(درەو): ئەنجامی ھەڵبژاردن بەھۆی تانەیەکی ھاوپەیمانی فەتحی ھادی عامرییەوە گۆڕانکاری بەسەر ھات و پێکھاتەی تورکمان کورسییەکی لەدەستدا. بەگوێرەی بەڵگەنامەیەک کە لە ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق دەرچووە، (غەریب عەسکەر) کاندیدی ھاوپەیمانی فەتحی ھادی عامری لە پارێزگای کەرکوک، سەرکەوتووە بۆ پەرلەمانی عێراق. سەرکەوتنی ئەم کاندیدەی ھاوپەیمانی فەتح بەھۆی بردنەوەی تانەیەکی ھەڵبژاردن دێت کە ھاوپەیمانێتییەکەی لەسەر ئەنجامی ھەڵبژاردن لە کەرکوک تۆماریکردووە. بڕیاری دادگا دەڵێ، لە ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکاندا دەرکەوتووە، کارتی دەنگدان لە ئامێری خێراکردنی ئەنجامەکاندا نەخوێندراوەتەوەو وەکو دەنگی پوچەڵ ئەژمارکراوە، ئەمە لەکاتێکدا ئەو دەنگانە دروست بوون. (غەریب عەسکەر) لەسەر بازنەی (٢)ی کەرکوک سەرکەوتنی بۆ پەرلەمانی عێراق مسۆگەر کردووە، بەمەش دەچێتە شوێنی (سەوسەن عەبدولواحید) کە لە ئەنجامی بەرایی ھەڵبژاردندا بە جیاوازی تەنیا (٢) دەنگ وەکو براوەی ھەڵبژاردن ناوی لەم بازنەیە راگەیەندرا. بەپێی ئەم گۆڕانکارییە نوێیە، ئێستا ئەنجامی ھەڵبژاردن لە کەرکوک بەمێشوەیە: 🔹 کورد (٦ کورسی)  🔹 عەرەب (٥ کورسی)  🔹 تورکمان (١ کورسی کە ئەرشەد ساڵحییە)

راپۆرت: درەو سبەینێ جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوە بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەیەك تایبەت بە دروستكردنی دەستەیەكی "كاتیی" بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا بەڕێوەچوونی كۆنفرانس، پرسی كشانەوە لە حكومەت رەنگە دوابخرێت بۆ دوا ساتەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم.  لەبارەی دەستەكەوە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو بەڕێوەچوو، نسكۆ بوو بۆ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەم بزوتنەوەیە كە خاوەنی (5) كورسی بوو لە پەرلەمانی عێراق، لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانی بۆ (سفر) دابەزی، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكە دروستكرد، داوای دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن وەكو بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەناو بزوتنەوەكە‌و كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت كرا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گۆڕان لەم هەڵبژاردنەدا لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "هاوپەیمانی كوردستان" لەگەڵ یەكێتیدا بەشداری كرد‌و هاوپەیمانێتییەكە هیچ سودێكی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان تێدا نەبوو.  رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر واتە سێ رۆژ دوای هەڵبژاردن، جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی پەسەندكرد‌و بڕیاریدا دەستەیەكی "كاتیی" دروست بكات بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا ئەوكاتەی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان بەڕێوەدەچێت.  دوای زیاتر لە مانگێك تاوتوێ كردن‌و وەرگرتنی بۆچونی ئۆرگانەكانی گۆڕان، دواجار پرۆژەیەك لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی دەستە كاتییەكە ئامادە كراوە‌و سبەینێ جڤاتی نیشتمانی دەنگی لەسەر دەدات.  لە پرۆژەكەدا ناوی ئەو كەسانە دیاری نەكراوە كە دەبن بە ئەندامی دەستەكاتییەكە بۆ بەڕێوەبردنی گۆڕان، بڕیارە دوای پەسەندكردنی پرۆژەكە، بزوتنەوەی گۆڕان دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەندێك كارەكتەری ناو بزوتنەوەكە‌و دەرەوەی بزوتنەوەكە (ناڕازییەكان) بكاتەوە بەمەبەستی بانگهێشتكردنیان وەكو ئەندام لە دەستە كاتییەكە، دوای دیاریكردنی (9) ئەندامەكەی دەستەكە، ناوەكان ببرێتە بەردەم جڤاتی نیشتمانی بۆ دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  ماوەی زیاتر لە مانگێكە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی بە (عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە) دەستیان لە كاركێشاوەتەوە، بەڵام جگە لە یەكێكیان، ئەوانی تر رۆژانە لە گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان دەوامی خۆیان دەكەن‌و بەشێوەی كاربەڕێكەر كاروبارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێوەدەبەن.  گۆڕان لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ جگە لە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن، دوای ئەو شكستەی لە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر توشی بزوتنەوەی گۆڕان هات، لەناو بزوتنەوەكەوە دەنگ بەرزبووەوە‌و داوای كشانەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتە خۆجێییەكان كرا، بەڵام ئەم بابەتە بە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن پەردەی بەسەردا دراو تائێستا بڕیاری لێ نەدراوە.  بەگوێرەی ئەو بڕیارەی كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان دەریكردووە، لەپاڵ ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان، یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی تری دەستە كاتییەكەی كە سبەینێ پرۆژەی دروستكردنەكەی پەسەند دەكرد بریتی دەبێت لە بڕیاردان لەسەر كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت.  بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتی تیمی حكومەتی گۆڕان لە بڕیاری كشانەوە، پێدەچێت پرسی كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت لەلایەن ئەم دەستەیەوە دوابخرێت بۆ دواین رۆژەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بێت، گۆڕان ناتوانێت پرسی كشانەوەی لە حكومەت وەكو دەستكەوت لەبەردەم دەنگدەراندا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەكاربهێنێت. لە كابینەی هەشتەمدا بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و پرسی درێژكردنەوەی تەمەنی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێم (مەسعود بارزانی)، پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و گۆڕان تێكچوو، پارتی پەرلەمانی كوردستانی پەكخست‌و وەزیرەكانی گۆڕانی لە حكومەت دەركرد، ئەوكات پارتی گۆڕانی بەوە تۆمەتبار دەكرد كە رێككەوتنی سیاسی شكاندووە، دووبارە بونەوەی هەمان سیناریۆ رەنگە بەتەواوەتی كۆتایی بە پەیوەندی نێوان پارتی‌و گۆڕان بهێنێت. گۆڕان بە ناونیشانی "چاكسازی" بەشداری لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كردووە كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بەڵام چاكسازییەكان هێشتا لە ئاستی خواستی خەڵكدا نین، سەرباری ئەمە كابینەكە لە ساڵی دووەمی تەمەنیدا توشی قەیرانی دارایی هات‌و موچەی موچەخۆرانی بڕی، ئەمەش حكومەتە سێقۆڵییەكەی (پارتی+ یەكێتی+  گۆڕان)ی توشی ناڕەزایەتی شەقام كردەوە‌و لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا گۆڕان لە پارتی‌و یەكێتی زیاتر باجی كابینەكەی دا.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (12) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا  یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان درا. خانەی یەكەم  تاوەكو نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان لە ژیاندا بوو، خانەی راپەڕاندن دروست نەكرا، ئایاری 2017 نەوشیروان مستەفا كۆچی دوایی كرد، دوای مردنی، ئەو موڵك‌و ماڵانەی كە بەناویەوە بوو، كوڕەكانی گواستیانەوە سەر ناوی خۆیان، پاش ئەم رووداوە كە كاردانەوەی هەندێك لەسەركردەكانی بزوتنەوەكەی لێكەوتەوە‌و وەكو "تەوریسی سیاسی"‌و "دەستگرتن بەسەر موڵك‌و ماڵی بزوتنەوەكە" ناویان برد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفاشی بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە • عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) • جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان • محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  • شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك • رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردی، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروست كرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد.  خانەی دووەم خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە هێشتا خۆشی هەر وادە بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پێكهاتەی نوێی خانە كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر دەستیان لەكاركێشایەوە بەمشێوەیە بوو:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكەو قسەی هەیە لە پرۆسەی دروستكردنی دەستە كاتییەكەدا) • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان • شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا، یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە ببرێتە دەرەوە‌و موڵك‌و ماڵی گۆڕان لە موڵك‌و ماڵی تایبەتی نەوشیروان مستەفا جیا بكرێتەوە) • برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك (لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كاندید بوو لە بازنەی هەولێر، بەڵام سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان)  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بووە. كۆنفرانسی نیشتمانی بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی ئەمساڵ دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری.  ئاسۆی چارەسەر بۆ قەیرانەكانی گۆڕان هێشتا لەناو گردی زەرگەتەدا دەسوڕێتەوە‌و ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتونەتەوە تائێستا زۆربەیان نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ كاری سیاسی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا. گۆڕان لەكاتێكدا توشی ئەم تەقینەوە ناوخۆییە بووە، كە ماوەیەكە‌و بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقیش، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان لەگەڵ سیاسەتەكانی بزوتنەوەكەی‌و ئەوی تریان دژە، فراكسیۆنەكەشی لە پەرلەمانی عێراق كە ئێستا ماوەی خولەكەیان كۆتایی هاتووە، پەیوەندی خۆیان لەگەڵ بزوتنەوەكەدا دابڕیوە. ئەم دوو بەرەیە، فراكسیۆنەكەی بەغداد‌و نیوەی فراكسیۆنەكەی هەولێر، لەگەڵ هەندێك لەو هەڵسوڕاوانەی كە هێشتا لەچوارچێوەی بزوتنەوەكەدا ماونەتەوە ئێستا نیمچە بەرەیەكیان دروستكردووە‌و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ناڕازییەكانی تر لەسەر دروستكردنی پرۆژەیەكی سیاسی نوێ.   

(درەو): بەرپرسانی یەکێتی باس لە زیادبوونی (٢) کورسی بۆ ژمارەی کورسییەکانیان لە پەرلەمانی عێراق دەکەن، کورسییەک لە ھەولێرو یەکێکی تر لە موسڵ، پارتی توڕەیەو ھۆشداری بە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکان داوە، دادگا باس لە ساختەکاری دەکات لە سنوری ھەولێر. کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی عێراق ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان و تانەی لایەنە سیاسییەکانی ئاڕاستەی دەستەی دادوەریی کردووە بەمەبەستی بڕیاردان لەسەر ئەنجامی کۆتایی ھەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق، کە رۆژی ١٠ی ئۆکتۆبەری رابردووە بەڕێوەچوو. یەکێتی لە ھەڵبژاردنەکەدا ژمارەی کورسییەکانی لە سنوری پارێزگای ھەولێر لە (٢) کورسییەوە بۆ (١) کورسی دابەزی، بەوھۆیەوە گومانی لە ھەڵبژاردنەکە لە ھەولێر ھەبوو، لە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن تانەی یاسایی تۆمارکرد، ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان لە لایەن کۆمسیۆنەوە ھیچ گۆڕانکارییەکی لە ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە سنوری ھەولێر دروست نەکرد، بەڵام بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، دوای رەوانەکردنی ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکانی ھەولێر لەلایەن کۆمسیۆنەوە بۆ دادگا، دادگا دووبارەبوونەوەی دەنگدانی لە سنوری پارێزگای ھەولێر بەدی کردووە، واتە چەندین کەس لە دەنگدەران بۆ زیاتر لە یەکجار لە سنوری ھەولێر لە بەرژەوەندی کاندیدەکانی پارتی دەنگیانداوە. (درەو) زانیویەتی، لە ھەر سندوقێکی دەنگدانی ھەولێردا، پەنجەمۆری دووبارەی دەنگدەران دۆزرابێتەوە، ئەنجامی دەنگدان لەو سندوقەدا لەلایەن دادگاوە ھەڵوەشێندراوەتەوە، ئەم ھەڵوەشاندنەوەیە گۆڕانکاری لە لیستی کاندیدە سەرکەوتووەکانی پارێزگای ھەولێردا دروست کردووە، بە جۆرێک (ھەرێم کەمال ئاغا) کاندیدی یەکێتی کە بەپێی ئەنجامە بەرایی ھەڵبژاردن سەرنەکەوتبوو بۆ پەرلەمانی عێراق، ئێستا بە بڕیاری دادگا سەرکەوتووە بۆ پەرلەمان. ئەگەر دادگا بڕیاری خۆی لەبارەی سەرکەوتنی (ھەرێم کەمال ئاغا) بۆ پەرلەمان رابگەیەنێت، ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە سنوری پارێزگای ھەولێر بۆ (٢) کورسی بەرز دەبێتەوە. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، پارتی نیگەرانە لە دروستبوونی گۆڕانکاری لە ئەنجامەکانی ھەڵبژاردن لە سنوری ھەولێر، بەتایبەتیش کە بڕیارەکەی دادگا پارتی تۆمەتبار دەکات بە ئەنجامدانی ساختەکاری لە ھەولێر، یەکێتیش سەرباری ئەوەی خۆشحاڵە کورسییەکی لەدەستچووی ھەولێری بۆ گەڕاوەتەوە، بەڵام ھێشتا دوو دڵەو نایەوێت لە میدیا فەرمییەکانییەوە ھیچ قسەیەک بکات تا ئەوکاتەی لەلایەن دادگاوە ئەنجامی تانەکانی ھەولێر رادەگەیەندرێت. بەرپرسانی یەکێتی کە (درەو) قسەی لەگەڵ کردوون باسلەوە دەکەن، جگە لە هەولێر، لە پارێزگای موسلیش ( رۆنزی زیاد سەیدۆ) کچە کاندیدی یەکێتی بەھەمان شێوە سەرکەوتووو بۆ پەرلەمانی عێراق. ئەگەر وەکو ئەوەی بەرپرسانی یەکێتی باسی دەکەن، ئەنجامی ئەم دوو کورسییەی ھەولێرو موسڵ لەلایەن دادگاوە لەبەرژەوەندی یەکێتی یەکلابکرێتەوە، ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە پەرلەمانی نوێی عێراق لە (١٦) کورسییەوە بۆ (١٨) کورسی بەرز دەبێتەوەو کورسییەکانی پارتیش لە (٣٣) کورسییەوە بۆ (٣١) کورسی دادەبەزێت. (درەو) زانیویەتی، پارتی زۆر توڕەیە لەم بڕیارە دادگاو تاکە دادوەرەکەی پارتی لەناو دەستەی دادوەرانی کۆمسیۆندا، ئیمزای لەسەر بڕیارەکە نەکردووەو پارتی بە فەرمی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی عێراقی ئاگادارکردووە لەوەی بەھیچ شێوەیەک قایل نابێت بە دەستکاریکردنی ئەنجامەکان.

درەو: 🔻پارێزگای هەولێر: 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە:1,238,379  🔹دەنگی پارتی: 262,800    رێژە  21% 🔹دەنگی نەوەی نوێ: 79,245 رێژە  6% 🔹دەنگی یەكێتی: 65,862 رێژە  5% 🔹دەنگی كۆمەڵ:19،517 رێژە  2% 🔹دەنگی گۆڕان:4,245 رێژە  04% 🔹دەنگی یەكگرتوو:3,990 رێژە  03% 🔹دەنگی سۆسیالیست:2,167 رێژە  02% 🔹دەنگی سەربەخۆ: 2,284 رێژە  02% 🔹دەنگی زەحمەتكێشان: 327 رێژە  002% كۆی گشتی دەنگی حزبەكان: 440,437  بەرێژەی 36% كۆی گشتی بایكۆت و سوتاو:  797,942   بەرێژەی 64%    

 (درەو): بارزانی زۆربەی داواكارییەكانی بافڵ تاڵەبانی ئاڕاستەی مەكتەبی سیاسی پارتی كرد‌و بە بافڵ تاڵەبانی وت" ئێوە هێشتا كێشە ناوخۆییەكانتان بەتەواوەتی چارەسەر نەكردووە"، پارتی داوای پۆستی پارێزگاری كەركوك دەكات، هەردوولا لیژنەیەكی هاوبەش بۆ گفتوگۆكردن دروست دەكەن.  ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە بارەگای بارزانی لە (پیرمام) لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆبوەوە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) لە چەند بەرپرسێكی باڵای پارتی‌و یەكێتی لەبارەی كۆبونەوەكەوە دەستیكەوتووە، كۆبوەنەوەكە لەسەر داوای بافڵ تاڵەبانی بووەو رۆژی رابردووش بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی كۆبوەوەتەوەو گفتوگۆكیان لەسەر ئەجێندای سەردانەكە كردووە. زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن، بارزانی وەك خۆی لەگەەڵ بافڵ تاڵەبانی گفتوگۆی كردووە نەك وەكو سەرۆكی پارتی، چونكە بۆ زۆرێك لە پرسەكان وتویەتی ئەوە مەكتەبی سیاسی پارتی خۆیان دەزانن دەبێت لەگەڵ ئەوان یەكلایی بكەنەوە. سەبارەت بە پرسی پارێزگاری كەركوك، بافڵ تاڵەبانی وتویەتی پارێزگاری كەركوك ماف‌و پشكی یەكێتیەو پێویستە بۆ یەكێتی بێت، مەسعود بارزانی پێی راگەیاندووە" مەكتەبی سیاسی پارتی ئەو پۆستە بە مافی پارتی دەزانن‌و بە پێی پێگەی پارتی لەناوەوەو لەسەر ئاستی عێراقیش پێویستە ئەو پۆستە بۆ پارتی بێت". سەبارەت بە پرسی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە" ئەو پرسە پێویستە لە كۆبونەوەی نێوان مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی یەكلابكرێتەوەو ئەوان بڕیاری لەسەر بدەن". بافڵ تاڵەبانی داوای لە مەسعود بارزانی كردووە" وەكو مامێك دۆخی ئێستای یەكێتی لەبەرچاوبگرێت كە دۆخێكی ناسكە، یارمەتییان بدەن تاوەكو بەتەواوەتی دەكەونە سەرپێی خۆیان".  مەسعود بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی وتووە" پێویستە ئێوە بەتەواوی كێشە ناوخۆییەكانی خۆتان چارەسەر بكەن ئینجا گفتوگۆ بكەین، ئێوە هەموو كێشەكانتان بە هەڵپەسێردراوی هێشتووەتەوەو چارەسەری كۆتایتان نەكردووە". (درەو) زانیویەتی، ئەوەی لە كۆبونەوەكی ئەمڕۆی پیرمامدا بافڵ تاڵەبانی‌و مەسعود بارزانی لەسەری رێككەوتوون "یەكڕی پارتی‌و یەكێتی" بووە بۆ بەغداد، لەم چوارچێوەیەدا هەردوولا رێككەوتوون لەسەر پێكهێنانی "لیژنەیەكی باڵا" بۆ گفتوگۆكردن‌و پاشان رۆشتن بۆ بەغداد. لیژنە باڵاكە لە پارتی بە سەرۆكایەتی نیچێرڤان بارزانی‌و لە یەكێتی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی دروستدەكرێت‌و چاوەڕوان دەكرێت هەفتەی داهاتوو لەسەر چەند دۆسیەیەك دەست بە كۆبونەوەكانیان بكەن، لەوانە: •    هێوركردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی. •    رێككەوتن لەسەر وەفدی هاوبەش بۆ چونە بەغدادو یەكڕیزی نێوان لایەنە كوردییەكان لە بەغداد. •    پرسی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك‌و پۆستەكانی كورد لە بەغداد. •    رێكخستنەوەی حكومەتی هەرێم‌و شێوازی ئیدارەدانی هەرێم بە فۆرمێكی نوێ.  

درەو: رۆژنامەی میرەری بەریتانی نەدیم زەهاوی سەروەت و سامانێکی زۆر لە رێگەی کۆمپانیایەکی نەوت لە کوردستان کۆ دەکاتەوەو پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن. زەهاوی 1.3 ملیۆن پاەوندی لە کۆمپانیایەکی نەوت دەست کەوتووە لە کاتێگدا کە ئەندامی پەرلەمانی بەریتانیا بووە، بەڵام توانیویەتی داهاتەکانی ئیشی دووەمی بە شاراوەیی بهێڵێتەوە لە ژێر پەردەی کاری پەرلەمانتارییدا. زەهاوی هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکانی پەرلەمان بووە بۆ کورستان لە ساڵی 2015، ئەوکاتەی کە دەستی کر بە کار کردن لە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە خاوەنی کێڵگەی نەوتییە لە کوردستان و بۆ هەر سەعاتێک 1000 پاوەندیان پێداوە. داهاتی مانگانەی ئەو ئەو لە گاڵف کیستۆن لە لیستی داهاتەکانیدا ئاشکرا کراوە، بەڵام کۆی گشتی داهات و دەستکەوتەکانی ئیشی دووەمی ئاماژەی پێنەکراوە. ئەویش سوپاس بۆ یاساکانی پەرلەمانتاری کە رێگەی پێداوە کاری راوێژکاری بۆ کۆمپانیاکان بکات لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی و زەهاوی بۆ بازرگانی سنوردار، کە کۆمپانیایەکی راوێژکارییەو لەگەڵ ژنەکەیدا دایمەزراندووە. لەوبارەیەوە داوامان لە بەرێز زەهاوی کرد کە کۆمێنتی خۆی بدات لەو بارەیەوە بەڵام وەڵامی داخوازییەکەی نەدایەوە. بەڵام ئالستەر گراهام، هاوسەرۆکی پێشوی لیژنەی پێوەرەکانی ژیانی گشتی وتی: دەکرێت ئەمە بەوشێوەیە شیکردنەوەی بۆ بکرێت کە هەوڵێکی مەبەستدار بووە بۆ یاریکردن بە یاساکان تاوەکو دان نەنێت بە قەبارەی داهاتەکانی وەک راوێژکارێکی بازرگانی. گرنگترین شت کە جەختی لێ بکەینەوە ئەوەیە کە ئەندامی پەرلەمان بەرپرسیارێتی کەسی دەکەوێتە ئەستۆیان کە دڵنیابن لەوەی نەک تەنها پەیرەوی یاساکان بکەن بەڵکو پابەند بن بە رۆحی ئەخلاقیاتی پیشەکەیانەوە. "دەنگدەران مافی خۆیانە بزانن کە چەندێک کات سەرف دەکات و چەند و پارە وەردەگرێت لە دەرەوەی کاری سیاسی خۆی." بەدواداچونەکەی میرەر ئەوەی ئاشکرا کردووە کە زەهاوی چۆن ئەو سامانەی کۆ کردوەتەوە لە جیهانێکی بزنسی ناشەفاف و ناروندا لەگەڵ بەرپرسانی سیاسی لە کوردستان.  چەند مانگێک پاش بونی بە پەرلەمانتار لە 2010، زەهاوی دەبێتە هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکان بۆ کوردستان، 5 گەشتی خۆرایی بۆ هەرێمەکە کردووە لە ماوەی ساڵەکانی 2011 بۆ 2015. سکرتاریەتی گروپەکە پشتیوانی مادی کرابوون لەلایەن کۆمپانیای (گاڵف کیستۆن)ەوە کە بەرێوەبەری کێڵگەی نەوتی شێخان لە کورستانی عێراق. زەهاوی وتەبێژی میوان دەبێت لە کۆنفرانسی ئەفرین لە هەولێری پایتەختی کوردستان کە لەلایەن (گاڵف کیستۆن) و کۆمپانیایەکی نەوتی دیکەوە سپۆنسەرکرابوو لە نۆڤەمبەری 2011. هەر پاش کۆنفرانسەکە زۆر ناخایەنێت، کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی لە لیستی موچەی هەردوو کۆمپانیا نەوتییەکەدا جێگیر دەکرێت. کۆمپانیاکەی باوکی زەهاوی، حاریپ زەهاوی، بە ناوی گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق پێشتر لە کوردستان دەستبەکاربوو لە چەند پرۆژەیەکی بیناسازیدا. سەرچاوەیەک بە میرەری وت، کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق گرێبەستی مانگانەی هەبووە لەگەڵ کۆمپانیای عەفرین. هەروەها میرەر پەیجێکی ئەرشیفکراوی دۆزیوەتەوە لەسەر وێبسایتی کۆممپانیاکەی باوکی زەهاوی کە ئاماژە بەوە دەکات کە پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی کە لە ساڵی 2005 بۆ 2017 سەرۆکی هەرێمی کوردستان بووە. سیروان بارزانی بە پێی بەڵگەنامەکانی دادگای ئەمریکادا تۆمەتبار کراوە بە ئەنجامدانی گەندەڵی لە کۆمپانیا عێراقییەکەی تایبەت بە بواری پەیوەندییەکان. بەڵام ئەو تۆمەتەکانی بە بێ بنەما لەقەڵەمداوە. تۆماری موڵک و داهاتەکانی نەدیم زەهاوی ئەوە نیشان دەدەن کە کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژی پێشکەش کردووە بە کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق لە 2011 تا 2019. بەلام نەزانراوە بری چەندی وەرگرتووە لە بەرامبەریدا. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی و باوکی تێوەگلابن لە گەندەڵی. کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژکاری کۆمپانیای عەفرین بووە لە 2012 بۆ 2015، بەڵام دیار نییە لەوێش چەندی وەرگرتووە. زەهاوی لە عەفرین دەست لەکارکێشانەوەی پێشکەش کرد پاش ئەوەی نوسینگەی بنەبرکردنی ساختەکاری دەستی بە لێکۆڵینەوە کرد سەبارەت بە وەرگرتنی بەرتیل، کە بووە هۆی زیندانی کردنی دوو لە بەرێوەبەرانی جێبەجێ کردنی کۆمپانیاکە بەهۆی کاری ساختەکاری و شتنەوەی پارە. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی تێوەگلابێت لە کاری نایاسایی. دوای ئەوەی واز لە عەفرین دەهێنێت دەبێتە بەرپرسی ستراتیژییەتی کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە سەرەتا داهاتی 20,126 پاوەند بوو دواتر بووە 29,643 پاوەند بۆ 8 تا 21 سەعات لە ملنگێکدا کە خۆی ئاماژەی پێکردووە. تەنها چەند هەفتەیەک پاش چاوپێکەوتنێکی وەزارەتی نەوتی هەرێمی کوردستان رەزامەندی نیشاندا بە پێدانی برەپارەیەکی زۆر گەورە بە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن وەک بەشێک لە گرێبەستێکی نەوتی پێشتر. بەڵگەنامەکانی دادگای بالا کە لەلایەن پرۆژەی ئاشکراکردنی