مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح (تایبەت بە درەو دەینوسن) 

حیزب لە هەرێمی كوردستاندا ئۆرگانێكی نوێیەو منداڵی سەدەی بیستەمی مێژووی ئێمەیە. لەمەشدا جیاواز نییە لە ئەزموونی میللەتەكانی تری ناوچەكە. لای ئەوانیش حیزبی سیاسیی دیاردەیەكی تازەی ناو هەمان سەردەم‌و هەمان قۆناغە لە پرۆسەی دروستبوونی كایەیەكی سیاسیی نوێ. كایەیەك تیایدا هەم بیروبۆچوونی نوێ، هەم چەمك‌و تیۆریی تازە، هەم شێوازی تازەی جۆشدان‌و چالاككردنی كۆمەڵگا، هەم زمانێكی تازە بۆ باسكردنی خودو ئەوانیترو هەم شێوازی نوێی ئۆرگان‌و ڕێكخستنی سیاسیی دێتەكایەوە. حیزب وەك دەزگایەكی نوێ بەرهەمی ئەم تازەبوونەوە هەمەلایەنەو دروستبوونی ئەم كایە تازیەی سیاسەتە لەناوچەكەدا. هەموو ئەمانەش دوای هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی‌و جێگرتنەوەی بە سیستەمی دەوڵەت - نەتەوە لە ناوچەكەدا، دێنەكایەوە.
دەزگای حیزب لەلایەن نوخبە شارییەكان‌و ئەو بەشەی چینی ناوەڕاستەوە دروستدەكرێت كە دەرچووی قوتابخانەو فێرگە نادینییە مەدەنیی‌و سەربازییە تازەكانی ئەو سەردەمەن. ئەم نوخبە شارییە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە دەبن بە بكەرێكی مێژوویی نوێ‌و بە دروستكەرو بزوێنەری ئەو كایە سیاسییە تازەیە كە لەدایكدەبێت. چەمكەكانی نەتەوەو گەل‌و مافی سەربەخۆبوون، مافی مامەڵەكردنی میللەتان وەك یەك‌و چەمكەكانی پێشكەوتن‌و ”تەرەقی“و ”تازەبوونەوە“و ”بوون بە بەشێك لە جیهان“ هەر ئەمان بەرهەمیدەهێنن‌و بڵاویدەكەنەوە. حیزب لای ئەم نوخبە نوێیە دەبێتە ئەو ئۆرگانە سیاسییە، كە جێبەجێكردنی ئەو ئەركانە دەگرێتەئەستۆ. لە پەیوەندیدا بە كوردەوە یەكێك لە خاڵە سەرەكییەكانی ئەم وێناكردنە نوێیەی كورد لەلایەن نوخبەی رۆشنفیكرانەوە، بریتییە لە داهێنانی كورد وەك نەتەوە. ئەم نوخبەیە بڕوای وابوو كە كوردیش وەك گەل، بە هەمانشێوەی گەلانی تری دونیا، خاوەنی خاك‌و مێژوو و زمان‌و كولتووری تایبەت بەخۆیەتی‌و شایانی ئەوەشە خۆی نوێنەرایەتی خۆی بكات‌و نەبێتە ژێردەستەی هیچ نەتەوەیەكی تر.

