۆمەتری لەناو خاكی هەرێمدایە، لە كێڵگەی (خورمەڵە)وە دەستپێدەكات و بە بلۆكە كانزاییەكانی (هەولێر- بەردەڕەش- عەین سەفنی- جەبەل كەند- ئەلقوش- دهۆك- سلیڤانی)دا تێپەڕدەبێت و دەگاتە (فیشخاپور)، ئەمەش بایەخێكی زیاتری بە كێڵگەی خورمەڵە بەخشیوە. تاوەكو بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ بەندەری جەیهان، رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك رەوانەی (خورمەڵە) دەكراو‌ لەرێگەی بۆری نەوتی كوردستانەوە هەناردەی توركیا دەكرا؛ داهاتی ئەم نەوتە بۆ حكومەتی عێراق بوو، بەڵام كۆمپانیای (كار گروپ) كرێی بۆرییەكە لە عێراق وەردەگرێت‌و بۆ هەناردەكردنی هەر بەرمیلێك بڕی (10) دۆلاری دەستدەكەوێت، كە بەتێكڕا مانگانە داهاتەكەی دەگەیشتە (27 ملیۆن) دۆلار. كێڵگەی نەوتی جێناكۆك ! هەر لە ساڵی 2009وە كە كێڵگەی خورمەڵە كەوتەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمەوە، ناڕەزایەتیی هەبوو لەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكورەوە لە كەركوك، بەڵام دوای ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان (25ی لە ئەیلولی 2017)و دواتر رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 (پاشەكشێی پێشمەرگە لە كەركوك و گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ سنورەكە) كێڵگەی خورمەڵة هەر لەدەستی حكومەتی هەرێمدا مایەوە، بەڵام لە رۆژانی ریفراندۆمەوە ئیتر قسەوباس لەناو بەرپرسانی عێراقیدا سەبارەت بە گەڕاندنەوەی ئەم كێڵگەیە بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵی دەستیپێكردبوو. یەكەم ناڕەزایەتیی لە رۆژی 25ی نیسانی 2019دا بەفەرمی لەلایەن (فەرید جابر) نوێنەری یاسایی كۆمپانیای نەوتی باكورەوە بەرزكرایەوە بۆ فەرمانگەی یاسایی لە وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەوكات نەوتی خورمەڵە رێژەی یەك لەسەر سێی تێكڕای نەوتی هەرێمی پێكدەهێنا. دەرەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە (لە ئۆكتۆبەری 2021دا بەڕێوەچوو) ناكۆكی ناو ماڵی شیعەكانی عێراقی قوڵكردبووەوە، دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی هەرێمی كوردستان (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان)، بۆ جاری یەكەم لە دوای كەوتنی رژێمی سەددام و لە عێراقی نوێدا بەشێوەیەكی ئاشكرا دابەشبوون بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لایەنگری رەوتی سەدری كرد بە رێبەرایەتی موقتەدا سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكە بوو، وەكو بەرەی دژ بە ئێران دەناسرا، لەبەرامبەردا یەكێتیی كەوتە بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (ئەو شیعانەی كە بە لایەنگری ئێران دەناسران، ئەم بەرەیە نوری مالیكی و هادی عامری رێبەرایەتییان دەكرد). لە لوتكەی ئەم دابەشبوونە سیاسییەی كورددا بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، لەناوەڕاستی شوباتی 2022دا، دوای چەندین ساڵ پشتگوێخستن، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێمی پابەندكرد بەوەی نەوت و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات لە بەغداد. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە ئیتر وەزارەتی نەوتی عێراق فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم چڕكردەوە بەمەبەستی كۆنترۆڵكردنی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە دەستی حكومەتدا لە بەغداد، ئەم دۆخی فشاركردنە لەوكاتەوە تائێستا كە حكومەتی هەرێم لەناو یاسای بودجەدا قایل بووە بەوەی فرۆشی نەوتەكەی و تەنانەت داهاتەكەشی رادەست بكات، هێشتا هەر بەردەوامە. لەو سەروبەندەدا كە وەزارەتی نەوت فشار لە كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم دەكرد گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەموار بكەنەوە، لە ناوەڕاستی ئایاری 2022دا، كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكرد، حكومەتی هەرێم زیادەڕۆیی كردوەتەسەر كێڵگەی (خورمەڵە). حكومەتی عێراق گەورەترین و تاكە كێڵگەی بەگەڕخراوی (غاز)ی هەرێمی كوردستان كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێم كە كێڵگەی (خورمەڵە)یە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان بە هی خۆی دەزانێت، لە حاڵێكدا ئەم كێڵگانە بەگوێرەی ماددەی 140ی دەستوری عێراق دەكەونە ناوچە جێناكۆكەكانەوە. كۆمپانیای نەوتی باكور لە دادگای سكاڵای تۆماركردووەو داوای وەرگرتنەوەی ئەم دوو كێڵگەیە دەكات. ئەم دۆخە لە 26ی حوزەیرانی 2022دا پەرەسەندنێكی مەترسیداری بەخۆوە بینی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا وەزیرانی (پێشمەرگەو ناوخۆ)ی راسپارد هەموو رێكارێكی پێویست بگرنەبەر بۆ "پاراستنی ژێرخانی گشتی‌و دامەزراوەكانی نەوت‌و گاز". ئەوكات لەبارەی ئەم هۆشداریدانەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمەوە، (درەو) لەگەڵ ژمارەیەك بەرپرسی باڵای پارتی‌و یەكێتیی‌ قسەی كرد، باسیان لەوەكرد" هێزەكانی حەشدی شەعبی بەنیازن پەلاماری كێڵگەی (خۆرمەڵە) بدەن، بەوپێیەی ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە ناوچەی جێناكۆكی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق، دوان لە گەورە دەسەڵاتدارانی ناو حەشد كە هەریەكە لە (هادی عامری‌و قەیس خەزعەلی)ن، جەخت لە دەستبەسەرداگرتنی ئەم كێڵگەیە دەكەن‌و لەگفتوگۆیاندا لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی كورد بەراشكاوی باسیان كردووە". ئەوكات سەرچاوەكان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە چەند گروپێكی حەشدی شەعبی هێزیان بەرەو نزیكی مەخمورو خۆرمەڵە جوڵە پێكردووە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بووبێت كە مەسرور بارزانی لە بەیاننامەكەیدا وتبووی" رێككەوتووین لەسەر ناردنی هێزی زیاتر بۆ ناوچەكە. لە ڕۆژانی داهاتووشدا ڕێكاری زیاتر دەگرینەبەر". هەوڵی كۆنترۆڵكردنی كێڵگەی نەوتی خورمەڵە هێندە مەترسیداربوو كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی ناچاركرد بە تەلەفۆن پەیوەندیی لە (برێت مەكگۆرك) رێكخەری كۆشكی سپی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقاوە بكات‌و لەبارودۆخەكە ئاگاداری بكاتەوە، چونكە ئەگەر حەشد دەست بەسەر كێڵگەی خورمەڵەدا بگرێت، جگە لەوەی شادەماری ئابوری هەرێم دەبڕێت، بوونی هێزەكانی لەم ناوچەیەدا لەڕووی ئەمنییەوە دەبێت بە مەترسی لەسەر دەسەڵاتی هەولێر، بەوپێیەی خورمەڵە تەنیا 26 كیلۆمەتر لە هەولێرەوە دوورە. لەبارەی كۆمپانیای (كار)ەوە بەهۆی ئەوەی ماڵپەڕی تایبەت بەخۆی نییە، بۆ وەرگرتنی زانیاریی لەبارەی ئەم كۆمپانیاوە دەبێت پەنا بۆ سەرچاوەی تر ببرێت. (شێخ باز كەریم) سەرۆك و بەڕێوەبەری جێبەجێكاریی ئەم كۆمپانیایە، ئەم پیاوە حەزی لە دەركەوتنی زۆر نییە لە میدیاكاندا، كەمترین گفتوگۆی هەیە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا، بۆیە سەرباری ئەوەی سەرمایەدارێكی گەورەیە، خەڵك زۆر شت لەبارەی ئەوەوە نازانن. ئەو ناوی (باز كەریم بەرزنجی)یە، پەنجا ساڵی تەمەنی تێپەڕاندووە‌و خەڵكی شاری هەولێرە، ساڵی 1999 بۆ یەكەمجار كۆمپانیایەكی دروستكردووەو لە بواری بیناسازی‌و نۆژەنكردنەوەی بینای خوێندنگەكاندا كاریكردووە، ماوەیەكیش كاری بۆ ئاژانسی فریاگوزاری سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، هەندێك سەرچاوەی تر مێژووی دروستبوونی كۆمپانیاكەی بۆ ساڵی 1992 دەگێڕنەوە. شێخ باز دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە، نزیكایەتیی لە سەركردەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە لە زۆنی زەرد هاوكار بووە بۆ ئەوەی پەرە بە كارە بازرگانییەكانی بدات، هەندێك سەرچاوە زیاتریش دەڕۆن و دەڵێن پارەی كۆمپانیاكەی لەگەڵ دارایی پارتیدا تێكەڵ بووە. روخانی رژێمی سەددام حسێن لە ساڵی 2003دا دەرفەتی ئەوە بۆ (شێخ باز) دەڕەخسێنێت سەرمایەكەی گەورە بكات، ئەوەش لەڕێگەی كاركردنی لەگەڵ ئەمریكییەكان لە بواری ئاوەدانكردنەوەی عێراقدا، لە یەكێك لەو بەڵگەنامە نهێنیانەیانەی ئەمریكا كە سایتی (ویكلیلیكس) بڵاویكردنەوە، ناوی شێخ باز هاتبوو، ئەو لەگەڵ ئاژانسی ئەمریكا بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی  (USAID)‌كاری كردووە، پشتی بە شەراكەت لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی توركی بەستووە لە بواری بیناسازیدا، دواتر رووی لە كەرتی نەوت كردووە. لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ یەكێك لە میدیا خۆرئاواییەكان، شێخ باز لەبارەی چیرۆكی كۆمپانیای كارەوە لە دەڵێ:" تاوەكو ساڵی 2003 بەتەواوەتی حكومەت خۆی كەرتی نەوتی بەڕێوەدەبرد، بەڵام دوای 2003 ستراتیژیەتێكی نوێ هاتوەتە ئاراوە، ئەوەش بەشداریپێكردنی كەرتی تایبەتە، لە كۆمپانیای كار گروپ دەستمانكرد بە كۆكردنەوەی تیم، بڕیارماندا بەشداری لە كەرتی نەوتدا بكەین، بەشداریمان لە كەمكردنەوەیەكی وەزارەتی نەوتی عێراقدا كرد، كەمكردنەوەكەمان بردەوە، بووین بە یەكەمین كۆمپانیای عێراقی كە گرێبەستی كێڵگەیەكی نەوت وەربگرێت، كە ئەوەش گرێبەستی كێڵگەی خورمەڵە بوو لە ساڵی 2004دا". واتە وەكو خۆی دانی پێدادەنێت شێخ باز لە ساڵی 2004وە لە كەرتی نەوتدا دەستی بەكاركردن كردووەو هەر لەوكاتەوە گرێبەستی كێڵگەكەی وەرگرتووە، بەڵام هەندێك زانیاری تر هەن باسلەوە دەكەن، كاركردنی شێخ باز لە كەرتی نەوت بۆ سەردەمی رژێمی پێشوو دەگەڕێتەوە، ئەوكات ئەو لەگەڵ خێزانەكەیدا لە بەغداد ژیاوە، لەدوای رووداوەكانی (31ی ئابی 1996)ەوە شێخ باز بووە بە نێوەندگیر لەنێوان حكومەتی عێراق‌و پارتی دیموكراتی كوردستان، هەر لەو زەمەنەدا كە فرۆشتنی نەوت لە عێراق قەدەغەكرابوو، شێخ باز نەوتی هەندێك كێڵگەی عێراقی بە تانكەر گواستەوەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لە ئیبراهیم خەلیلەوە رەوانەی توركیای كردووە. كۆمپانیای (كار گروپ) كە شێخ باز سەرۆكایەتی دەكات ئێستا جڵەوی ئەو بۆرییانەی بەدەستەوەیە كە نەوتی هەرێمی كوردستان رەوانەی دەرەوە دەكەن، رێژەی 40%ی خاوەندارێتی بۆرییەكان بۆ كار گروپ دەگەڕێتەوە‌و (60%)ی بۆرییەكەش كۆمپانیای (رۆسنەفت)ی روسی خاوەندارێتی دەكات، ئەمە بەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، راكێشانی ئەو بۆرییە دەستی شێخ بازی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا بە تەواوەتی درێژكرد. بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت) كە وردبینی لە فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێمدا دەكات، تا نیوەی یەكەمی ساڵی (2021) حكومەتی هەرێمی كوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووەو كۆی بەهاكەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزارو 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزارو 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ كرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج كردووە، بەم پێیەش رێژەی 40%ی خەرجی گواستەوەی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز بووە‌و تەنیا لەو ماوەیەدا (واتە شەش مانگی یەكەمی 2021) شێخ باز بڕی (181 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە. بەتێكڕا تاوەكو بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی بۆ توركیا، شێخ باز تەنیا لە كرێی بۆریدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلار‌و ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت. ساڵی 2014 چەكدارانی داعش لە سنوری كەركوك بڵاوبونەوە، هێزەكانی سوپای عێراق لەبەردەم "داعش"دا توشی داڕمان هاتن‌و لە سنورەكە كشانەوە، هێزی پێشمەرگەی كوردستان شەڕی كرد‌و كۆنترۆڵی سنورەكەی گرتەدەست، ئەمە دەرفەتێكی زێڕێنی بە كۆمپانیاكەی شێخ باز بەخشی، كۆمپانیای (كار گروپ) لەچوارچێوەی رێككەوتنێك لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان چووە كەركوك‌و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەردوو كێڵگەی نەوتی (هاڤانا)‌و (بای حەسەن) وەرگرت، نەوتی كەركوكی لەرێگەی بۆری هەرێمی كوردستان هەناردەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكرد، ئەوكات لەڕێگەی بۆرییەكەوە رۆژانە نزیكەی (300 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك لە هەرێمەوە رەوانەی توركیا دەكرا‌و دەفرۆشرا. لەدوای رووداوەكانی (16ی ئۆكتۆبەری 2017) كە هێزی پێشمەرگە لە كەركوك كشایەوە‌و هێزە عێراقییەكان گەڕانەوە، كۆمپانیای كار كۆنترۆڵی كیڵگەكانی (هاڤا)‌و (بای حەسەن)ی لەدەستدەرچوو، بەڵام ئەمە بەتەواوەتی دەستی كۆمپانیاكەی لە نەوتی كەركوك نەبڕی، چونكە دواترو (تاوەكو راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی)، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق: * رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە رەوانەی پاڵاوگەی نەوتی (كەڵەك)ی سەربە كۆمپانیای (كار) دەكرێت (ئەم پاڵاوگەیە لە 9ی تەمموز 2009وە كراوەتەوە)، كار نەوتەكە لەو پاڵاوگەیە دەپاڵێوێت، بەرهەمەكەشی دەنێردرێت بۆ موسڵ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، بۆ پاڵاوتنی هەر بەرمیلێك، كۆمپانیاكە نزیكەی (10 دۆلار) وەردەگرێت، واتا داهاتی پاڵاوتنی ئەو نەوتە مانگانە (30 ملیۆن) دۆلارە. * رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی بەندەری جەیهانی توركیا دەكرێت، كە داهاتەكەی بۆ كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نیشتمانی نەوتی عێراقە "سۆمۆ"یە، بەڵام كرێی گواستنەوە ئەم نەوتە (واتا كرێی بۆرییەكە) بەهەمان شێوە بۆ كۆمپانیای (كار)ە، كە بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی (10 دۆلار)ە، واتا داهاتەكەی مانگانە دەگاتە (27 ملیۆن) دۆلار. كۆتاییەكانی 2019 كە تازە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتیی مەسرور بارزانی دروستكرابوو، مەسرور بارزانی بەدوای شوێنگرەوەی (ئاشتی هەورامی)دا دەگەڕا بۆ پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2019 شێخ باز لە كۆبوونەوەیەكدا سەبارەت بە نەوت لەگەڵ مەسرور بارزانی دەركەوت، ئەوكات وەكو یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان ناوی دەهێنرا، بەڵام دواجار بازەكە لەسەر شانی نەنیشتەوە. ڤیدیۆ: كێڵگەی نەوتی خورمەڵە   سەرچاوەكان •    سايتى (iraqoilreport) https://www.iraqoilreport.com/news/iraqs-north-oil-co-sues-to-take-khurmala-back-from-krg-41268/ •    سايتى (atlanticcouncil) https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/baghdad-and-krg-locked-in-a-standoff/ •     ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14923 •    دوكەڵ لە (كۆرمۆر)و ئاگر لە (خورمەڵە)یە- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10559 •    شێخ باز كێیە؟ - راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9880 •    كوردستان بەبێ (خورمەڵە)‌و (كۆرمۆر)- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12945    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی ناوچەکە لەناو زەلکاوێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و رەمزیی ترسناکدا نووقمن، زەلکاوی بەرھەمھێنان و گەشەپێدان و قەڵەوکردنی چەندەھا جۆر لە شوناس کە ھیچیان ناچنەوە ناو شوناسی ھاوڵاتی و ھاوڵاتیبوونەوە. ئەوەی لە سیاسەتی شوناسی بەشێکی گەورەی ئەو کۆمەڵگایەندا بە بەردەوامی دەسڕدرێتەوە، شوناسی ھاوڵاتیبوونە. غیابی ترسناکی ئەم شوناسەش دۆخێکی دروستکردوە سیاسەت وەک چالاکی ژمارە یەکی رێکخستنی ژیانی گشتیی و پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی، لەوەبکەوێت سیاسەت بێت. دەوڵەتیش وەک ھاوبەشێکی سیاسیی گشتیی رێکخراو و وەک چاودێرێکی عەقڵانیی و داوەرێکی، کەم تا زۆر بێلایەن، لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا،   لەوەبکەوێت دەوڵەت بێت. ھاوکات ئەم غیابی ھاوڵاتیبوونە خودی کۆمەڵگاش لەوەدەخات کۆمەڵگا بێت، واتە کۆمەڵەیەک بێت لە خەڵکی جیاواز کە تۆرێک لە دەزگا و ناوەند و رێکەوتنی کۆمەڵایەتیی، بە لانی ھەرەکەمی یەکتر قبووڵکردن و ھاوبەشبوونەوە، بەیەکەوە کۆیکردبنەوە. ھاوڵاتیبوون  جەوھەری سیاسەت و جەوھەری دەوڵەت و جەوھەری کۆمەڵگایە. غیابی ھاوڵاتیبوون ھێمایە بۆ غیابی ھەریەکێک لە سیاسەت و دەوڵەت و کۆمەڵگا بە مانا سەرەتایی و راستەقینەکانی ئەو چەمکانە. ئەوەیش سیاسەت لە دونیای ئەمڕۆدا دەکات بە سیاسەت و دەوڵەت بە دەوڵەت و کۆمەڵگاش بە کۆمەڵگ،ا بوون و ئامادەگیی ھاوڵاتییە وەک یەکەی یاسایی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی ھەرە سەرەکیی، وەک شوناسی باڵادەست و ژمارەیەکی ناو ھەریەکێکیان. ئەم دۆخە وادەکات  ئێمە لەناوچەیکدا بژین سیاسەتمان ھەیە بەبێ سیاسەت، دەوڵەت بەبێ دەوڵەت و، کۆمەلگاش بەبێ کۆمەڵگا. ئەوەی لە شوێن و لەباتی ھاوڵاتی ئامادەیە، تائیفە و مەزھەب، خێڵ و عەشیرەت، پیاو ماقوڵ و ئەشراف و عەوام و شتگەلی تری لەم بابەتە، ھەموو ئەمانەش یەک مانایان ھەیە: بەرجەستەکردن و نیشنادانی غیابی تەواوەتی ھاوڵاتیی و ھاوڵاتیبوون لەناوچەکەدا. ئەم دۆخە ھەم بۆ تورکیا و ھەم بۆ سوریا و ئێران و عێراق و ھەرێمی کوردستان و ھەم بۆ بەشێکی گەورەی ناوچەکە ڕاستە. لە ھەموو ئەو شوێنانەدا غائیبی ژمارە یەک ھاوڵاتیی و ھاوڵاتییە بە مانا سیاسیی و یاسایی و ئەخلاقییەکەی. ئەوەی میلەتێک دەکات بە میلەت، گەلێک دەکات بە گەل و نەتەوەیەک بە نەتەوە، ھاوڵاتییبوونە، ھاوڵاتیبوونە وەک ئامادەگی جۆرێک لە مرۆڤ کە ھەلگری کۆمەڵێک مافی یەکسان و بەرپرسیارێتی یەکسانە.   بەڵام ھاوڵاتیبوون مانای چی؟ بەر لە ھەمووشتێک ھاوڵاتیبوون ھێما بۆ ئەو پەیوەندییە دەکات کە تاکەکەسێک بە دەوڵەت و بەو کۆمەڵگایەوە گرێدەدات کە لەناو سنوورە سیاسیی و رەمزییەکانیاندا دەژی. لەم پەیوەندیەدا دەوڵەت و کۆمەڵگاکە تاکەکەسەکە وەک ھاوڵاتیی دەپارێزن، لە بەرامەبەردا تاکەکەسەکەش وەلا و دانەپاڵی بۆ ئەو دەوڵەت و کۆمەڵگایە دەبێت. لەناو ئەم پەیوەندیی پاراستن و وەلائەدا ھاوڵاتیبوون مانای بوونی کۆمەڵێک ماف و بەرپرسیارێتی یاسایی کە سەرجەمی ئەو کەسانە خاوەنین کە ژیانێکی سیاسی ھاوبەش لەسەرزەمینێکی ھاوبەشدا بەیەکەوە دروستدەکەن. کۆڵەکەی یەکەمی ھاوڵاتیبوون دابینکردنی شێوازە جیاوازەکانی ماف و ئازدییە بۆ کەسەکان، لە بەرامبەریدا چاوەڕوانیکرنی بەرپرسیاریەتە لەو کەسانەی ئازادیی و مافەکانیان بۆ دابینکراوە. . بەم مانایە ھاوڵاتیبوون لەیەککاتدا ھەم ئاماژەیە بۆ ھەبوونی کۆمەڵێک ماف و ھەم بۆ ھەبوونی کۆمەڵێک ئەرک و بەرپرسیاریەتی کە ھەدووکیان لە رێگای یاساوە رێکخراون. ئاماژەشە بۆ ئەوەی ھەموو ئەو دانیشتوانەی لە سەرزەمینێکی جوگرافیی و سیاسیی ھاوبەشدا بەیەکەوە دەژین، ھەموویان، بەشێوەیەکی یەکسان ھەڵگری ئەو مافانە و ئەو ئەرک و بەرپرسیاریەتیانەن.    ھاوڵاتیبوون مانای ئەندامبوونە لە گەل یان نەتەوە یان کۆمەڵگایەکی دیاریکراودا. لە دونیای ئەمڕۆدا ھاوڵاتیبوون لە دەرەوەی ئەم ئەندامبوونانەدا بوونی نییە، واتە شتێک بوونی نییە بەناوی ”ھاوڵاتیبوونی جیھانیی“ەوە. مرۆڤ لە جیھانی ئەمڕۆدا بۆئەوەی بتوانێت ماف و بەرپرسیاریەتی وەک ھاوڵاتییەک ھەبێت پێویستە ئەندامی گەل و نەتەوە و دەڵەتێکی دیاریکراو بێت. ئەمەش یەکێکە لەو رەخنانەی رووبەرووی چەمکی ھاوڵاتیبوون دەبێتەوە.  بەیاننامەی مافەکانی مرۆڤ، کە بەیاننامەیەکی جیھانیی و گەردونییە، ھەوڵدانێکی سەرەتاییە بۆ تێپەڕاندنی ئەم نووقسانییە، بەڵام تەنانەت پیادەکردنی ئەو مافە گەردونیانە تەنھا لەو کاتانەدا دەکرێت ئەنجامبدرێت کە مرۆڤەکان دەبن بە ھاوڵاتی ئەم یان ئەو نەتەوە و گەل و دەوڵەتی دیاریکراو.  بەڵام ئەم ئەندامبوونە دەرگای ھەبوونی کۆی ئەو ماف و بەرپرسیاریەتانە بە رووی ھەموو ئەندامانی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتەدا دەکاتەوە کە ئەندامەکانی وەک ھاوڵاتیی دەبینێت و مامەڵە دەکات. لە ھاوڵاتیبووندا کەس لەویتر مافی زیاتر یان کەمتر و کەس ئەرکی زیاتر یان کەمتری نییە. واتە لەناو چەمکی ھاوڵاتیبووندا شوێنێک نییە بۆئەوەی کەسێک لە کەسێکی تر ھاوڵاتیتر بێت یان نەبێت. ھەمووان بە ھەمان ئەندازە ھاوڵاتی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتەن و ھەمان ماف و ھەمان ئەرک و بەرپرسیاریەتییان ھەیە. لە راستیدا ناکرێت قسە لە بوونی نەتەوە و گەل و دەوڵەت بکەین بەبێ بوونی ھاوڵاتیی یەکسان، واتە بەبێ بوونی کۆمەڵێک مافی یەکسان کە ھەموو ئەندامانی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتە ھەڵگریبن. لەبەرامبەر ئەو مافانەدا، ئەو گەل یان کۆمەڵگا و یان نەتەوەیە چاوەڕوانیی ئەوی ھەیە هاوڵاتیەکانی پابەندی یاساکانی وڵاتەکە بن و لە بەرامبەر دوژمنەکانیشیدا ئامادەب بەرگری لێکردنی بن. لە دونیای ئەمڕۆدا نرخ و بەهای هاوڵاتیبوون لەم بەشی جیھانەوە بۆ ئەو بەشیتر و لەم وڵاتەوە بۆ ئەویتریان جیاوازە. لە بەشێکی گەورەی وڵاتە ئەوروپییەکاندا، بە تایبەتی لە وڵاتانی ئەسکەندەنافیدا، ھاوڵاتیبوون ئەندامانی ئەو دەوڵەتانە دەکاتە خاوەنی ژمارەیەکی گەورە لە ماف، لە مافی دەنگدان و بەشداری سیاسییەوە بیگرە، بۆ مافی بەشداربوون لە حوکمڕانیی و لە بەرێوەبردنی سیستمی بیرۆکراسیی و لە بەشدربوون لە سەرجەمی ئەو دەزگایانەدا کە لە وڵاتەکەدا دروستکراوە. ئەمە جگە لە مافی دابینکردنی لانی ھەرکەمی ژیانێکی کەرامەت پارێزەوە، لە نێویشیاندا مافی بوونی بیمەی بێکاریی و دەستەبەرکردنی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و فێربوون، ھتد... لەو ناوچەیەی ئێمەدا، ھیچ یەکێک لە ئایدیۆلۆژیا باڵادەستەکانی ناوچەکە و ھیچ مۆدێلێك لە مۆدێلە جیاوازەکانی حوکمڕانیی، ھەڵگری فەلسەفە و خواستی ھاوڵاتیی و ھاوڵاتیبوونی یەکسان نەبوون و نین. ناسیۆنالیستە ئەتنیی و رەگەزپەرستەکان، لەسەر بنەمای ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو رەگەز و ئەتنیەت، سەرجەمی ئەو بەشانەی کۆمەڵگا  کە سەر بەو رەگەز و ئەتنیەتە نەبن، ئەگەر وەک مەترسیی گەورە مامەڵە نەکردبێت، ئەوا وەک کەسانی پلە دو و پلە سێ مامەڵەیان کردون. تورکیا نیشاندەرێکی راستەقینەی ئەم مۆدێلە ئەتنییەیە، لەو وڵاتەدا یەک دەرگا لەبەردەم مرۆڤەکاندا کراوەیە، دەرگای تواندنەوە و بوون بە تورک. ئایدیۆلۆژیا دینییەکانش مرۆڤەکان لەسەر بنەمای بوون یان نەبوونی دین دابەشەدەکەن، لەناو یەک دینیشدا لەسەر بنەم ئەم یان ئەو مەزھەب و فیرقە و تەوژمی دینیی. لەم دۆخەشدا ھەڵگرانی مەزھەبێک باڵادەست و ئەوانیتریش، بە ھەمانشێوەی دابەشکردن لەسەر بنەمای رەگەز و ئەتنیەت، یان مەترسین یان مرۆڤی پلە دو و پلە سێن. ئێران ئەو مۆدێلەیە کە ئەم فۆرمە لە دابەشکردنی دینیی و مەزھەبی مرۆڤەکان بەرجەستە دەکات. ھەموو شێوازەکانی ئەم جۆرە دابەشکردنانە لەناو یەک کۆمەڵگادا نەک تەنھا مرۆڤی نایەکسان دروستدەکات، بەڵکو برێکی گەورە لە مرۆڤەکان، تا ئاستی لە مرۆڤخستنیش دەبات. ئەوەی ئەمڕۆکە لە ناوچەکەدا باڵادەستە، سەرجەمی ئەو دابەشکردنە دینی و ئایدیۆلۆژیی و تائفیی و مەزھەبییانەیە کە رێ لە دروستبوونی ھاوڵاتی یەکسان دەگرن، بەم رێگرتنەش ژمارەیەکی گەورە لە مرۆڤی پلە دو و پلە سێی بێماف و کەرامەت نەپارێزراو دروستدەکەن. بەم کردەوەیەش دەرگا لەسەر سەردەمێکی تاریک دەکەنەوە کە پڕە لە کابوس و مەرگ و کوشتن، پڕە لە تاوانی گەورە بەرامبەر بە مرۆڤەکان.      

درەو: عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی هەڵوێست لە پەرلەمانی كوردستان سەبارەت بە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان و نوێنەرانی كورد لە بەغداد دەڵێت:  هەندێك ئەگەر و ئاماژەی مەترسیدار هەن لەسەر موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و ئەمرۆ كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم و نوێنەرانی كورد لە بەغداد كراوە، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن: رەفتاری بەغداد ستەمكارانەیە بەرامبەر بە خەڵكی هەرێمی كوردستان، رەفتاری بەغداد بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان قبوڵكراو نیە، پلانەكە ئەمەیە ، عەقدی روسنەفت تەواو دەبێت لەبارەی بۆری، ئەمانە چوونەتە توركیا دەیانەوێت لەگەڵ توركیا هەماهەنگیەك بكەن ، دەیانەوێت بە بێ حسابكردن بۆ بەغداد وەكو كۆتایی 2013 دەستبكەنەوە بە هەناردەكردنی نەوت مەترسیەكانی ئەم بڕیارە چیە؟ ئەوان كە خۆیان نەوتیان دەفرۆشت بۆنمونە ئەگەر ساڵی 2021 وەربگرین، كە ساڵێكی نمونەیی بوو نرخی نەوتیش تاڕادەیەك بەرزبوو (6) ترلیۆن بۆ خەزێنەی گشتی حكومەت ماوەتەوە ئەوە راپۆرتەكانی دیلۆیت بەڵام ئەمساڵ عێراق (10 ترلیۆن و 900 ملیار ) دیناری بۆ هەرێم ناردووە، واتا خۆت نەوتت فرۆشتووە كەمتر لە (6) ترلیۆن دینار ماوە، بەڵام یەك بەرمیل نەوتت نەداوە بە عێراق نزیكەی (11) ترلیۆن دینارت دەستكەوتووە، كامیان زۆرترە. فكەرەكە ئەوەیە لەگەڵ توركیا رێكبكەونەوە لە رۆژانی ئاییندەدا نێچیرڤان بارزانی دەچێتە بەغداد ئەم هەڕەشەیە بگەیەنێت، ئەگەر ئەمە تەنیا هەڕەشەیەك بێت بۆ ئەوەی بەغداد ئئەی ئەگەر بەغداد توشی كاردانەوە بوو، ئەبێت حسابی ئەمەش بكرێت. گریمان بەغداد ستەمكارە، هیچ كەس ئەتوانێت بڵێت لە هەرێمی كوردستان ئەمساڵ نەوت بەرهەمنەهێندراوەو نەفرۆشراوە ئەو هەموو تانكەرە دەبینین، نزیكەی (112) ملیۆن بەرمیل نەوت لە هەرێمی كوردستان بەرهەمهاتووە، هەرێم داهاتی ناوخۆ بۆ بەغداد نانێرێت، داهاتی نەوتیش نانێرێت، بەڵام بەغداد (11) ترلیۆن دیناریشی ناردووەو ئەڵێی ستەمكارانەیە،    

درەو: " لە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ نوێنەرانی كورد لە بەغداد، د. ئومێد سەباح ژمارەكانی خستەڕو وتی بە سودانیمان وت ئێمە هەموو داهاتی نەوتی و نانەوتی رادەیت دەكەین ئێوە موچەو بودجەی هەرێم بدەن، ئاوات شێخ جەناب وتی، باسی كەموكوڕی لیستی موچەی چی دەكەن، خۆ مانگێكیان ئێمە لیستی موچەشمان نەنارد ئەوان پاری موچەیان نارد، د. فوئاد حسێن لە كۆبوونەوەكەدا وتی، بەهاتنی ترەمپ رەنگە شەڕی ئۆكرانیا بوەستێت، ئەوكات نرخی نەوت دادەبەزێت و رەنگە عێراقیش نەتوانێت موچە بدات" ئەمە بەشێكە لە لێدوانی بەرپرسان لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆیە. بەشداربوویەكی كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی كۆبوونەوەی نائاسایی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ نوێنەرانی هەرێمی كوردستان لە حكومەتی فیدراڵی و ئەنجومەنی نوێنەران ووردەكاری كۆبوونەوەكەی بۆ (درەو) باسكرد. ئەو سەرچاوەیە وتی لە كۆبوونەوەكەدا هەر وەزیرێكی حكومەتی هەرێم بە ژمارەو داتا راپۆرتی خۆیان سەبارەت بە پشكی وەزارەتەكانیان خستە ڕوو كە چەندیان بۆ نێردراوە: خالید شوانی رایگەیاند ژمارەكان زۆر جیاواز لە میدیا باس دەكرێن، هەریەكەو ژمارەیەك لەسەر بودجەو موچە بڵاو دەكرێتەوە: د. ئومێد سەباح، سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان وەڵامی دایەوەو بەم شێوەیە ژمارەكانی خستەڕوو: * پشكی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2024 بریتی بووە لە (16 ترلیۆن و 758ملیار) دینار لەو ژمارەیە: - پشكی موچە ساڵی 2024 بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 758 ملیار) دینارە، ( 9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن و 002 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و (2 ترلیۆن و 20 ملیارو 173 ملیۆن و 330 هەزار) دینار بۆ موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی و خانەنشین و كاروكاروباری كۆمەڵایەتی - بۆ بودجەی تەشغیلی (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بووەو خەرج نەكراوە - بۆ بودجەی وەبەرهێنان (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بووەو خەرج نەكراوە لە بەشی موچە كە (11 ترلیۆن و 758 ملیار) دینارە لە بەغدادەوە (10 ترلیۆن و 758 ملیار) دینار بۆ موچە بووە بەڵام (726 ملیار) دیناری لێبڕاوە هی خانەنشینی (10%) و باجی موچە، ئەوەی ماوەتەوە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووە كە ئەویش بەشی تەنیا (10) موچەی كردووەو لەگەڵ (960) ملیاری داهاتی ناوخۆی هەرێم كە تەرخانكراوە بۆ موچە ئەوجا (11) موچەمان پێداوە. لە كۆبوونەوەكەدا د. ئومێد سەباح وتی: چوینە لای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق پێمان وت ئێمە هەموو داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی كوردستان رادەستی بەغداد دەكەین،  بەس ئێوە موچەو بودجە بدەن واتا ئەو (16 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەی پشكی هەرێمی كوردستان، بەڵام سودانی وتی: ئێمە ئەوە ناكەین بەڵام سودانی ئەوەی وت ئێوە نیوەی داهاتی ناوخۆی هەرێم رادەست بكەن ئێمە موچەتان بۆ دەنێرین" وتمان ئێمە رازین، بەڵام بە سودانیمان وت ئەمەمان بۆ بكە بە نوسراو نەك وەیری دارایی تەیف سامی بیانوو بگرێت، وتی نوسراو ناكەم، دواتریش كە چوینە لای تەیف سامی باسی ئەو بەڵێنەی سودانیمان بۆ كرد وتی كوا نوسراو بۆیە نەیكرد.  ئەو بەشداربووەی كۆبوونەوەكە ئەوەشی بۆ (درەو) باسكرد، د. فوئاد حسێن جێگری سەرۆكی وەزیرانی عێراق وتی رەنگە لەدوای دەستبەكاربوونی دۆناڵد ترەمپ شەڕی ئۆكرانیا - روسیا رابگیرێت، ئەوكات نرخی نەوت دادەبەزێت رەنگە نزیك بێتەوە لە 30 دۆلارو رەنگە عێراقیش موچەی پێنەدرێت، مەسرور بارانی وتی بۆچی لە وەختی دێتە سەر ئێمە عێراق توشی كارەسات دەبێت و  موچە نامێنێت و توشی فڵان و فڵان شت دەبێت. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی سەڕەرای ئەوەی راپۆرتی وەزارەتەكەی خوێندەوەو باسی ئەوە كرا لە بەردەوام دەوترێت لیستەكان و میان مەراجەعە كێشەی هەیە، وتی، كێشەی چی لە لیستی موچەیەدایە ئەوە هەمووی بیانووە، مانگێكیان ئەسڵەن ئێمە هەر لیستی موچەمان نەنارد بەغداد موچەی رەوانەكرد ئێمە سەیرمان لێهات (وابزانم موچەی مانگی نیسان بوو كە سودانی چوو بۆ ئەمریكا بە وتەی سەرچاوەكە)      

(درەو): تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵ لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەماندا وتویەتی لە 2024دا موچەی 12 مانگی بۆ هەرێم ناردووە، بۆیە هیچ بڕە پارەیەكی تر نانێرێت، چارەنوسی موچەی مانگی 12ی موچەخۆرانی هەرێم رادەستی لیژنەیەكی پەرلەمانی عێراق كرا، لیژنەكە پێداچوونەوە دەكات بەو جیاوازییانەی كە لە (تەراووی پێداچوونەوە)ی هەرێم و بەغداد هەیە.  لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەمڕۆ بە میوانداریی (تەیف سامی) وەزیری دارایی فیدراڵ كۆبووەوە. لە بنەڕەتەوە كۆبوونەوەكە تایبەت بوو بە گفتوگۆکردن دەربارەی هەمواری مادەی 12 بڕگەی دووەم/ج لە یاسای بودجەی گشتی، کە تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، بەمەبەستی ئامادەکردنی راپۆرتی لیژنەی دارایی بۆ خوێندنەوەی دووەم لە رۆژی دووشەممەی ئەم هەفتەیەدا.  بەڵام لە پەراوێزی بابەتی هەمواری یاسای بودجەو پرسیار سەبارەت بە چارەنوسی موچەی مانگی 12ی ساڵی 2024ی موچەخۆرانی هەرێم لە وەزیری دارایی فیدراڵ كرا. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە سەربە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكییە، دوای كۆبوونەوە قسەی بۆ میدیاكان كردو رایگەیاند، دڵنیایی بە هەموو فەرمانبەران دەدەن كە موچەی هەموو فەرمانبەران لەسەرتاسەری عێراق بەتەواوی زامنكراوەو بارودۆخی ئابوری زۆر باشە. "دەنگۆكان راست نین، دۆخی داراییمان زۆر باشە، نرخی نەوت لەوە زیاترە كە پێشبینی كرابوو، جگە لەمە داهاتی نانەوتیش زیادی كردووە، پارەداركردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش بەردەوامە، بەڵام چەند خاڵێكی ناكۆك هەیە، لیژنەیەكمان پێكهێناوە بۆ پێداچوونەوە بە جیاوازییەكانی تەرازووی پێداچوونەوە لەنێوان حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان" سەرۆكی لیژنەی دارایی وای وت.  ئیخلاس دلێمی ئەندامی لیژنەی دارایی لە فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستانیش سەبارەت بە چارەنوسی موچەی مانگی 12ی هەرێم قسەی كرد، وتی:" هەڵە تێگەیشتن لەبارەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمەوە هەیە، حكومەتی فیدراڵی دەڵێ بڕی شایستەی هەرێم بریتییە لە 11 ترلیۆن و 300 ملیارە، ئەگەر ئەمە دابەشی 930 ملیار دینار بكرێت مانگانە 450 بۆ 600 ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت، بڕیاری دادگای فیدراڵی روونە، پێوییستە موچە گەرەنتی بكرێت، دادگای باسی ئەوەی نەكردووە گەرەنتیكردنی موچە لەچوارچێوەی بڕگەی قەرەبووكردنەوەی فەرمانبەراندا بێت، بەڵكو لەچوارچێوەی 20 ترلیۆن دیناری پشكی هەرێمی كوردستاندایە لە بودجەدا، ئەوەی خەرجكراوە 10 ترلیۆن و 500 ملیار دینارە".   دلێمی باسی لەوەكرد، وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ موچەی مانگی 12ی فەرمانبەرانی هەرێم بڕی تەنیا 400 ملیار دیناری ناردووە، واتا زیاتر لە 500 ملیار دینار كورتهێنان هەیە، لە ئەنجامیشدا حكومەتی هەرێم ناتوانێت موچەی مانگی 12 خەرج بكات، رەنگە چەند رۆژێك دوابكەوێت، بەڵام پێموایە میكانیزمێك لەنێوان هەردوو حكومەت دەبێت بۆ خەرجكردنی موچەی مانگی 12. جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی لە فراكسیۆنی یەكگرتوو قسەیەكی جیاوازتر دەكات لەبارەی كرۆكی كۆبوونەوەكەو دەڵێ:" كە پرسیاری موچەی مانگی 12ی موچەخۆرانی هەرێم لە تەیف سامی كرا، ئەو وتی: لە 2024دا موچەی 12 مانگی ناردووەو ئەگەر بڕیارێك لەوبارەیەوە نەدرێت هیچ پارەیەکی تر نانێرم". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەرۆژی 2ی مانگەوە بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ موچەی مانگی (12) رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە، كە (441 ملیارو 900 ملیار) دیناربووەو بەدوو گوژمە هاتووە، یەكێكیان (264 ملیار) و ئەوەی دووەم بە (177) ملیار دینار بووە. ئەم بڕە پارە بۆ موچەی مانگی 12 هاتووە، بەڵام هەرێمی كوردستان بۆ كورتهێنانی موچەی مانگی 11 تەرخانی كردووە؛ ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ موچەی مانگی 12 نێردراوە خۆی نزیكەی (ترلیۆنێك)  دینار بووە، بەڵام بڕی نزیكەی (485) ملیار دیناری داهاتای ناوخۆ و بڕی (76) ملیار دیناری لێبڕینی خانەنشینی لێبڕاوە، ئەوەی ماوەتەوە (441 ملیارو 900) ملیۆن دینارە، واتا هەرێمی كوردستان داهاتی ناوخۆی رادەستنەكردووە، بۆیە بەغداد راستەوخۆ لە موچەی مانگی 12یان بڕیوە. ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق تەسفیەی تەواوی ساڵی 2024ی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردووەو موچەی هەر (12) مانگەكەی ناردووە، بە لێبڕین و تەسفیەكردنی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، كە مانگانە نزیكەی (78 -80) ملیار دینارەو هەرێم رادەستی بەغدادی نەكردووە، واتا لە نزیكەی (900) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، لە ساڵی 2024دا هەرێمی كوردستان نزیكەی (415) ملیار دیناری ناردووە، بۆیە لە كۆتاییدا بەغداد خۆی راستەوخۆ پارەی داهاتی ناوخۆی لە موچەی مانگی 12 بڕیوە. وەزارەتی دارایی عێراق لە راپۆرتی خۆیدا بڵاوی كردەوە كە لە ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە بە بێ ئەو (441) ملیار دینارەی كە بۆ موچەی مانگی (12) ناردوویەتی.  

  راپۆرت: درەو بلۆكی (تاوكێ) دەكەوێتە رۆژهەڵاتی قەزای زاخۆ لە  پارێزگای دهۆك، لەگەڵ كێڵگەی (فیشخاپور) یەك گرێبەستیان بۆ كراوە، بۆیە كاتێك باسی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەكرێت ئاماژەیە بۆ تێكڕای بەرهەمی هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) كە لەچوارچێوەی یەك بلۆكی نەوتیدان. رێژەی (75%)ی پشكەكانی گرێبەستی كێڵگەی (تاوكێ) بۆ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (25%)ی دراوە بە كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركی. كۆمپانیای DNO كە زۆرینەی پشكەكانی كێڵگەكەی هەیە، رۆژی 25ی حوزەیرانی 2004 گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەمهێنان"دا لەم كێڵگەیە لەگەڵ حكومەتی هەرێم واژۆ كردووە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (594) كیلۆمەترەو یەدەگی خەمڵێندراوی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (1.9 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. لە ساڵی 2007ەوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت كراوە لە كەم كێڵگەیەدا. 1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. 24 ی حوزەیرانی 2011 كۆمپانیای DNOی نەرویجی رایگەیاند، نەوت لە كێڵگەی (تاوكی) لە كوردستانەوە هەناردە ناكات تا حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق وردەكاری رێككەوتنەكەیان لەبارەی هەناردەكردنی نەوت رانەگەیەنن.   وێنەیەك لە گرێبەستی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەرویجییەكە لەڕووی ئاستی بەرهەمهێنانەوە، لە كۆی (14) كێڵگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، (تاوكێ) لەدوای (خورمەڵە)وە دووەم گەورەترین كێڵگەی كوردستانەو؛ پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە رێژەی 25،51%ی تێكڕای بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستانی پێكهێناوە. بەرهەمهێنانی (رۆژانەی) نەوت لە كێڵگەی تاوكی لەماوەی ساڵانی 2015 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: •    2015: 135 هەزار بەرمیل •    2016: 107 هەزار بەرمیل •    2017: 109 هەزار بەرمیل •    2018: 113 هەزار بەرمیل •    2019: 124 هەزار بەرمیل (بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كرۆناوە بازاڕی جیهانی نەوت شكا، لە كۆتایی ئەم ساڵەوە ئیتر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 83 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە) •    2020: 110 هەزار بەرمیل •    2021: 100 هەزار بەرمیل •    2022: 108 هەزار بەرمیل   بەر لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023دا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، لە كێڵگەی (تاوكی) رۆژانە بە تێكڕا (107 هەزار و 102) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بە تانكەر بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی و هەناردەكردنی بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەرهەمی ئەم كێڵگەیە لە شوباتی 2024دا گەیشتوەتە (90 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا بەگشتیی بەراورد بە بەر لە راوەستانی هەناردە لەرێگەی بۆرییەوە، لەسەردەمی هەناردەی نەوتدا بە تانكەر بەرهەمی كێڵگەی تاوكێ بەرێژەی 16% كەمیكردووە. وەكو كۆمپانیای (DNO) خۆی باسی دەكات، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، بەرهەمهێنان لە كێڵگەی تاوكی راوەستاوەو لە مانگی تەموزی 2023دا دەستی بە وەبەرهێنانی نەوت كردوەتەوە لە كێڵەی (تاوكێ)، لە كێڵگەی (فیشخاپور) بەرهەمهێنان لە مانگی ئۆكتۆبەری 2023 دەستیپێكردوەتەوە، لەم ماوەیەدا ئاستی بەرهەمهێنان لە هەردوو كێڵگەكەی ناوچەی گرێبەستی "تاوكێ" بریتی بووە لە (80 هەزار) بەرمیلی رۆژانەو نەوتەكە بە تانكەر رەوانەی پاڵاوگەكانی ناوخۆی كوردستان و بە تێكڕا هەر بەرمیلێكی بە بڕی (30 دۆلار) فرۆشراوە. بەگوێرەی دواین راپۆرتی  (DNO)، لە چارەكی چوارەمی 2024دا تێكڕای وەبەرهێنان لە كێڵگەی تاوكێ رۆژانە بریتی بووە لە (74,163) بەرمیل نەوت، ئەمە لەكاتێكدایە چارەكی سێیەمی 2024 ئاستی بەرهەمهێنان (84,212) بەرمیلی رۆژانە بووە، واتا چارەكی چوارەم رۆژانە ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەكە رۆژانە نزیكەی (10 هەزار) بەرمیلی رۆژانە كەمیكردووە. كورتەیەك لەبارەی كۆمپانیای (DNO) کۆمپانیای DNO ASA کۆمپانیایەکی نەوت و غازی نەرویجییەو لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەریای باکور و رۆژئاوای ئەفریقا كاردەكات. ئەم کۆمپانیا لە ساڵی 1971 دامەزراوەو بارەگا سەرەكییەكەی لە (ئۆسلۆ)یەو لە بۆرسەی ئۆسلۆ تۆماركراوە، پشكی لە مۆڵەتەكانی دۆزینەوەو پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوتدا هەیە لە چەند ناوچەیەكی جیهان لەوانە (هەرێمی کوردستانی عێراق- نەرویج- بەریتانیا- کۆت دیڤوار- هۆڵەندا- یەمەن). 10ی شوباتی 2022، كۆمپانیای  DNOئاشكرایكرد" ریكۆردێكی نوێی لە داهات تۆمار كردووەو بۆ یەكەمجار داهاتەكانی كۆمپانیاكە گەیشتووەتە زیاتر لە (ملیارێك) دۆلار، كە 63% زیاترە لە ساڵی 2021، ئەمەش وەكو خۆی ئاماژەی بۆ كردبوو، لە دەرەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و گازو بەرزی تواناو ئاستی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكە، كە وایكردووە قازانجی ساڵانەی كۆمپانیا بگاتە 321 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی. بێژەن مسافر رەحمانی سەرۆكی جێبەجێكاری (DNO) لە لێدوانێكیدا بۆ سایتی فەرمی كۆمپانیاكەی وتبووی:" لە پەنجاهەمین ساڵیادی دامەزراندنیدا، لەگەڵ بەردەوامی كاریگەری پەتای كۆرۆنا، DNO ساڵی 2021 بوو بە كۆمپانیایەكی (ملیار دۆلاریی)". ئەوەی جێگەی سەرەنجە، لەو ساڵەدا كە خۆی وەكو كۆمپانیایەكی "ملیار دۆلاریی" ناساندووە، هاوكات DNO باسی لەوە كردووە كە زۆرینەی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكە لە هەرێمی كوردستاندا بووە، بەجۆرێك لە 2021دا بە تێكڕا لە هەموو ئەو ناوچانەی كاریكردووە بڕی (94 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی بەرهەمهێناوە، لەمە بە تەنیا (81 هەزار) بەرمیلی رۆژانەی لە هەرێمی كوردستاندا بووەو  تەنیا 12 هەزارو 900 بەرمیلی رۆژانەی لە دەریای باكوردا هەبووە، واتا (86%) تێكڕای بەرهەمی نەوتی ئەم كۆمپانیا نەرویجییە لە هەرێمی كوردستاندا بووە. تاوكێ و ناڕەزایەتیی رۆژی 11ی تشرینی دووەمی 2023 هاوكات لەگەڵ سەردانێكی وەزیری نەوتی عێراق بۆ هەولێر بەمەبەستی گفتوگۆكردن لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، هاوڵاتیانی (11) گوندی سنوری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ لەبەردەم كێڵگەی نەوتی (تاوكێ) دەستیان بە گردبوونەوەی ناڕەزایەتیی كرد. ناڕەزایەتییەكە بەهۆی ئەوە بوو كۆمپانیای DNO تاوكێ گرێبەستی كاركردنی كرێكارەكانی ئەم گوندانەی هەڵوەشاندبووەوە، ئەمە حەوت مانگ دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو بۆ توركیا، كۆمپانیاكان ترسیان هەبوو زیانی دارایی زیاتر بكەن، بەوهۆیەوە كاركردنیان لە كێڵگە نەوتییەكان رادەگرت یاخود سنورداریان دەكرد بۆ ئەوەی ئاستی خەرجییەكانیان كەمبكەنەوە. ئەوە جاری دووەم بوو خەڵكی ئەو گوندانە بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆببنەوە، پێشتریش جارێكی تر گردبونەوەیان كردبوو، بەڵام بێ ئەنجام بووە، ئەم كرێكارانە داوای ئەوەیان دەكرد بچنەوە سەر كارەكانیان.   ئەو رۆژەی ناڕەزایەتییەكە رێكخرا، ژمارەیەك لە میدیاكان بۆ رووماڵی ناڕەزایەتی خەڵكی ئەو گوندانەی نزیك كێڵگەی تاوكێ، پەیامنێری خۆیان ناردە ناوچەكە، بەڵام لەلایەن پۆلیسی كێڵگە نەوتییەكانەوە رێگرییان لێكرا. سەنتەری میترۆ كە پێشێلكارییەكان دژی رۆژنامەنوسان لە هەرێمی كوردستان تۆمار دەكات، ئەوكات لە راگەیەندراوێكدا وتی:" خۆپیشاندان‌و گردبوونەوەی هاوڵاتیان بە یاسای رێكخستنی خۆپیشاندن‌و دەستوری عێراق، رێگە پێدراوەو روماڵكردنیشی بە یاسای رۆژنامەگەریی، پارێزراوە. ئەو هێزەی بۆ پاراستنی یاسا لە داهاتی گشتی موچە وەردەگرن، لەبەرژەوەندی كۆمپانیا نەوتییەكان یاسا پێشێلدەكەن‌و نایانەوێ دەنگی ناڕەزایەتی كرێكارو كارمەندانی  كۆمپانیاكان بگاتە رایگشتی". كانونی یەكەمی 2021 وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئاشكرایكرد، زیاتر لە  14 كۆمپانیا لە كەرتی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان كاردەكەن. بەپێی قسەی وەزارەت، ئەوكات (6 هەزارو 196) كەس لە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان كاریان كردووە، لەم ژمارەیە (5 هەزارو 44) كەسیان خەڵكی هەرێمی كوردستان بوون، واتا رێژەی زیاتر لە 81%ی كرێكاری كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت لە هەرێم دەستی ناوخۆیی بووە. بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان رێژەی 0,5%ی كۆی گشتی هەناردەی نەوتی لەسەر ئاستی جیهان پێكدەهێنا. سەرچاوەكان: •    ناوەندی روپێوی ئابوری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (Mees) https://www.mees.com/country/iraq •    سایتی حكومەتی هەرێمی كوردستان- وەزارەتی سامانە سروشتییەكان https://gov.krd/mnr/publications/%DA%AF%D8%B1%DB%8E%D8%A8%DB%95%D8%B3%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86/ •    سایتی كۆمپانیای DNO https://www.dno.no/en/media-center/ •     پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا (سایتی درەو)  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 •    کێلگە نەوتیەکانی پارێزگای دهۆک و توانای بەرهەمهێنانیان (سایتی درەو)  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10264 * ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) * دواین راپۆرتی ئاستی بەرهەمهێنان لەلایەن DNO https://www.dno.no/en/investors/announcements/q4-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2025-01-16/

(درەو): "دیدار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی ئەنجام دەدەن، بەڵام دەوڵەت هێشتا خاوەندارییەکی ڕوونی لێ نەکردووە، زمانی راگەیاندنەكانی توركیا ژەهراوییە، زاراوەی (سەرکردەی تیرۆریست و بکوژی منداڵ) سوکایەتیکردنە بە ئیرادەی گەلی کورد.. لەکوێی دنیا بینراوە، ئاشتی بە شەڕ و هەڕەشە بێتەدی؟" ئەمانە دواین قسەی موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پەكەكەیە سەبارەت بە هەوڵەكانی ئاشتی لە توركیا.  "بۆ هەمیشە گرێدراوی ڕێبەر ئاپۆین" موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەکەکە" رایگەیاند" پاش ماوەیەکی درێژ لە گۆشەگیریی، پاش سەردانەکەی عومەر ئۆجالان، شاندی دەم پارتی سەردانی ڕێبەرمانیان کرد. ئەمە لەڕووی ئاگاداربوونمان لە تەندروستی ڕێبەرێتی و وەرگرتنی سڵاو و بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی سەبارەت بە پرۆسەکە لە ڕاگەیاندندا، بۆ پارتەکەمان و گەلەکەمان جێی خۆشحاڵی بوو. ئەمە ڕەوشێکی زۆر گرنگە بۆ ئێمە. بە تایبەتی دیداری بەڕێز سری سورەیا ئۆندەر و پەروین بوڵدان لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ زۆر گرنگە، بەوپێیەی پێشتر لە ڕابردوودا چەندین جار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ کۆبوونەتەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر. هەروەها بەوردی چاودێری ئەم پرۆسەیە دەکەین". "ڕێبەر ئاپۆ لە ماوەی ٣٢ ساڵی ڕابردوودا بەردەوام هەوڵی داوە چارەسەری سیاسی-دیموکراتیک بۆ پرسی کورد بدۆزێتەوە، هەوڵیداوە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەم مەبەستە بەکاربهێنێت. تا ئێستا ئەم ئامانجە هەوڵی زۆری داوە. ڕێبەر ئاپۆ، لە دوایین جاردا لەسەر بانگەوازی سەرۆکی مەهەپە دەوڵەت باخچەلی، جارێکی دیکە دەیەوێت هەنگاو بنێت بۆ چارەسەری دیموکراتیکی پرسی کورد. ئێمە دەبینین کە رێبەرمان هەوڵێکی گرنگ لەم ڕووەوە دەدات" لەو چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات، قەرەیلان وا دەڵێ. باسلەوە دەكات" ئێستا دەم پارتی زنجیرە کۆبوونەوەیەک لەگەڵ چەند پارتێک ئەنجام دەدات. ئەمە کارێکی زۆر بەنرخ و گرنگە. ئێمە وەک تەڤگەرەکەمان بە فەرمی ڕامانگەیاندووە کە پشتیوانی ئەو پرۆسەیە دەکەین کە ڕێبەر ئاپۆ پێشی دەخات. تەڤگەرەکەمان و پارتەکەمان بۆ هەمیشە گرێدراوی ڕێبەر ئاپۆیە و باوەڕێکی پتەوی هەیە. لەم ڕووەوە هیچ کێشەیەک نییە". ئەمە بێڕێزییە بە گەلی كورد ! لەبارەی كاردانەوەی دەوڵەتی توركیا سەبارەت بە دەستپێشخەریی عەبدوڵا ئۆجەلان بۆ ئاشتیی، قەرەیلان ئاماژە بەوە دەكات" تائێستا لەلایەن دەوڵەت و دەسەڵاتەوە ئاماژەیەک نییە بۆ پرۆسەی نوێ. بەپێچەوانەوە ڕۆژانە هەڕەشەی لەناوبردن و توندوتیژیمان لێ دەکەن. ئەمە ناکۆکییە. ئێمە لەم پێشهاتانە تێدەگەین کە بەرپرسانی دەوڵەت هەندێک دیدار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی ئەنجام دەدەن، بەڵام دەوڵەت هێشتا خاوەندارییەکی ڕوونی لێ نەکردووە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆ بۆ خوشک و برایەتی تورک-کورد لەم پڕۆسە مێژووییەدا هەوڵی ئاسایی نین، بەڵکو هەوڵی مێژوویین. ئەمە بۆ ئایندە و بەرژەوەندیی هەموو کۆمەڵگەی تورکیا گرنگە. نابێت ئەم هەوڵە گرنگانە بێ وەڵام بمێننەوە. تائێستا هیچ وەڵامێکی فەرمی نەدراوەتەوە. لەبری ئەوەی وەڵامێکی ئەرێنی بدەنەوە، جووڵە و قسەگەلێک دەکەن کە دەبنە مایەی نیگەرانیی و مەترسیی قوڵ". "لە ڕاگەیاندنی ئازاددا، هەندێک نوسەر ئسلوبی ڕاگەیاندنی تورک بە (زمانی ژەهراوی) پێناسە دەکەن. زمانی ئەم ڕاگەیاندنانە، بەتایبەت ئەوانەی سەر بە ئاکەپە، نەوەک هەر ژەهراوی، بەڵکو ئاژاوەسازە. هەڵوێست و مەیلێکی وەهایە، کە هەوڵەکان بۆ چارەسەر بێمانا دەکات و لەناوی دەبات و لەبری چارەسەر بەدوای شەڕدا دەگەڕێت. وەک زۆر جار وتراوە ئەم زمانە زمانی توندوتیژیی و دوژمنایەتیییە، خوشک و برایەتی لەگەڵ کوردو ئاشتی ناوخۆیی بەهێز ناکات. زاراوەی وەک "سەرکردەی تیرۆریست، بکوژی منداڵ" کە تا ئێستاش بۆ وەسفکردنی ڕێبەرمان بەکاریدەهێنن، تەنها زمانی ئاژاوەگێڕیی نین؛ لەڕاستییدا بێڕێزییە بەرامبەر ئیرادەی گەلەکەمان. پێناسەی وەها دژی مرۆڤێک کە گەلی کورد وەک ڕێبەری خۆی قبوڵی دەکات و باوەڕی پێیەتی، بێڕێزیی و سوکایەتیکردنە بە ئیرادەی گەلی کورد. مادام ڕێبەر ئاپۆ کەسێکی ئاسایی نییە، بەڵکو ڕێبەرێکە کە نوێنەرایەتی گەلێکی دێرین دەکات، بۆیە هەر نزیکایەتییەک بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ، نزیکایەتییە بەرامبەر تەواوی گەلەکەمان. بۆیە هەڵوێستی دوورخستنەوەی ڕێبەرێتی و تەڤگەر و گەلی کورد لە یەکتر، سیاسەتی شەڕی تایبەتە، زمانی شەڕی تایبەتە". هەر لەبارەی دەستپێشخەریی ئاشتییەوە، موراد قەرەیلان زیاتر قسە دەكات و دەڵێ: هەمووان دەزانن ئەمە ڕاست نییە و زۆرینەی کورد لەپشتی ڕێبەر ئاپۆن. چونکە ڕاستی دەزانن، بۆیە ڕوو لە ڕێبەر ئاپۆ دەکەن. لەلایەک ئەم تێکۆشانەی دەکرێت، ئەو بەرخۆدانەی پێش دەخرێت، ئەو پێشهاتانەی لەگەڵ جەنگی جیهانیی سێیەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرکەوتن، ئەوانی ناچارکرد لە دەرگای ڕێبەر ئاپۆ بدەن. گوتیان ناچارن کە بچنە بەر پێی ڕێبەر ئاپۆ، کەچی لەولاوە هێشتا زمانی ڕق و سوکایەتی بەکاردەهێنن. ڕاگەیاندنی ئۆپۆزیسیۆنیش ڕۆڵی هەیە و لەم ڕووەوە هەڵوێستی جیاواز نیشان دەدات. ئاشتی بە شەڕ دێتە دی؟ قەرەیلان زیاتر قسە دەكات" ئەگەر وەک ئەوان دەڵێن تەڤگەری ئازادیی کوردستان بە قۆناغێکی سەختدا تێدەپەڕێت، یان وەک خۆیان دەڵێن تەڤگەرەکەمان بێکاریگەر کراوە، ئەوا پێویستیان بە شتێکی لەم جۆرە نەدەبوو. لە ڕەوشێکی وەهادا نەدەچوونە بەر دەرگای ڕێبەر ئاپۆ. ئاشکرایە کە تێکۆشانی ئێمە خاوەن هێز و ئیرادەیە و ئەکتەرێکی سەرەکییە لەو پرسەدا کە داهاتووی تورکیا دیاری دەکات. گوایە مەبەست لەمە ڕێکخۆشکردنە بۆ چەند پێشکەوتنێک، بەڵام ئسلوب و زمان و نزیکایەتییەکەیان پێچەوانەی ئەمەیە. هیچ پرۆسەیەک بەم زمان و نزیکایەتییە پێش ناکەوێت. بۆیە دەبێت ئەم ئسلوبە بگۆڕدرێت. ئەگەر لەم ڕووەوە، هەڵوێست و نزیکایەتییەکەیان بەرامبەر گەلی کورد جدی بێت و خواستی خوشک و برایەتی و ئاشتی ناوخۆییان هەبێت، هەر بە قسە نابێت، لانی کەم با سەرەتا زمانی شەڕی خۆیان و هەڵوێستی خۆیان بگۆڕن. لەکوێی دنیا بینراوە، ئاشتی بە شەڕ و هەڕەشە بێتەدی؟". كورد كێشەی متمانەی هەیە ئەم ئەندامەی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پارتی كرێكارانی كوردستان باسلەوە دەكات كە" پێش هەموو شتێک، پێویستە بەرپرسانی تورک ئەمە بزانن: گەلی کورد کێشەی متمانەی لەگەڵ دەوڵەتی تورک هەیە. سەرەتا ڕێوشوێنی دروستکردنی متمانە پێویستە. دەوڵەت دەبێ سەرەتا بە هەڵوێست و زمانی خۆی متمانە پەیدا بکات و دواتر هەنگاوی پراکتیکی بنێت. تا ئێستا گۆشەگیریی ڕێبەر ئاپۆ هەڵنەگیراوە، هێرش لە گۆڕەپانی سەربازی بەردەوامە، هێرشی ئاسمانی ڕۆژانە بەردەوامە، فشار و گرتن لە دژی گەلەکەمان بەردەوامە. بەگوێرەی دوایین زانیارییەکانی ڕاگەیاندنەکان، ٦٥ کەس دەستبەسەر کراون و سیاسەتی فشاری فاشیستی بەردەوامە. لە ڕۆژئاوا ڕەوشی شەڕ هەیە و پێداگرن لەسەر هەڵوێستی شەڕ، بە واتایەکی تر بچوکترین گۆڕانکاری لە سیاسەتی توندوتیژی و لەناوبردن نییە. بۆ نموونە؛ جێگری سەرۆکی گشتی مەهەپە چەندین جار پرسی ئازادکردنی زیندانیانی نەخۆش و بەساڵاچووی وروژاندووە. ئەمە شتێکە کە دەکرێت لە هەر وڵاتێک و بە شێوەیەکی ئاسایی ڕووبدات، بەڵام دەنگێک لە بەرەی ئاکەپەوە هیچ هەڵوێستێک نییە، گوێیان لێی داخستووە. ئایا نیازو نزیکایەتی چارەسەر، بەم جۆرەیە؟ ڕوونە کە هیچ شتێکی لەو جۆرە لە بەرەی ئاکەپەوە نییە". ئیرادەی چارەسەر لەنێوان (مەهەپە)و (ئاکەپە)دا؟ "لە ئێستاوە، لە چەپەوە بۆ ڕاست، زۆربەی سیاسەتی تورکیا، چارەسەری پرسی کورد لەو چارەسەرەدا دەبینن کە ڕێبەر ئاپۆ دەستنیشانی کردووە. بەگوێرەی چاودێرییەکانی ئێمە، سەرەڕای نزیکایەتیی نابوێرانەو هەڵوێستی لاواز، لێدوانی پشتیوانی بۆ پرۆسەکە سەری هەڵداوە. بەڵام لەبەرامبەر ئەمەدا، ئەو لایەنەی بە ئاشکرا هەڵوێست نیشان نادات و دەست لە زمانی شەڕو توندوتیژی هەڵناگرێت و بەردەوامە لە شەڕخوازی، تەیب ئەردۆغان و ئاکەپەن. ڕەوشی ئێستا وا دێتە بەرچاو. ئێستاش لەبری ڕاستی، پەنا بۆ تاکتیک و زمانی شەڕی تایبەت دەبات. بۆ ڕەوشی چارەسەر دەبێت ڕاستییەکان ببینن. دەست لە زمان و هەڵوێست و پراکتیکی پێشوویان هەڵبگرن". "چوار ساڵە نەیانتوانیوە بگەنە زاپ" لە وەڵامی ئەو قسانەی بەرپرسانی توركیادا كە دەڵێن پەكەكە لاواز بووەو هێزی سەربازییان خەریکە تەواو دەبێت، قەرەیلان رایگەیاند" راستییەکان بەو شێوەیە نییەو تەواو پێچەوانەکەیەتی. ئێمە لە باشترین و سەرکەوتووترین قۆناغی مێژووی تێکۆشانمانداین.. ئەندامانی کۆنسەی فەرماندەییمان تائێستاش لە ناوچەکانی سنوری تورکیان، هێزەکانی گەریلامان لە سەرانسەر سنور جێگیربوون. لەم بارەیەوە، ناتوانن بڵێن کۆتاییمان بە تەڤگەرەکە هێناوە. هەروەها ساڵانە چەندین چالاکی و پێکدادان ڕوودەدەن. بۆیە لە باکوری کوردستان، واتە لەناو سنورەکانی تورکیادا شەڕ هەیە. ساڵانە ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدرێن و ژمارەی سەربازەکانیان لە 10 هەزار سەرباز تێدەپەڕێت. بابەتی هەرە سەیر ئەوەیە، ئەمە چوار ساڵە لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا، واتە لەسەر خاکی باشوری کوردستان، بە پشتیوانی ناتۆ و پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، پرۆژەی داگیرکاری هەیە. ئامانجی ئەم پرۆژەیە ئەوە بوو، لەماوەی ٢ بۆ ٣ مانگدا، کۆتایی بە ئێمە بهێنن و هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا نەهێڵن. بەڵام ئەوە چوار ساڵە نەیانتوانیوە بگەنە زاپ. بە هەموو هێزی خۆیان و بە بەکارهێنانی تەکنیک و چەکی قەدەغەکراو و چەتەکانی سوریاو هێزەکانی پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، ویستیان لە زاپ و مەتینا ئەنجامێک بەرامبەر گەریلا بەدەست بهێنن. بەڵام کامە ئەنجام، چیان بەدەست هێنا؟ لە كۆتایدا سەبارەت بە هەوڵەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان بۆ ئاشتیی لە توركیا، قەرەیلان دەڵێ: گەر دەسەڵاتداری ئاکەپە بە شێوەیەکی دروست نزیکی نەبێتەوە، پێش هەموو شتێک خۆی لە ناودەبات. لەگەڵ ئەم ڕاستیانەدا نزیکایەتییەکی پێچەوانە دەبێتە هۆکاری دۆڕاندنی ئەوان. یانی لەم قۆناغەدا نەک بە تەنها گەلی کورد، گەلانی تورکیاو دەوڵەتی تورکیش پێویستی بە چارەسەری هەیە. لەگەڵ هەموو ئەمانەدە گەر شەڕ هەڵبژێرن، ئەمە دەبێتە شتێکی جیاواز. ڕێبەر ئاپۆ بژاردەی گەلی کوردی دەرخست، بەڵام گەر ئەوان گوێ نەدەنێ و بە کەمی سەیربکەن و لە فریودان و شەڕی تایبەت بەردەوام بن، ئەوان لەناودەچن. ئایدیای ئێمە لەم بابەتەدا ڕوون و ئاشکرایە. ئایدی سەرکەوتنمان لە بواری سەربازییدا لە هەموو هەنگاوەکاندا بەهێزترەو بە ئەزموونی ٤٠ ساڵی قوڵاتی تاکتیکی، پێرفۆرمانسی سەربازیمان، ئاستی تەنکنیکی و ڕوحی فیدایانەی هێزەکانمان لە شەڕی ڕەوای پاراستندا سەردەکەون. ئەزموونێک کە ستراتیژ و تاکتی ئەمە پێش دەخەن لە ئارادایە. بەڵام لە کاتی سەرلەنوێ دیزانکردنەوەی هەرێمدا پرۆسەی چارەسەری لە لایەن ڕێبەرێتیمانەوە پێشخراوە، بۆ هەموو کەسێک زۆر گرنگە. هەڵسەنگاندنی ئەمە زۆر گرنگە. لە دۆخی پێچەوانەدا شەڕ لە هەرێمەکەدا بەهێزتر دەبێ و ئیمکانی سەرکەوتنی دەوڵەتی تورک لەم شەڕەدا نییە. هاوسەنگییەکان گۆڕی. شانس و دەرفەتی سەرکەوتنی گەلی کوردو هێزە شۆڕشگێڕەکانی هەرێمەکە لە هەموو هەنگاوەکاندا زیاتر بووە.  

دڵشاد شەهاب- پرۆگرامەر و دیڤەلۆپەر ئێمە لە سەردەمێکی گۆڕانکاری بەردەوامدا دەژین. تەکنەلۆژیا لە ماوەی ٢٠ ساڵی ڕابردوودا لە ژیانی ڕۆژانەماندا چەسپاوە و ڕەوتەکە تەنها بەردەوام دەبێت لە زیادبوون. بارودۆخی  کۆرۆنا   و 2018 سیستەمێک ئاشکرا دەکات کە بەدەست پەتای جیهانییەوە دەناڵێنێت کە پێشتر بە ملیۆنان هەلی کار لە سەرانسەری جیهاندا داوای کردووە. بەڵام لەم سیناریۆیەدا، تەکنەلۆژیا وەک بزوێنەری سەرەکی گۆڕانکاری و پێشکەوتن لە ٢٠ ساڵی داهاتوودا پێویستە.  وە ئەمەش دەتوانێت گومانی زۆر بەدوای خۆیدا بهێنێت سەبارەت بەوەی کە داهاتووی هەلی کارەکان چۆن داڕێژراو دەبێت. ئایا ئەو ئیدیعایەی کە دەڵێن هەلی کار کەمتر دەبێتەوە، لەسەر بنەمای بەڵگەیە؟ ئایا تەکنەلۆژیا و AI جێگەی زۆربەی ئەو کارانە دەگرێتەوە کە ئەمڕۆ هەمانە؟ لەم بابەتەدا لێکۆڵینەوە لەو کاریگەرییانە دەکەین کە تەکنەلۆژیا لە ماوەی ٢٠ ساڵی داهاتوودا لەسەر هەلی کار و هێزی کار دەبێت. ژیان لە نێوان ڕۆبۆتەکاندا دوو دەیەی داهاتوو بەڵێنی شۆڕشێکی تەواو دەدات لە ژیانی کارکردنماندا، کە ئۆتۆماتیکیکردن دەبێتە ناوەندی بەرهەمهێنان. بەڵام با چاوێک لە ئێستا بکەین و چۆن تەکنەلۆژیا لە ئێستاوە بەشێکی گەورەیە لە ژیانمان. ئەو چەمکە کە دەڵێن کارەکانمان بە ڕۆبۆت دەگۆڕدرێن و لە کار دەردەچین، ڕاست نییە. ئێمە لە ئێستاوە لە سەردەمی ڕۆبۆتیک لە شوێنی کاردا دەژین، و، پێش پەتاکە، گەیشتبووینە هەندێک لە نزمترین ڕێژەی بێکاری جیهانی لە مێژوودا بە 5.2% لە ساڵی 2018. (لە سەرانسەری جیهان) بە واتایەکی تر، تەکنەلۆژیای بەرز و ڕێژەی بەرزی دامەزراندن پێویست ناکات یەکتر لەیەکتر جیا بن. ئەم پێکەوە ژیانە هۆکارێکمان پێدەبەخشێت بۆ ئەوەی باوەڕمان بەوە هەبێت کە تەکنەلۆژیا هەلی کار زیاتر دروست دەکات لەوەی کە لەناوی ببات. بەڵام دەبێت زۆر وریا بین لە کاتی شیکردنەوەی ئەم دۆخە وەک پێشبینییەک چونکە یەک کێشە هەیە کە سەرهەڵدەدات و پێویستە بە زووترین کات چارەسەری بکەین. ڕاستییەکە ئەوەیە کە کارەکان دەگۆڕدرێن بۆ کارامەیی. لە بەرامبەردا ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەو دانیشتووانە دەبێت کە زۆرترین زیانیان بەردەکەوێت کە کەمتر دەستیان بە خوێندن گەیشتوە. بەجۆرێک دەبێت وەک ئەوەی کە هەژاری تەنگیان پێهەڵبچێنێت و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو کۆمەڵگایانەی رێژەی زیرەکی و خوێندن زانیاری پەروەردەیان کەمە لە جیهاندا وەک کۆمەڵگایەکی مشەخۆر دەردەکەون ، پێویستە دایکان و باوکان لە ئێستاوە ڕۆڵەکانیان بەو پەڕی لێهاتوییەوە پەروەردە بکەن و حکومەتەکانی ئەو وڵاتانەی پشت بە نەوت دەبەستن تەرکیز بخەنە سەر کەرتی پەروەردە و تاکەکانی کۆمەڵگە ئاشنا بکەن بە بەکارهێنانی Ai  و فێربونی داهێانان و بونیادنانی تەکنەلۆژیا ئەم گۆڕانکارییە بە شێوەیەکی ناڕێژەیی کاریگەری لەسەر دانیشتوانی لاواز و کرێکارانی کەم لێهاتوو دەبێت. لە ڕاستیدا ئەمە کارەکان لەناو نابات، بەڵکو سەرنجی ئەو شتانە دەگۆڕێت کە لە شوێنی کاردا پێویستە. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە لە کاتێکدا ئۆتۆماتیکیکردن نزیکەی 50%ی کارەکان دەگۆڕێت، بەڵام پێشبینی ناکرێ زیاتر لە 5% لەناوببات. بەڵام ئەم ڕێژەیە جیاوازە بەرامبەر ئەوڵاتانەی کە خۆیان ئامادە نەکردووە بۆ ئەم شۆڕشە نوێیەی تەکنەلۆژیا ئەگەری هەیە بۆ وڵاتێکی وەک و عێراق رێژەکە بگاتە 53% واتا لەناوبردنی کار . بەڵام هێشتا کار لەکار نەترازاوە و دەتوانرێت خۆ ئامادەکردن ئەم ڕێژەیە کەم بکاتەوە ئێمە بەرەو زیادبوونی نایەکسانی دەڕۆین ئەگەر چارەسەری ئەم کێشەیە نەکەین. کۆمەڵگا بەرەو دوو چینی جیاواز دەڕۆن لە وڵاتە دواکەوتوەکان کەواتە چۆن ئەمە چاک بکەین؟ ئۆتۆماتیکیکردن تەنها زیاد دەکات، بۆیە پێویستمان بە ڕاهێنانی ئە کەسانە  دەبێت  کە روبەروی جیهانی کاری مۆدێرن دەبن   ئەو سیستەمی پەروەردەمان بگۆڕین بۆ ئەوەی لەگەڵ کۆمەڵە کارامەییەکانی مۆدێرن لە سەرانسەری جیهاندا بگونجێنین. دووبارە ڕاهێنانی پیشەوەرەکان  کە لە ناوەڕاستی پیشەکەیاندان هەنگاوێکی گەورە دەبێت بەرەو گۆڕانکاری. بزنسەکان ناوەندی دەبن لە پەرەپێدانی دەرفەتەکان بۆ کرێکاران بۆ بەرزکردنەوەی تواناکانیان.   بەپێی ڕاپرسییەکی ئەم دواییەی کە لەلایەن پەیمانگای نیشتمانی گەشەپێدانی هێزی کارەوە ئەنجامدراوە، ژمارەیەکی مەترسیدار لە هەلی کارەکان مەترسی بەسەرچوونیان لەسەرە لە ماوەی دەیەی داهاتوودا. توێژینەوەکە کە ڕاپرسیی لەگەڵ زیاتر لە ٥ هەزار پسپۆڕی پیشەسازی کردووە و ڕەوتی بازاڕی شیکردووەتەوە، دە پیشەی دەستنیشانکردووە کە ئەگەری زۆرە جێگەیان بە ئۆتۆماتیکی و زیرەکی دەستکرد و گۆڕانی داواکارییەکانی بەکاربەران بگرێتەوە.   ئەو کارانەی تا 2030 ئەگەری لەناوچونیان هەیە و شوێنگرەوەی کەی بۆ بونیاد دەنرێت ؟ 1-    کرێکاری 2-    شۆفێری ، بەتایبەت تەکسی 3-    وەرگێران بەتایبەت زمانە بنچینەیەکان 4-    درومانی 5-    کاری ریسێرچینگ 6-    دایەنی منداڵان 7-    دایەنی بەساڵاچوان 8-    وانە وتنەوەی قۆناغە بنەڕەتیەکان 9-    شارەزایانی چاکردنەوەی ئامێرە بەرجەستەیەکان وەک(تیڤی و ئامێرەکانی تری ناوماڵ) 10-    کارگوزار 11-    دیزاینەرانی خانوبەر 12-    پێشکەشکارانی خانوبەرە 13-    نەمانی نێوەندگییری کەسی (کرێن و فرۆشتن) 14-    ڕاوێژکارانی خانوبەرە و ئۆتۆمبێل 15-    دیزاینەرانی جلوبەرگ 16-    ئەوکەسانەی کە کاری مارکێتینگ بە پەیوەندیکردن دەکەن وەک (پەیوەندیەکانی تەلەفوون و وەڵامدانەوەی چاتەکان) 17-     بانک تێلەر (ئەو کەسانەی لەبانک کاردەکەن و پەیوەندی بە بەکارهێنەران و بەکاربەران دەکەن ) 18-    ڕۆژنامەنووسی چاپ 19-    کرێکاری کارگە 20-    کاشێری تاکەکەسی 21-    کرێکاری پۆستە 22-    نووسەری داخڵکردنی زانیاری 23-    کاشێری گازینۆ 24-    تەکنیکاری کتێبخانە        

چاوپێكەوتنی: ئاژانسی هەواڵی فورات (ANF) موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پەکەکە لە چاوپێكەوتنێكی ئاژانسی فۆرات  رایگەیاند ئاپۆو ئەو چوارچێوەی چارەسەرەی کە دەستنیشانی کردووە، گرنگییەکی مەزنی هەیە، گوتی کە هەرێمەکە سەرلەنوێ دیزاین دەکرێتەوە و بژاردەیەکی مەزن پێشکەش بە هەمووان دەکات، ئەمە بۆ گەلانی تورکیا و گەلانی هەرێمەکە چارەسەرێکی ڕاستە و بە قازانجی گەلان دەشکێتەوە. قەرەیلان دووپاتی کردەوە، تا ئێستە لە ئاستی دەوڵەت و دەسەڵاتدا ئاماژەی پرۆسەی نوێ بەدی ناکرێت، بەپێچەوانەوە ڕۆژانە باس لە هەڕەشە و ڕووخاندن و توندوتیژی دەکرێت، گوتی: "لەوە تێدەگەین کە بەرپرسانی دەوڵەت لە ئیمراڵی چەند دیدارێکیان لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ ئەنجامداوە، بەڵام هێشتا دەسەڵات بە فەرمی خاوەنداری لەمە نەکردووە. پێویستە بزانرێت لەم قۆناغە مێژووییە گرنگەدا، هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆ دەربارەی هەڵوێستی خوشک و برایەتی تورک_کورد ئاسایی نین، بەڵکو مێژوویین. ئەمە بۆ بەرژەوەندی و ئایندە تەواوی کۆمەڵگەی تورکیا گرنگییەکی مەزنی هەیە. پێویستە ئەم هەوڵە گرنگانە بەدرووستی وەربگیرێن. لەبری ئەوەی وەڵامێکی ئەرێنی بدەنەوە، جووڵە و قسەگەلێک دەکەن کە دەبنە مایەی نیگەرانیی قووڵ". ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی پەکەک موراد قەرەیلان، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەکانی ئاژانسی هەواڵی فورات (ANF)ـی دایەوە. لە مانگی کانوونی دووەمداین. ئەم مانگە لەڕووی تێکۆشانەوە، مانگی شەهیدانە. بەبۆنەی ئەم مانگەوە دەتانەوێت چ بڵێن؟ موراد قەرەیلان: سەرەتا لە کەسێتی هاوڕێ ساکینە جانسز و لەیلا سورخوێن و ڕووبار دیجلەدا هەموو شەهیدانی مانگی کانوونی دووەم بیردەهێنمەوە. هەڵبەت وەک مانگەکانی تر، لە مانگی کانوونی دووەمیشدا شەهیدی گرنگ و هێژامان هەن. لە پرۆسەی بەرخۆدانی خۆبەڕێوەبەرییدا لە ٤ ی کانوونی دووەم هاوڕێیانمان سێڤێ دەمیر و فاتمە ئویار و پاکیزە نایەر و ئیسلام ئاتاک بەشێوەیەکی دڕندانە شەهیدکران. لە ٦ ی کانوونی دووەم، لە ئەنجامی هێرشێکی دڕندانە هاوڕێیانمان خەلیل (نیهاد ئایاز) و موراد (ئەحمەد کلیچ) لەگەڵ فەرماندەی هێژا و هاوڕێی پێشەنگمان ڕووبار دیجلە (حوسەین پۆیراز) لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا شەهیدبوون. هەروەها شەهیدبوونی هەرە گرنگ لەم مانگەدا، لە ٩ ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ لە پاریس ڕوویدا، لە دامەزرێنەرانی پارتەکەمان و پێشەنگی تەڤگەری ژنانی ئازاد، هاوڕێ ساکینە جانسز و هەڤاڵانمان فیدان دۆغان و لەیلا شایلەمەز لە پاریس لە هێرشێکی تیرۆریستانەی میت بە خیانەت و دڕندانە، شەهیدکران. هێرشێکی وەها دڕندانە لەمیانی پرۆسەی چارەسەردا ڕوویدا. پاش چەند ساڵ ئەندامی بەڕێوەبەری کەجەکە ئەڤین گۆیی هاوڕێیانی عەبدولڕەحمان کزل و میر پەروەر شەهیدکران. ئەوە جێی سەرنجە ئەم هێرشە لە پاریس ڕوویدا، ئەگەر دەوڵەتی فەرەنسا ئەم کۆمەڵکوژییانە ڕوون نەکاتەوە، بە ئاشکرا دەبێتە هاوبەشی ئەم کۆمەڵکوژییانە. لە ساڵی ٢٠٢٣ لە گابار و بەستا شەهیدمان هەبوو. لە ٩ ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ هاوڕێیانم ئەبریم و هۆگر و شەڕڤان و ڕێناس بە بەرخۆدانێکی قارەمانانە شەهیدبوون. لە ٢٣ ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ئەندامی کۆمیتەی ناوەندیی پارتەکەمان و ئەندامی کۆنسەی فەرماندەیی هەپەگە، هاوڕێ لەیلا سورخوێن (هامیەت یاڵچین کایا) و ڕۆژبین دێرسیم (ڕایفعە کوتلاک) و ٤ هاوڕێی دیکەی ژن پاش ٣ ڕۆژ بەرخۆدان لە بەستا شەهیدبوون. هەروەها لە ١٤ ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ هاوڕێ سەبری باگۆک شەهیدبوو، هەر لە پرۆسەی هەڵمەتی شۆڕشگێڕی ساڵی ڕابردوو، لە ١٢ ی کانوونی دووەم هاوڕێیانمان سەرخۆبوون سەرحەد و ڕزگار چاڤڕەش شەهیدبوون. هەڵبەت بێجگە لەمانەش، لەم مانگەدا چەندین شەهیدی گرنگ هەن. هەموو شەهیدانی مانگی کانوونی دووەم بە ڕێز و سوپاسەوە بیردەهێنمەوە و بەڵێن دەدەین لە ڕێپێوانی ڕێبەر ئازاد و کوردستانی ئازاددا یادەوەرییان زیندوو ڕابگرین. پاش سەردانەکەی عومەر ئۆجالان، شاندی دەم پارتیش دیداریان لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ ئەنجامدا. ئێستە لە ڕۆژەڤی سیاسییدا، گفتوگۆی جیاواز لەم بارەیەوە دەکرێت. هەرچەند دەگوترێت، پرۆسەی نوێ دەستی پێ کردووە، بەڵام هەندێکیش لە ئاستی گفتوگۆکان دەڕوانن و پێیان وایە هیچ گۆڕانکارییەک نییە. لەم بارەیەوە چ دەڵێن؟ موراد قەرەیلان: بەڵێ، پاش ماوەیەکی درێژ لە گۆشەگیری، پاش سەردانەکەی عومەر ئۆجالان، شاندی دەم پارتی سەردانی ڕێبەرمانیان کرد. ئەمە لەڕووی ئاگاداربوونمان لە تەندروستی ڕێبەرێتی و وەرگرتنی سڵاو و بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی سەبارەت بە پرۆسەکە لە ڕاگەیاندندا، بۆ پارتەکەمان و گەلەکەمان جێی خۆشحاڵی بوو. ئەمە ڕەوشێکی زۆر گرنگە بۆ ئێمە. بە تایبەتی دیداری بەڕێز سری سورەیا ئۆندەر و پەروین بوڵدان لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ زۆر گرنگە، بەو پێیەی پێشتر لە ڕابردوودا چەندین جار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ کۆبوونەتەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر. هەروەها بە وردی چاودێری ئەم پرۆسەیە دەکەین. ڕێبەر ئاپۆ لە ماوەی ٣٢ ساڵی ڕابردوودا بەردەوام هەوڵی داوە چارەسەری سیاسی-دیموکراتیک بۆ پرسی کورد بدۆزێتەوە، هەوڵیداوە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەم مەبەستە بەکاربهێنێت. تا ئێستا ئەم ئامانجە هەوڵی زۆری داوە. ڕێبەر ئاپۆ، لە دوایین جاردا لەسەر بانگەوازی سەرۆکی مەهەپە دەوڵەت باخچەلی، جارێکی دیکە دەیەوێت هەنگاو بنێت بۆ چارەسەری دیموکراتیکی پرسی کورد. ئێمە دەبینین کە رێبەرمان هەوڵێکی گرنگ لەم ڕووەوە دەدات. ئێستا دەم پارتی زنجیرە کۆبوونەوەیەک لەگەڵ چەند پارتێک ئەنجام دەدات. ئەمە کارێکی زۆر بەنرخ و گرنگە. ئێمە وەک تەڤگەرەکەمان بە فەرمی ڕامانگەیاندووە کە پشتیوانی ئەو پرۆسەیە دەکەین کە ڕێبەر ئاپۆ پێشی دەخات. تەڤگەرەکەمان و پارتەکەمان بۆ هەمیشە گرێدراوی ڕێبەر ئاپۆیە و باوەڕێکی پتەوی هەیە. لەم ڕووەوە هیچ کێشەیەک نییە. دەسەڵات هەمان هەستیاری نیشان نادات... موراد قەرەیلان: کاتێک مرۆڤ لە گرنگی پرسەکە و تایبەتمەندییە مێژوویی و کۆمەڵایەتییەکانی دەڕوانێت، دەردەکەوێت کە ناکرێت بە نزیکایەتی یەکلایەنە چارەسەر بکرێت. لەم بارەیەوە، تا ئێستە لەلایەن دەوڵەت و دەسەڵاتەوە ئاماژەیەک نییە بۆ پرۆسەی نوێ. بەپێچەوانەوە ڕۆژانە هەڕەشەی لەناوبردن و توندوتیژیمان لێ دەکەن. ئەمە ناکۆکییە. ئێمە لەم پێشهاتانە تێدەگەین کە بەرپرسانی دەوڵەت هەندێک دیدار لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی ئەنجام دەدەن، بەڵام دەوڵەت هێشتا خاوەندارییەکی ڕوونی لێ نەکردووە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆ بۆ خوشک و برایەتی تورک-کورد لەم پڕۆسە مێژووییەدا هەوڵی ئاسایی نین، بەڵکو هەوڵی مێژوویین. ئەمە بۆ ئایندە و بەرژەوەندیی هەموو کۆمەڵگەی تورکیا گرنگە. نابێت ئەم هەوڵە گرنگانە بێ وەڵام بمێننەوە. تا ئێستا هیچ وەڵامێکی فەرمی نەدراوەتەوە. لەبری ئەوەی وەڵامێکی ئەرێنی بدەنەوە، جووڵە و قسەگەلێک دەکەن کە دەبنە مایەی نیگەرانیی و مەترسیی قووڵ. لەم بابەتەدا، ئەو زمانەی ڕاگەیاندن بەکاری دەهێنێت کاریگەرە. لەم ڕووەوە، چۆن دەڕواننە زمان و ئسلوبی دەسەڵات و ڕاگەیاندنی سەر بە دەسەڵات؟ موراد قەرەیلان: لە ڕاگەیاندنی ئازاددا، هەندێک نووسەر ئسلوبی ڕاگەیاندنی تورک بە "زمانی ژەهراوی" پێناسە دەکەن. زمانی ئەم ڕاگەیاندنانە، بەتایبەت ئەوانەی سەر بە ئاکەپە، نەوەک هەر ژەهراوی، بەڵکو ئاژاوەسازە. هەڵوێست و مەیلێکی وەهایە، کە هەوڵەکان بۆ چارەسەر بێمانا دەکات و لەناوی دەبات و لەبری چارەسەر بەدوای شەڕدا دەگەڕێت. وەک زۆر جار وتراوە ئەم زمانە زمانی توندوتیژیی و دوژمنایەتیییە، خوشک و برایەتی لەگەڵ کورد و ئاشتی ناوخۆیی بەهێز ناکات. زاراوەی وەک "سەرکردەی تیرۆریست، بکوژی منداڵ" کە تا ئێستاش بۆ وەسفکردنی ڕێبەرمان بەکاریدەهێنن، تەنها زمانی ئاژاوەگێڕی نین؛ لە ڕاستییدا بێڕێزییە بەرامبەر ئیرادەی گەلەکەمان. پێناسەی وەها دژی مرۆڤێک کە گەلی کورد وەک ڕێبەری خۆی قبوڵی دەکات و باوەڕی پێیەتی، بێڕێزیی و سوکایەتیکردنە بە ئیرادەی گەلی کورد. مادام ڕێبەر ئاپۆ کەسێکی ئاسایی نییە، بەڵکو ڕێبەرێکە کە نوێنەرایەتی گەلێکی دێرین دەکات، بۆیە هەر نزیکایەتییەک بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ، نزیکایەتییە بەرامبەر تەواوی گەلەکەمان. بۆیە هەڵوێستی دوورخستنەوەی ڕێبەرێتی و تەڤگەر و گەلی کورد لە یەکتر، سیاسەتی شەڕی تایبەتە، زمانی شەڕی تایبەتە. هەمووان دەزانن ئەمە ڕاست نییە و زۆرینەی کورد لەپشتی ڕێبەر ئاپۆن. چونکە ڕاستی دەزانن، بۆیە ڕوو لە ڕێبەر ئاپۆ دەکەن. لەلایەک ئەم تێکۆشانەی دەکرێت، ئەو بەرخۆدانەی پێش دەخرێت، ئەو پێشهاتانەی لەگەڵ جەنگی جیهانیی سێیەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرکەوتن، ئەوانی ناچارکرد لە دەرگای ڕێبەر ئاپۆ بدەن. گوتیان ناچارن کە بچنە بەر پێی ڕێبەر ئاپۆ، کەچی لەولاوە هێشتا زمانی ڕق و سوکایەتی بەکاردەهێنن. ڕاگەیاندنی ئۆپۆزیسیۆنیش ڕۆڵی هەیە و لەم ڕووەوە هەڵوێستی جیاواز نیشان دەدات. بەردەوام دەڵێن تەڤگەری ئازادیی کوردستان بە قۆناغێکی سەختدا تێدەپەڕێت، بۆیە ناچارە چەک دابنێت. ئەم قسانە تا چەندێک ڕاستن؟ موراد قەرەیلان: ئەگەر وەک ئەوان دەڵێن تەڤگەری ئازادیی کوردستان بە قۆناغێکی سەختدا تێدەپەڕێت، یان وەک خۆیان دەڵێن تەڤگەرەکەمان بێکاریگەر کراوە، ئەوا پێویستیان بە شتێکی لەم جۆرە نەدەبوو. لە ڕەوشێکی وەهادا نەدەچوونە بەر دەرگای ڕێبەر ئاپۆ. ئاشکرایە کە تێکۆشانی ئێمە خاوەن هێز و ئیرادەیە و ئەکتەرێکی سەرەکییە لەو پرسەدا کە داهاتووی تورکیا دیاری دەکات. گوایە مەبەست لەمە ڕێکخۆشکردنە بۆ چەند پێشکەوتنێک، بەڵام ئسلوب و زمان و نزیکایەتییەکەیان پێچەوانەی ئەمەیە. هیچ پرۆسەیەک بەم زمان و نزیکایەتییە پێش ناکەوێت. بۆیە دەبێت ئەم ئسلوبە بگۆڕدرێت. ئەگەر لەم ڕووەوە، هەڵوێست و نزیکایەتییەکەیان بەرامبەر گەلی کورد جدی بێت و خواستی خوشک و برایەتی و ئاشتی ناوخۆییان هەبێت، هەر بە قسە نابێت، لانی کەم با سەرەتا زمانی شەڕی خۆیان و هەڵوێستی خۆیان بگۆڕن. لەکوێی دنیا بینراوە، ئاشتی بە شەڕ و هەڕەشە بێتەدی؟ ئەگەر لە ڕەوشی ئەمڕۆ بڕوانین، پێشبینی چ گۆڕانکارییەک دەکرێت؟ موراد قەرەیلان: پێش هەموو شتێک، پێویستە بەرپرسانی تورک ئەمە بزانن: گەلی کورد کێشەی متمانەی لەگەڵ دەوڵەتی تورک هەیە. سەرەتا ڕێوشوێنی دروستکردنی متمانە پێویستە. دەوڵەت دەبێ سەرەتا بە هەڵوێست و زمانی خۆی متمانە پەیدا بکات و دواتر هەنگاوی پراکتیکی بنێت. تا ئێستا گۆشەگیریی ڕێبەر ئاپۆ هەڵنەگیراوە، هێرش لە گۆڕەپانی سەربازی بەردەوامە، هێرشی ئاسمانی ڕۆژانە بەردەوامە، فشار و گرتن لە دژی گەلەکەمان بەردەوامە. بەگوێرەی دوایین زانیارییەکانی ڕاگەیاندنەکان، ٦٥ کەس دەستبەسەر کراون و سیاسەتی فشاری فاشیستی بەردەوامە. لە ڕۆژئاوا ڕەوشی شەڕ هەیە و پێداگرن لەسەر هەڵوێستی شەڕ، بە واتایەکی تر بچوکترین گۆڕانکاری لە سیاسەتی توندوتیژی و لەناوبردن نییە. بۆ نموونە؛ جێگری سەرۆکی گشتی مەهەپە چەندین جار پرسی ئازادکردنی زیندانیانی نەخۆش و بەساڵاچووی وروژاندووە. ئەمە شتێکە کە دەکرێت لە هەر وڵاتێک و بە شێوەیەکی ئاسایی ڕووبدات، بەڵام دەنگێک لە بەرەی ئاکەپەوە هیچ هەڵوێستێک نییە، گوێیان لێی داخستووە. ئایا نیاز و نزیکایەتی چارەسەر، بەم جۆرەیە؟ ڕوونە کە هیچ شتێکی لەو جۆرە لە بەرەی ئاکەپەوە نییە. واتە ئیرادەی چارەسەر لای مەهەپە لە هی ئاکەپە بەهێزترە؟ موراد قەرەیلان: لە ئێستەوە، لە چەپەوە بۆ ڕاست، زۆربەی سیاسەتی تورکیا، چارەسەری پرسی کورد لەو چارەسەرەدا دەبینن کە ڕێبەر ئاپۆ دەستنیشانی کردووە. بەگوێرەی چاودێرییەکانی ئێمە، سەرەڕای نزیکایەتیی نابوێرانە و هەڵوێستی لاواز، لێدوانی پشتیوانی بۆ پرۆسەکە سەری هەڵداوە. بەڵام لەبەرامبەر ئەمەدا، ئەو لایەنەی بە ئاشکرا هەڵوێست نیشان نادات و دەست لە زمانی شەڕ و توندوتیژی هەڵناگرێت و بەردەوامە لە شەڕخوازی، تەیب ئەردۆغان و ئاکەپەن. ڕەوشی ئێستە وا دێتە بەرچاو. ئێستەش لەبری ڕاستی، پەنا بۆ تاکتیک و زمانی شەڕی تایبەت دەبات. بۆ ڕەوشی چارەسەر دەبێت ڕاستییەکان ببینن. دەست لە زمان و هەڵوێست و پراکتیکی پێشوویان هەڵبگرن. مەبەستتان چییە؟ موراد قەرەیلان: مەبەستم تێگەیاندنی کۆمەڵگەیە، لەم کاتەدا، نەوەک هەر لەنێو کۆمەڵگەی تورکیا، بەڵکو لە ئاستی نێونەتەوەییشدا، زمانی چەواشەکاری بەکاردێت. بە قسەی ناڕاست، هەوڵی پێچەوانەکردنەوەی پرۆسەکە دەدرێت. بۆ نمونە دەڵێن؛ "ئیتر پرسی کورد لەناو تورکیادا نەماوە، بەڵکو دەبێت پرسی کورد لە دەرەوە کە ئامانجی دابەشکردنی تورکیایە چارەسەر بکرێت". ئەم زمانە هەوڵدانە بۆ ئافراندنی تێگەیشتنێک کە بەپێی سیاسەتەکانیان. دەڵێن؛ "پرسی کورد هەبوو، بەڵام ئێمە چارەسەرمان کرد". چۆن چارەسەرتان کرد؟ لە ئێستادا نزیکەی ١٠ هەزار سیاسەتمەدار لە زینداندان. ڕۆژانە بۆردومان هەیە، فڕۆکە جەنگییەکان ڕۆژانە هێرش دەکەن و هەموو ڕۆژێک شەڕ ڕوودەدات. ئەمە چ جۆرە چارەسەرێکە؟ ئایا دەکرێت پرسێکی کۆمەڵایەتی بە قڕکردن و توندوتیژی و کوشتن چارەسەر بکرێت؟ ئەمە چارەسەر نییە، خۆ ئاشکرایە. لە لایەکی تریشەوە دەڵێن تەڤگەرەکەمان لاواز بووە و هێزی سەربازیمان خەریکە تەواو دەبێت. تەنانەت تەیب ئەردۆغان و وەزیری دەرەوەی تورک داەیانگوت؛ "ڕێکخستن کاتی زۆری نەماوە، بەم زووانە کۆتایی دێت و نامێنێت" بەڵام ڕاستییەکان بەو شێوەیە نییە و تەواو پێچەوانەکەیەتی. ئێمە لە باشترین و سەرکەوتووترین قۆناغی مێژووی تێکۆشانمانداین. لە سەرەتای قسەکانم شەهیدبوونەکانی گابار و بەستام بیر هێنایەوە. شەڕی بەستا بۆ ماوەی سێ ڕۆژ بەردەوام بوو، لەوێ ئەندامێکی کۆمیتەی ناوەندیمان شەهید بوو، هاوکات لەگەڵ ئەندامانی کۆمیتەی ناوەندیمان، ئەندامانی کۆنسەی فەرماندەییمان تا ئێستاش لە ناوچەکانی سنووری تورکیان، و هێزەکانی گەریلامان لە سەرانسەر سنوور جێگیربوون. لەم بارەیەوە، ناتوانن بڵێن کۆتاییمان بە تەڤگەرەکە هێناوە. هەروەها ساڵانە چەندین چالاکی و پێکدادان ڕوودەدەن. بۆیە لە باکوری کوردستان، واتە لەناو سنوورەکانی تورکیادا شەڕ هەیە. ساڵانە ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدرێن و ژمارەی سەربازەکانیان لە دە هەزار سەرباز تێدەپەڕێت. بابەتی هەرە سەیر ئەوەیە، ئەمە چوار ساڵە لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا، واتە لەسەر خاکی باشووری کوردستان، بە پشتیوانی ناتۆ و پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، پرۆژەی داگیرکاری هەیە. ئامانجی ئەم پرۆژەیە ئەوە بوو، لەماوەی ٢ بۆ ٣ مانگدا، کۆتایی بە ئێمە بهێنن و هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا نەهێڵن. بەڵام ئەوە چوار ساڵە نەیانتوانیوە بگەنە زاپ. بە هەموو هێزی خۆیان و بە بەکارهێنانی تەکنیک و چەکی قەدەغەکراو و چەتەکانی سوریا و هێزەکانی پەدەکە و دەوڵەتی عێراق، ویستیان لە زاپ و مەتینا ئەنجامێک بەرامبەر گەریلا بەدەست بهێنن. بەڵام کامە ئەنجام، چیان بەدەست هێنا؟ مانگی تشرینی دووەم، یاشار گولەر ڕایگەیاند قوفڵەکەیان داخستووە... ئەمە شێواندنی ڕاستییەکانە. ڕەنگە ئەم کەسانە ئەو جۆرە ڕاپۆرتانە پێشکەش بە سەرووی خۆیان بکەن و دواتر بە پشت بەستن بەو ڕاپۆرتانە لێدوان بۆ کۆمەڵگا بدەن. بەڵام ئەمانە ڕاست نین و هەموویان درۆن. پێویستە لەو  کەسانە بپرسن کە دەڵێن قفڵەکە داخراوە، چۆن ئەمەیان کردووە؟ ئەوان دەیانویست بە پشتیوانی پەدەکە و دەوڵەتی عێراق لەنێوان ئامێدی و دێرەلووک لە گردی بەهار ڕێگەیەک بکەنەوە، بەڵام نەیانتوانی. بە بەرخۆدانی بێوێنەی گەریلا و سەرەرای هەموو هێرشە ئاسمانی و زەمینییەکان، نەیانتوانی ئەنجامی دڵخوازی خۆیان بەدەست بهێنن. * هەموو ڕۆژێک باسی ئەمە دەکەن، لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەوە هەندێک دیمەن بڵاو دەکەنەوە... دەبێت هەموو کۆمەڵگە و گەلی کورد ئەمە بزانن؛ وێڕای بەکارهێنانی هەموو دەرفەتەکانی وا بۆ ماوەی چوار ساڵە سوپای دەوڵەتی تورک هێشتا نەیتوانییوە بکەوێتە ناو زاپ و کۆنترۆڵی بکات. هیچ هێزێکی گرێدراوی دەوڵەتی تورکیش هیشتا نەهاتووەتە سەر ئاوی زاپ. ئەشکەوتی پەڕلەمان کە کامپە سەرەکییەکانمانی لێیە و گردی جودییش هێشتا لەژێر کۆنترۆڵی گەریلاکاندایە. ڕاستە؛ لە ڕۆژئاوای زاپ هەندێک گردی بەرز لە دەستی دەوڵەتی تورکدایە بەڵام گەلێکی دیکەش لەژێر کۆنترۆڵی ئێمەدایە و هێزەکانمان لەو هەرێمەیە. سوپای تورک ئەمە چوار ساڵە نەیتوانییوە هێزەکانمان لەو دەڤەرە تێکبشكێنێت و بێتە دۆڵەکە. لە دۆخی ئێستادا دەوڵەتی تورک لە سەرانسەری ئاوی زاپ توانیوێتی لە دوو جێگە تەماس دروست بکات. یەکێکیان لەسەر هێڵی باکوورە ئەویش دەکەوێتە باشووری چەلێ؛ ئەوی دیکە خاڵێکە لە کەناری بەنداو لە پشتی دێرەلۆکەوە کە ئەویش لە سایەیی پشتیوانی پەدەکەوە پێکهات. بەڵام لە هێڵی ناوەندی هیچ تەماس و کۆنترۆڵێکی ئەوان بوونی نییە. هیچ کەسێک ناتوانێت خۆی بگەیەنێت بەوێ. ئەو دەڤەرە لەژێر کۆنترۆڵی گەریلادایە. مادام ئەوان پرپاگەندەی شتانێکی پێچەوانەی ئەمە دەکەن؛ ئەو کاتە کەسایەتییەکانی شەڕی تایبەت کە ئێوە رۆژنامەوانان لەهەر جێگەیەک دەیبینن، بیهێننە ئاوی زاپ. ناتوانن بیهێنن. لەبەرئەوەی ئەو جێگەیە لەژێر کۆنترۆڵی سوپای تورکیادا نییە. لە دیوی باشوور بە هاوکاری پەدەکە، گوایە ویستییان لەسەر ڕێگە کلیل تەواو بکەن؛ نەیانتوانی ئەوەش بکەن، لە لێدوانەکانی خۆیاندا گوتیان 'کلیلەکە داخرا' ئەمەش ڕاست نییە. ئەمە هەوڵی فریودانی کۆمەڵگەیە. لە ئێستادا هێزەکانی گەریلا لە مەتینا، زاپ، ئاڤاشین و خواکوڕک لەبەرخۆداندان و لەو هەرێمانەدا شەڕ بەردەوامە. گوایە سوپای دووەمی ناتۆیە؛ تەکنیکی هەرە پێشکەوتوو بەکاردەهێنن، بەڵام ئەمە ماوەی چوار ساڵە نەیانتوانیوە گەریلاکانی پەکەکە لەوێ تێکبشکێنن. پەیوەست بەمەوە چۆن دەتوانن بڵێن پەکەکە لە بواری سەربازییەوە لاواز بووە؟ ئەمە ڕاستییەکەیە: گەریلاکانی ئازادی کوردستان بە بڕیارداری، فیداکارییەکی مەزن، بە تاکتیک و پێرفۆرمانسی سەربازی خاوەن سەرکەوتنی مەزنی خۆیەوە ئەمە چوار ساڵە ڕێگەی لە دووەم گەورەترین سوپانی ناو ناتۆ گرتووە. پەیوەست بەم مەسەلەوە گوتنی، 'پەکەکە لاواز بووە' نا ڕاستە. ئەنجامەکانی شەڕی ئێستا ئاشکرایە و لە بەرچاوە. پەیوەست بەم بابەتەوە هەموو کات فاکتەری تەکنیکی شەر لە ڕۆژەڤدایە. بەڵام لەبەرانبەر ئەم تەکنیکە، دەبینین گەریلا چ وەڵامێکی سەرکەوتووانەی داوەتەوە. ئەم دۆخە لە ئامارەکانیشدا ڕوونبووەتەوە. بە کورتییەکەی گەریلا لەبەرانبەر ئەم شەڕەدا زیانی کەمی بەرەکەوێت و لە لایەکی دیکەوە ئێستا خۆی تەکینک بەکاردەهێنێت. ئێوە دەتوانن ئەم بابەتە چۆن هەڵسەنگێنن؟ موراد قەرەیلان: بەڵێ؛ بەرپرسانی دەوڵەتی تورک دوای ئەوەی فڕۆکەی بێفڕکەوانی چاودێری و هێرشبەریان بەدەستهێنا پڕوپاگەندەی ئەوەیان دەکرد ئیدی بەم چەکانە کۆتایی بە گەریلا دێنن. هەتا وەزیری ناوخۆ کە مرۆ پێویست ناکات ناوی بهێنێن لە ساڵی ٢٠١٦دا گوتبووی، "لە ساڵێ ٢٠١٧دا ئیدی کەس ناوی پەکەکە ناهێنێت." بەم شێوەیە کاتییان نیشاندا و بە جەختکردنەوە قسەیان کرد. ئێستا چی هەیە؟ شەڕ بەردەوام بوو و تا ڕۆژی ئەمڕۆش درێژەی هەیە. لە ئێستادا پەکەکە لە دژی ئەو چەکانە کە ئەوەندە جێگەی شانازییانە چارەسەری دۆزیوەتەوە. لە دژی ئەوە گەیشتووەتە ئاستێک کە سیستەمی بەرگری ئاسمانی بەدەست بهێنێت.  تا ئێستا چەندین فڕۆکەی ئاکسنگور، ئاکنجی، بەیراقدار تی بی-٢ و ئانکایی خستووەتەوە خوارەوە. بۆچی وەزیری بەرگری باسی یەک لەمانە ناکات؟ بۆ ڕای گشتی بڵێن، "ئەوەندە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی چاودێری و هێرشبەرمان خراونەتەخوارەوە!" گەر بوێرییان هەبێت ئەم حەقیقەتە دەدەنە ڕای گشتی، بۆ مەگەر ئەمانە درۆن؟ دیمەن هەیە. شاردەنەوەیان ڕاستییەکان ناگۆڕێت. هێزێکی بە ئەزموونی سەرکەوتووی پەکەکە هەیە کە هەمووی لە گۆڕەپانەکانی شەڕەوە بەدەستی خستووە، لەمڕۆدا خاوەنی تەکنەلۆژیایەکە کە دەتوانێت تەکنیکەکانی دەوڵەتی تورک تێکبشكێنێت و لەم بابەتەدا پێشکەوێت. لە ئێستادا خاوەنی ئەو هێزەین لە لایەنی تەکنەلۆژییەوە گورز بدەین لە هەموو دەرفەتەکانی دەوڵەتی تورک لە تەواوی باکووری کوردستان و هەتا هەندێک بەشی ئەنادۆڵی ناوەڕاست و دەریای ناوەڕاستیشی لەگەڵدابێت. گەر تا ئێستا ئەمەمان نەکردووە هۆکاری خۆی هەیە، بەڵام گەر پێویست بکات ئەوا ئەوە دەکەین. خاوەنی ئەو ئاستە تەکنەلۆژییەین کە گورزە لە چەندین ناوەندی گرنگ و کاریگەری ئابووری و سەربازی بدەین. ئەو دەرفەتە تەکنیکییەمان لە دەستدایە. جا بۆیە نابێت بە هیچ شێوەیەک باسی دۆخێکی لاوازبوون بکرێت. بەگوێرەی داتاکانی ئێستا قسەدەکەین. پڕوپاگەندەی زیادە ناکەین. بە گوێرەی داتاکان بە ڕوونی باسی ئەمان دەکەین. گەر وەک ئەوەی پڕوپاگەندەی دەکرێت هێزەکانمان لاواز بووە، ئەوا هەرخۆی تا ئێستا ئیمکانی مانەوەمان نەمابوو. ویستیان لە ماوەی سێ مانگەدا لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا کۆتاییمان پێ بهێنن. بۆ ئەمەش بۆ ئەوەی پشتیوانی و هاوکاری لە ناتۆ، پەدەکە و عێراقەوە بەدەستبهێنن، هەوڵدانی بەفراوانیان دەستپێکرد. وێڕای ئەوەی هەموو فایلاتی دیبلۆماسی و هەوڵدانی سەربازی دژواریان پێکهێنا، بەڵام ئەوەتا دەرنجامەکان دیارە!. ئاشکرایە هەموو دەرفەتەکانی ئابووری، دیبلۆماسی... وە پێگەی جیۆستراتیژی تورکیاشی لەگەڵدا بێت، هەموویان بەکارهێنا، بەڵام دیسانەوە سەرنەکووتن. هیچ دۆخێکی سەرکەوتنیان لە ئارادا نییە، بەڵام نزیکایەتیک گیراوەتە بەر و نیشانی ڕای گشتی دەدرێت وەک بڵێی ڕێکخستن لە بەرانبەرایاندا شکستی هێناوە و لەبەرئەوە ناچارە ملکەچ بێت. ئەم نزیکایەتییە مەترسییە و ڕێگە بۆ دەرنجام گەلێکی زۆر قورس دەکاتەوە. تەیب ئەردۆغان دەڵێت. 'یان چەکەکانتان دانێن، یان لەگەڵ چەکەکانتاندا دەنێژرێن.' باشە ئەو کاتە ئەم پرسیارە ناکرێت 'ئەگەر هێزی ئەوەتان هەیە کە لەگەڵ چەکانیاندا بیان نێژن، خێرە تا ئێستا نەتان کردووە'. پێش هەموو کەسێک ئەردۆغان پێویستە زۆر باوەڕنەکات بەو ڕاپۆرتە فشەڵانە کە ڕادەگەینرێن و دەبێت بزانێت، ئێمە کۆمەڵێک مرۆڤی بە شەرەف و شکۆیین کە بۆ ئەو دۆزەی باوەڕمان پێیەتی، دەتوانین بە بێ دوودڵێ هەموو فیداکارییەک بکەین. ئێمە وەک ئاپۆییەکان هیچ کاتێک لە بەرانبەر هیچ هەڕەشەیەکدا ملکەچ نەبووین و ناشبین. بەڵام گەر هەوڵدانە بەهادارە مێژوویەکانی ڕێبەر ئاپۆ بە شێوەیەکی دروست پێشوازی لێ بکرێت، ئێمەش ئامادەین بە گوێرەی ڕوحی پرۆسەکە بجوڵێینەوە. سەیرکەن، چاو دەبڕێتە چاوی هەمووان دەڵێت، 'وەک چۆن ئەوەی لە خەندەقەکاندا ئێوەمان ناشت، ئێساش ئاوا دەتان نێژین.' لێرەدا بەشێوەیەکی ڕوون هەڵوێستی لە ئامێزگرتنی دڕندایەتی جزیرە و گەورەترین ستەمی مێژوو هەیە. لە جزیرە چی ڕوویدا؟ هیچ کەسێک لە خەندەق یان لە جێگەیەکی دیکەدا نەنێژرا. لەو ژێر زەمینانەدا بەنزینیان ڕژاند بەسەر مرۆڤی برینداردا و بە زیندووی سوتاندیانن. یەکێک لە دڕندایەتییەکانی سەدەی ٢١ ئەنجامدرا. بەڵێ، لە ئێستادا کۆمەڵکوژی لە غەززەدا دەکرێت، بەڵام نەمان بیست لە هیچ یەک لەوانەدا بەنزین بکرێت بەسەر مرۆڤدا و بە زیندووی بسوتێنرێت. بەڵام ئەمان ئەمەیان کرد. مرۆڤی بێتاوان و بێ بەرپرسیارمی سڤیلمانیان کوشت. تەنها دۆخی ئەوان خاوەنداریکردن لە زمان، ناسنامە و حورمەتی خۆیان بوو. لە ژێر زەمینێکدا بە بێ ئەوەی بڵێن ئەمانە ژن، منداڵن، گەورەن... هەموویان بە زیندوی سووتاند. وە ئێستاش خاوەنداری لەمانە دەکەین. کاتێک دەوڵەت دڕندایەتییەکی لەم شێوەیە دەکات، هەموو جۆرە ئەنجامدانێکی کوشتن و کۆمەڵکوژی دەکات کێشەیەک نییە، بەڵام کاتێک ئێمە وەک گەل لە چوارچێوەی پاراستنی ڕەوادا بەرخۆدان دەکەین، وەک تیرۆرست حسابمان بۆ دەکەن. بە کورتییەکەی گەر دڵسۆزی هەبێت، ئەوا کەس بەم شێوە میتۆدەی شەری تایبەت ناگاتە ئەنجامێک. وێڕای ئەوەی بە گوتنی وەک 'کۆتایمان پێهێنان'، 'ئیدی گەیشتووین بە کۆتایی ڕێگەکە و کۆتایی بە هەبوونی ڕێکخستن دێنین'...هتد نەگەیشتوون بە هیچ ئامانجێکی خۆیان. شێوازی شەڕی تایبەتە و دوورە لە ڕاستییەوە. بەم شێوازە هیچ ئەنجامێک بەدەستناهێنن. لەسەر بنەمای ئەم زانیارییە ناڕاستە، هەندێک نوسەری شەڕی تایبەت دەڵێن، 'با بەڕووی تورکیادا هەڵدەکات.' بەڵام پێشکەوتنەکانی هەرێمەکە پێچەوانەی ئەو قسانە دەخاتە بەرچاو. بە هەڵوەشاندەنەوەی ڕژێمی بەعسی ٦١ ساڵە، لە سووریادا پرۆسەیەکی نوێ دەستیپێکرد. لە ڕاستییدا پرۆسە نوێکە تەنها سووریا نەگرتووەتەوە. لە ڕاستییدا لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی بەعس نەک تەنها لە سووریا بەڵکو لەتەواوی هەرێمەکەدا پرۆسەیەکی نوێ پێشکەوت. لە پێش هەموویەوە لە فەلەستین، دواترلە لوبنان و لە کۆتاییشدا لە سووریا، پرۆسەی سەرلەنوێ دیزاینکردنەوەی هەرێمەکە بە شێوەیەکی ڕوون دەرکەوت.

راپۆرتی: درەو لە ساڵی 2024دا لە كێلگەكانی هەرێمی كوردستاندا  رۆژانە (310 -320) هەزار بەرمیل نەوت فرۆشراوە، كۆی داهاتەكەی (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار بووە، (2 ترلیۆن و535 ملیار ) دیناری بۆ حكومەت و (2 ترلیۆن و 74 ملیار ) دیناری بۆ كۆمپانیاكان بووە. نەوتی هەرێم لە 2024دا لە 25ی ئازاری 2024 ەوە نەوتی هەرێمی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لەدوای راگرتنی نەوتەوە بە بۆری بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكان بەردەوام بوو، بەرهەمەكەشی بەشێكی لەناوخۆساغدەكرێتەوەو بەشێكیشی بە تانكەر بۆ توركیا و ئێران رەوانە دەكرێت.  لە ئێستادا لە (14) كێڵگەی هەرێمی كوردستان نەوت بەرهەمدەهێندرێت ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320) هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی ( 111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە.  بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان لە (23/3/2024) وتی ( بەرمیلی نەوت بە تێكڕا 31.3 دۆلار دەفرۆشرێت 55%ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو 45%ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئێستادا پشكی حكومەتی هەرێم زۆر زیاترە لەو (55%)ی وەزیری دارایی ئاماژەی پێكردووە، تەنانەت لە هەندێك كێڵگە (64%) پشكی حكومەتە، بۆیە ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی بەرهەمهاتووەو فرۆشراوە بەرمیلی بە تێكڕا (31.3%) كۆی ئەو (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیلە داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار واتا (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار، لەو پارەیە (55%ی بۆ حكومەت بووە بەپێی وتەی وەزیری دارایی هەرێم دەكاتە ( ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە واتا (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو پارەیەی بۆ حكومەت بووە كە ( ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار بووە نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی بەڵكو راستەوخۆ لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بەكارهاتووەو تەسەڕوفی پێوەكراوە. لە پارەی نەوت مانگانە (48) ملیار دینار خەرجكراوە بۆ چەند بوارێك: -    بڕی (22) ملیۆن دۆلار بۆ كرێی كارەبا و كرێنی غاز (كۆمپانیای كارو دانەغاز) -    بڕێك پارەی مانگانە بۆ قەرزی كۆمپانیاكان -    بڕێك پارە بۆ پاڵپشتی نەوتی سپی ماڵان -    بڕێك پارە بۆ گواستنەوەی سوتەمەنی نەوتی سپی لەناوخۆ      

درەو: "ئەركی لیژنە تەكنیكیەكەی نێوان یەكێتی و پارتی ئامادەكردنی وەرقەیەكی هاوبەشە بۆ بەردەم لیژنەی دانوستانكاری نێوان هەردوو كە بڕیارە هەفتەی داهاتوو كۆببنەوە، بۆیە باسی هیچ پۆستێك نەكراوە چونكە كاری لیژنە تەكنیكیەكە نیە باس لە پۆستەكان بكەن و یەكلای بكەنەوە" ئەمە وتەی سەرچاوەیەكی ناو كۆبوونەوە هاوبەشەكانە كە بۆ (درەو) قسەی كردووە.  بە وتەی ئەو سەرچاوەیە هەفتەی داهاتوو لیژنە تەكنیەكیە جارێكی تر بۆ سیەغەكردن و ئامادەكردنی وەرقە هاوبەشەكە كۆدەبنەوەو ئامادەی دەكەن بۆ بەردەم  لیژنەی باڵای دانوستانكاری نێوان هەردوو پارتی و یەكێتی كە بڕیارە ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو كۆببنەوە بەمەبەستی پەسەندكردنی ئەو وەرەقە هاوبەشە. ئەو سەرچاوەیە ئەوەی بۆ (درەو) باسكرد: لە كۆبوونەوەكانی لیژنە تەكنیەكیە بەهیچ شێوەیەك باسی پۆستەكان نەكراوە، لەبەر ئەوەی رەك و وەزیفەی ئەم لیژنەیە نیە، ئەركی ئەم لیژنەیە تەنیا ئامادەكردنی ئەو وەرەقە هاوبەشەیە بۆ بەردەم لیژنە باڵاكە، وەرەقەكەش تایبەتە بە شێوازی سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان بابەتە گشتییەكان و شێوازی حوكمڕانی بەتایبەتیش باسی پرسی مەبدەئی شەراكەت كراوە لە حوكمڕانیدا، بۆیە خاڵی هاوبەش هەبووە نوسراوەو خاڵی جیاوازیش هەبووە نوسراوە لەسەر چەند خاڵێك جیاوازییان هەبووە.   هەبووە  ئەمڕۆ بۆ جاری سێیەم لیژنەی تەكنیكی هاوبەشی نێوان پارتی و یەكێتیی بۆ گفتوگۆ لەسەر رەشنوسی رێككەوتنی نێوان هەردوو حزب كۆبوونەوەو هەفتەی داهاتوو دوا كۆبوونەوە دەكرێت بۆ سیاغەی كۆتایی وەرەقە هاوبەشەكە، ئەندامانی پارتی لەناو ئەم لیژنەیەدا بریتین لە هەریەكە لە: 🔹پشتیوان سادق- دڵشاد شەهاب- ئومێد سەباح ئەندامانی یەكێتیش لەناو لیژنەكە بریتین لە: 🔹رێواز فایەق- ئامانج رەحیم- شاڵاو شێخ سەلاح لەدوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە 20ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو، وەفدی باڵای پارتی و یەكێتیی دووجار كۆبونەتەوە، كۆبوونەوەی یەكەم لە 30ی تشرینی دووەمی 2024 بەڕێوەچوو، كۆبوونەوەی دووەمیش لە رۆژی 17ی كانونی یەكەمی 2024، لەم كۆبوونەوەیەدا هەردوولا رێككەوتن لەسەر ئەوەی هەریەكەیان بەجیا كارنامەی خۆی لەبارەی پێكهێنانی كابینەی دەیەم ئامادە بكات و دواتر گفتوگۆی لەسەر بكەن، لەبەر رۆشنایی ئەمەدا لیژنە تەكنیكییەكە دەستبەكاربوو. دەرەنجانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، كورسییەكانی پەرلەمانی (100 كورسی) بەمشێوەیە دابەشكرد: 🔹پارتی دیموكراتی كوردستان: 39 كورسی 🔹یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: 23 كورسی 🔹جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 15 كورسی 🔹یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 7 كورسی 🔹رەوتی هەڵوێست: 4 كورسی 🔹كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 3 كورسی 🔹بەرەی گەل: 2 كورسی 🔹بزوتنەوەی گۆڕان: 1 كورسی 🔹هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان (شیوعی+ سۆسیال دیموكرات+ زەحمەتكێشان): 1 كورسی بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان، ئەو هاوپەیمانێتییەكەی كە حكومەت پێكدەهێنێت لانی كەم پێویستی بە دەنگی (51) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی 100 كورسی پەرلەمان (واتا زۆرینەی رەهای ئەندامان 50+1)، لەدوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانەوە (كە بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی و یەكێتییەوە لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە تائێستا پەكی كەوتووە) لەماوەی 30 رۆژدا سەرۆكی هەرێم هەڵدەبژێردرێت، پاشان لەماوەی 30ی دواتردا كاندیدی سەرۆك وەزیران لەناو پەرلەمان ناولێنانی بۆ دەكرێت و ئەویش كابینەكە دەخاتە بەردەم پەرلەمان بۆ ئەوەی متمانەی پێبدرێت.  

راپۆرتی: درەو كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024 نزیكەی (17) ترلیۆن دیناربووە، (10 ترلیۆن و 752 ملیار دیناری پارەی بەغداد، 4 ترلیۆن و 347 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، 240 ملیار دیناری پارەی هاوپەیمانان، زیاتر لە 2 ترلیۆن دیناری داهاتی نەوت) كۆی پارەی پێویست بۆ موچەی 12 مانگی موچەخۆران ( 11 ترلیۆن و 727 ملیار) دینارە، زیاتر لە (5 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی موچە زیاترە، چۆن موچەی مانگی 12 لە نزیكەی (ترلیۆنێك) دینارەوە كەمكرایەوە بۆ (442 ملیار) دینار و بۆ موچەی مانگی 11 خەرجكرا؟ راپۆرتێكی وورد لە بارەی داهات و خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان لە 2024 بخوێنەوە.  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە 8/1/2025 كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 752 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار. ( ژمارەكە لەسەرچاوەی وەزارەتی دارایی هەرێم وەرگیراوە) سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 752 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  17 ترلیۆن و 692 ملیار دینار   خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان یەكەم: خەرجی موچە بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە ساڵی 2024 حكومەتی هەرێمی كوردستان  (11 ترلیۆن و 712 ملیار)ی دیناری بۆ موچە خەرجكردووە، بڕی (10 ترلیۆن و 752 ملیار) دیناری پارەی بەغداد و (960 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ بۆ موچە خەركراوە بۆ موچەی (11) مانگی ساڵەکە، هەرچەندە كۆی خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2024 دا كۆی پێویستی بۆ موچە بۆ 12 مانگی 2024: 11 ترلیۆن و 727 ملیار دینارە.   دووەم: خەرجی ناوخۆ بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستیكەوتووە داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە 2024دا: (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بووە بە (كاش و چەك و مەقاسە)ەوە واتا مانگانە بە تێكڕا (362 ملیار) دینار بووە. بەپێی ئەو سەرچاوەیەی وەزارەتی دارایی هەرێم، داهاتی ناوخۆ بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    160 ملیار دینار مانگانە بۆ خەرجی بەگەڕخستن (تەشغیلی).  بۆ ساڵی 2024 دەكاتە (2 ترلیۆن) دینار. -    390 ملیار دینار دراوە بەبەغداد بۆ داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان بۆ (5) مانگ. -    960 ملیار دینار بۆ تەواوكاری موچەخۆران خەرجکراوە. -    350 ملیار – 400 ملیار دینار بۆ پرۆژەكان خەرجكراوە -    400 ملیار دینار ( چەك و مەقاسە) بووە واتا بەكاش نەهاتووەتە وەزارەتی دارایی. سێیەم: خەرجی پارەی هاوپەیمانان مانگانە ئەو پارەیەی كە هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگەی دەنێرن بڕكەی (20 ملیار) دینارەو ساڵانە (240 ملیار) دینار دەکات، تا مانگی ئازاری 2024 وەك موچە دراوە بە لیوا هاوبەشەكان، بەڵام دواتر كراوە بە مینحەو لە موچە دەركراوە.  چوارەم: خەرجی داهاتی نەوت داهاتی نەوت لە ساڵی 2024دا  (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار بووەو، (55%)ی بۆ حكومەت بووە بە بڕی (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار. ئەم پارەیە ناگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی و بەشێكی راستەوخۆ خەرج دەكرێت، ئەو پارەیەی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران بەشێكی بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    بڕی (22) ملیۆن دۆلاری بۆ كرێی غازی تەمویلی كارەبا (دانەغاز + کۆمپانیای كار) -    پاڵپشتی نەوتی سپی ماڵان -    دانەوەی قەرز كۆی گشتی داهاتی نەوت بە وتەی (ئاوات شێخ جەناب) نزیكەی (50) ملیۆن دۆلاری مانگانە دەدرێتە حكومەتی هەرێم، بەڵام ناچێتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی، لە رێگای ئەنجومەنی وەزیرانەوە خەرجدەكرێت.   موچەی مانگی 12ی2024 بە دوو نوسراو وەزارەتی دارایی عێراق، بڕی (441 ملیارو 493 ملیۆن) گوژمەی یەكەم (264 ملیار و 698 ملیۆن و 348 هەزار و 312 ) دینار بوەو گوژمەی دووەم (176 ملیار و 795 ملیۆن و 250 هەزار و 669) دیناری رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە: بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆی ئەو بڕە پارەیەی بڕیاربوو لە مانگی 12/2024 لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە بنێردرێت بڕی ( ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بووە، بەشێكی بۆ موچەی مانگی (12) بووە كە نزیكەی (700 ملیار) دیناربووەو بەشێكی (433 ملیار) دیناری گواستنەوە بووە لە خەرجییەكانی ترەوە بۆ خەرجی موچە، لەگەڵ بڕێك پارەی ماوەی مانگی (11)، بەڵام وەزیری دارایی عێراق داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە پارەی داهاتی ناوخۆ بنێرن بۆ ئەوەی تەسفیەی ساڵی 2024 بكرێت، بەڵام حکومەتی هەرێم نەیناردووە بۆیە ئەویش تەسفیەی تەواوەتی ساڵی 2024ی كردووە، دوای لێدەركردنی داهاتی ناوخۆی (7) مانگ كە مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینارە، لەگەڵ (76 ملیار) دیناری خانەنشینان لە كۆی گشتی (441 ملیار و 493 ملیۆن) دیناری ماوەتەوەو ناردوویەتی بۆ هەرێمی كوردستان. بۆ مانگی 12 -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بۆ هەرێم تەرخان کراوە، بەجۆرێک؛ -    (700 ملیار) دینار بۆ موچەی مانگی 12 -    (430 ملیار) دینار گواستنەوە بۆ موچە -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بەڵام -    لێبڕینی (7) مانگی داهاتی ناوخۆ: (550 ملیار) دینار -    لێبڕینی خانەنشینی (10%): (76 ملیار) دینار -    پارەی لێبراو = (626 ملیار) دینار -    هەندێك لێبڕینی تر -    پوختەی ئەو پارەیەی بۆ موچەی مانگی  12 دەمێنێتەوە (442 ملیار) دینارە ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ سەرجەم موچەی مانگەكانی سالێ 2024ی موچەخۆرانی هەرێمی كورستانی ناردووەو ئەو (442 ملیار) دینارەش دوا پشكی موچە بووە كە بۆ مانگی (12) ناردوویەتی، ئیتر فایلی موچەو پشكی هەرێم بۆ 2024 داخراوە.  

(درەو): "تەهێشتنی بەربەستەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم" تەوەرێكی گفتوگۆی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو لەگەڵ سەرۆكی توركیا لە ئەنكەرە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا باسی لە ناوەڕۆكی سەردانی رۆژی 7ی ئەم مانگەی خۆی بۆ ئەنكەرەی پایتەختی توركیاو، كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی ئەو وڵاتەو بەرپرسانی تری توركیا كردووە. بەگوێرەی راگەیەندراوەی كۆبونەوەی ئەمڕۆی حكومەت، مەسرور بارزانی وتویەتی:" لە کۆبوونەوەکاندا، جیا لە پەرەپێدانی پەیوەندیی دوولایەنە، جەخت لە ڕۆڵی گرنگی هەرێمی کوردستان لە ناوچەکەو چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ کرایەوە، بەتایبەتی نەهێشتنی بەربەستەکانی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە زووترین کاتدا". هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریسەوە دژ بە توركیا، بەهۆی بەكارهێنانی بۆری نەوتی عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی بەغداد.  كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراق گەیشتنە رێككەوتن لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا، ئەمەش لەرێگەی رێككەوتنێكی كاتییەوە بۆ دیاریكردنی بڕی 16 دۆلار وەكو نرخی بەرهەمهێنان هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان تا ئەوكاتەی لە ماوەی 10 رۆژدا كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتیی خەمڵاندنی نرخی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان دەكات بۆ هەر كێڵگەیەك بە جیا.  بڕیارە لەسەرەتای ئەمساڵەوە، ئەم نرخە نوێیە كاتییەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان لە خشتەكانی یاسای بودجەدا هەموار بكرێتەوەو لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت.  بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە بۆ توركیا، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2023و لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقدا ملكەچ بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەشی بە دۆلار رادەستی حكومەتی فیدراڵ بكات لە بەغداد لەبەرامبەر ئەوەی بەغداد زامنی دابینكردنی موچەو خەرجییەكانی هەرێم بكات، بەڵام هێشتا ناكۆكییە داراییەكانی نێوان هەردوو حكومەت یەكلانەبوونەتەوە، هەروەك پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمیش دەستی پێنەكردوەتەوە.  بۆ راگرتنی ناڕەزایەتیی كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوت، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری، حكومەتی هەرێم رێگەی بە كۆمپانیاكان داوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت بكەنەوەو نەوتەكە بە تانكەر رەوانەی وڵاتانی دراوسێ دەكرێت، وەكو سەرچاوەكان بە نافەرمی باسی دەكەن، بەشی زۆری داهاتی تانكەرەكانی نەوت دەچێت بۆ كۆمپانیاكان و هیچ داهاتێك بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم ناگەڕێتەوە، سەرباری ئەوەی بەرپرسانی بەغداد ناوبەناو هەولێر تۆمەتبار دەكەن بە بەقاچاغبردنی نەوت، بەڵام حكومەتی هەرێم هێشتا بەفەرمی هیچ زانیارییەكی بۆ رایگشتنی كوردستان سەبارەت بە تانكەرەكانی نەوت و داهاتەكانی ئاشكرا نەكردووە.  

راپۆرتی: درەو 🔹 سبەی چوارشەممە، محەممەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بەرەو تارانی پایتەختی ئێران بەڕێدەکەوێت، ئەم سەردانە لە کاتێکدایە پێشتر ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران سەردانی بەغدای کردووە، لە سەردانەکەدا باسیان لە گرنگترین دۆسییەکانی نێو ئەجێندای سەردانەکەی سودانی کردووە، لەسەروو هەمووشیانەوە مەلەفی هێزە هاوبەشەکان کە گرنگترینیان میلیشیا چەکدارەکانن. 🔹 پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. 🔹 خەرجی پێویستی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە (2 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلارەو ژمارەی ئەوانەی لە ڕووی مادییەوە سودمەندن لەو خەرجییانە (238 هەزار) کەسە. سودانی سەردانی تاران دەکات سبەی چوارشەممە، محەممەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بەرەو تارانی پایتەختی ئێران بەڕێدەکەوێت، ئەم سەردانە لە کاتێکدایە پێشتر ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران سەردانی بەغدای کردووە، لە سەردانەکەدا باسیان لە گرنگترین دۆسییەکانی نێو ئەجێندای سەردانەکەی سودانی کردووە، لەسەروو هەمووشیانەوە مەلەفی هێزە هاوبەشەکان کە گرنگترینیان میلیشیا چەکدارەکانن. چاودێرانی سیاسی بۆیان دەرکەوتووە کە هۆکارەکانی سەردانەکەی قائانی پەیوەندی بە هەوڵی ساڕێژکردنی ئەو درزەی نێوان سودانی و چوارچێوەی هەماهەنگییە سەبارەت بە چارەنووسی میلیشیا چەکدارەکانی عێراقە کە ڕووبەڕووی فشاری ئەمریکا بوونەتەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەیان، سودانیش هیچ بژاردەیەکی نییە جگە لە سەرکەوتن لە دۆسیەی کۆنترۆڵکردنی چەک لە دەستی دەوڵەتدا، ئەمە لەکاتێکدایە سەرچاوەیەکی نزیک لە سەرۆکوەزیران ئەوەی ئاشکرا کردووە، کە قائانی هۆشداریی داوەتە کوتلەکان لە پەرەسەندنی چەک لە دژی ئەمریکا. هەر لەم بارەیەوە سەرۆکی ناوەندی بیرکردنەوەی سیاسی، ئیحسان ئەلشەمەری لەمیانی چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ "ئەلعالەم ئەلجدید" ڕایگەیاندووە، “سەردانە نهێنییەکەی قائانی بۆ عێراق چەند فایلێکی لەخۆگرتبوو، لەوانە بابەتی سیاسی و ئەمنی و ئابووری، بەڵام کاتی سەردانەکە سیمایەکی ئەمنی زیاتری پێدەبەخشێت لە چاو ئەوانی تر، بەڵام لە فایلەکانی تر جیا نەکراوەتەوە". فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران، ئیسماعیل قائانی، ڕۆژی یەکشەممە، بە سەردانێکی "نهێنی" گەیشتووەتە بەغدای پایتەخت، لەو ماوەیەدا چاوی بە ژمارەیەک لە سەرکردەکانی کوتلە چەکدارەکانی عێراق و سەرۆک وەزیران (محەمەد شیاع سودانی) کەوتووە. ئیسان ئەلشەمەری ئەوەشی وتووە "نزیکبوونەوەی دۆناڵد ترەمپ لە وەرگرتنی دەسەڵات و هەڕەشەی لێدان لە کوتلەو میلیشیا چەکدارەکان، جگە لە پرسی هەڵوەشاندنەوەیان و لێکۆڵینەوە لە سەروەت و سامانە داراییەکانیان و کۆنترۆڵکردنی هەندێک دامەزراوەی دەوڵەت، هەمووی بوونەتە بابەتی زەق و زەق لە عێراق، بەتایبەتی نەگەیشتن بە کۆدەنگی سەرۆک وەزیران و ئەو کوتلانە و هەروەها لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیدا، دەرخەری ناکۆکی و جیاوازەی نێوانیانە". ئەو ئاماژەی بەوەش کردووە، کە "قائانی ویستویەتی ئەو ناکۆکییەکانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی چارەسەربکات بۆ ئەوەی بگەن بە هەڵوێستێکی یەکگرتوو، هەڵوێستێک کە لەسەر بنەمای هەڵوەشاندنەوەی کوتلە چەکدارەکان نەبێت، بەڵکو زیاتر دۆزینەوەی ڕێگایەکی دیکەیە کە هاوپەیمانەکانی ئێران لە ڕێگەیەوە بتوانن پارێزگاری لە چەکەکانیان بکەن، بەڵام لەژێر پەردەیەکی دیکەدا ڕووپۆش بکرێن". لە لایەکی دیکەوە ئەلشەمەری باس لەوە دەکات کە "قائانی لە ژێر ڕۆشنایی ئەو سەردانەی کە سودانی بۆ تاران دەیکات، ڕەنگە ئەو فایلانەی لەگەڵیدا تاوتوێ کردبێت کە لەوێ پێشکەشی ڕێبەری ئێرانی، عەلی خامنەیی دەکات، بەتایبەتی کە لە خشتەی سەردانەکەیدا کۆبوونەوە لەگەڵ خامنەیی لەخۆدەگرێت و ئەمەش پێشەکییەکە بۆ سەردانەکە، بەتایبەتی کە قائانی بەرپرسە لە مەلەفی عێراقی لە ئێران". دەزگاکانی ڕاگەیاندن بە پشتبەستن بە سەرچاوەکان ڕایانگەیاندووە، کە قائانی پەیامێکی بە بەغدا گەیاندووە، کە وڵاتەکەی (ئێران) نایەوێت بەشێک بێت لەو شەڕە، هەروەها هیچ ڕەخنەیەکی نییە لە هیچ بڕیارێک سەبارەت بە کوتلە چەکدارەکانی عێراق، هاوکات میلیشیا چەکدارەکانی لە پێویستی پابەندبوون بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق ئاگادار کردەوەتەوە. دەزگاکانی ڕاگەیاندن ئاماژەیان بەوە کردووە، کە ڕەنگە ئامانجی سەردانەکەی سودانی گرتنەبەری ڕێگا و میکانیزم بێت بۆ گۆڕینی بەشێک لەو کوتلەیانە بۆ هێز یان بەرەی سیاسی، سەردانەکە هاوکاتە لەگەڵ کشانەوەی “لیوای ئەلتەفوف” لە دوو خاڵی ئەمنی ستراتیژی لە سنووری ئەلقائیم ناوچەی نزیک سوریا، و ڕادەستکردنی ئەرکەکانی ئەو دوو خاڵە بە فەرماندەیی پۆلیسی ئەنبار. پێش ئەوە میدیاکان باسیان لە کشانەوەی بەشێکی کەتیبەکانی حزبوڵڵا کردبوو لە شاری جرف سەخار لە پارێزگای بابل کە لە ساڵی ٢٠١٤ەوە کۆنترۆڵی کردووە.   حەشدی شەعبی... هێزێک بە تەنیشت سوپای عێراقەوە هێزەکانی حەشدی شەعبی دوای دەرکردنی فەتوای (جیهادی کفائی) لەلایەن مەرجەعی باڵای شیعە "عەلی سیستانی"یەوە، لە ساڵی (2014)، لە کاتی کۆنترۆڵکردنی سێیەکی خاکی عێراقدا لە لایەن "داعش"ەوە پێکهێنرا. دواتر یاسای هێزەکانی حەشدئ شەعبی پەسەندکرا دوای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە 26ی تشرینی دووەمی 2016 دەنگی لەسەردا و کردییە هێزێکی فەرمی ژێر فەرمانی سەرۆکوەزیرانی عێراق. هێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەن فالح فەیاز سەرۆکایەتی دەکرێت، جێگری سەرۆکی هێزەکانی حەشدی شەعبی عەبدولعەزیز ئەلمحەممەداوی (ئەبو فەداک)ە. بەپێی ئامارەکانی ناوەندی داڕشتنی سیاسەت، پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی  و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. بەڕێوەبەرایەتییەکانی حەشدی شەعبی -    بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی حەشد (ئەبو زەینەب ئەللامی) -    بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگریی حەشد (ئەبو ئیمان ئەلباهیلی) -    بەڕێوەبەرایەتی ڕاگەیاندنی حەشد (موهەنەد ئەعقابی) -    بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندییە گشتییەکان (محەمەد ڕەزا) -    بەڕێوەبەرایەتی قەڵاچۆکردنی تەقەمەنی (ئەبو شەمس ئەلعەگیلی) -    بەرێوەبەرایەتی حەرەکات (جەواد کازم ئەلربیعاوی) -    بەرێوەبەرایەتی ئاراستەکردن عەقائدی (سەید محەمەد ئەلحەیدەری) لیواکانی حەشدی شەعبی و شێوازی دابەشبوونیان ڕێکخراوی بەدر ڕێکخراوێکی چەکداریە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات. ڕێکخراوەکە (15) لیوای هەیە لە چوارچێوەی "حەشدی شەعبی" هەیە، کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی سەلاح الدین، نەینەوا، دیالە، کەرکوک بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای یەک (لیوای ئیمام محەمەد ئەلجواد) 2.    لیوای سێ (تەشکیلەی ئەسەدی ئامرلی) 3.    لیوای چوار (سەبازانی پێشڕەو) 4.    لیوای پێنج (تەشکیلەی ئەلکەرار) 5.    لیوای نۆ (لیوای کەربەلا) 6.    لیوای دە (لیوای بەدر) 7.    لیوای شانزە (هێزی تورکمان) 8.    لیوای بیست و یەک (رێکخراوی بەدر) 9.     لیوای بیست و دوو (رێکخراوی بەدر) 10.    لیوای بیست و سێ (ڕێکخراوی بەدر) 11.    لیوای بیست و چوار (ڕێکخراوی بەدر) 12.    لیوای بیست و حەوت (هێزەکانی ئەبو مونتەزەر ئەلمحەممەداوی) 13.    لیوای پەنجاو دوو (فوجی ئامرلی) 14.    لیوای پەنجاو سێ (لیوای ئەلحسێن) 15.    لیوای سەدو دە (لیوای کوردانی فەیلی) حزبی دەعوەی ئیسلامی یەکێکە لە پارتە سیاسییەکانی عێراق، بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی، چەندین کوتلەی چەکداریی هەیە، لەنێویاندا چوار لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبییە، لە پارێزگاکانی دیالە و سەڵاح الدین و… نەینەوا. لیواکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای پانزە (هێزەکانی سەدر) 2.    لیوای بیست و پێنج (هێزەکانی سەدری یەکەم) 3.     لیوای سی و یەک (کەتائبی رسالیون) 4.    لیوای سی و پێنج (هێزەکانی سەدر) ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (مەجلیسی ئەعلای ئیسلامی) لە ساڵی 1982 لە ئێران بە سەرکردایەتی جەلال الدین ئەلسەغیر دامەزراوە و چوار لیوای لە ناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە پارێزگاکانی ئەنبار و دیالە جێگیرکراون. لیواکانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای حەوت (هێزەکانی المونتەزەر) 2.    لیوای هەشت (سەرایا عاشورا) 3.    لیوای بیست و هەشت (سەرایا ئەنسار ئەلعقیدە) 4.    لیوای شەست و شەش (سەرایا ئەنسارولعەقیدە) ڕەوتی سەدری لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدری دامەزراوە و سێ لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، کە لە سەرانسەری پارێزگاری سەلاحەدین بڵاوبوونەتەوە، لیواکانی ڕەوتی سەدری بریتین لە؛ 1.    لیوای 313 (سەرایا ئەلسلام) 2.    لیوای 314 (سەرایا ئەلسلام) 3.    لیوای 315 (سەرایا ئەلسلام) ئەو لیوایانەی لە ڕەوتی سەدری جیابونەتەوە لە سەرانسەری پارێزگاکانی ئەنبار و سەڵاحەدین بڵاوبوونەتەوە؛ 1.    لیوای 99 (سوپای موئەمەل) 2.    لیوای 19 (ئەنسار اللەی ئەلئەوفیا) کەتائبی حزبوڵای عێراق لیواکانی حزبوڵای عێراق لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی ئەبو حسێن محەممەداوی و کۆمەڵێک سەرکردەی ڕانەگەیەنراو چالاکییەکانی دەستپێکردووە، چوار لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، و لە سەرتاسەری پشتێنەکانی بەغدا و ئەنبار و سەلاحەدین بڵاوبووەتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لیوای 45 (سەرایای بەرگری شەعبی) 2.    لیوای 46 (سەرایای بەرگری شەعبی) 3.    لیوای 47 (سەرایای بەرگری شەعبی) 4.    لیوای 17 (سەرایای جیهاد) 5.    لیوای 12 (بزووتنەوەی نوجەبا) عەسائیب ئەهلی حەق لە ساڵی ٢٠٠٦ دەستی بە چالاکییەکانی کرد، دوای ئەوەی قەیس خەزعەلی و ئەکرەم کەعبی، لە "سوپای مەهدی"ی سەرکردەی ڕەوتی سەدری موقتەدا سەدر جیابوونەوە بۆ ئەوەی هێزێکی چەکداری تایبەت بۆ خۆی دابمەزرێنێت. عەسائیب سێ لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە و لە باشووری سەلاحەدین و ئەنبار و پشتێنەی بەغدا بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای 41 (ئەساعیب ئەهلی حەق) 2.    لیوای 42 (هێزەکانی ئەبو موسا ئەلعامری) 3.    لیوای 43 (سەبع ئەلدوجەیل) حەشدی عەتەبات لیواکانی "حەشدی عەتەبات" لە پارێزگاکانی نەینەوا، کەربەلا، نەجەف، ئەنبار و سەڵاح الدین جێگیرکراون. بریتین لە؛ 1.    لیوای 44 (ئەنسار ئەلمرجەعیە _ ئەلعەتەبە لە نەجەف) 2.    لیوای دوو (فیرقەی شەڕی ئیمام عەلی) 3.    لیوای 26 (فیرقەی عباسی ئەلقتالی – ئەلعەتەبەی ئەلعباس) 4.    لیوای 11 (عەلی ئەکبر - مەزارگەی ئەلحسێنیە) مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق کوتلە چەکدارە جۆراوجۆرەکان کە خۆیان بە "مەقاوەمەئ ئیسلامی لە عێراق" ناودەبرد لە ساڵانی جیاوازدا پێکهاتن و بەشدارییان لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کرد. لە پارێزگاکانی بەغدا و سەڵاحەدین و ئەنبار بڵاوبووەتەوە، لیواکانیشتان بریتین لە؛ 1.    لیوای شەش (کەتیبەکانی جوند ئەلئیمام) 2.    لیوای 13 (لیوای التفوف - جیابوونەتەوە لە عەتەبەی ئەلحوسێنیە) 3.    لیوای 14 (کەتیبەکانی سەید ئەلشودا) 4.    لیوای 18 (سارایا ئەلخوراسانی) 5.    لیوای 20 (لیوای ئەلتفوف) 6.    لیوای 29 (کەتیبەکانی ئەنسار ئەلحجه) 7.    لیوای 39 (بزووتنەوەی ئەلئەبدال) 8.    لیوای 40 (کەتیبەکانی ئیمام عەلی) حەشدی کەمینەکان 1.    حەرەکەی بابلیون بزووتنەوەیەکی مەسیحیە کە لە ساڵی 2014 دوای کۆنتڕۆڵکردنەوەی یەک لەسەر سێی عێراق پێکهێنرا، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە بە سەرۆکایەتی ڕایان ئەلکیلدانی، کە لە پارێزگای نەینەوا جێگیرکراون، بە ناوی؛ لیوای 50 (کەتایبەکانی بابلیون)، بە سەرۆکایەتی ڕەیان ئەلکیلدانی. 2.    هێزەکانی دەشتی نەینەوا هێزەکانی سەر بە پێکهاتەی شەبەک، گروپێکی دانیشتووانی کورد کە لە نزیکەی 60 گوندی دەشتی نەینەوا لە ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵ بڵاوبوونەتەوە، لە ساڵی 2014 هێزێکی چەکداریان پێکهێنا دوای ئەوەی داعش ناوچەکانیان کۆنترۆڵکرد و بەشدارییان کرد لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبی، ئەویش؛ -    لیوای 30 (هێزەکانی دەشتی نەینەوا) بە سەرۆکایەتی زەین ئەلعابیدین جەمیل خدر حزبی فەزیلەی ئیسلامی پارتێکی سیاسییە کە لە ساڵی ١٩٩١ دامەزرا، سەرکردەی ڕۆحی ئەو پارتە محەممەد موسا ئەلیاقوبییە، پارتەکە لەلایەن عەبدولحسێن عەزیز حەمەد جەلیل موسەویەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی نەینەوا و ئەنباردا بڵاوبووەتەوە، ئەویش؛ -    لیوای 33 (هێزەکانی وەعوالله)، بە سەرۆکایەتی حەقیقی ئیسماعیل ئەمین. حەشدی عەشائری لە ساڵی 2014 پێکهێنرا، دوای ئەوەی داعش سێیەکی ناوچەی عێراقی کۆنترۆڵکرد، لە هۆزە سوننەکانی عێراق، و بەشداری لە دامەزراندنی هێزەکانی حشدی شەعبیدا کرد لەڕێگەی کۆمەڵێک لیوا و فەوجەوە، جگە لە بوونی (21) فەوجی سەربازی، لیواکانیش بریتین؛ 1.    لیوای 86 (لیوای ئەحرار ئەلعێراق) 2.    لیوای 91 (نەوادر شەمر) 3.    لیوای حەشد ئەلیاوەر 4.    لیوای 51 (لیوای صلاح ئەلدین) 5.    لیوای 56 (لیوای حەشدی شەهیدانی کەرکوک) 6.    لیوای 88 (هێزی ئومەوی ئەلجەبارە) 7.    لیوای 90 ( فورسان ئەلجبور) 8.    لیوای سێ (حەشدی ئەنبار) 9.    لیوای نیدائی دیالە 10.    لیوای حەشدی فەللوجە 11.    لیوای عامریەت ئەلسمود 12.    لیوای 92 (لیوای ئەللویزیین) 13.    لیوای 201 (حەرەس نەینەوا) ژمارەی موچەخۆران و بوجەی تەرخانکراوی حەشدی شەعبی بەپێی ڕاپۆرتێکی (ئەمواج میدیا) خەرجی پێویستی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە (2 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلارەو ژمارە ئەوانەی لە ڕووی مادییەوە سودمەندن لەو خەرجییانە ژمارەیان (238 هەزار) کەسە، وەک لە خشتەو چارتەکەی خوارەوەدا هاتووە.     سەرچاوەکان؛ -    الفصائل والسوداني.. من يحدد مصيرها؟ ، العالم الجدید، 7/1/2025؛ https://al-aalem.com/%d8%a7%d9%84%d9%81%d8%b5%d8%a7%d8%a6%d9%84-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%b3%d9%88%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%8a-%d9%85%d9%86-%d9%8a%d8%ad%d8%af%d8%af-%d9%85%d8%b5%d9%8a%d8%b1%d9%87%d8%a7%d8%9f/ -    تشكيلات الحشد الشعبي العراقي، موقع الساعة، 8/8/2023؛ https://alssaa.com/post/show/8654 -    نزاع حول إدارة مديرية أمن الحشد الشعبي يكشف عن صراع على السلطة بين العراقيين الشيعة، موقع امواج میدیا، 2/8/2024؛ https://amwaj.media/ar/media-monitor/clash-over-pmu-security-directorate-exposes-iraqi-shiite-power-struggle