كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو

2020-12-28 14:38:31

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح (تایبەت بە درەو دەینوسن)

وا ساڵێكی تر تێدەپەڕێت‌و ساڵێكی نوێ لە دەرگای ماڵەكانمان دەدات، بەڵام ئەوەی ئێمە لە دونیای خۆماندا دەیبینین‌و بەبەرچاومانەوە ڕوودەدات، چەندان قەیرانی هەمەجۆرو ترسناكە كە كۆمەڵگاو ئینسانی ئێمە بەرەو پڕوكانێكی تەواوەتی دەبات. یەكێك لەو قەیرانانە كە ڕەنگە ترسناكترین بێت، بەڵام كەمترین قسەی لەسەر كرابێت، قەیرانی كۆتاییەكی هەمەلایەنەو سەرتاسەری سیاسەتە. ساڵانێكە ئێمە لە ژیانێكی بەتاڵ لە سیاسەتدا دەژین، ژیانێك داماڵدراو لە سیاسەت‌و لە زۆر سەریشەوە تەواو دژ بە سیاسەت. لە دونیای ئێمەدا چەندان بكەری جیاواز ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بەشدارن لە كوشتنی سیاسەتدا. بەجۆرێك ئەوەی ئێمە ئەمڕۆكە دەیبینین ئامادەگیی ”كایەیەكی سیاسیی“ە بەبێ سیاسەت، ئامادەگیی ”سیاسیی“ە بەبێ سیاسەت‌و ئامادەگیی ”سیاسەتێكی تەفسیركردنی دونیای ئێمەیە“ لەدەرەوەی ڕەهەندە سیاسییە كوژاوەكەی ئەو دونیایەدا. بەڵام چۆن دونیای ئێمە بێسیاسەتە؟ بە چ مانایەك كایەی سیاسیی ئێمە كایەیەكی بێسیاسەتە؟ ئەی ئەوە نییە هەمووان ڕۆژانە باس لە سیاسەت دەكەن‌و چەندان نووسەرو ڕۆشنبیر جەغت لەوەدەكەن سیاسەت هەموو شتێكی داگیركردوە. ئەی ئەوە نییە چەندان تێز هەن باس لە دابڕان‌و خۆجیاكردنەوە لە سیاسەت دەكەن وەك مەرجی یەكەمی ڕزگاریی تاكەكەسیی‌و ڕزگاریی كۆمەڵگاكە. ئەی ئەو هەموو پارت‌و ڕێكخراوە سیاسییانە، ئەو میدیا تا بینەقاقا بە حیزبیی‌و ئەو هەموو قسەو باس‌و گوتارانە، چین؟

یەكەمین خاڵ كە پێویستە لە ڕوونكردنەوەی ئەم ”تێزی نەمانی سیاسەت“ەدا وازیلێبهێنین، ئەوەیە كە نابێت سیاسەت وەك پیشەی ئەم یان ئەو كەس‌و ئەم یان ئەو پسپۆڕو لێزان ببینین. سیاسەت پیادەكردنی بۆچون‌و ئایدیاو بیرۆكەی كۆمەڵێك خەبیرو فەیلەسوف‌و نووسەر نییە، كە تیایدا زۆرینەی كۆمەڵگا بێدەنگ، یان پەراوێز بخەن، یان وەك ”عامە“یەكی نەزان‌و گەمژە مامەڵە بكەن. سیاسەت كردەی ئەم یان ئەو پارتی سیاسییش نییە كە خۆی بە ”پێشڕەوی كۆمەڵگا“و پێشڕەوی مێژوو بزانێت. بەهەمان شێوە سیاسەت كردەو خەونی ئەم یان ئەو سەركردە پیرۆزە نییە كە بەناوی هەمووانەوە قسەبكات‌و بخوازێت دەستی هەمووان بەرەو ئارامیی‌و بەهەشت، بگرێت.

سیاسەت كاتێك سیاسەتە كە وەك چالاكییەك لەسەر بنەمای یەك ڕاستیی كۆمەڵایەتیی دروستبووبێت، ڕاستیی ئەوەی كە دۆخی مرۆڤ هەمیشە دۆخێكی پلورال‌و پڕجیاوازییە، جیهان‌و كۆمەڵگا جیهانێكی پلورالن، جیاوازیی یاسای پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتییە. سیاسەت چالاكیی ڕێكخستنی ئەو جیاوازییانەیە بە شێوەیەك هەم وەك جیاوازیی دەربكەون‌و هەم وەك جیاوازیی توانای ژیانیان هەبێت. ئەمە وادەكات یەكەی سەرەكیی سیاسەت مرۆڤ نەبێت وەك تاك‌و بوونەوەرێكی تەنها، بەڵكو مرۆڤەكانە بە كۆ و بەیەكەوە، مرۆڤەكانە لە دۆخی بوونی پەیوەندییدا بەیەكترییەوە. مرۆڤی تەنها دەشێت یەكەی سەرەكیی ناو شیعر‌و ئەدەبیات‌و فەلسەفە بێت، بەڵام هەرگیز یەكەی سەرەكیی ناو سیاسەت نییە. بەم مانایە سیاسەت چالاكی كاركردنە لەسەر پلورالیزمی ئینسانیی، لەكاتێكدا فەلسەفەو بەشێكی تری لقەكانی فیكر باس لە مرۆڤ وەك تاكەكەس دەكەن. پلورالیزم وەك یەكەی سەرەكیی سیاسەت مانای باسكردنی مرۆڤ لە دۆخی بەیەكەوەبووندا، لە دۆخی پەیوەستبوونیان بە هەموو جیاوازییەكانیانەوە بەكەیەوە. بۆیە هەموو ئەو چەمكانەی كە ڕێیان دەكەوێتە ناو سیاسەتەوە هەموویان دەبنە چەمكی پلورال‌و گشتیی‌و كۆ. ”ئازادیی“ مرۆڤ، بۆ نموونە، دەشێت لە فیكری فەلسەفییدا ئازادیی تاكەكەس بێت، پەیوەندیی بە قسەكردن لەسەر ئەوەوە هەبێت ئایا تاكەكەس دەتوانێت ئازادبێت؟ ئایا شتێك هەیە بەناوی ئیرادەی ئازادەوە؟ ئەگەر هەیە تا چەند‌و كوێ ئازادە؟، هتد. لە هەموو ئەمانەدا باس لە توانای مرۆڤ وەك تاكەكەس لەسەر ئازادیی دەكرێت، لە كاتێكدا لە سیاسەتدا قسەو باس لەسەر بوون یان نەبوونی ئیرادەی ئازاد لای تاكەكەس نییە، ئازادیی ئیرادە بابەتی سیاسەت نییە، ئەسڵەن لە سیاسەتدا تاكەكەس وەك تاكەكەس ناتوانێت ئازاد بێت، چونكە تاكەكەس هەمیشە لە پەیوەندییدا بە كەسانی دیكەوە، لەناو پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتییدا، لەناو كۆمەڵێك پەیوەندییدا بە كەسانی ترەوە، ئامادەیە. مرۆڤ ناتوانێت بەتەنها مومارەسەی ئازادیی بكات، بەڵكو لەناو سیستەمێكی پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتیی‌و بەریەككەوتنی كۆمەڵایەتییدا پیادەی ئازادیی خۆی دەكات. ئازادیی لە سیاسەتدا ئازادیی مرۆڤەكانە بە كۆ، كاتێك بەیەكەوە دەژین‌و بەیەكەوە كاردەكەن‌و بەیەكەوە لەپەیوەندییدان. ئازادیی لێرەدا تەنها لەگەڵ مرۆڤەكانی ترو لە پێكەوەبووندا بوون‌و مانای هەیە. بەمجۆرە سیاسەت دەبێتە چالاكی كاركردن‌و ڕێكخستن‌و بەڕێوەبردن‌و دروستكردنی ژیانی گشتیی، ئەو ژیانەی كە مرۆڤە تاكەكەكان لەگەڵ یەكدا دروستیدەكەن‌و تیایدادەژین.

ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە ئەم دیدو ڕوانینەیە بۆ سیاسەت، ئەم بەرخوردەیە بۆ سیاسەت. ئەوەی غائیبە سیاسەتە وەك چالاكی ڕێكخستن‌و ماناداركردنی پلورالبوونی ئینسانەكان‌و ڕێكخستن‌و داڕشتنی پێكەوەبوونیان بەیەكەوەو كاركردن لەسەر فۆرم‌و شێوازیی ئەو پەیوەندییانەی مرۆڤەكان وەك كۆ و بە گروپ لەگەڵ یەكدا دروستیدەكەن.
ئەوەی لە دونیای ئێمەدا هەیە ڕێك پێچەوانەی ئەم تێگەیشتنەیە بۆ سیاسەت، لەڕاستیدا دیوە دژەكەی ئەم تێگەیشتنەیە. لای ئێمە سیاسەت چالاكیی پاراستنی پێگەی گروپێكی بچووكی ناو كۆمەڵگایە دژ بە زۆرینەی گروپەكانی تری ناو كۆمەڵگا، كورتكردنەوەی سیاسەتە بۆ چالاكیی گەورەكردن‌و بەهێزكردنی زیاترو زیاتری سودو قازانجی چەند خێزان‌و بنەماڵەیەك لەسەر حیسابیی زۆرینەی كۆمەڵگا. تاپۆكردنی سیاسەتە لەسەر چەند گروپێكی بچووك‌و بەنفرەتكردنیەتی لەلایەن كەسانێكی ترەوە. كۆمەڵگای كوردیی هیچ چاوەروانییەكی باشی لە سیاسەت نەماوە، نەك لەبەرئەوەی سیاسەت بیابانێكەوە هیچی تیا سەوزنابێت، بەڵكو لەبەرئەوەی شتێك بەناوی سیاسەت كە سەوزكردنی ژیان‌و رێكخستنی كۆمەڵگاو پاراستنی پلورالیزم‌و ئازادیی وەزیفە سەرەكییەكانێتی، بوونی نییە. لە كۆمەڵگای ئێمەدا لەباتی پەیوەندیی ناپەیوەندیی‌و لەباتی پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتیی گێتۆسازیی‌و لەباتی دروستكردنی ژیانی هاوبەش پارچەپارچەكردنی كۆمەڵایەتیی‌و دابڕان‌و دوورخستنەوەی مرۆڤەكان‌و شارەكان‌و ناوچەكان لەیەكتری، سەروەرە. بەم مانایە ئەوەی لە دونیای ئێمەدا ئامادەیە لۆژیكی بەر لە دروستبوون‌و لەدایكبوونی سیاسەتە، لۆژیكی توندتوتیژیی‌و هاوكێشەی هێزی ناو جەنگەڵە، كە تیایدا بەهێز لاوازو لایەنێك ئەوانیتر كۆنترۆڵ‌و ئاڕاستەدەكات‌و كەیش ئەمەی بۆنەكرا، بەخائین‌و ناپاك‌و مەترسیی‌و هەڕەشە ناویدەبات. واتە سەرەتا لە ئاستە ڕەمزییەكەیدا دەیكوژێت، دواتر گەر هەلومەرج لەباربوو لە ئاستە مادیی‌و فیزیكییەكەشیدا لەناویدەبات. ئەگەر لۆژیكی سیاسەت لۆژیكی پەیوەندیی‌و پێكەوەبوون‌و كاری پێكەوەیی ناو ژیانی گشتیی بێت، ئەوا ئەوەی لە هەرێمدا ئامادەیە لۆژیكی هێزە بەمانا جەنگەڵییەكەی كە توندوتیژیی دەركەوتە سەرەكیی‌و بنەڕەتییەكەیەتی. سیاسەت لێرەدا چالاكییەكە هێندەی بەرهەمهێنەری هەڕەشەو پیلان‌و ئەگەری بەگژاچوونەوەی توندوتیژو هێندەی چالاكییەكی ڕێكخراویی دزینیی موڵك‌و سامانی گشتیی‌و تێكدانی پەیوەندیی نێوان مرۆڤەكانە، هێندە چالاكییەك نییە بەو ئاڕاستەیەی ئێمە باسمانكرد. سیاسەت لەناو دەسەڵاتدارێتیی كوردییدا لەڕووی گوتارەوە بووە بە درۆ و هەڕەشەی ڕووت‌و لەڕووی پراكتیكییەوە بووە بە جوڵاندنی هێزو پیادەكردنی توندتوتیژیی.

بێگومان بابەتی ”كۆتایی سیاسەت“ لەناو فیكری سیاسیی خۆیدا چەند جارێك بووە بە جێگای لەسەر ڕاوەستان‌و گفتوگۆ. ڕەنگە گرنگترینیان تێزەكەی هانا ئارێنت بێت لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا. بەشێوەیەكی گشتیی ئارێنت ڕای وایە كە دونیای مۆدێرن ڕەهەندی سیاسیی ناو مرۆڤەكانی سڕیوەتەوەو سیاسەت گۆڕاوە بۆ مەنێجمێنت‌و ئیدارەدان، بەڵام لەناو بونیادی جەنگی ساردو دوستبوونی چەكی ئەتۆمییدا ئیتر باس لە كۆتایی سیاسەت دەكات. ئارێنت ڕای وابوو كە كردەی سیاسەت لەسەردەمی مەترسییەكانی جەنگی ئەتۆمییدا لەژێر هەڕەشەی مردندایە، چونكە هەموو خەمی سیاسەت كوتبووەتەوە بۆ رێگەگرتن لە مەترسیی ڕوودانی ئەو جەنگە. بەبۆچوونی ئارێنت ئەو جەنگە گەر ڕووبدات، نابێتە جەنگی جیهانی سێهەم، بەڵكو دەبێتە دواجەنگ‌و كۆتایی مرۆڤایەتییش. كورتكردنەوەی سیاسەت بۆ هەوڵدان لەپێناوی ڕێگرتن لە دروستبوونی جەنگ، مانای كوشتنی كردەی سیاسەتە، كە ئەركە سەرەكییەكەی پاراستنی پلورالیزمی مرۆڤەكان‌و پێكەوەژیان‌و دەستەبەركردنی پەیوەندیی بەردەوام‌و ئازادییە لەناو ڕووبەری گشتییدا.
هاوشێوەی هانا ئارێنت، یورگن هابەرماسیش لە شەستەكانی سەدەی بیستەمدا، باس لە كۆتایی سیاسەت دەكات، بەڵام لە دیدێكی كەمەكێك جیاوازەوە. بۆچوونی هابەرماس وابوو كە سیاسەت خەریكە بگۆڕێت بۆ چالاكییەكی نهێنیی، بۆ نماییشێكی ناسیاسیی گەورە كە بەدزییەوە ڕوودەدات‌و لە كۆمەڵگا دەشاردرێتەوە. لەم چالاكییە نهێنییەشدا سیاسەت دەبێت بە رێككەوتنی نوێنەرانی بەرژەوەندییە ئابوورییە گەورەكان لەسەر بازاڕو قازانج. بەڕای هابەرماس ئەم نهێنیكارییەو ئەم بێبەشكردن‌و دابڕانەی خەڵك‌و كۆمەڵگا لە چالاكی‌و بەشداریی سیاسیی، وادەكات دیموكراسییەت لەوە بكەوێت دیموكراسییەت بێت، بەڵكو دەبێت بە دەزگایەكی قەبەو بەتاڵكراو لە هەموو چالاكییەكی سیاسیی راستەقینە.
خاڵی هاوبەشی ئەم دوو دیدە لای ئارێنت‌و هابەرماس ئەوەیە سیاسەت لەوە دەخرێت كە كاری پێكەوەیی‌و دستەجەمعیی مرۆڤەكان بێت لەگەڵ یەكدا بەمەبەستی دروستكردنی ژیانێكی گشتیی، لەوەدەكەویت بە دروستكردن‌و پێشخستنی ژیانی گشتیی مۆرڤەكانەوە سەرقاڵبێت، پەیوەندیی بە پلورالبوونی ژیان‌و ئازادیی‌و بوونی مرۆڤەكانەوە نامێنێت، بەڵكو كورتكراوەتەوە بۆ پاراستنی كۆمەڵێك قازانج‌و دەسكەوتی تایبەت. ئەم وەرچەرخانە لە چۆنیەتی مامەڵەكردنی سیاسەتدا وایكردوە خودی چالاكییەكە ببێت بە مەترسیی هەم بۆ سەر سیاسەت خۆی‌و هەم بۆ سەر كۆمەڵگا. لەباتی پاراستنی ژیانی گشتیی‌و لە شوێنی گرنگیدان بە جیاوازییەكان‌و ڕێكخستنیان، لۆژیكی دابەشكردنی دونیا بۆ دۆست‌و دوژمن كاردەكات. بۆ كەسێك لەگەڵ منەو بۆ كەسێك كە دژ بە منە، كەسێك قازانجەكەی قازانجی منە‌و كەسێك قازانجەكەی زیانی منە. كردنی ئەم لۆژیكی دروستكردنی دۆست‌و دوژمنە بە لۆژیكی سیاسەت‌و دانانی لە شوێنی پاراستنی جیاوازیی‌و پلورالیزمی ژیان‌و مرۆڤەكاندا، ئەو لۆژیكەیە كە تۆتالیتاریزمی لەسەر دروستدەبێت. ئەم تۆتالیتاریزمە لە سەدەی بیستویەكەمدا بە بەرگێكی پۆپۆلیستیی كولتوورگەراییەوە هاتۆتە ناو جیهانی سیاسەت‌و كار لەسەر دابەشكردنی دونیای ئینسانەكان‌و كۆمەڵگاكان‌و دەوڵەتەكان لەیەكتر دەكات.

لەو ناوچەیەی ئێمەشدا جگە لە جەنگی نێوان وڵاتان‌و جەنگی ناوخۆی هێزەكان لەگەڵ یەكدا، ساڵانێكە زۆرینەی دەوڵەتەكانی ناوچەكە گیرۆدەی ئەو جەنگەن كە بە ”جەنگی دژ بە تیرۆر“ ناونراوە. بەشی زۆری ئەم جەنگانە تەنها رەهەندێكی ناوخۆییان نییە، بەڵكو رەهەندێكی ئیقلیمیی‌و نێونەتەوەییشییان هەیە. زیاد لە بكەرێك‌و زیاد لە گروپ‌و زیاد لە هێزێكی ئیقلیمیی لەناوچەكەدا بەریەك دەكەون. ساڵانێكی زۆرە سیاسەت لەناوچەكەی ئێمەدا موبادەرەی لەدەستداوەو كارە سەرەكییەكەی بووە بە ڕاكردن بەدوای ئەو كێشانەدا كە جەنگ‌و شەڕی ناوخۆیی‌و دروستبوونی گروپە چەكدارەكان‌و نوخبەیەكی فاسیدی دەسەڵاتدار، بۆ كۆمەڵگا بەرهەمیدەهێنن.
ئێستا ئیتر لە دوای شكستی ئەزموونی سێ دەیەی دەسەڵاتدارێتیی كوردیی، سیاسەت لە قۆناغی كۆتاییەكانی خۆیدا دەژیی. سەرەتا باوكە سیاسییەكان سیاسەتیان وەك چالاكی دروستكردنی ژیانێكی گشتیی‌و پاراستنی پلورالیزم وێرانكردو سیاسەتیان لە سیاسەت بەتاڵكردەوە، ئێستا ئیتر سەرە هاتۆتە سەر منداڵەكانیان. سیاسەت لای ئەم نەوە نوێیەی دەسەڵاتدارانی هەرێمەكە بووە بە كردەی نابەرپرسیارێتییەكی رێكخراو، بووە بە بیركردنەوە لە چۆنێتی ڕێكخستن‌و ئیدارەدانی بێبەشكردنی خەڵك لە ماف‌و خزمەتگوزاریی‌و شكاندنی كەرامەتی ئینسانەكان. دەسەڵاتدارانی هەرێم سەركەوتووبوون لەوەی كە لە كۆمەڵگای ئێمەدا هەم هاونیشتیمانییبوون وەك بەرئەنجامی بەشداریی سیاسیی‌و هەم ئینتیما وەك دەرەنجامی تێركردنی خواستە كۆمەڵایەتییەكان، لە ئازادییەوە بۆ خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان، بەتەواوەتی وێران بكەن. بەم چەشنەش سیاسەت بكەن بە ئەكتێك لە توندتوتیژیی‌و هەڕەشە، بە چاكییەكی نهێنیی‌و نماییشێكی ناسیاسییانە كە بە دزیی خەڵكەوە ڕوودەدات. ئەم دۆخە دروستكراوە داخستنی هەموو دەرگایەكە بەڕووی ئەگەری هەر گۆڕانكارییەكی سیاسیی كە بتوانێت مانایەكی ترو دەركەوتێكی تر بە سیاسەت ببەخشێت.
سیاسەت لەسەردەمی منداڵانی باوكە سیاسییەكاندا بووە بە درێژكراوەی شكست بە كەرەسەی تر. ئەم نەوە تازەیەش تەنها درێژە بەو كولتووری داماڵینەی سیاسەت لە جەوهەرەكەی خۆی نادات كە باوكە سیاسییەكان بەرهەمیان هێنابوو، بەڵكو لەڕاستییدا خۆیان بەرهەمێكن لە بەرهەمەكانی ئەم كۆتاییهاتنەی سیاسەت. ئەزموونی ئەمساڵ پێماندەڵێت كە نەوەی نوێی خێزانە سیاسییەكان كردەی سیاسەتیان گۆڕیوە بۆ نابەرپرسیارێتییەكی رێكخراو. ئەزموونی ساڵی 2020 هەڵگری یەك پەیامی ڕوونە: ناتوانرێت لەم نەوە نوێیەش چاوەڕێی ئەوە بكەین، ببێتە هێزی بەخشینەوەی ژیان بە سیاسەت.