بەم چەشنە یەكەم خەسڵەتی حیزبی كوردیی بریتییە لە تازەبوون‌و شارییبوون‌و نەتەوەییبوونی. لەم خاڵەشدا جیاوازییەكی ئەوتۆی لەو حیزبە سیاسییانە نییە كە نوخبە شارییەكانی گەلانی تر دروستیدەكەن. شار ئەو شوێنەیەكە حیزب تیایدا لەدایكدەبێت‌و وێناكردنێكی نوێ بۆ كۆمەڵگا لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. نەتەوە ئەو چوارچێوە سەرەكییەیە كە حیزب دەخوازێت هەم لەناو خۆیدا دروستیبكات‌و هەم لەناو ئەو كۆمەڵگایەشەدا كە نوێنەرایەتی دەكات. هەموو ئەمانەش وەك بەشێك لە پرۆسەی تازەبوونەوەی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگیی دەبینێت. ئەو مۆدێلە حیزبییەش كە هەم لە كوردستان‌و هەم لەناوچەكەدا دەبێت بە مۆدێلی سەرەكیی حیزب‌و ژیانی حیزبایەتی، مۆدێلە ماركسییە لێنینیەكەیە كە تیایدا حیزب خۆی وەك ”پێشڕەو“ی كۆمەڵگا وێنادەكات‌و بەڕێوەبەرانی حیزبەكەش وەك ”پێشڕەو“ی هەموو هێزە كۆمەڵایەتییەكان.
یەكێك لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی حیزبی كوردیی، بە درێژایی چەندان قۆناغی مێژوویی، بریتییە لە یاساغبوون‌و ژێرزەمینییبوونی. بە دەگمەن نەبێت هیچ پارتێكی سیاسیی كوردیی بەشێك نەبووە لە دیمەنی سیاسیی فەرمیی ئەو وڵاتانەی كورد وەك كەمینەیەك لەناویاندا ژیاوە. یاساغبوون‌و مامەڵەكردنی وەك كێشەیەكی ئەمنیی بەردەوام ئامادەو باڵادەستبووە. بەپێچەوانەی ئەو دیدەوە كە پێیوایە حیزبی كوردی كۆمەڵێك دروشم‌و داواكاریی گەورەو ناعەقڵانی بەرزكردۆتەوە كە لە دەرەوەی تواناكانیدا بووە بۆ پیادەكردنیان، یەكێكی تر لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی حیزبە كوردییەكان ”تەنمەویبوون“و ”ئۆتۆنۆمیست“ بوونیان بووە. جگە لە پەكەكە لە قۆناغی یەكەمی گەشەكردنیدا، بە دەگمەن نەبێت پارتێكی سیاسیی كوردیی خاوەن قورسایی سیاسیی‌و چەكداریی‌و كۆمەڵایەتیی نادۆزینەوە، دروشمی جیابوونەوەو دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەكگرتووی لە كوردستاندا، بەرزكردبێتەوە. دروشمی سەرەكیی زۆرینەی هەرەزۆری حیزبە كوردییەكان هەمیشە دیموكراسیی بۆ ئەو وڵاتەی تیایدابووەو ئۆتۆنۆمی بۆ ناوچە كوردییەكان، بووە. خواستی سەرەكیش لەم دروشمەدا خواستێكی تەنمەوی بووە. لە دوای ڕیفراندۆمە وێرانەكەی بارزانییەوە جۆرێك لە سڕینەوەی یادەوەریی مێژوویی دروستبووەو وایدەردەخات ئەوەتەی كورد هەیە خەریكی پلانی جیابوونەوەو پارچەپارچەكردنی ئەو وڵاتانەیە كە تیایاندا دەژیی.

لە ساڵانی نەوەدەوە بەگشتیی‌و لەدوای ڕوخانی دەوڵەتی بەعس‌و دامەزراندنی دەسەڵاتدارێتی كوردییشەوە بەتایبەتیی، چەندین رێكخراوی سیاسیی نوێ لە كۆمەڵگای كوردییدا لەدایكدەبن‌و چەندین حیزب‌و كۆمەڵەو بزوتنەوەی سیاسیی دروستدەبن‌و چەندینی تریش تێكەڵ بەیەكتر دەبن‌و هەندێكیشیان دابەشدەبن. لەم دونیا تازەدا ”سەردەمی زێڕین“ی حیزبە كوردییەكان، وەك حیزبی جەماوەریی، دەكەوێتە قەیرانی هەمەجۆرەوەو لەئێستادا كۆتایی پێهاتوە. لەمڕۆدا زۆرینەی كۆمەڵگا تەماشای حیزبەكان نەك تەنها وەك موڵكی خۆی ناكات، بەڵكو وەك ئامرازی بەرهەمهێنانی كارەسات‌و كێشەو گرفتی گەورەو ستراتیژیی، دەیانبینێت. هاوكات هەریەكێكیش لەو حیزبانە گۆڕاون بۆ موڵكی شەخسیی خێزانێكی سیاسیی دیاریكراو و منداڵەكانیان. پارتی دیموكراتی كوردستان زیاد لە نیو سەدەیە موڵكی بنەماڵەی بارزانییە، یەكێتی نیشتیمانیش لە قۆناغی دوای ڕاپەڕینەوە لەچەند هەنگاوێكی سیستماتیكدا، دەبێت بە موڵكی بنەماڵەی تاڵەبانیی‌و بزوتنەوەی گۆڕانیش دوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، دەبێت بە كرێچییەكی سیاسیی كوڕەكانی كە كۆی موڵك‌و سامانی حیزبەكەیان لەسەر تاپۆكرا. لەناو هەندێك لە هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی‌و تەنانەت تەریقەتە دینییەكانیشدا هەمان دۆخ لەئارادایە. لەم قۆناغەدا هەموو خێزانە سیاسییەكانی هەرێم، حیزب‌و دەزگاكانی حوكمڕانیی وەك كەرەستەیەك بۆ كەڵەكەكردنی سامان‌و فراوانكردنی پێگەی تایبەتیی‌و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان تەماشادەكەن‌و بەكاردەهێنن.
ئەم دۆخە وادەكات خەسڵەتێكی سەرەكیی تری حیزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، بەخێزانییبوون‌و بنەماڵەییبوونیان بێت، ئەگەرچی ئەوان خۆیان وەك حیزبی جەماوەریی وێنادەكەن، كە گوایە نوێنەرایەتی هەموو چین‌و توێژەكانی كۆمەڵگاكەو خواستە نیشتیمانییەكانی خەڵكی كوردستان دەكات. ئەم پرۆسەی بەخێزان‌و بنەماڵەكردنەی پارتە سیاسییەكانی كوردستان وادەكات بەشی هەرەزۆری ئەم حیزبانە ببن بە حیزبی ناوچەیی‌و لۆكاڵیی‌و سنووربەندبن لە شارێك یان ناوچەیەكی جوگرافیی دیاریكراودا. هیچ حیزبێكی كوردیی هەمان پێگەو ئامادەگیی‌و هێزی لەشارو شارۆچكە جیاوازەكانی دەورەی زێدی خۆیدا نییە؛ یەكێتی‌و گۆڕان حیزبی ناوچەی سلێمانیی‌و بڕێك لە گەرمیانن، پارتی حیزبی دهۆك‌و هەندێك ناوچەی بادینانە، بڕێكی زۆری هێزە ئیسلامییەكانیش حیزبی ناوچەی هەورامانن. حیزبە كوردییەكان ناوكێكی لۆكاڵییان هەیەو چەندە لەزێدەكۆمەڵایەتیی‌و نێوەندە جوگرافییە رێكخراوەییەكەیان دوربكەونەوە، ئەوەندە ژمارەی دونگدەرو هەواداریان كەمدەبێتەوە. ئەم لۆكاڵیبوونەشیان وایانلێدەكات ببنە هەڵگری ئاكارێكی نێگەیتیڤ: ئاكاری وێناكردنی نەتەوە وەك هەوادارانی دانیشتوی ناوچەكەی خۆیان‌و وێناكردنی نیشتیمانیش وەك زێدە سیاسییەكەی خۆیان. ئەمەش بە كردەوە مانای پارچەپارچەكردنی بەردەوامی كۆمەڵگاو ڕێگەگرتن لە دروستبوونی لانی هەرەكەمی هەر ئیجماعێك، لە ئیجماعی سیاسییەوە بۆ ئیجماعی كۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگی‌و دینیی، هتد.

ئەوەی ئەم كێشەی پارچەپارچەبوونە ناوەكییە قوڵترو بێچارەسەرتر دەكات باڵادەستبوون‌و بەمۆدێلبوونی تەوریسی سیاسییە. لە هەرێمدا سیستەمی تەوریسی سیاسیی‌و بنجبەستكردنی حوكمی تاكانەی خێزانیی، بووە بە پەتایەكی سیاسیی‌و حیزبە سەرەكییەكانی هەرێمی بەتەواوی نەخۆشخستوە. وەك ووتمان حیزب بووە بە موڵكی شەخسیی خێزانە سیاسییەكان‌و لەوە كەوتووە وەزیفەی ئۆرگانێكی سیاسیی بگێڕێت كە تیایدا سەركردەی سیاسیی نوێ بەرهەمبهێنێت‌و بەبێ جیاوازییش شانسی سەركەوتن‌و پێگەیشتن بە ئەندامەكانی ببەخشێت. حیزبە دەسەڵاتدارەكانی ئەمڕۆكەی هەرێم زیاتر لە یانەیەكی سیاسیی داخراوی چەند خێزان‌و بنەماڵەیەك دەچن، كە تەوریسیی سیاسیی سنوور بۆ خەون‌و خواستی زۆرینەی سیاسیی ناو خودی ئەو حیزبانە خۆشیان دادەنێت. لەم مۆدێلە سوڵتانییەدا حیزب ئۆرگانێك نییە بۆ سیاسەتكردن بەمانای دەستەبەركردنی چاكەی گشتیی، بەڵكو دەزگایەكە بۆ گۆڕینی منداڵانی خێزانە سیاسییەكان بۆ سەركردەو دەسەڵاتدارو بۆ كەڵەكەكردنی سەرمایەو دەسەڵات بۆیان. چاكەو بەرژەوەندیی تایبەتی خێزانە سیاسییەكان چوەتە شوێنی چاكەی گشتیی‌و بەرژەوەندیی گشتیی كۆمەڵگا.

ئەم مۆنۆپۆڵكردنە سیاسییە ناوەكییەی ناو حیزب بووە بە لۆژیكی ئیشكردنی سیاسەت‌و داڕێژەری هەمان لۆژیكی مۆنۆپۆڵكردن لە دەرەوەی حیزب‌و لەناو كۆمەڵگادا. بەجۆرێك ئەوەی ئەمڕۆ لەناو سیاسەتی كوردییدا باڵادەستە ”عەقڵەیەتێكی مۆنۆپۆڵخواز“ی پەڕگیرە كە دەیەوێت هەمووشتێكی ئەو كۆمەڵگایە مۆنۆپۆڵبكات، لە مۆنۆپۆڵكردنی ئابورییەوە بۆ مۆنۆپۆڵكردنی میدیاو لەوانیشەوە بۆ مۆنۆپۆڵكردنی كۆمەڵگای مەدەنیی‌و دەزگا جیاوازەكانی سیستەمی حوكمڕانیی، بە تێپەڕین بەناو دروستكردنی هێزی سەربازیی‌و ئەمنیی تایبەتدا كە بتوانێت ئەو جیهانە مۆنۆپۆڵكراوە لە ناوەوەو دەرەوەی حیزبدا بپارێزێت‌و بەهێزبكات.
مۆنۆپۆڵكردنی ئابوریی لەلایەن حیزبەوە دۆخێكی تەواو تازەی لە هەرێمدا دروستكردوەو فۆرمێك لە حیزبایەتی بەرهەمهێناوە كە پێشتر لە كوردستاندا بوونی نەبووە؛ فۆرمی گۆڕینی حیزب بۆ كۆمپانیاو مامەڵەكردنیشی وەك كۆمپانیایەكی شەخسیی. ئەمەش نەك تەنها حیزب دەگۆڕێت بۆ دەوڵەت لەناو دەوڵەتداو ئابوریی لەناو ئابورییدا دروستدەكات، بەڵكو ئەو پرۆسەی پارچەپارچەكردنەی باسمانكرد، فراوانترو هەمەلایەنتر دەكات. هاوكات لە سایەی ئابوریی نەوت‌و گەندەڵیی سیستماتیكیی لە هەرێمدا، لە سایەی توانای مۆنۆپۆڵكردن‌و توندوتیژبووندا، حیزب لە هەرێمدا گۆڕدراوە بۆ یەكێك لە ئۆرگانە هەرە گەندەڵەكانی ناو كۆمەڵگا. 
بەمجۆرە حیزب، ئەو ئۆرگانە سیاسییەی كە لە سەردەمێكدا نوخبە شارییەكان وەك هەڵگری پرۆژەی تازەكردنەوەی كۆمەڵگاو پرۆژەی دروستكردنی نەتەوەو چینی شۆڕشگێڕو نوێنەرایەتیكردنی خواستە سیاسییەكانی گەل دروستیدەكەن، لە سی ساڵی ڕابردووی ئەزموونی هەرێمدا بەتەواوی دەگۆڕێت بۆ یەكێك لە كۆڵەكە هەرە سەرەكییەكانی دامەزراندنی سیستەمێكی سوڵتانیی‌و ئۆرگانێكی خێزانیی‌و بنەماڵەیی مۆنۆپۆڵخوازی گەندەڵ‌و ستەمگەر، كە ئەركی ژمارە یەكی بەهێزكردن‌و پاراستنی دەستكەوت‌و قازانج‌و باڵادەستیی بنەماڵە سیاسییەكانە.

بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا

بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل 

بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی