مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح (تایبەت بە درەو دەینوسن) 

لەماوەی پێشودا هەواڵی دروستكردنی لقێكی حەشدی شەعبیی لە كوردەكانی ناوچەی كەركوك بڵاوبووەوەو باس لەوەش كرا كە ژمارەیەكی زۆری عەشیرەتە كوردەكانی ئەو دەڤەرە بەتەمان بچنە ناو ڕیزەكانی ئەو حەشدە كوردییەوە. وەك هەمیشە دوو كاردانەوەی پۆپۆلیستییمان بینیی‌و گوێلێبوو، كە هەردوكیان تەواو سادەگۆ و دوور لە لانی هەرەكەمی تێڕامان‌و بیركردنەوە بوون. یەكەمیان كاردانەوە فەرمییەكانی ناو هەرێم بوو، بەتایبەتی ئەوانەی لەلایەن پارتیی‌و قسەكەرانییەوە گوێمان لێبوو. ئەم كاردانەوەوانە وەك هەمیشە دەستبردن بوو بۆ تۆمەتە هەرە حازرو هەرە ئاسانەكەی بەخائینكردنی هەر كەس‌و گروپێك، ڕێیان نەكەوێتە ناو سیاسەت‌و خەون‌و چاوەڕوانییەكانی پارتییەوەو بەزەوقی ئەو هێزە نەجوڵێنەوە. كاردانەوەكانی دووهەمیان بەرگریكردن بوو لە دروستكردنی ئەم هێزە تازەیە بەناوی ئەوەوە هیچ جیاوازییەك لەنێوان ئەم هێزەو هێزە چەكدارەكانی پارتیی‌و یەكێتییدا نییە. مادام پارتی‌و یەكێتی ناپاك‌و خائینن، بۆیە دروستبوونی هێزی تری وەك ئەوان كێشەیەكی قابیلی باسكردن نییە، بەپێچەوانەوە دەبێتە سەرچاوەی بژێو، بۆ ئەوانەی چەكی ئەو هێزە تازەیە هەڵدەگرن.
ساڵانێكە ئەم دوو لۆژیكە كاوێژی بەردەوامی ئایدیۆلۆژیی ناو كایەی سیاسییە لە هەرێم. بە بۆچوونی ئێمە ئەم دوو مۆدێلە لە ئارگیومێنت دوو دیوی هەمان دراون، هێندەی هێماش بۆ كاردانەوەیەكی میكانیكیی تۆمەت‌و ڕقبەخشینەوە دەكەن، هێما بۆ هیچ ڕوانین‌و تێگەیشتن‌و بیركردنەوەیەك ناكەن توانای ئەوەی هەبێت لانی هەرەكەمی كێشەكان‌و مەترسییەكان ببینێت.
"حەشدی شەعبی" هێزێكی چەكداری نادەوڵەتیی‌و میلیشیاییە كە پڕۆژەی ناوەكیی درێژەدانە بە تائیفییەتی سیاسیی‌و پرۆژە دەرەكییەكەشی بەهێزكردنی باڵادەستیی ئێران بەسەر عێرقدا ئاڕاستەی دەكات. هەردووكیشیان دوو كردەی وێرانكەرن بۆ ئەگەری دەستكاریكردن‌و داڕشتنەوەی دەوڵەتی عێراقیی وەك دەوڵەتێك بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی‌و ڕزگاركردنی لە لۆژیكی تائیفییەت. حەشدی شەعبیی "بكەرێكی نادەوڵەتییە" بە بڕێكی زۆر لە تواناكانی دەوڵەتەوە، دەوڵەتە لەناو دەوڵەتداو دەسەڵاتە لەناو دەسەڵاتدا، هێزێكی تائیفییە لەناو پرۆژەو خەیاڵ‌و خواستێكی تائیفییدا.

لە ئاستە كوردییەكەیدا دامەزراندنی حەشدی كوردیی بەشێكە لە وێنەیەكی گەورەتر كە ڕەگەزە سەرەكییەكانی بریتین لە، یەكەم: لە نەمان‌و سڕینەوەی شتێك بەناوی "مەسەلەی كورد"ەوە لەناو سیاسەتی یەكێتی‌و پارتیدا وەك دوو هێزە دەسەڵاتدارو چەكدارەكەی كوردستان. نەمانی مەسەلەی كورد وەك مەسەلەی میللەتێك كە وەك كەمینەیەكی ئەتنی لەناو چوارچێوەو سنووری دەوڵەتی عێراقییدا دەژیی. دەوڵەتێك كە نە لە مێژووی كۆنیداو نە لە مێژووی ئێستایدا نەیتوانیوە لە كێشەی تائیفییەتی سیاسیی‌و دەسەڵاتگەریی‌و  ڕێزنەگرتنی مافە تاكەكەسیی‌و دەستەجەمعییەكان دەربازی ببێت. دووهەم: پارتی‌و یەكێتی، وەك دوو حوكمڕانە سەرەكییەی كوردستان، بە كردەوە لەوەدەرچوون هێزێك بن بەرگریی لە شتێك بە ناوی "مەسەلەی كورد"ەوە بكەن، بەڵكو بوون بە دوو پارتی خێزانی‌و بنەماڵیی و سێنتەری سیاسەتكردن‌و كاركردنیان بەهێزكردن‌و هێشتنەوەی دەسەڵاتی خێزانە سیاسییەكانیانە. لای ئەم دووهێزە چەندە "مەسەلەی كورد" گۆڕاوە بۆ "مەسەلەی بنەماڵەكان"، هێندەش پرسی عێراقییبوون كورتبووەتەوە بۆ بەشهەبوون لە سامان‌و پۆستی سیادییدا لەبەغدا، سامان‌و پۆستێك خۆیان چۆنیان بوێت‌و چۆن لە قازانجیاندابێت، بەوجۆرە دابەشیانبكەن. سێهەم: ئامادەگیی دابەشبوونێكی ئیقلیمیی كە سیاسەتی كوردیی لەناوەوە بۆ دوو بەرە دابەشكردوە، یەكێكیان بەرەی توركیاو ئەویتریان بەرەی ئێران. ئەم دۆخەش سەرچاوەی جۆرێك لە دابەشبوونە كە كلیلی چارەسەرەكەیان لە دەستی خەڵك‌و هێزەكانی هەرێمدا نییە، بەڵكو لەدەستی میتی توركیی‌و سوپای پاسداراندایە.
ئەم دۆخە وایكردوە سیاسەتی كوردیی سیاسەتێك بێت بەبێ هیچ حەرام‌و حەڵاڵێكی نەتەوەیی‌و نیشتیمانیی، شتێكیش بەناوی شەرمی سیاسیی‌و شەرمی ئەخلاقیی تیایدا نەمابێتەوەو ئەوەی لە قازانجی بنەماڵەكاندا بێت، ئەنجامبدرێت بەبێ ئەوەی گوێ بەوە بدرێت ئایا ئەو سیاسەتە زیان بەزۆرینەی خەڵكی كوردستان دەگەیەنێت یان نا. ڕووتبوونەوەی سیاسەتی كوردیی لە شەرم‌و بازرگانیكردن بە هەموو شتێكەوە، ئەو دەروازەیەیە كە دروستكردنی ئەم حەشدە كوردییە لەڕێگایەوە دەچێتە ناو مێژووی تازەی ئێمەوە. هاتنەژورەوەیەك لە فۆرمی هێزێكی چەكداری تازەدا كە شەرم لە دروستبوونی خۆی ناكات‌و لە فۆرمی بزنسێكی چەكدارانەدا بەرجەستەیەوە، هاوكات جوڵەو كردەوەو هەڵسوكەوتەكانی لەدەستی خۆیدا نییە، بەڵكو لەدەستی ئەو هێزە تائیفییە دەرەكییەدایە كە دروستكەرو دامەزرێنەریەتی. بەم مانایە دروستبوونی ئەم حەشدە كوردییە، دروستبوونی سوپاو هێزێكی چەكداریی ترە، لەناوچەیەكدا پڕ لە هێزی چەكداریی تائیفیی‌و حیزبییە كە بەشێكی زۆریان پرۆكسیی هێزە ئیقلیمییەكانن.
هەرچی لە ئاستە عێراقییەكەیدایە حیكایەتێكی تر لە ئارادایە. هەمووان دەزانن حەشدی شەعبی لە ساڵی 2014دا بە فەتوایەكی دینیی دروستبوو بۆ بەگژاچوونەوەی خەلافەتەكەی داعش. هەندێك سەرچاوە باس لەوەدەكەن زیاد لە 40 یەكەی سەربازیی‌و میلیشیای جیاواز لەناو ئەم هێزەدایە، كە بەسەر كەسایەتیی‌و پارتی سیاسیی‌و مەلای دینیی‌و سوپای پاسدارانی ئێراندا دابەشبوون. گەرچی لە كانونی یەكەمی 2016دا فوئاد مەعسوم ئیمزای لەسەر یاسای پەرلەمانی عێراق كرد دەربارەی بڕیاری بەیاساییبوونی حەشدی شەعبیی، بەڵام وەك پێكهات‌و وەك وەزیفەو وەك هێزێكی چەكدار، بوو بە كێشەیەكی گەورە بۆ دەوڵەت‌و كۆمەڵگا لە عێراقدا. دیارە بەیاساییكردنی حەشدی شەعبی بەدەنگی هێزە كوردییەكان لە پەرلەمانی عێراقدا بڕیاری لەسەردرا.
فراكسیۆنە هەرە سەرەكیی‌و بەهێزەكانی ناو حەشدی شەعبی سەر بە شیعەكانن‌و پێگە سەرەكیی‌و گرنگەكانی ناویشی بەدەستی ئەوانەوەیە. كەتیبەكانی حیزبوڵا، عەسائیبی ئەهلی هەق‌و ڕێكخراوی بەدر، گروپە بەهێزەكانی ناو حەشدن‌و هەرسێكیان پەیوەندیی بەهێزو درێژیان لەگەڵ ئێراندا هەیە. سوپای پاسدارانی ئێران هەم پارەیەكی زۆری لەم هێزانەدا سەرفكردوە، هەم مەشقی پێكردون، هەم چەكێكی زۆریشی پێداون. لە پشتی دروستبوونی حەشدی شەعبییەوە مۆدێلی "سوپای پاسداران"ی ئێرانی هەیە وەك سوپایەكی تایبەت بەدەستی دەسەڵاتدارانەوە، جیاوازو تەریب بە سوپای فەرمیی وڵاتەكە. لەڕاستیدا حەشدی شەعبیی سوپایەكی نادەوڵەتییە بە تەنیشت سوپای دەوڵەتییەوەو بڕێكی بەرچاو لە هێزەكانی ناو ئەم سوپایە، كۆڵەكەیەكی بەهێزی ڕاگرتنی سیستەمی تائیفیی‌و بەرگریكردنە لەو سیستەمە. ڕێك وەك هێزە چەكدارەكەی حیزبوڵا لە لوبناندا، بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبیش، هەم وەك درێژكراوەی سوپای پاسداران دەستبەكارن و هەم وەك بكەرێكی نادەوڵەتی تائیفیی كە ڕێگرو بەربەستێكی گەورەیەو گەورەدەبێت، لەبەردەم سەرلەنوێ داڕشتنەوەو دەستكاریكردنی دەوڵەتی عێراقییدا، كاردەكات. 

حەشدی شەعبی سوپایەكە بە جوگرافیا عێراقییە، بەڵام وەك ستراتیژ بەشێكە لە دەسەڵاتی سیاسیی ئیقلیمیی ئێران. هاوكات حەشد بەشێكە لە دەسەڵاتی نوخبەیەكی گەندەڵ لە وڵاتەكەداو لەماوەی ڕابوردوشدا بەشداربووە لە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی ناوەندو باشوری عێراقدا. هەر ئەمە وایكردوە خۆپیشاندەرە توڕەو ناڕازییەكان لە چەندان شوێنی عێراقدا، پەلاماری بنكەو مەقەڕەكانی حەشد بدەن‌و وەك درێژكراوەی دەستی ئێران‌و بەرگریكار لە سیستەمێكی گەندەڵ، ناوی ببەن‌و مامەڵەیبكەن.
بە بڕوای ئێمە كردەی ڕیفۆرم‌و گۆڕانكاریی لە سیستەمی بەرگریی دەوڵەتی عێراقدا بەبێ ڕیفۆرمی هێزە چەكدارەكان‌و سوپاو میلیشیاكان، كارێكی مەحاڵە. لەو وڵاتەدا ململانێیەكی فراوان‌و هەمەلایەن بۆ كۆنترۆڵكردنی دەوڵەت‌و دەستگرتن بەسەر بڕێكی گەورەی دەسەڵاتدا، لە ئارادایە. زۆربەی ئەو هێزانەی ململانێكان دەكەن‌و دەسەڵاتیان لەناو دەوڵەتی عێراقییدا بەدەستەوەیە، هێزی چەكدارو میلیشیای تایبەت بەخۆیان هەیە. سوپایان هەیە تەریب بە سوپای عێراق‌و لەناو سوپای عێراق خۆشیدا هەوادارو پێگەیان هەیە. ئەم دۆخە وایكردوە زۆرینەی هێزو گروپە سیاسییەكانی عێراق لەوە كەوتون بچنە خانەی "پارتی سیاسیی"، یان "بزوتنەوەی سیاسیی"یەوە، بەڵكو زۆربەیان گۆڕاون بۆ "بكەری نادەوڵەتیی"و وەك دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا كاردەكەن. ئەو ململانێ ئیقلیمییەش كە لەناو عێراقدا ئامادەیە، بە كوردستانیشەوە، وایكردوە هێزە ئیقلیمییەكان بەشێكبن لەو دۆخە ناوەكییەی عێراق‌و بەشداربن لە هاوكێشەكانی هێزو دەسەڵات لەو وڵاتەدا. بەم مانایە "كایەی سیاسیی" لە عێراقدا تەنها "كایەیەكی ناوەكیی"، "نەتەوەیی"، "نیشتیمانیی" نییە كە هێزەكانی لەناو چوارچێوەكانی سنووری عێراقدا نیشتەجێببن، بەڵكو "كایەیەكی ئیقلیمی"ش هەیە كە ڕاستەوخۆو چالاك ئامادەیەو كاریگەریی گەورە لەسەر دۆخی ناوەكیی وڵاتەكە بەجێدەهێڵێت. لە كوردستانیشدا هەمان دۆخ لە ئارادایەو لەم ڕوەوە هەرێمی كوردستان‌و بەشەكانی تری عێراق دوو ڕوخساری هاوشێوەن لەناو یەك ئاوێنەدا، حەشدی شەعبی بەشێكە لەم وێنە گەورەیەو پێگەو شوێنە ڕاستەقینەكەی ئەو "كایە ئیقلیمی"یە كە ئێران گەمەكەرێكی سەرەكییەتی.
ئەوەی عێراق پێویستی پێیەتی بوونی سوپایەكی نیشتیمانیی ناسیاسییە، سوپایەك نوێنەرایەتی دەوڵەت بكات‌و دەوڵەتێكیش نوێنەری كۆمەڵگا بێت. عێراق پێویستی بە سوپایەكی نائایدیۆلۆژیی‌و بێلایەن هەیە كە نە مەقاشی دەستی هێزێكی ئەتنی، یان تائیفیی بێت‌و نە دەست لە ململانێ سیاسییەكاندا وەربدات. ئەمەش مانای بە نایاسایی زانین‌و بە میلیشیا حیسابكردنی سەرجەمی ئەو هێزە چەكدارانەی لە دەرەوەی ئەم سوپایەدا بوونیان هەیە. لۆژیكی دروستبوون‌و كاركردن‌و گەشەكردنی حەشدی شەعبی ناكۆكە بە لۆژیك‌و بنەماكانی دروستكردنی سوپایەكی نیشتیمانیی. ئەوەی لەپاڵ حەشدی شەعبیی و هاوشێوەكانیدا دروستدەبێت، جا چ لە فۆرمە كوردیی یان شیعیی یان سونییەكەیدا، دەسەڵاتێكی سەربازیی‌و ئەمنیی پارچەپارچەو بەشبەشە كە ڕەچەتەیەكی بەهێزو حازرە بۆ جەنگ‌و پێكدادانی ناوەكیی خوێناویی‌و بۆ دەستێوەردانی شێوێنەرانەی وڵاتە ئیقلیمییەكان.
بەهێزبوونی حەشد مانای لاوازبوونی زیاترو زیاتری دەسەڵاتی دەوڵەت لە عێراقدا، مانای گەورەبوون‌و قەبەبوونی دەسەڵاتی بكەرە نادەوڵەتییەكان، مانای دروستبوونی سوپاو هێزی چەكداریی جیاوازو تەریب بەیەكتری. ئەمەش ڕێك هەمان دۆخی هەرێمی  كوردستانە، كە پارتی‌و یەكێتی تیایدا خاوەنی هێزی چەكداری تایبەت بەخۆیانن‌و ئەو هێزە چەكدارەش هەم بۆ بەرژەوەندیی بنەماڵە سیاسییەكان‌و هەم بۆ بەرژەوەندیی هێزە ئیقلیمییەكان بەكاردەهێنن. 
دروستبوونی حەشدی كوردیی بەشێكە لەم وێنە گەورە ترسناكەی بەمیلیشیاكردنی سیستەمی بەرگریی دەوڵەت. رەخنەكردنی ئەم مۆدێلە لە هێزی چەكداری نادەوڵەتیی تاقە هەنگاوێكی ڕاستەقینەیە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی مەدەنیی خاوەن سەربەخۆیی‌و سەروەریی ناوەكیی‌و دەرەكیی.

 بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون 
بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی
بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا

بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل 

بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی