شیكاری: درەو   نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2025)دا 🔻 دی ئێن ئۆ: قازانجی کارکردنمان بڕی (28 ملیۆن) دۆلار بووە، لەکۆی داهاتی (188 ملیۆن) دۆلار، لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە بە ڕێژەی (11%) بەرهەم زیادی کردووە، تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی ناوچەی گرێبەستی تاوکێ بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرميل نەوت، هەر بەرمیلێک بە (35) دۆلار فرۆشراوەو پارەی پێشوەختە وەرگیراوە. 🔹 کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی: کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات، بە تایبەتیش کێڵگەی نەوتی تاوکێ تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە گەیشتووە بە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمە لە کاتێکدایە ئاستی تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2024)دا (71 هەزار و 140) بەرمیل بووە، نرخی فرۆشتنی بەرملێک نەوت لەگەڵ چارەکی پێشوودا یەکدەگرێتەوەو لە دەوروبەری (35) دۆلاربووە. 🔹 کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە بریتی بووە لە (35 ملیۆن و 885 هەزار) دۆلار، تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (65 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، واتا کۆی ئەو نەوتەی لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2025) لەو دوو کێڵگەیە بەرهەم هاتووە (5 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل بووە. یەکەم؛ بەرهەمی کاری کۆمپانیای کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی لە چارەکی یەکەمی (2025) رۆژی (15/5/2025) کۆمپانیای کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی بەرهەمی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی (2025) ڕاگەیاند، لە هەموو ئەو ناوچانەی کاری تێدا دەکات و بەپێی ڕاگەیەندراوەکە؛ قازانجی کارکردنی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی 2025ی بە بڕی (28 ملیۆن) دۆلار ڕاگەیاند، لەسەر داهاتی (188 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بەرهەمهێنانی گشتی لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کە کۆمپانیای (DNO) پشکی (75%)ی تێدا هەیە، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و داخستنی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان لە مانگی ئازاری (2023)ەوە تاڕادەیەکی زۆر کەوتووەتەوە سەر پێ. بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی كۆمپانیاكە، لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە لە چارەکی یەکەمی (2025) بە ڕێژەی (11%) بەرهەم زیادی کردووە، بەراورد بە چارەکی پێشتر، بەجۆرێک تێکرای بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی تاوکێ بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرميل نەوتی خاوی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2024) بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (74 هەزار و 143) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ کێڵگەی تاوکێ بە (29 هەزار و 304) بەرمیل و کێڵگەی فیشخابور بە (52 هەزار و 778) بەرمیل بەشدار بووە لە کۆی بەرهەم، لە کاتێکدا هەمان ئەو کێڵگانە لە چارەکی چوارەمی (2024) تاوکێ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی (27 هەزار و 864) بەرمیل بووەو فیشخابور بەرهەمی ڕۆژانەی (46 هەزار و 279) بەرمیل نەوتی خاو بووە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە، پشکی کۆمپانیای DNO لە بەرهەمهێنانی نەوت لە تێرمیناڵی فیشخابور بە کڕیارە ناوخۆییەکان بە نرخی (35) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک فرۆشراوەو پارەی پێشوەختە وەرگیراوە. دووەم؛ بەرهەمی کاری کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی لە کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) لە چارەکی یەکەمی (2025) بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی: لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات، بە تایبەتیش کێڵگەی نەوتی تاوکێ لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)دا،  تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە گەیشتووە بە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمە لە کاتێکدایە ئاستی تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە لە چارەکی چوارەمی ساڵی (2024)دا (71 هەزار و 140) بەرمیل بووە، بەم پێیەش بە نزیکەی (11%) و بە بڕی (7 هەزار و 941) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەرهەمهێنان زیادی کردووە. هەر بەپێی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیاکە نرخی فرۆشتنی بەرملێک نەوت لە چارەکی یەکەمی (2025) لەگەڵ چارەکی پێشوودا یەکدەگرێتەوە لە دەوروبەری 35 دۆلاربووە. سێیەم؛ بەرهەمی کاری کۆمپانیای شاماران لە کێڵگەکانی (سەرسەنگ و ئەتروش) لە چارەکی یەکەمی (2025) بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی: لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)دا، داهاتی گشتی کۆمپانیاکە بریتی بووە لە (35 ملیۆن و 885 هەزار) دۆلار، لە کاتێکدا لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) داهاتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 588 هەزار) دۆلار بووە، بەم پێیە داهاتەکەی بڕی (13 ملیۆن و 297 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (59%) زیادی کردووە. کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی کە پشکی لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش) هەیە، ڕاگەیاندووە؛ تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (65 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکان (57 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان بەتێکڕای ڕۆژانە (7 هەزار 800) بەرمیل بە ڕێژەی (13.6%) زیادی کردووە. بە مانایەکی دیکە، کۆی ئەو نەوتەی لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2025) لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ بەرهەم هاتووە (5 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل بووە، لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوودا کۆی بەرهەمی هەردوو کێڵگەکە (5 ملیۆن و 162 هەزار) بەرمیل نەوت بووە. کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی ئەوەشی ڕاگەیاندووە، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) (وەک لە خشتەی هاوپێچدا هاتووە) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (29 هەزار و 900) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بەڵام بەرهەمی کێڵگەکە لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا (37 هەزار و 400) بەرمیل نەوت ڕۆژانە بەرهەم هێنراوە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە بە ڕێژەی (20%) و بڕی (7 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە پاشەکشەی کردووە. بەڵام بە گوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیاکە لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، بە تێکڕای کاری رۆژانە (35 هەزار 300) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە کاتێکدا هەمان ماوەی ساڵی (2024)دا تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە (20 هەزار) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە بەتێکڕای ڕۆژانە (15 هەزار و 300) بەرمیل بە ڕێژەی (76.5%) زیادی کردووە. خشتە سەرچاوەکان؛ -    DNO Reports Solid First Quarter Results; Prepares Deeper Dive into Norwegian Waters; https://ml-eu.globenewswire.com/Resource/Download/8c72109a-67b9-457d-938c-2ad1a6c0f555 -    Genel Energy PLC: Trading and operations update Q1 2025, 08-May-2025; https://irpages2.eqs.com/websites/genel/English/1720/uk-news.html?airportNewsID=6cf9b1a0-55fb-43d9-ab8c-7bf34a93db2b -    ShaMaran Reports First Quarter 2025 Results, May 7, 2025; https://mma.prnewswire.com/media/2681745/ShaMaran_Petroleum_Corp__ShaMaran_Reports_First_Quarter_2025_Res.pdf  

 درەو: یەكێتی بەڕەسمی داوای پۆستی سەرۆكی هەرێم و وەزیری ناوخۆ و سامانەسروشتییەكانی كردووەو لەبەرامبەر داواكارییەكانی پارتی كە لە كۆبوونەوەی پێشتر پشكەكانی خۆی خستبووە بەردەم یەكێتی و سەرۆكی هەرێم و وەزیری ناوخۆی بۆخۆی دیاری كردبوو. لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی نێوان وەفدی دانوستانكاری پارتی و یەكێتی یەكێتی لیستی پۆستەكانی لە كابینەی دەیەمی حكومەت رادەستی پارتی كرد: •    پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمان •    پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت •    پۆستی وەزیری ناوخۆ •    پۆستی وەزیری سامانەسروشتییەكان •    پۆستی وەزیری شارەوانی •    پۆستی وەزیری تەندروستی •    پۆستی وەزیری كشتوكاڵ واتا یەكێتی پێی باشە پارتی پۆستی سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی پەرلەمانی جێگری سەرۆكی هەرێمی لابێت و پۆستی سەرۆكی هەرێم و جێگرانی پەرلەمان و حكومەت لای یەكێتی بێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پارتی لە كۆبوونەوەكەی دوكان لیستی پۆستەكانی لە كابینەی داهاتوو خستووەتەڕو: •    پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان •    پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمان •    پۆستی وەزی ناوخۆ •    پۆستی وەزیری كارەبا •    پۆستی وەزیری سامانەسروشتییەكان •    پۆستی وەزیری پەروەردە •    پۆستی وەزیری كشتوكاڵ •    پۆستی وەزیری ئەوقاف پارتی پێی باشە یەكێتی پۆستەكانی (سەرۆكی پەرلەمان، جێگری سەرۆكی هەرێم، جێگری سەرۆكی حكومەت و هەشت وەزارەت وەربگرێت جگە لە وەزارەتەكان ناوخۆ، كارەبا، پەروەردەو تەندروستی) ئێستا پارتی و یەكێتی لیستی داواكارییەكانیان بۆ پۆستەكان خستووەتە بەردەستی یەكتر و لەمەودوا گفتوگۆی جدی لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان لە نێوانیاندا دەستپێدەكات. لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان (812 هەزارو 794 ) دەنگ و (39) كورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، یەكێتی (409 هەزارو 548 ) دەنگ و (23) كورسی بەدەستهێنا.   پۆستە باڵاكانی هەرێمی كوردستان   -    سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان -    جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان -    سكرتێری پەرلەمانی كوردستان   -    سەرۆكی هەرێمی كوردستان -    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان -    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان  سەرۆكی حكومەت -    جێگری سەرۆكی حكومەت -    وەزیری ناوخۆ -    وەزیری داد -    وەزیری پێشمەرگە -    وەزیری دارایی -    وەزیری تەندروستی -    وەزیری پەروەردە -    وەزیری ئاوەدانكردنەوە -    وەزیری شارەوانی -    وەزیری خوێندنی باڵا -    وەزیری پلاندانان -    وەزیری رۆشنبیری -    وەزیری كاروكاروباری كۆمەڵایەتی -    وەزیری گواستنەوە -    وەزیری ئەوقاف -    وەزیری كارەبا -    وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان -    وەزیری هەرێم بۆكاروباری پێكهاتەكان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران -    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران

  درەو: یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەرێگەی مەڵبەند و مەكتەبەكانیەوە سەرقاڵی یەكلاكردنەوەی كاندیدەكانیەتی بۆ پەرلەمانی عێراق، هەفتەی داهاتوو دەرگای تۆماركردنی لیستی كاندیدی حزبی و سەربەخۆكان دەكرێتەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە لە 11/11/2025 بەڕێوەبچێت، لەناو یەكێتی باس لە دانانی چەند كەسێك دەكرێت بۆ كاندیدی پەرلەمانی عێراق: •    د. بڕیار رەشید •    د. نەرمین مەعروف    •    ئاسۆس عەلی •    كاروان یاروەیس •    سەرتیپ عەلی    •    رێزان شێخ دلێر •        شێخە مامەند ئاغا •    بێستون سابوراوەیی •        سروە محەمەد    •    چنار هاوسەری حسێن مەنسور   •    غەریب ئەحمەد   •    مامۆستا بەدرییە حسێن •    هەڵۆ پێنجوینی •    جەبار یاوەر -     -   سۆزان مەنسور لە سنوری (خانەنەقین) - هەرێم كەمال ئاغا لە سنوری بازنەی (هەولێر) - ئارێز عەبدوڵا لە سنوری بازنەی (هەولێر) - دیلان غەفور لە سنوری بازنەی (كەركوك) - شیلان فەتحی لە سنوری بازنەی (كەركوك) - رەوەند مەلا مەحمود لە سنوری بازنەی (كەركوك) -  حاكم ئەڵماس لە سنوری بازنەی (كەركوك) - مەلا كەریم لە سنوری بازنەی(سەڵاحەدین) ئەمە لە كاتێكدایە بە فەرمانی فەرمانی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی، سەرپەرشتیاری ناوچەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دیاریكران، فەرمانەكە لە رۆژی 19/4/2025 دەرچووە بە واژۆی بافڵ تاڵەبانی بۆ سەرپەرشتیاری ناوچەكانی هەڵبژاردن دەرچووە بەم شێوەیە: •    قوباد تاڵەبانی بۆ سەرپەرشتیاری هەولێر •    رەفعەت عەبدوڵا بۆ سەرپەرشتیاری سلێمانی •    ئاسۆ مامەند بۆ سەرپەرشتیاری كەركوك •    شێخ ئەحمەد نۆكان بۆ سەرپەرشتیاری گەرمیان •    حەمەسور دووشیوانی بۆ سەرپەرشتیاری دهۆك •    د. میران محەمەد بۆ سەرپەرشتیاری راپەڕین •    وەهاب هەڵەبجەیی بۆ سەرپەرشتیاری هەڵەبجە •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە لە 10ی تشرینی یەكەمی 2021 بەرێوەچوو خاوەنی (18) كورسیە، (2) كورسی لە هەولێر، (3) كورسی لە كەركوك، (2) لە موسڵ، (1) لە سەڵاحەدین، (1) لە دیالە، (8) لە سلێمانی و (1) كورسی لە دهۆك). •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 بەرێوەچوو خاوەنی (23) كورسیە، (6) كورسی لە هەولێر، (15) لە سلێمانی، دهۆك (1) كورسی، هەڵەبجە (1) كورسی.    

درەو: حزبەكان لەناو خۆیاندا لە هەوڵی یەكلاكردنەوەی كاندیدەكانیانن بۆ پەرلەمانی عێراق هەفتەی داهاتوو دەرگای تۆماركردنی كاندیدەكان دەگرێتەوە، لەناو یەكگرتووی ئیسلامی كوردستاندا ناوی چەند كەسێك دێت وەك كاندیدی بۆ پەرلەمانی عێراق. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە بازنەی سلێمانی چەند كەسێك كاندید دەكات لەوانە: -    د. عومەر محەمەد -    د. موسەنا ئەمین -    د. شێركۆ جەودەت -    د. رەئوف كەریم -    دارا سێكانیانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە ئێستادا چوار پەرلەمانتاری هەیە لە پەرلەمانی عێراق كە (2)یان لە بازنەی سلێمانی و (2)یان لە بازنەی دهۆكن و بۆ پەرلەمانی كوردستانیش (7) پەرلەمانتاری هەیە (3) پەرلەمانتاری لە بازنەی سلێمانی و (1) پەرلەمانتاری لە بازنەی هەولێرو (2) پەرلەمانتار لە بازنەی دهۆك و (1) پەرلەمانتار لە بازنەی هەڵەبجە. -    یەكگرتوو لە هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری 2024ی پەرلەمانی كوردستان (117 هەزارو 444) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    یەكگرتوو لە هەڵبژاردنی 10ی تشرینی یەكەمی 2021ی پەرلەمانی عێراق (108 هەزارو 10) دەنگی بەدەستهێنابوو.   -        

شیكاری: درەو 🔻 هەرێمی کوردستان نزیکەی 18 ساڵە دەستی بە وەبەرهێنان کردووە لە کەرتی گازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە، بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە حکومەتی هەرێم دەیەوێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 🔹 پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 🔹 پلان هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە گاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 🔹 ڕەنگە هەرێم بۆ وەبازاڕخستنی گازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە. سەرەتا لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە پرسی وزەو نەوت و گاز، پانتاییەکی گەورەی لە سیاسەتی ئابوری و بازرگانی سیاسی و دیبلۆماسی هەرێمی کوردستان داگیرکردووە، بەتایبەتیش لە دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ کە دەرفەتی گەورەی بۆ هەرێمی کوردستان ڕەخساند پەرە بە کەرتی وزە بدات و لە ساڵی ٢٠٠٦ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دامەزراند و لە ساڵی ٢٠٠٧ یاسای نەوت و گازی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچواند. بەڵام کەرتی وزە بەردەوام بەشێک بووە لە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێی یاسایی و دەستوری و سیاسی و ئابوری نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ. چونکە نەوت و گاز وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی و گرنگ پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی بایەخی گەورەی هەیە بۆ دەوڵەتان بە گشتی و عێراق و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، چونکە عێراق و هەرێمی کوردستان خاوەن ئابورییەکی کرێخۆرن (اقتصاد الریعي) و زیاتر (90%) ئابورییەکەیان پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت. هەرێمی کوردستان سەرەڕای تێبینی و پرسیارە بەردەوامەکان لەسەر پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەکەی، بەڵام توانیویەتی لە ماوەکی کەمدا قۆناغێکی گەورە ببرێت لە کەرتی وزەدا و بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا، کە توانی لە ڕووی یاساییەوە پێش ناوەند بکەوێت و لە ساڵی 2007 لە پەرلەمەنی کوردستان یاسای نەوت گاز تێپەڕێنێت و بە دوایشیدا کۆمەڵێک گرێبەستی گەورە ئەنجام بدات لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا کە دیارترینیان (شیفرۆن، ئکسۆن مۆبێل، تۆتاڵ، ڕۆس نەفت و گەنەڵ ئینێرجی ...) ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کوردستان جێ دڵخۆشی نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی، چونکە حکومەتی ناوەند وەک سەپاندنی ئیرادەی هەرێم بەسەر خۆیدا دەیبینی وهەرێمی تۆمەتبار دەکرد بە سەرپێچی دەستوری و یاسایی و چەندین هەنگاوی توندیشی بەرامبەر هەرێم گرتەبەر لەڕووی یاساییەوە تا گەیشت بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان، لە دواین هەوڵی حکومەتی عێراقیشدا، دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس رۆژی 23/3/2023 لە بەرژەوەندی حكومەتی عێراق و دژی بەرژەوەندییەكانی هەرێم تایبەت بە دۆسیەی فرۆشتنی نەوت سکاڵایەکی حکومەتی عێراقی یەکلاکردەوە. كە عێراق لە دژی توركیا تۆماریكردبوو، بەهۆی پێشێلكردنی بڕگەكانی ڕێككەوتنی بۆری عێراق و توركیا كە لە ساڵی (1973) واژۆكراوە، كە تێیدا هاتووە، حكومەتی توركیا دەبێت پابەندی ڕێنماییەكانی عێراقی بێت سەبارەت بە گواستنەوەی نەوتی خاو كە لە عێراقەوە هەناردە دەكرێت بۆ سەرجەم ناوەندەكانی هەڵگرتن و گواستنەوەی و وێستگەی كۆتایی. هەر ئەم بڕیارەش بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، تا ئێستاش لەبارەی چۆنییەتی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، نەگەیشتوون بە ڕێککەوتنێکی بنج بڕ بۆ دەسکردن بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان. بەڵام هەر چۆنێک بێت، ئەوە ڕوون بووەتەوە کە جارێکی دیکە دۆخەکە ناگەڕێتەوە پێش بڕیارەکەی دادگای پاریس و حکومەتی هەرێمی کوردتان ناتوانێت بە شێوەی سەربەخۆ نەوتی هەرێم هەناردەبکاتەوە. سەرباری ئەوەی مشتومڕەکانی دۆسیەی نەوتی هەرێم تا ئێستا یەکلا نەبووەتەوە، رۆژی (19/5/2025) میدیاکان ئەوەیان ئاشکرا کرد، کە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە واشنتۆنەو سەرقاڵی واژۆكردنی دوو رێككەوتننامەیە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان تایبەت بە نەوت و گاز لە سنوری سلێمانی و گەرمیان. سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە نوسینێكدا لە تۆڕای کۆمەڵایەتی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources  واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن. رێككەوتنەکە لەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (كوردە میرو تۆپخانە)ی گەرمیان و (میران) بازیانە، هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی (ئێچ کەی ئێن ئینێرجی) و (وێستێرن زاگرۆس)، بە جیا دوو ڕێککەوتننامەیان لە بواری پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ دەکەن بەجۆرێك: بە گوێرەی دەقی راگەیێندراوەکە  وەبەرهێنەری ئەمریکی HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس، (میران ئینێرجی) بۆ پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گازی گەورە لە کوردستان دادەمەزرێنن. کۆمپانیای HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس شانازی دەکەن بە راگەیاندنی واژۆکردنی رێککەوتننامەیەکی مەرجی پابەندکەر لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی گازی میران لە رێگەی پڕۆژە هاوبەشە تازە پێکهێنراوەکەیان کە میران ئینێرجییە. کێڵگەی گازی میران دەتوانێت یەدەگێکی خەمڵێندراوی (8 تریلیۆن) پێ سێجای ستانداردی گازی سرووشتیی شیاوی دەرهێنانی هەبێت. ئەم رێککەوتنامەیە رێگە خۆش دەکات بۆ پەرەپێدانی قۆناغ بە قۆناغی کێڵگەکە، لەگەڵ ئەگەری بەدەستهێنانی زیاتر لە (40 ملیار) دۆلار بەهای درێژخایەن.  رەسل فریمەن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری HKN ئینێرجی دەڵێت: "ئەم رێککەوتنامەیە وەرچەرخانێکی گرنگە نەوەک تەنیا بۆ کۆمپانیاکانمان، بەڵکو بۆ داهاتووی وزەی هەرێمی کوردستانیش. ئێمە لە رێگەی میران ئینێرجییەوە هێزی HKN و ئۆنێکس بۆ پەرەپێدانی بەرپرسانەی یەکێک لە ستراتیژیترین سەرچاوەکانی گازی هەرێمی کوردستان تێکەڵ دەکەین." پەرەپێدانەکە بە قۆناغ جێبەجێ دەکرێت، بەرهەمهێنانی گازیش پلانی بۆ دانراوە بۆ دابینکردنی نێوخۆیی، پشتیوانیکردنی پێداویستییەکانی وزەی هەرێمی و گەشەی ئابووری درێژخایەن و داواکاریی ئەگەریی ناوچە فراوانەکە. یەدەگە گەورەکانی میران کلیلی بەشداریکردن دەبن لە ئاسایشی وزەی درێژخایەنی هەرێمەکە. ئەم دەستپێشخەرییە جەخت لەسەر هاوکاریی بەهێزی نێوان وەبەرهێنەرانی ئەمریکی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کردنەوەی توانای وزەی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە. دەقی ڕاگەیەندراوەکە     لە کاردانەوەی ئەوەدا، وەزارەتی نەوتی عێراق رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات. لە دەقی ڕونکردنەوەکەدا هاتووە؛ هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون. وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی گازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. بایەخی گازی سروشتی لە جیهاندا گازی سروشتی بایەخێکی تایبەتی هەیە بۆ وڵاتان بەگشتی و وڵاتە خاوەن پیشەسازییەکان بە تایبەتی، چونکە گازی سروشتی خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی گرنگەو بووە بە پێداویستی ڕۆژانەی مرۆڤ. جگە لەوەی لە پیشەسازییە گەورە پترۆ کیمیاییەکاندا ڕۆڵی گەورە دەبینێت، بەپێچەوانەی نەوت و غەڵوز، هیچ پاشەڕۆیەکی لێ بەجێ نامێنێت و ژینگەو سروشت بە پاکی دەهێڵیتەوە، سەرچاوەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی وزەی کارەباشە، وڵاتانی خاوەن پیشەسازی ئۆمبێلیش لە هەوڵدان لە داهاتوودا جێگەی بەنزینی پێ بگرنەوە (جا ڕاستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئۆتۆمیبێلی کارەباییەوە)، سەرەڕای ئەوانەش گاز بووە بە پێداویستییەکی سەرەکی ماڵان بۆ گەرمکردنەوە و چێشت لێنان و پڕکردنەوەی زۆر پێداویستی تر. بەڵام لەبەر ئەوەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەرەوەرانە دابەش نەبووە (بڕوانە چارتی ژمارە (١) کە بە پێی ماڵپەڕی گلۆباڵ فایەر پاوەر ڕێزبەندی (10) وڵاتی خاوەن گەورەترین یەدەگی گازی سروشتی سەلمێندراو لە جیهاندا بۆ ساڵی (2025)/  بە مەتر سێجا نیشان دەدات) لە ڕوی جوگرافییەوە، بەشێک لەو وڵاتانەشی خۆیان خاوەنی گازی سروشتین پێداویستییە ناوخۆییەکانی خۆیان پڕ ناکاتەوەو ناچارن لە دەرەوە هاوردەی بکەن، بۆیە دەبینین خواستێکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان لەسەر گازی سروشتییە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەو خواستە لە زیادبووندایە. (بڕوانە چارتی ژمارە (٢) کە بە پێی ماڵپەڕی گلۆباڵ فایەر پاوەر ڕێزبەندی (10) وڵاتی خاوەن گەورەترین بەکاربەری غازی لە جیهاندا بۆ ساڵی (2025)/  بە مەتر سێجا نیشان دەدات). چارتی ژمارە (١) چارتی ژمارە (٢) یەدەگی  گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەى تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی.  بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی گازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی گازی جیهانە، یەدەگی گازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی گازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو گازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   چارتی ژمارە (3) هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا گازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا گازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە. ئەم ڕێژەیە لە یەدەگی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە گازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی گازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا گازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی گازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی گازی هەرێمی کوردستانی عێراق ۲٥ تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی گازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە ۲۰۰ تریلیۆن پێ سێجا. هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی گاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە. هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی گازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە گازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە 45 ملیار بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن 5.7 ترلیۆن مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. بایەخی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی گازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا گاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: ٤.٤ تریلیۆن گازی سروشتی، ۱۳٦ ملیۆن بەرمیل کۆنسێندەیت، ۱۳.۳ ملیۆن تەن گازی شل(گازی ماڵان) و ۱٨ ملیۆن بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا گاز و کریسنت پتڕۆڵییەم ۱٨۰ کیلۆمەتر بۆڕییان بنیادنا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی گازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم گازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە. لە ئێستادا هێڵێكی بۆری 176 كیلۆمەتری، گاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری 50 كیلۆمەتری گازیش لە كێڵگەی سيمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە گاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری گازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی گاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی ١٥ ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی گازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە حکومەتی هەرێم دەیەوێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە گاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    ڕەنگە بۆ وەبازاڕخستنی گازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی گازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە ١٠ وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی گازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە ٣٠ ملیۆن مەتری سێجا گاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات. ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە.   سەرچاوەکان 1.    درەو میدیا؛ مەسرور بارزانی لە واشنتۆن رێككەوتن لەسەر كێڵگەی تۆپخانەو كوردەمیر دەكات، 19/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16858 2.    درەو میدیا؛ هەرێمی كوردستان دوو رێككەوتننامە لەگەڵ واشنتۆن دەكات، 19/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16860 3.    درەو میدیا؛ وەزارەتی نەوت گرێبەستەكانی مەسرور بارزانی رەتدەكاتەوە، 20/5/2025؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16866 4.    دانا نەقی، گازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 5.    هونەر عەلی، گازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 6.    کاوە ڕیشێنى، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 7.    د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf 8.    Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf 9.    Global Fire power, Natural Gas Consumption by Country (2025); https://www.globalfirepower.com/natural-gas-consumption-by-country.php 10.    Global Fire power, Proven Natural Gas Reserves by Country (2025); https://www.globalfirepower.com/proven-natural-gas-reserves-by-country.php      

(درەو): وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە رونكردنەوەیەكدا وەڵامی وەزارەتی نەوتی عێراقی دایەوە سەبارەت بە گرێبەستەكانی مەسرور بارزانی لە ئەمریكا لەبواری وزەدا، سامانە سروشتییەكان بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دان بە كرۆكی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتدا دەنێت سەبارەت بەوەی "ئەو گرێبەستانەی لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە ئیمزا كراون نایاسایین"، بۆیە سامانە سروشتییەكان دەڵێ" ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ ئەو دوو كۆمپانیایەدا كراوە گرێبەستی نوێ نین و هی چەندین ساڵ لەمەوپێشن". ڕوونکردنەوەیەک لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە   حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا جەخت لە هەموو ماف و دەسەڵاتە دەستورییەکانی خۆی دەکاتەوە وەک قەوارەیەکی فیدراڵی لە چوارچێوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە بە ڕوونی ماف و تایبەتمەندییەکانی هەرێمی کوردستانی دەستنیشانکردووە، لە هەمانکاتدا دووپاتی دەکەینەوە کە ئەو دوو ڕێککەوتننامەیەی وەزارەتەکەمان لەگەڵ هەردوو کۆمپانیای ئەمەریکی HKN و WesternZagrosکردوویەتی، ڕێککەوتننامەو گرێبەستی نوێ نین بەڵکو پێش چەندین ساڵە هەن و دادگاکانی عێراقیش دانی بە یاسایی و ڕەواییان دا ناوەو هیچ کێشەیەکی یاساییان نییە و تەنیا کۆمپانیای ئەنجامدەری گرێبەستەکان گۆڕاون لە چوارچێوەی ڕێکارە یاسایی وگرێبەستییەکانی هاتوو لە ڕێکەوتننامەکان و هەردوو کۆمپانیا ئەمەریکییەکەش، چەندین ساڵە پەرە بە وەبەرهێنان دەدەن لە بواری نەوت وگاز و لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی هەرێمی کوردستانن و وەبەرهێنەری نوێ نین.  ئامانج لەو ڕێککەوتننامە و  گرێبەستانەش، پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆییە لە ڕێگای زیادکردنی بەرهەمی گازی سروشتیی بۆ دابینکردنی سووتەمەنی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا بە ئامانجی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریی کارەبای بەردەوام بۆ هەموو ناوچەکانی عێراق .    وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی  حکومەتی هەرێمی کوردستان  2025/5/20 وەزارەتی نەوتی عێراق ئەمڕۆ رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات.  دەقی راگەیەندراوەكە:  هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون.  وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی غازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، لە نوسینێكدا لە سەكۆی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق رونكردنەوەیەكی لەبارەی ئەو گرێبەستانە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا لە بواری وزەدا ئیمزای كردو گریبەستەكان بە "پوچەڵ" ناودەبات.  دەقی راگەیەندراوەكە:  هەندێک لە ماڵپەڕەکان هەواڵێکیان بڵاوکردەوە کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووەو (رێککەوتنی نوێی وزە بە بەهای دەیان ملیار دۆلار) لەخۆدەگرێت. وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەیەوێت ڕوونکردنەوەی خۆی لەبارەی ڕێکارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گرێبەستکردن بۆ وەبەرهێنانی کێڵگەی (میران)و کێڵگەی (تۆپخانە-کوردمیر) لە پارێزگای سلێمانی ڕوون بکاتەوە، بەو پێیەی ئەم ڕێکارانە پێشێلکردنی ئەو بڕیارانەیە کە لەلایەن دادگای پێداچوونەوەی فیدراڵییەوە دەرچوون، کە ئاماژەی بە نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانە کردووە لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (59/ فیدراڵی 2012و یەكخراوەكەی 110/ فیدراڵی 2019) ئیمزا كراون.  وەزارەت ئاماژە بەوە دەکات، سەرەڕای پێویستیی عێراق بۆ زۆركردنی وەبەرهێنانی غازو دابینکردنی خواستی ناوخۆیی بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا، ئەو رێوشوێنانەی حکومەتی هەرێم گرتوویەتیەبەر، پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسای عێراقەو سامانی نەوت هی هەموو عێراقییەکانەو هەر وەبەرهێنانێک لەم سامانەدا دەبێت لە ڕێگەی حکومەتی فیدراڵیەوە ئەنجام بدرێت. بەم پێیە وەزارەت بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پووچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستانە دووپاتدەکاتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، لە نوسینێكدا لە سەكۆی " ئێكس" رایگەیاند، قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکانی کوردستان و ئەمریکا دەستپێدەکات کە دوو گرێبەستی چەند ملیار دۆلاری لەگەڵ کۆمپانیای HKN Energy و Western Zagros Resources واژۆ دەکەین، ئەم گرێبەستانە دەبێتە هۆی دابینكردنی وزە ملیۆنان کەس و هەلی کار دەڕەخسێنێت و بناغەی ئابوری کوردستان بەهێزتر دەکەن.  

یادگار سدیق گەڵاڵی، سەرۆکی ڕێکخراوی ڕونبین بۆ شەفافیەتی پرۆسەکانی نەوت و گاز دوێنێ 19ی ئایاری 2025 لە واشنتۆن سەرۆک وەزیرانی حکومەتی کاربەڕێکەر لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەکان بەوەکالەت چەند گرێبەستێکی سترانیجیان واژۆ کردووە بە بواری وزەدا، جگەلە وەی وەکو خۆیان دەڵێن هیچ راوێژ و هەماههنگیان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ دا نەکردووە سەرەڕای چارەسەر نەبوونی کێشە کەڵەکەبووەکانی بواری نەوت و گاز لەگەڵ بەغدادا، بەڵام ئایا حکومەتی کار بەڕێکەری هەرێم( بەدەر لەوەی گرێبەستەکان باشن یان نا) مافی واژۆکردنی گرێبەستی  ستراتیجی هەیە؟ حکومەتی کاربەڕێکەر لە عێراق حکومەتێکی کاتییە کە دوای کۆتاییهاتنی ماوەی حکومەتی هەڵبژێردراو یان لێسەندنەوەی متمانە پێکدەهێنرێت.  ئەرکی سەرەکییەکەی بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانەی دەوڵەتە تا ئەو کاتەی حکومەتێکی نوێ پێکدەهێنرێت.  بەپێی دەستووری عێراق و یاسا پەیوەندیدارەکان، دەسەڵاتەکانی حکومەتی کاربەڕێکەر زۆر سنووردارە و بڕیاردانی ستراتیژی یان ئەنجامدانی ڕێککەوتن و گرێبەستی ستراتیژی لەخۆناگرێت. حکومەتی کاربەڕێکەر دەتوانێت بڕیاری بەپەلە بدات کە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانەوە هەیە، وەک پێدانی مووچە یان دڵنیابوون لە بەردەوامی خزمەتگوزارییە گشتیەکان. بەڵام ئەمانە ئەو گرێبەستە ستراتیژیانە ناگرێتەوە کە کاریگەرییان لەسەر ئابووری نیشتمانی یان ئاسایشی نیشتمانی هەبێت. چوارچێوەی یاسایی: حکومەتی کاربەڕێکەر بەپێی ماددەی (64) لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بەڕێوەدەچێت، کە تێیدا هاتووە، حکومەت بەردەوامە لە ئەنجامدانی ئەرکەکانی بەشێوەیەکی کاتی دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان یان کۆتایی هاتنی خولەکەی، بەڵام بەبێ ئەوەی دەسەڵاتە گەورەکانی یاسادانان یان جێبەجێکردن جێبەجێ بکات.  بەپێی لێکدانەوەکانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، حکومەتی کاربەڕێکەر مافی ئەوەی نییە ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی یان گرێبەستی ستراتیژی ئەنجامبدات، چونکە ئەو بڕیارانە پێویستیان بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە و لەدەرەوەی بازنەی "بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانە"یە.  ڕێککەوتنە ستراتیژییەکان: ڕێککەوتنە ستراتیژییەکان، وەک ئەوانەی پەیوەندییان بە ئاسایشی نیشتمانی، ئابووری، یان پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە، پێویستی بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی مادەی (61)ی دەستوور، کە دەسەڵاتی پەسەندکردنی پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بە پەرلەمان دەسپێردرێت.  ڕێککەوتنەکان دەبێت لە شێوەی پەیماننامەی دوو قۆڵیدا بن کە مافەکانی عێراق بپارێزن و دەبێت ملکەچی دەنگی پەرلەمان بێت؛ ئەگەرنا، لەوانەیە بە پووچەڵ هەژمار بکرێن ئەگەر لەلایەن حکومەتێکی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام بدرێت.  هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکان: شارەزایانی یاسایی، دەڵێن حکومەتی تازە هەڵبژێردراو مافی ئەوەی هەیە پێداچوونەوە و هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی ئەو گرێبەست و ڕێکەوتنانە بکات کە لەلایەن حکومەتی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام دەدرێن، بەتایبەتی ئەگەر بڕگەی سزا یان بەڵێنی درێژخایەن لەخۆ بگرێت. ئەمەش بەو مانایەیە کە هەر ڕێککەوتنێکی ستراتیژی کە لەلایەن حکومەتی کاربەڕێکەرەوە ئەنجام بدرێت، دەتوانێت لە دادگای فیدراڵیدا ڕووبەڕووی تەحەدای یاسایی ببێتەوە یان لەلایەن حکومەتی نوێیەوە هەڵبوەشێتەوە. بۆ نمونە لەساڵی ٢٠٢١ دا دوای ئەوەی حکومەتەکەی کازمی بوو بە حکومەتی کاربەڕێکەر  چەند بڕیارێکی دا بەڵام دادگای فیدراڵ  هەڵیوەشاندەوە. بەکورتی: حکوومەتی کاربەڕێکەر لە عێراق مافی ئەوەی نییە ڕێککەوتن و گرێبەستی ستراتیژی ئەنجام بدات، بەو پێیەی دەسەڵاتەکانی سنووردارە بە بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانە. هەر ڕێککەوتنێک کە لەم ماوەیەدا ئەنجام بدرێت، دەکرێت بە نایاسایی هەژمار بکرێت و لەلایەن حکومەتی نوێ یان پەرلەمانی نوێوە هەڵوەشێنرێتەوە یان بەتانە لێدانی لە دادگای فیدراڵ هەڵبوەشێنرێتەوە. ئایا بەتانە لێدان لەبەردەم دادگای ئیتحادی  لەم گرێبەستانەی بواری وزە  کە حکومەتی کاربەڕێکەر ( تصریف اعمال) واژۆی کردوون دەتوانرێت هەڵوەشێنرێنە وە؟

درەو: مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە واشنتۆنەو سەرقاڵی واژۆكردنی دوو رێككەوتننامەیە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان تایبەت بە نەوت و غاز لە سنوری سلێمانی و گەرمیان: یەكەم: هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و وێستێرن زاگرۆس بۆ كاركردن لە  بلۆکی هاوبەشی ( تۆپخانە-کوردمیر) سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز. مەزەندە دەکرێت پێنج ترلیۆن مەتری چوارگۆشە گاز و زیاتر لە 900 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاوی تێدا بێت. دووەم: کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و گرووپی ئینێکس  رێککەوتوون بە مەبەستی پەرەدان بە کێڵگەی گازی میران لە سنووری پارێزگای سلێمانی   دەقی راگەیێندراوەکە   وەبەرهێنەری ئەمریکی HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس، (میران ئینێرجی) بۆ پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گازی گەورە لە کوردستان دادەمەزرێنن . کۆمپانیای HKN ئینێرجی و گرووپی ئۆنێکس شانازی دەکەن بە راگەیاندنی واژۆکردنی رێککەوتننامەیەکی مەرجی پابەندکەر لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی گازی میران لە رێگەی پڕۆژە هاوبەشە تازە پێکهێنراوەکەیان کە میران ئینێرجییە.   کێڵگەی گازی میران دەتوانێت یەدەگێکی خەمڵێندراوی 8 تریلیۆن پێ سێجای ستانداردی گازی سرووشتیی شیاوی دەرهێنانی هەبێت. ئەم رێککەوتنامەیە رێگە خۆش دەکات بۆ پەرەپێدانی قۆناخ بە قۆناخی کێڵگەکە، لەگەڵ ئەگەری بەدەستهێنانی زیاتر لە 40 ملیار دۆلار بەهای درێژخایەن.   رەسل فریمەن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری HKN ئینێرجی دەڵێت: "ئەم رێککەوتنامەیە وەرچەرخانێکی گرنگە نەوەک تەنیا بۆ کۆمپانیاکانمان، بەڵکو بۆ داهاتووی وزەی هەرێمی کوردستانیش. ئێمە لە رێگەی میران ئینێرجییەوە هێزی HKN و ئۆنێکس بۆ پەرەپێدانی بەرپرسانەی یەکێک لە ستراتیژیترین سەرچاوەکانی گازی هەرێمی کوردستان تێکەڵ دەکەین."   پەرەپێدانەکە بە قۆناخ جێبەجێ دەکرێت، بەرهەمهێنانی گازیش پلانی بۆ دانراوە بۆ دابینکردنی نێوخۆیی، پشتیوانیکردنی پێداویستییەکانی وزەی هەرێمی و گەشەی ئابووری درێژخایەن و داواکاریی ئەگەریی ناوچە فراوانەکە. یەدەگە گەورەکانی میران کلیلی بەشداریکردن دەبن لە ئاسایشی وزەی درێژخایەنی هەرێمەکە. ئەم دەستپێشخەرییە جەخت لەسەر هاوکاریی بەهێزی نێوان وەبەرهێنەرانی ئەمریکی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کردنەوەی توانای وزەی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە.  

درەو: مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان، لە ڕێورەسمێکدا لە ژووری بازرگانیی ئەمەریکا لە واشنتن، رێككەوتن لەسەر هەردوو كێڵگەی نەوتی (كوردە میرو تۆپخانە)ی گەرمیان و (میران) بازیان دەكات،هەردوو کۆمپانیای نەوتی ئەمەریکی (ئێچ کەی ئێن ئینێرجی) و (وێستێرن زاگرۆس) ، بە جیا دوو ڕێککەوتننامە لە بواری پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ دەکەن بەجۆرێك: - کۆمپانیایەکی ئەمەریکی ئێچ کەی ئێن ئینێرجی ئەمریکی پەرە بە بلۆکی نەوتیی كوردەمیر دەدات نەوتی زیاترە، بلۆكی نەوتی (K 44) لە كێڵگەی نەوت‌و غازی (كوردەمیر) كە دەكەوێتە خوارو ناحیەی سەنگاو و باكوری قەزای كەلار. ە (3.6) ترلیۆن پێ سێجا غازی تێدایە.  - کۆمپانیای وێسترن زاگرۆس، کارکردنی لە بلۆکی نەوتیی تۆپخانە گرتووەتە دەست، بلۆكی نەوتی (K 39) كە دەكەوێتە كێڵگەی نەوتی (تۆپخانە) لە رۆژهەڵاتی ناحیەی قادركەرەم‌و ناوچەی جەبارە كە (7.8) ترلیۆن پێ سێجا غازی تێدایە. - کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی و گرووپی ئینێکس  رێککەوتننێكیان واژۆكردووە بە مەبەستی پەرەدان بە کێڵگەی گازی (میران لە سنووری بازیانی  پارێزگای سلێمانی دەبێت بلۆكی (كوردەمیر و تۆپخانە)  لەسەرەو لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر تۆماركرراوە، كۆمپانیای (دایناستی) كە خاوەنەكەی گەنجێكی كوردی خەڵكی شاری سلێمانی بوو بەناوی (هیوا ئاوات عەلی)، رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگای شاهانەی بەریتانیا لە لەندەن سكاڵایەكی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماركرد، داوای بڕی (ملیارێك‌و 600 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو لە حكومەتی هەرێم دەكرد‌، بەبەهانەی ئەوەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان زیانی بە كۆمپانیاكەی گەیاندووە. دوای سێ دانیشتن‌و گوێگرتن لە قسەی پارێزەرانی هەردوولا، دادگای لەندەن رۆژی 23ی نیسانی 2021، بە (54) لاپەڕە حوكمی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە دەركرد كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان تۆماریكرد بوو. دادوەری دادگای لەندەن كە ناوی (بوچەر)ە، ئەوكات وتی:" حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی بەغدادەوە سەروەری هەیە‌و دەتوانێت مامەڵە بە نەوت‌و غازەوە بكات، دادگای فیدراڵی یاخود حكومەتی عێراق دەتوانن ئەوە یەكلابكەنەوە ئایا سەروەریی مامەڵەكردنیان بە نەوت‌و غازەوە بە هەرێمی كوردستان داوە یاخود نا؟".     راپۆرتی تایبەت كوردەمیر.. خەونی غازو ناردنی كارەبا بۆ عێراق  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی سێهەم) ئەوەی گرنگە لەم بەشەدا جارێکی دیکە دووبارەی بکەمەوە ئەم راستییە سادەیەیە: پەنابردن بۆ خەباتی چەکداریی لە کوردستاندا کۆمەڵێک ھۆکاری سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و مێژوویی و ئایدیۆلۆژیی لەپشت بووە، کە مۆدێلێکی زۆر ترسناکی دەوڵەتی ھۆبزی لەناوچەکەدا دروست و ئاراستەی کردووە. لە پێش هەمووشیانەوە مەسەلەی بەکەمینەبوونە لەناو ئەو دەوڵەتە هۆبزیانەدا، نەک حەز و ویست و ئیرادەی موغامەرەچێتی ئەم یان ئەو گروپ و ئەم یان ئەو دەستە و پارتی سیاسیی ناسیۆنالیستیی و ناناسیۆنالیستی. پەیوەندیشی بە «بێمێشکیی» و «کەلەڕەقیی» گریمانکراوی میلەتی ئێمەشەوە نەبووە و نییە.  ئەوەیش کە وایکردوە سەردەمانێکی درێژ  خەباتی مەدەنیی نەتوانێت ببێت بە شێوازی سەرەکیی خەباتکردن لەم ناوچەیەدا، دیسانەوە پەیوەندییەکی ئۆرگانی بەو مۆدێلە ترسناکەی دەوڵەتەوە ھەیە کە باسمکرد. دەوڵەتێک ڕووبەرێکی گونجاو و ماقوڵی بۆ فۆرمە مەدەنییەکانی خەباتکردن نەهێشتۆتەوە و ئامادەش نەبووە دان بە هیچ کولتور و شوناس و گروپێکی ئەتنی و کۆمەڵایەتیدا بنێت لە دەرەوەی دیدگا و چاوەڕوانییە داخراوەکانی خۆیدا. ئەوەی پێمانوابێت کورد خۆی حەزی لە چەک و لە کردەی توندوتیژ بووە، یان بەکارھێنانی توندوتیژیی بەشێکە لە کولتور و عەقڵیەتی کورد، یان کورد بە پارە و بەخۆفرۆشتن شەڕی بۆ هێێزی دەرەکیی کردوە، خۆبەهەڵەدابردن و تێنەگەیشتنێکی ھێجگار خراپە لەو سەردەم و رۆژگارەی خەباتی چەکداریی دەکات بە شێوازی باڵادەستی خەباتکردن لە کوردستاندا. ئەگەر یەکێک لە خاڵە هەرە سەرەکییەکانی «مەسەلەی کورد» بریتیبێت لە هەوڵدان بۆ رێگرتن لە ئەگەری لەناوبردنی فیزیکییانە و تواندنەوەی کولتورییانەی کورد وەک میلەت، دەرکەوتێکی سەرەکییشی ویستی ڕێگرتن بێت لە سەرکەوتنی پرۆژەی تواندنەوەی کورد لە ڕێگای بە تورک و بە عەرەب و بە فارس کردنەوە، ئەوا ئەم پرۆژەی تواندنەوەیە لەمڕۆدا فەشەلێکی تەواو و هەمەلایەنی هێناوە و هیچ ئەگەرێکی سەپاندن و پیادەکردنی لەئارادا نییە و نەماوە. نەک تەنها کورد خۆی وەک کورد دەبینێت و مامەڵەدەکات، بەڵکو دونیای دەرەوەش، بە خودی ئەو دەوڵەتانەوە کە کورد لەناویاندا دەژی، بەهەمانشێوە دەیبینن. ئەوەی دوای مردنی ئەم پرۆژەی تواندنەوەیەش دێت، مەسەلەی دانپیانە. خاڵی سەرەکیی تەنها ئەوە نییە کورد بتوانێت وەک کورد بمێنێتەوە و نەبێت بە تورک و عەرەب و فارس، بەڵام ئەوەی کە پەویستە رووبدات مەسەلەی داننانی ئەو دەوڵەت و زۆرینە ئتەنییەی ناو ئەو دەوڵەتانەیە بە کوردبوونی کورددا. واتە مەسەلەکە تەنها مەسەلەی جەختکردن لەسەر خۆپاراستن نییە، بەڵکو پێداگرتنە لەسەر دامەزراندنی پەیوەندییەک لەناویدا دانپێدانان بە کوردبووندا وەک کردەیەکی سیاسیی ئامادەبێت. راستە خەباتی رزگاریخوازیی میلەتی ئێمە لەوەدا سەرنەکەوتوە «دەوەڵەتی نەتەوە» بۆ کورد، یان لەناو کوردستاندا وەک جۆرێک لە دانپیانانی جیهانی بە بوونی کورددا دروستبکات، راستیشە بەشی گەورەی هێزە سیاسییە دەسەڵتادارە کوردییەکان هێزی نابەرپرس و تاپۆکراون لەسەر کەسایەتی و خێزان و بنەماڵەی دیاریکراو، بەڵام هاوکات خەباتی درێژخایەنی میلەتی ئێمە ئەو دۆخەی دروستکردوە تیایدا سڕینەوەی کوردبوون و گۆڕینی بۆ شتی دیکەی جیاواز لە کوردبوون خۆی، لەمڕۆدا کردەیەکی مەحاڵ بێت. دۆخی ئێستا بەجۆرێکە کوردبوون تەنها هێما بۆ بوون و شوناسێکی ئەتنیی تایبەت ناکات، بەڵکو هێما بۆ کۆمەڵێک مافی سیاسیی و ئینسانیی  و کولتوریی و ئەتنیش دەکات، کە ئەو مافانە پێویستیان بە دانپیانان و قبووڵکردن هەیە. لە قۆناغی یەکەمدا کوردبوون لەوە رزگاری بووە بەزۆر بیگۆڕن بۆ شتێک یان جەوهەرێک، ناکۆک و نەگونجاو لەگەڵ دەرکەوتنەکانی خۆیدا. ئەوەی لە ئێستادا دەبێت رووبدات دانان و رێزگرتنە لەو شێواز و شوناسانەی `ئەم کوردبوونە دەیەوێت بە هۆیانەوە دەربکەوێت و بناسرێت. واتە ئەو پەیوەندییەی ئەمرۆکە کوردبوون بە خۆیەوە هەیەتی و بە بەردەوامیش دروستیدەکات، تەنها پەیوەندی بیرکردنەوە لە خۆپاراستن و مانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی دانپیانان و دروستکردنی پەیوەندییەکی کردەییە هەم بە خودی خۆیەوە و هەم بەوانیتریشەوە، کە تیایدا خۆی وەک پێگەیەکی دیاریکراو وەک بەشداربوویەکی خاوەن نرخ و بەرپرسیار، ببینێت و ئەزموون بکات. کوردبوون دەخوازێت وەک بوونێکی خاوەن ماف و دانپیانراو خۆی بناسێت و کەسانیتریش بە هەمان ئەو شێوەیە بیناسنەوە.   کۆتایهاتنی جەنگی سارد و لاوازبوون و دواتر کەوتنی ڕژێمەکەی سەدام حوسەین، گۆڕانەکانی ناو تورکیا لە دوای ساڵانی نەوەدەوە و هاتنەکایەی توانای خۆرێکخستنی سیاسیی فەرمی لەو وڵاتەدا، دۆخی سوریا لە پانزە ساڵی رابردوودا، سەرەتاکانی ھاتنە کایەی دۆخێکی سیاسیی نوێ لە ناوچەکەدا نیشانئەدات. پاراستن و گەورەکردنی ئەم دۆخە تازەیە یەکێک لە ئەرکە سیاسییە ھەرە سەرەکییەکانی میللەتی ئێمەیە. ئەم  دۆخە سیاسییە تازەیە لەمڕۆدا مەودای ئەوەی بە کورد بەخشیوە سەرۆکی عێراق کوردبێت، وەزیری دەرەوەی عێراق کوردبێت، هەرێمی کوردستان خاوەنی حکومەت و پەرلەمان و سەرۆکایەتی خۆی بێت. لە تورکیاشدا کورد لە پەرلەمانی تورکیادا ئامادەبێت، مەسەلەکەی لەناو ژیانی گشتیی دەولەتی تورکیادا ئامادەبێت، تەنانەت لە پەرلەمانی ئێرانیشدا بلۆکێکی کوردی بوونی ھەبێت و خەڵکی کوردستان خەبات بۆ پاراستن و مافی بەکارهێنانی زمان و مافی هەبوونی شوناسێکی سەربەخۆی کوردییان هەبێت. لە سوریاشدا مەسەلەی کورد لە هەموو کاتێک زیندووتر و چالاکتر و رێکخراوترە. ھەموو ئەم گۆڕانانە، ھەرچەندە ھەندێکیان بچووک و پەراوێزیی و لاوازیش بن، دەشێت لە زیاد لە روویەکیشەوە گۆڕانی کاتیی و ناجێگیرش بن، بەڵام پێویستە کاریان لەسەربکرێت و ئەگەر و سنوورەکانیان گەورەتر و فراوانتر بکرێتەوە. کوردانی هەر پارچەیەک لە پارچەکانی کوردستانیش، بە بڕ و رادەی جیاواز، خاوەنی چەندەها دەزگا و ئۆرگان و ناوەندی سیاسیی و کولتوریی و دیپلۆماسی تایبەتن بۆ نمایشکردن و پاراستنی شێوە تایبەتەکانی کوردبوونیان لە جیهاندا. دوای زیاد لە سەدەیەک لە خەباتکردن، کورد نە وەک فەلەستینییەکانی لێهاتوە بڕێکی گەورەی خاکەکەیان دۆراندبێت و لەناو خێمە و لە دۆخی پەناهەندەییدا بژین. نەک وەک ئەرمەنییەکانیش جیۆساید لەناویبردبن. بەپێچوانەوە کورد هەم لەسەر خاکەکەی خۆی دەژیی و هەم سەرەڕای هەموو ئەو تاوانە گەورانەی بەرامبەری کراوە، بە تاوانی جینۆسایدیشەوە، هەم ماوەتەوە و هەم گەشەیەکی بەرچاویشی کردوە، چ وەک ژمارە و چ وەک پەرەدان بە زمان و کولتور و نووسین و ئەدەبیات، چ وەک خاوەندارێتیکردنی بۆ دەیان و سەدان دەزگای کولتوریی و سیاسیی، هەم لەناو کوردستان خۆیدا و هەم لەناو ئەو ژمارە گەورەیەدا لە کۆچبەری کورد کە بە جیهاندا بڵاوبوونەتەوە.   ئەم گۆڕانکاریییانە وایکردوە کورد لە جیهانی ئەمڕۆدا خاوەنی ژێرخانێکی بەهێز و تایبەت بۆ پاراستنی فۆرمە جیاوازەکانی کوردبوونیش، بێت. بیر لەو ژمارە گەورەیە لە دەزگای چاپ و بڵوکردنەوە، کەناڵی تەلەفیزیۆنی ناوەکیی و دەرەکیی، رێکخراو و ئۆرگان و کۆر و کۆمەڵی ئەدەبیی و فەرهەنگیی، زانکۆ و پەیمانگا و گروپی ناو دونیای دیگیتالیی و هتد.. بکەرەوە، کە لە سێ دەیەی رابردوودا دروستکراون. زۆر بە دەگمەن نەبێت هیچ یەکەێک لەمانە تا ناوەراستی ساڵانی نەوەد بوونیان نەبووە. بێگومان کە ئەمە دەڵێم نامەوێت خوێنەر ئەو هەستەی لا درستببێت کوردبوون مەترسیی لەسەر نەماوە و فشار و پەلاماری لەسەر نییە. بە پێچەوانەوە مەترسیی و فشاری هەمووجۆر هەن و لەئارادان، دۆخی بەگژاچوونەوە و دوژمنایەتیکردنیش هەیە و لەئارادایە. خەونی کۆنترۆڵ و دیسپلین و سنووردارکردن هەن. ئەو خاڵەی دەمەّوێت بەرگریی لێبکەم ئەوەیە کە خەباتی چەکداریی ئامرازیی پاراستنی ئەم ژێڕخانە تایبەتە ناوەکیی و ناوچەیی و جیهانەییەی کوردبوون نییە. نەک هەر ئەمە بەڵکو خەباتی چەکدار دەتوانێت هەڕەشەبێت لەو ژێرخانە و هۆکارێک بێت بۆ پوکاندنەوە و وێرانکردنی.  بە بۆچوونی من خەباتی چەکداریی لەمڕۆدا لەعنەتێکی سیاسییە و لە کوردانی ھەموو پارچەکانی کوردستان دەکرێت. ئەگەر ئەم خەباتە لە قۆناغێکدا شەرعیەتی سیاسیی و ئەخلاقیی ھەبووبێت و ئامرازێک بووبێت نەک بۆ سەرکەوتن و بەلاداخستنی کێشەی کورد لە ڕووە سەربازییەکەیەوە، چونکە ئەمە بەردەوام لە مەحاڵ نزیکتربووە تا ئەگەرێکی سەربازیی ڕاستەقینە، بەڵکو شەرعیەتەکەی لەوەدابووە کە ئامرازێکی گرنگی دروستکردن و ناساندنی خودی مەسەلەی کورد بووە وەک مەسەلەیەکی سیاسیی لە ھەر پارچەیەک لە پارچەکاندا. ئێستا مەسەلەی کورد پێویستی بەو ناسین و بینینە نەماوە، چونکە بووە بە یەکێک لە مەسەلە سەرەکییەکانی ناوچەکە. بەڵام ئایا دوای وازهێنان لە خەباتی چەکداریی خەباتی سیاسیی و مەدەنی ئاسانە؟  بە بۆچوونی گرتنەبەری ڕێگا خەباتی سیاسیی و مەدەنیی ناچەکدارییانە کارێکی ئاسان نییە. لە دۆخی مەسەلەی کورددا بەدەستھێنانی مافەکان لەڕێگای سیاسیی و مەدەنییەوە لە خەباتی چەکدار قورستر و زەحمەتتر نەبێت، ئاسانتر نییە. ناشکرێت چاوەڕوانی ئەوە بین کێشەی سیاسی میلەتی ئێمە لە ماوەیەکی کورت و لە مەدوای یەک حکومەت یان تەنانەت چەند حکومەت و کابینیەکی کەمدا چارەسەربکرێت. میللەتی ئێمە لە نیوەی دووھەمی سەدەی نۆزدەھەمەوە میلەتێکە بێ دەسەڵاتێکی سیاسی سەربەخۆ. لەدوای جەنگی جیھانی یەکەم و ھەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیشەوە، پێگەکەی گۆڕاوە بۆ پێگەی کەمایەتییەکی ئەتنی. تەمەنی کێشەی سیاسیی میللەتی ئێمەش لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەشدا کە لەناویاندا دەژیی، بەقەد تەمەنی ئەو دەوڵەتانە خۆیانە. دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانە بەو سنوورە جوگرافیی و سیاسییانەی ئەمڕۆیانەوە، بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، بەناو وێرانکردنی ماف و خەون و چاوەڕوانییە سیاسییەکانی میلەتی ئێمەدا تێپەڕیوە. چارەسەری ئەم کێشانە پێویستی بەکات و توانا و حەوسەڵەی مێژوویی هەوڵدان و نەسرەوتن و دانبەخۆداگرتن و کۆڵنەدان و عەقڵانیبوونێکی بەردەوام هەیە. کێشەی میلەتی ئێمە لە سەدساڵی ساڵی ڕابردوودا بەجۆرێک ڕێکخراوە و مامەڵەکراوە تێیدا جەنگ و وێرانکاریی و کوشتن زۆر ئاساییتربووە لە کارکردن بۆ ئاشتیی و پێکەوەژیان و ھێمنیی. کۆمەڵگای ئێمە لەزۆر رووەوە لە دۆخێکی سروشتیی ھۆبزیانەدا ژیاوە کە دۆخی شەڕ و ململانێ و پێکدادانێکی بەردەوام و خوێناویی بووە. تراژیدیای سەرەکیی ئەم دۆخەش لەوەدایە میلەتی ئێمە لایەنی لاوازی ناو ئەو ھاوکێشە ھۆبزییە خوێناوییە بووە کە دروستبووە و تا ئێستاش لایەنی لاوازی ناو ئەو ھاوکێشەیەیە. ئەوەی ئێمە لە ئێستادا و لەو ناوچەیەدا و لەناو ئەو دەوڵەتانەدا چاوەڕوانی ئەوەبین لە دۆخی ھارمۆنی و هێمنیدا بژین و پەیوەندیمان لەگەڵ میللەتە دراوسێکانمان و نوێنەر سیاسیی و سەربازییەکانیاندا پەیوەندییەکی ئاسایی بێناکۆکیی و بێ کێشە و بێ ململانێ بێت، جگە لە وەھمێکی سیاسیی و  ئایدیۆلۆژیی زیاتر نییە. رێگایەکی دوور لە پێش میلەتی ئێمەیەوەیە، بەڵام پێویستە رێگایەک بێت بە بێ چەک. ھونەری سیاسەتکردن لە کوردستاندا لەوەدایە نەھێڵیت ناکۆکییەکان بگەنە ئاستی پەنابردنەوە بۆ چەک و چوونەوە شاخ و دروستبوونەوەی دونیایەک پڕ لە شەڕ و خوێن و وێرانکردن. ھۆشیاریی سیاسیی لە کۆمەڵگای ئێمەدا پێویستە بەردەوام لە دۆخی ئامادەباشیدابێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو کێشە و زەحمەتی و ململانێیانەی کە لە ئایندەدا ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، بەڵام بێ بیرکردنەوە لە ھەڵگرتنەوەی چەک و چوونەوە شاخ. یەکێک لە ئەرکە سیاسیی و ئەخلاقییەکانی میللەتی ئێمە لەم ناوچەیەدا ئەوەیە ناوچەکە لە کولتوریی شەڕ و جەنگ و تفەنگ و خوێن پاکبکاتەوە. ئەمەش ئەرکێکە چەندان لە خەباتی چەکداریی قورستر و سەختترنەبێت، ئاسانتر نییە. جگە لەمە خەباتی سیاسیی و مەدەنی پێویستییەکی بنیچینەیشی بەدەسکاریکردن و سەرلەنوێ دروستکردنەوە و داهێنانی خود خۆیشیەوە هەیە. خەباتی مەدەنی چەندە رووی لە دونیای دەرەوەیە و هەوڵی گۆڕینی ئەدات هێندە و بگرە زیاتریش رووی لە دونیای ناوەوەیە و دەبێت ئەو بکەرە سیاسییەش بگۆڕێت کە هەڵگری ئەم پرۆژەیەیە. چەندە پێویستی بە گڕێبەستێکی ئەخلاقیی هەیە لەگەڵ ئەوانیتردا، بەهەمان ئەندازەش پێویستی بە گرێبەستێکی ئەخلااقییش لەگەڵ خود خۆیییدا هەیە. دروستکردن و پیاودەکردنی هەردوو دیوەکەی ئەم گرێبەستە هێجگار گران و زەحمەتە، بەڵام مەحاڵ نییە.    

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت ساڵانە لەگەڵ نزیک بوونەوەی وەرزی هاوین و بەرەو ووشکبوونی پووش و پاوەن لە هەرێمی کوردستان، مەترسییەکانی زیادبوونی ئاگر کەوتنەوە ڕوو لە زیاد بوون دەکەن، زۆرینەی کەوتنەوەی ئاگرەکان و هۆکارەکانی ۱۰۰% مرۆڤەکانن نەک ڕووداوە سرووشتییەکان. دەبێ هەمووان ئەو ڕاستییە بزانین کە ئاگر تەنیا زیان بە دار و درەخت ناگەیەنێت، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر هەموو سیستەمی ژینگەیی و ژیانی مرۆڤایەتی هەیە. یاسای تایبەت بە مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوە لە هەرێمی کوردستان. لە هەرێمی کوردستان یاسایەک بوونی هەیە تایبەت بە ئاگر کەوتنەوە کە بەم شێوەیە باس لە سزاکانی دەکات،سزاکان بەسەر لایەنی بەرپرس لە ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان (ماددەی ۲۱) - ئەو کەسە سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ٦ مانگ کەمتر نەبێت وە پێ بژاردنێک  کە لە (٥۰۰۰۰۰۰) دینار کەمتر نەبێت ھەر کەسێک ھەستێت بە ئەنقەست ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە یان ئاگر تێبەردانی دارستان. -     سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ۳ مانگ زیاتر نەبێت وە بە پێبژاردنێک کە لە (٥۰۰۰۰۰ پێنج سەد ھەزار دینار) کەمتر نەبێت ھەر کەسێک بەھەڵەکردن یان سەرپێچیکردنی حوکمەکانی ئەم بڕیارەیان ڕێنمایی بە دەرکراوەکان ببێتە ھۆی ڕوودانی ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان ژمارە (۱۰) ی ساڵی ۲۰۱۳ (ماددەی بیستەم) -    ئاگرکردنەوە لە نێو سنووری دارستانەکان و دەوروبەری بە درێژایی ۲۰۰ مەتر لە سنوورەکانییەوە قەدەغەیە. -     نابێت ھیچ جۆرە دەزگایەکی پیشەسازی یان دامەزراوەیەک کە ئاگر یان ماددەی تیشکدەر بە کاردێنێت لە ناو دارستانەکان یان کەمتر لە ٥۰۰ مەتر لە سنووری دارستانەکان دروست بکرێت.   ئامارەکانی سوتانی دارستان و پاوان. بە پێی ئامارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی  هەرێم، هەرێمی کوردستان خاوەنی، (۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار )دارستانی سرووشتییە، هەروەها خاوەنی،(۳٥٤۹۰ دۆنم)، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰، (ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار و ۲٥٨) دۆنم دارستان سووتاون.. بە پێی ئەو ئامارە نزیکەی ٥۰%ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان سوتان. ئەمە لە کاتێکدایە، ساڵی حەفتاکان واتە پەنجا ساڵ پش ئێستا باشووری کوردستان، خاوەنی نزیکەی (٥ ملیۆن) دۆنم دارستانی سرووشتی و دەستکرد بووە. بەپێی ئامارێک کە دەست کەوتووە، لە ساڵی(٢٠١٢-٢٠٢٢)، ڕێژەی ئاگر کەوتنەوەکان لە بەشێک لە شار و ئیدارە سەربەخۆکانی باشوری کوردستان  بەم شێوەیە بووە، سوتانی دارستان و پاوەنەکان بە پێی دۆنم. 1. هەولێر ( ۷۱۰ ۲۹۷٫)دۆنم 2. دهۆک   ( ۱۲٨٫۰۰۱) دۆنم. 3. سلێمانی (٥۷۲٫٦۲۲) دۆنم. 4. هەڵەبجە ( ٥٦٫۱۷۳) دۆنم 5. گەرمیان (۷٥٫۱۳٨) دۆنم. کۆی گشتی(١٫١٢٩٫٢٨٤)دۆنم. زۆرترین ئەو درەختانەی لە ساڵانی ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰ سووتاون و سووتێندراون بریتیبوون لە مازوو، بەڕوو، قەزوان، سنەوبەر، کالیپتۆس و گۆیز،  رێژەی ۳۰% بۆ ۳٥%ی ئەو سووتانەی هەبووە، بەهۆی ئەو بۆردوومان و تۆپبارانەوە بووە، وڵاتانی هاوسنورەوە بووە، چەند هۆکارێکی تریش بوونەتە زیادبوونی ئاگر کەوتنەوەکان لە باشووری کوردستان، لەوانە، کاتی گەشت و سەیرانی هاوڵاتیان، ئەویش بەهۆی جێهێشتنی ئاگر لە دوای خۆیان، ئەو ئاگرانە بۆ ئامادەکردنی خۆراک بێت یا، بەشێک لە پاشماوەی خەڵوزی نێرگەلەکانن، بەشێکی تری هۆکاری ئاگرەکان، فڕێدانی پاشماوەی جگەرەکان بەتایبەتی لەلایەن شۆفێران و سەرنشینانەوە بەتایبەتی لە کاتی هاتووچۆ لە نێوان شارەکان و نزیک لە پوشک و پاوەن و دارستانەکان و پاشماوە شووشەییەکان و هتد. ئەرکی حکومەت لە کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە. پێویستە، لە وەرزی بەهار و نزیک بوونەوە لە ووشک بوونی پاوان و گژ و گیا، هەوڵی ئاگر بڕ بدرێت لەو ناوچانەی مەترسی ئاگر کەوتنەوەیان لێدەکرێت، کە ساڵانە ئەو کارە دەکرێ بەڵام نەیتوانیوە مەترسییەکان کەمبکاتەوە، باشترین ڕێگە ئاگر بڕی نێوان دارستانەکانە بە ئامێرەکان بۆ ئەوەی لە کاتی ڕوودانی ئاگر کەوتنەوە کەمترین زیانی هەبێت. ئەگەر ئاگر بڕی تەواو نەکرا، دەکرێ پشت بە مادە قڕکەرەکان ببەستێت، هەر چەندە تا دەکرێ ئەم کارە ئەنجام نەدرێت. وەزارەتی کشتوکاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەکان ڕێنمایی لە ناوچە گەشتیاری و دارستانەکان دابنێن، ئەویش بۆ هۆشیاری هاوڵاتیان، پێویستە ژمارەی تیمەکانی ئاگرکوژێنەوەی نزیکترین شوێنی لەسەر بنوسرێت، یا پێویسته ژمارەی خزمەتگوزاری(۱۱٥)  بنووسرێت کە دەکرێ لە هەر شوێنێک ئاگر هەبوو ڕاستەوخۆ پەیوەندی بکەن. ئاگر کەوتنەوە و مەترسیی و کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگە. لەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆماندا چی لەسەر ئاسەی جیهانی و چی لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئاگر مەترسییەکی گەورەیە بۆ ژینگە و سرووشت، بە یەکێک لە مەترسییە گەورەکان دادەنرێت لەسەر نەمامی لەوەڕگاان، کەمبوونەوەی دارستانە دەستکرد و خۆڕوسکەکان، کە لە ماوەی ڕابردوودا کاریگەری گەورەی لەسەر ژینگەی باشووری کوردستان درووست کردووە بە پێی ئامارە فەڕمییەکان. زیانگەیاندن بە دارستان و ڕوەکەکان. -لەناوچوونی دارستانەکان، ئاگر دەتوانێت دارستانەکان بە تەواوەتی لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر گۆڕان و تێکدانی کەشوهەوا دەبێت.   - کەمبوونەوەی ڕووەک،  لەناوچوونی ڕوەک و درەختەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین و زیانگەیاندن بە سیستەمی ژینگەیی. زیانگەیاندن بە ئاژەڵ و گیانلەبەران، ئاگر دەتوانێت ببێتە هۆی  لەناو بردن و مردنی ئاژەڵەکان یان لەناوچوونی شوێنی ژیانیان، ئەمەش دەبێتە هۆکاری تێکدانی سیستەمی بایۆلۆجییان. کەمبوونەوەی  خاک و تێکچوونی، گەرمی ئاگر دەتوانێت پێکهاتەی خاک بگۆڕێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمێتی خاک.   گۆڕانی کەشوهەوا و زیادبوونی گازە زیانبەخشەکان، زیادبوونی CO₂ ئاگر گازی کاربۆن دایۆکسید (CO₂) دەردەکات، کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەرمبوونی زەوی.   - دەردانی گازە ژەهراوەکان، ئاگر دەتوانێت گازە ژەهراوەکان وەک کاربۆن مۆنۆکساید (CO) و نایترۆجین ئۆکساید (NOx) بڵاو بکاتەوە. کاریگەری لەسەر سەرچاوەکانی ئاو، خۆڵ و خاشاکی سووتاو دەتوانێت بچێتە ناو سەرچاوەکانی ئاو و پیسی بکات.   کاریگەری لەسەر مرۆڤ، کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان، ئاگر دەتوانێت سەرچاوەکانی وەک دار و خۆڵ لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری ئابووری و کۆمەڵایەتی هەیە، دووکەڵ و پاشماوەی ئاگر دەتوانن کێشە بۆ هەناسە و دڵ و سوڕی خوێن دروست بکەن. ئەوەی بە کورتی لەم شیکارییەدا باسی لێوەکراوە، مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوەیە کە هۆکاری سەرەکی ئەو کارەش مرۆڤە، دەکرێ بە هەماهەنگی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە وەرزی هاوین ئەو مەترسیانە کەم بکرێتەوە.  

درەو: زاگرۆز هیوا وتەبێژی (كەجەكە) لە پەیامێكدا: •    بڕیاره‌كانى كۆنگره‌ى 12ى په‌كه‌كه‌، ناتوانین وه‌ك بڕیارى ده‌ستپێكردنى پرۆسه‌ى ئاشتى پێناسه‌ بكه‌ین، باشتروایه‌ ئه‌م بڕیارانه‌ وه‌ك بڕیارى سه‌رده‌مێكى نوێ‌و سه‌رده‌مى ئاشتى‌و كۆمه‌ڵگه‌ى دیموكراتى پێناسه‌ بكرێت". •    دانوستان بۆ پرۆسه‌ى ئاشتى هێشتا ده‌ستى پێنه‌كردوه‌، چونكه‌ هه‌ردولا له‌سه‌ر ناوى پرۆسه‌كه‌ هێشتا هاوڕا نین، توركیا هێشتا ده‌سته‌واژه‌ى تیرۆر بۆ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌كارده‌هێنێت، ناكرێت له‌لایه‌كه‌وه‌ باسى ئاشتى بكه‌یت‌و له‌لایه‌كى دیكه‌شه‌وه‌ زمانێك به‌كاربهێنیت كه‌ هه‌ست‌و ویژدانى ده‌رونى تاكى كورد بریندار ده‌كات". •    ئه‌و بڕیاره‌ى په‌كه‌كه‌ له‌كۆنگره‌ى 12ى خۆیدا داویه‌تى، وه‌ك كۆتاییهێنان به‌شێوازى خه‌باتى چه‌كداریى پێناسه‌ كراوه‌، كه‌س باسى دانانى چه‌ك‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌كى نه‌كردوه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئێستا زه‌مینه‌ى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بونى نییه‌و ڕۆژانه‌ هێرش بۆسه‌ر پێگه‌كانى گه‌ریلا به‌رده‌وامه‌ له‌لایه‌ن توركیاوه‌". •    "ته‌نانه‌ت تائێستا ماوه‌ى نێوان گه‌ریلاكانى په‌كه‌كه‌و سوپاى توركیا له‌50 بۆ 100 مه‌تره‌، له‌دۆخێكى وه‌هادا چۆن ده‌كرێت‌و ده‌بێت باسى چه‌كدانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بكرێت، له‌برى ئه‌وه‌، پێویسته‌ باسى كشانه‌وه‌ى سوپاى توركیا له‌خاكى باشورى كوردستان بكرێت". •    هه‌روه‌ها هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى باشورى كوردستان به‌رله‌وه‌ى خۆیان بكه‌ن به‌قاره‌مانى پرۆسه‌ى ئاشتى، هه‌وڵبده‌ن به‌شێوه‌یه‌كى ڕاستگۆیانه‌ به‌شداریى پرۆسه‌كه‌ ببن، به‌خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى په‌كه‌كه‌، ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌ بۆ سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ى گوتارى سیاسیى باشورى كوردستان دروستبوه‌". •    پێویسته‌ هێزه‌كانى باشور له‌برى ئه‌وه‌ى په‌یتا په‌یتا داواى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك له‌په‌كه‌كه‌ بكه‌ن، داوا له‌توركیا بكه‌ن ئۆجه‌لان ئازادبێت‌و گه‌لى كوردیش له‌باكور به‌مافه‌كانى خۆى بگات •    ڕێبەر ئاپۆ دەستپکی ئەم قۆناغەی دەستپێکردووە، بۆ ئەوەی ئەم قۆناغە سەرپێی خۆی بخرێت و لەچوارچێوەی ئەم سەردەمەدا بڕواتە پێشەوە، پێویستە ڕێبەر ئاپۆ بە فیزیکی ئازاد بکرێت، لە کەشێکی ئازادانە و تەندروستدا کاربکات خەبات بکات بۆسەرخستنی ئەم پرۆسەیە. •    ڕێبەر ئاپۆ و پەکەکەش لە ٢٧ـی شوباتەوە تاوەکو ئێستا سێ جار نیازپاکی خۆیان ڕاگەیاندووە و هەنگاوی تاکلایەنەیان ناوە، ئەگەر بەڕاستی دەوڵەتی تورکیا ئاشتی دەوێت پێویستە ڕژێمی گۆشەگیری و ئەشکەنجەی ئیمڕاڵی بەتەواوی هەڵبوەشێنێتەوە، هەموارکردنی یاسایی و دەستوری بکات بەشێوەیەک کە کورد مافی هاوڵاتی یەکسان و ئازادی هەبێت لە تورکیادا و وەک پلەدوو سەیر نەکرێت. •    ئەم سەردەمە کاریگەری لەسەر هەموو بەشەکانی کوردستان هەیە لە بواری بەرەوپێشبردنی ماف و ئازادییەکان، وەهەروەها دەستەبەرکردنی دەستکەوتەکان، هەروەها ئەم سەردەمە هاوکار دەبێت بۆ بە دیموکراتیزەبونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  

درەو: بڕیارە سبەینێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بچێتە تاران و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن. نێچیرڤان بارزانی سبەینێ دوای بەشداریكردنی كۆبوونەوەی كۆمكاری عەرەبی لە بەغداد دەچێتە تاران، پەیوەندییەكانی هەرێم و ئاسایشی سنورەكان و پرسی چەكدانانی پەكەكە تەوەری گفتوگۆكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆككۆماری ئێران دەبێت. بڕیارە سبەینێ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن، بۆ پرسی نەوت و وزەو كارەبا و غاز پێشمەرگە، مەسرور بارزانی بەسەرۆكایەتی وەفدێك دەچێتە واشنتۆن كە پێكهاتوون لە: -    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە -    كەمال محەمەد وەزیری كارەبا و سامانەسروشتییەكان -    سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە -    ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران -    بەیان سامی عەبدولڕەحمان راوێژكاری سەرۆك وەزیران  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی دووهەم) لەبەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا هەم باسم لە ناوەرۆکی سەرەکیی «مەسەلەی کورد» کرد و هەم باسم لەو هەلومەرجە مێژییە کرد کە تیایدا خەباتی چەکدار دەبێت بە شێوە سەرەکییەکەی خەباتکردن لە پەیوەندیدا بە «مەسەلەی کورد»ەوە. لە دوای ڕاپەرینیشەوە پرسیاری ئەوە هاتۆتەکایەوە ئایا خەباتی چەکداریی شێوەیەکی گونجا و راستەقینەی خەبات بووە یان شێوەیەکی هەڵە؟ بە بۆچوونی من کردنی پرسیاری لەو بابەتە سەبارەت بە مێژووی خەباتی جەکداریی لە دونیای ئێمەدا، راست نییە. لە بەشی پێشودا ئەو ژینگە سیاسیی و کۆمەلایەتیی و فەرهەنگیی و ئایدیۆلۆژییەم باسکرد کە تیایدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی.  پرسیاری ئەوەی ئایا خەباتی چەکداریی باشە یان خراپ، بەشێک نییە لەو پارادیمە سیاسییەی لەو ژینگەیەدا بەگشتیی و لەگەڵ دروستبوونی بزوتنەوەی دژە کۆلۆنیالیزم و شۆڕشە رزگاریخوازەکانی میلەتان و باڵادەستی ئایدیۆلۆژیا شۆڕشگێرەکاندا، بەتایبەتی دروستدەبێت. پرسیار سەبارەت بە باشی یان خراپی خەباتی چەکداریی لەو ژینگە تایبەدا دەچێتە قاڵبی «پرسیاری مەحاڵ» و «شتی بیرلێنەکراوە» وە. بە زۆر مانا پرسیاری راستیی و دروستیی خەباتی چەکداری پرسیاری ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەمە. ساڵانێک تیایدا شتگەلێکی زۆر لە جیهان و ناوچەکەدا دەگۆڕێت و لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریانەشدا ئەگەر و شێوازی تری خەباتکردن دێنەکایەوە. زۆر بە کوریی، ھەموو سەردەمێکی مێژوویی و ئایدیۆلۆژیی و فیکریی، سنووری تایبەتی خۆیان بۆ پرسیارکردن و وەڵامدانەوە، بۆ بەرهەمهێنانی گوتار و پراکتیک ھەیە، کە هەم شێوازە جیاوازەکانی بیرکردنەوە و تێفکرین سنووردار و ئاراستە دەکەن و هەم شێوازی جوڵە و هەڵسوکەوت و پراکتیکە ئینسانییەکانیش. بۆیە پرسیاری  ئەوەی ئایا ڕاستبووە لە مێژووی ئێمەدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی یان نا؟ پرسیاری ئێمەیە لە ساڵانی نەوەد بە دوا تا بە ئێستا و ئەمڕۆ دەگات، نەک پرسیاری ساڵانی چل تا کۆتایی هەفتا و سەرەتای هەشتاکان. پرسیاری دوای تێپەڕینی ئەو ھەموو ساڵە سەخت و خوێناوییانە و دوای بینینی کارەساتە گەورەکان و دوای گەورەبوون و قووڵبوونەوەی ئەو ھەستە مێژووییەی پێیوایە دەشێت ئامراز و ڕێگای دیکە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان، ھەبێت.  ئەمڕۆ، دوای هاتنەکایەی دونیایەکی جیاواز، لە دوای کۆتایی جەنگی سارد و لەدایکبوونی فۆرمە تازەکانی تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی و دروستبوونی سیستمی سیاسیی تازە و گەشەکردنی زیاتری رۆڵی کۆمەڵگای مەدەنیی و دروستبوونی دیاسپۆرا و هاتنەکایەی بیرۆکەی پلورالیزمی سیاسیی هتد... دۆخێک دروستبووە، دەشێت خەباتی سیاسیی و نیشتیمانی فۆرمی تر و ستراتیژەیتی دیکە بگرێتەبەر. راستە بەشی هەرەزۆری دەوڵەتان و حوکمڕانانی ناوچەکە، دەوڵەت و حوکمڕانیی دەسەڵاتگەر و توندوتیژ و پەلاماردەرن، بەڵام سەر بەو جۆرانەشن لە سیستمی دەسەڵاتەگریی، کە لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئەکادیمیدا بە «دەسەڵاتگەرێتی خۆگونجێن» adaptive authoritarianism" ناودەبرێن، لەناویشیاندا «دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن» electoral authoritarianism و «دەسەڵاتەگرێتی لیبرال» liberal autocracy. ئەمانە بە هیچ مانایەک سیستمی دیموکراسیی نین، بەڵام هاوکات ئەو فۆرمە لە سیستمە دیکتاتۆرییە تاکحیزبیانەش نین کە لە قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزمدا دروستدەبن، بە تایبەتی لە شێوەی سیستەمە سیاسییەکەی بەعس لە عێراقی سەردەمی سەدام حوسەیندا. ئەمانە ئەو جۆرانە لە دەسەڵاتگەرێتیان کە هەوڵی خۆگونجاندن لەگەڵ گۆرانکارییە ناوەکیی و دەرەکییەکاندا ئەدەن و لەمەشدا زۆرجار رووبەری تازە بۆ فۆرمی تازەی خەباتکردن دەکرێتەوە.   هەموو ئەمانە وادەکەن ئەمرۆ ئاسانبێت لەخۆمان بپڕسین ئایا بەراستیی خەباتی چەکدارانە شێوازی گونجاو و ڕاستەقینەی خەباتە بۆ گەیشتن بە مافە کولتوریی و سیاسیی و نەتەوەییەکان لە دونیای ئەمڕۆدا؟ داخۆ ئەم خەباتە لە دونیای ئەمڕۆدا ڕێگایەکە بۆ گەیشتن بە دۆخێک تیایدا لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ پارێزراوبێت؟ ئایا ئەو ژینگە و پێکھاتە کۆمەڵایەتیییانەش لەئاراداماون کە دەیانتوانی خەباتی چەکداریی لەئامێزبگرن و بیژیەنن و داڵدەی بدەن؟ مەبەستم ئەو ژینگە جوتیارییە سەربەخۆیەیە کە لە دەیەکانی پێشوتردا لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەبووە. ئایا دەوڵەتەکانی ئەمڕۆش دەوڵەتێکن دەکرێت لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بروخێنرێن و نوچیان پێبدرێت؟ بە تایبەتی دوای گەشەکردنێکی تۆقێنەرانەی تەکنۆلۆژیای کوشتن و لەناوبردنی تاکەکەسیی و دەستەجەمعی؟ هەموو ئەمانە وادەکەن ئاسانبێت لە خۆمان بپرسین ئایا بەراستیی بەردەوامیدان بە خەباتی چەکداریی ھەڵەیەک نییە ئێمە لە ئێستا و لێرەدا ئەنجامیئەدەین؟ بێگومان ڕاستە خەباتی چەکداریی لە وڵاتێکی وەک جەزائیردا لە پەنجاکان و سەرەتای شەستەکانی سەدەی بیستەمدا توانی کۆتایی بە دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیزمی فەرەنسیی بھێنێت. لە ڤێتنامدا توانی لە ساڵی ١٩٧٥دا کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەمریکا بھێنێت. لە کوبادا لە پەنجاکاندا پاتیستای روخاند. لە گواتیمالادا ساندینیستییەکانی لە ساڵی ١٩٧٩دا گەیاندە دەسەڵات. لە ئەفگانستاندا سۆڤیەتی دەرپەڕاند و ڕژێمە کۆمۆنیستییەکەی ڕوخاند. واتە ڕاستە خەباتی چەکدار لە چەند دەیەیەکی تایبەتی سەدەی بیستەمدا توانی ھەندێک دەسکەوتی سیاسیی گرنگ لە ھەندێک ناوچەی دونیادا و لەژێر کاریگەری ھەندێک ھاوکێشەی جیھانیی و ناوچەیی تایبەتی قۆناغی «جەنگی سارد» دا، بەدەستبھێنێت. بەڵام بە درێژایی زیاد سێ دەیەی ڕابردوو خەباتی چەکدار لە ھیچ شوێنێکی دونیادا سەرکەوتنی بەدەستنەھێناوە. ڕەنگە کەوتنی ”پڵنگەکانی تامیل“ کە بۆ ماوەی دەیان ساڵ، لە ساڵی ١٩٧٦ تا ساڵی ٢٠٠٩، وەک بزوتنەوەیەکی چەکداری هێجگار بەهێز و رێکخراو، ناوچەیەکی گەورەی ڕزگاراویان لە سریلانکا لەژێردەستابوو، ئەو فاتیحا مێژووییەبێت کە لەسەر گۆڕی خەباتی چەکداریی خوێندرابێت. پڵنگەکانی تامیل، بە پێچەوانەی زۆربەی بزوتنەوە چەکدارییەکانی وڵاتی ئێمەوە، تەنھا لەسەر سنوورەکان خەریکی چالاکی چەکداریی نەبوون، بەڵکو ڕووبەرێکی جوگرافی ھێجگار گەورەشیان ڕزگارکردبو و لەناو ئەو شوێناێشدا حوکمڕان بوون. گرتنەوەی ئەو ناوچە ڕزگاراوانە لەلایەن لەشکری دەوڵەتی سریلانکاوە و کوشتنی سەرۆکی بزوتنەوەی تامیلەکان و بەدیلگرتنی ژمارەیکی زۆر لە چەکدارەکانی و وێرانکردنی ئەو ژێرخانە مادییەی کە بزوتنەوەکەی ڕاگرتبوو، گومانێکی ھێجگار گەورە بەرامبەر بە مانا کردەییەکانی خەباتی چەکداریی و تواناکانی لە گەیشتن بە خواست و داخوازییە سیاسییەکان، لە دونیای ئەمڕۆدا، دروستدەکات. لە ڕاستیدا لەبەردەم توانا تەکنیکی و سەربازیی و ڕێکخراوەییەکانی دەوڵەتی مۆدێرندا و لەبەردەم ئەو گۆڕانکارییە گەورانەدا کە  لە سی ساڵی ڕابردوودا بەسەر جیهاندا ھاتوە، زەحمەتە خەباتی چەکداریی بتوانێت بەوشێوەیە بەردەوامبێت کە تا کۆتایی ساڵانی ھەفتا و ھەشتا بەردەوامبوو. بەکارھێنانی چەکی کیمیاویی، درۆن، رۆکێتی دوورهاوێژ، جەنگی کۆمپیوتەری، هتد،،، کوشتنی سەدان ھەزار ئینسان و دەرپەڕاندن و ڕاگوساتنی بەزۆری ملیۆنەھای دیکە لە ژینگە کۆمەڵایەتیی و سروشتییەکەی خۆیان بۆ کۆتاییھێنان بە بزوتنەوەی چەکداریی لەزیاد لە شوێنێکدا دەبینین. لە ئەزمانی باشوردا پەلامارەکانی ”ئەنفال“ ی ساڵی ١٩٨٨، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم شێوازی ھەڵسوکەوتە وێرانکەرەی دەوڵەتە لەگەڵ ئەوانەدا کە بە دوژمن و  ناحەزیان دەزانێت. ئەو ژینگەیەی میلەتێک بە سەدەھا ساڵ دروستیدەکات، دەوڵەتی مۆدێرن لەمڕۆدا لەچەند ڕۆژ یان چەند کاتژمێردا ئەتوانێت وێرانیبکات. ڕۆژگاری زێڕینی خەباتی چەکداریی دەکەوێتە نێوان ساڵانی چل و ناوەراست و کۆتایی سالانی هەفتای سەدەی رابردووەوە.  لەدوای ئەو مێژووەوە بە دەگمەن نەبێت، ھیچ بزوتنەوەیەکی چەکداری لە ھیچ شوێنێکی دونیادا نەیتوانیوە لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بە سەرکەوتنی کۆتایی بگات. مۆدێلی شۆڕشی چەکداریی کوبیی و شۆڕشی چەکداریی ڤێتنامی و بەرگریکردنیی چەکداریی ئەفغانییەکان، کۆتاییانپێھاتووە. بەتایبەتی گەر هیچ هێزێک لە هێزە جیهانیی و ناوچەییە کاریگەرەکان لە پشتی ئەو بەرگریکردن و خەباتە چەکدارییەوە نەبن.  ھۆکارێکی دیکە کە ئەنجامدانی خەباتی چەکدار زەحمەت دەکات پوکانەوە و ھەندێکجاڕ وێرانبوونی بەرچاوی ئەو ژینگە جوتیارییەیە کە خەباتی چەکداریی لەڕووی کردەییەوە، بەخێودەکات. وەک ئیڕیک ھوبزباوم دەڵێت جوتیاران ھەمیشە ئەو ھێزە بوون کە شۆڕشە چەکدارەکانیان لەئامێزگرتوە و ژیاندوە. بە بۆچونی من جوتیاران لەمڕۆکەی کوردستاندا ئەم توانایەیان لەدەستداوە. بەعس لە کوردستانی عێراقدا ئەو ژینگە جوتیارییەی بەتەواوی وێران کرد. یەکێک لە ئامانجەکانی پەلامارەکانی ئەنفاڵ لە ساڵی ١٩٨٨دا ئەوە بوو ئەو ژینگە جوتیارییە نەمێنێت کە شۆڕشی چەکداریی کوردی لە عێراقدا لە ئامێزگرتبوو. ئەم دۆخە لە تورکییاشدا پیادەکراوە و زۆربەی ھەرەزۆری گوندە کوردییەکان لە ساڵانی نەوەدا لەلایەن لەشکری تورکییاوە وێرانکران، زیاد لە ٤٠٠٠ گوند. خاڵێکی دیکە کە پێویستە لەیادمانبێت ئەوەیە کە خەباتی چەکداریی لە کوردستاندا زۆربەی کات خەباتێکی سنوورداربووە، بەدەگمەن نەبێت سەرکەوتنی چەکداریی گەورە و ستراتیژیی بەدەستنەھێناوە. شەڕی ڕزگاریی بەتەنھا شەڕی ناوچە سنوورییە ڕزگاراوەکان نییە، بەڵکو شەڕی ئازادکردنی ھەموو سەرزەمینی نەتەوەیی و نیشتیمانییە، شەڕی گۆڕینی ھێزە چەکدارەکانە لە شەڕی نوخبەیەکی شۆڕشگێڕی بچووکەوە بۆ شەڕی لەشکرێکی نەتەوەیی گەورە کە بتوانێت لەم سەری وڵاتەوە بۆ ئەو سەری وڵات سەرکەوتنی گەورە و ستراتیژیی بەدەستبھێنێت، وەک پڵنگەکانی تامیل لە سریلانکا. لەو ئەزموونانەدا کە خەباتی چەکداریی سەرکەوتنی بەدەستھێناوە شەڕی چەکدارانە تەنھا لەشوێنە دوورەکان و لە ناوچە سنوورییەکاندا قەتیس نەبووە، وەک لە کوردستاندا قەتیس بووە. خەباتی چەکدار لە کوردستاندا بەدرێژایی تەمەنی نەیتوانیوە ببێتە شەڕی ڕزگاردنی نیشتیمان وەک گشتێک، ببێتە شەڕی ڕاماڵینی دەسەڵاتی دەوڵەت لە زۆربەی ناوچە جیاوازەکانی نیشتیماندا، یان دەوڵەت ناچاربکات بەشێکی گەورە و گرنگی نیشتیمان بەجێبھێڵێت. شەڕی چەکداریی لە مێژووی ئێمەدا بەڕادەیەکی گەورە شەڕی ناو ناوچە سنوورییەکان بووە، مانا رەمزییەکانی لە مانا سەربازییەکانی گەورەتر بووە. ئەمە جگە لەوەی لە ئەزموونی کوردستاندا شتێک بەناوی لەشکری نەتەوەیی یان لەشکری نیشتیمانییەوە بوونی نەبووە و تا ئەمڕۆش بوونی نییە، ئەو ھێزە چەکدارانەی کە ھەبوون و ھەن ھێزی حیزبیی و ڕێکخراوەیی تایبەتن، زۆربەی کات لە پەیوەندییەکی دوژمنانەشدان لەگەڵیەکدا. لە ھەموو ئەمانەش بترازێت پرسیارێک کە پێویستە لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا ئەو ئەزموونانەی دوای سەرکەوتنی خەباتی چەکداریی و دوای دەرکردنی داگیرکەران ھاتونەتە سەرکار، بەراستیی ئەزموونی دابینکردنی دادپەروەریی و پاراستنی مافە مرۆییە سادەکان بوون؟ ئایا بەراستی« دونیای دوای داگیکردن» دونیای سەروەریی ئینسانە داگیرکراوەکان بووە؟ ئایا ئەو سیستمەی دوای خەباتی چەکداریی دامەزراوە چەندە لەگەڵ لانی ھەرەکەمیی پرنیسیپە دیموکراسییەکان و لانی ھەرەکەمی پیادەکردنی دادپەروەریی و مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی کەرامەتدا تەبابوون؟ بێ دوودڵییەکی زۆر دەکرێت وەڵامی ئەم پرسیارانە بە نەخێر بدەینەوە. ھەموو شۆڕشە چەکدارەکانی دونیا لە قۆناغی دوای سەرکەوتنیاندا دونیایان لەسەر ھەمان مۆدێلی بەر لەسەرکەوتن دروستکردۆتەوە. ھەموویان ڕژێمی نادیموکراسییبوون، ھەموویان «نوخبەیەکی شۆڕشگێڕ» یان گەیاندە دەسەڵات کە لە درێژەی دەسەڵاتی خۆیاندا بوونە نوخبەیەکی دەسەڵاتگەر و گەندەڵ و داخراو. فرانز فانون ھەر زوو لە کتێبی ”چەوساوەکانی زەویدا“ کە ساڵی ١٩٦١ چاپکرا، ھەستی بە ئەگەری خیانەتی ئەو شۆڕشانە لە پرنسیپە دیموکراسیی و ئینسانیی و شۆڕشگێڕەکانی خۆیان کردبوو. فانون زۆر دووربینانە گۆڕانی نوخبەی شۆڕشگێڕی بۆ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتێکی دەسەڵاتگەر بەدیکرد و لە مەترسییەکانی ئەم گۆڕانە ئاگاداریکردینەوە. ئەمڕۆ دوای نزیکەی حەفتا ساڵ لە نووسینەکانی فانون لەسەر ئەم مەسەلەیە، دەتوانین ئاشکراتر و شێڵلگیرانتر ئەو ڕاستییە بسەڵمێنین کە دونیای دوای خەباتی چەکداریی دونیای ئازادیی و مافی ئینسانەکان نەبووە، بەڵکو سەرزەمنی سەرلەنوێ بونیادنانەوەی بڕێکی زۆری ھەمان ئەو بونیادە سیاسیی و دەسەڵاتگەرییانە بوو کە لە دونیا کۆنەکەدا ئامادەبوو.   هەموو ئەمانە وادەکەن خەباتی چەکداریی نەک تەنها لەژێر پرسیاری گرنگ و سەختدا بێت، بەڵکو گرنگی وەستاندن و کۆتاییپێهێنانی لە هەمووکاتێک ئێستاییتر بێت.