گەندەڵی و تاوانی رێکخراوەوە بلاو کراوەتەوە ئاماژە بەوە دەکات کە گاڵف کیستۆن کێڵگە نەوتییەکەی زامن کردووە بەر لەوەی زەهاوی پەیوەندی بە کۆمپانیاکەوە بکات ئەویش لە رێگەی مامەڵیەکی نایاسایی و بە گەندەڵی لەگەڵ سیاسییە کوردەکان. هەرچەندە ئەم بانگەیەش رەتکراوەتەوە. لە مانگی یەکی 2015، زەهاوی سەردانی کوردستانی کردووە لەگەڵ وەفدێکی بازرگانی بە سەرۆکایەتی بۆریس جۆنسن کە ئەوکات سەرۆک شارەوانی لەندەن بوو. لە سەرەتای ئەو ساڵەدا میرەر زەهاوی وەک دووەم دەوڵەمەند ترین پیاوی ناو حکومەت دەستنیشان کرد لە پاش راوێژکار ریشی سوناك. زەهاوی کۆمپانیایەکی راپرسی دامەزراندووە بە ناوی یوگۆڤ، بەردەوام بوو لە پێدانی راوێژ بە کۆمپانیاکە لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی. ئەو کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی دامەزراند لەگەڵ خێزانەکەی (لانە) لە مانگی 6ی 2010 تەنها چەند هەفتەیەک دوای بونی بە پەرلەمانتار. دواتر ئەو وەک بەرێوەبەر وازی هێنا لە 2018 کاتێک بویە وەزیری حکومەت و 50%ی پشکەکەی خۆی خستە سەر حسابی ژنەکەی. پاپیری زەهاوی سیاسییەکی بالای عێرا بوو بەلام خێزانەکەی لە دەستس رژێمی سەدام هەڵهاتن لە حەفتاکانی سەدەی رابردوو. لە 2012 دا زەهاوی لە لێدوانێکدا دەڵێت کاتێک خێزانەکەی گەیشتنە کەناراوەکانی بەریتانیا تەنها 50 پاوەندیان پێبوو. لە 2006 دا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن.   رۆژنامەی میرەری بەریتانی:  

درەو: دۆخی خراپی ئابوری گەورەترین هۆکاری پشت کۆچی نێودەوڵەتییەو بەپێی ئامارەکان ساڵانە زیاتر لە (3%)ی دانیشتوانی جیهان وڵاتەکانی خۆیان لە پێناو گوزەرانێکی باشتر جێدەهێڵن. بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بانکی نێودەوڵەتی، پەنابەران ساڵانە زیاتر لە (600) ملیار دۆلار بەشێوەی فەرمی حەواڵەی وڵاتەکانی خۆیان دەکەنەوە. ئامارەکانی کۆچ لەسەر ئاستی جیهان ساڵانە ژمارەیەکی زۆری هاوڵاتیانی وڵاتانی جیهان بە هۆکاری (ئابوری و دارایی، جەنگ و سیاسی، کۆمەڵایەتی و تەندروستی ...) وڵاتەکانی خۆیان جێدەهێڵن، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتان و جیهان ژمارەی کۆچبەرانی نێودەوڵەتیش هەڵدەکشێن، بۆ نمونە لە ساڵی (1970) ژمارەی کۆچبەران گەیشتووە بە سەرو (84) ملیۆن کەس لە جیهاندا و بە ڕێژەی (2.3%)ی دانیشتوانی جیهان. بەڵام لە ساڵی (1995) ژمارەکە بەرزەوە بووە بۆ زیاتر (161) ملیۆن لە کۆچبەر بە ڕێژەی (2.8%)ی کۆی دانیشتوانی جیهان. لە کاتێکدا ساڵی (2019) ژمارەی کۆچبەران گەیشتووە بە زیاتر لە (271) ملیۆن لە بە ڕێژەی (3.5%)ی دانیشتوانی گۆی زەوی (بڕوانە چارتەکانی ژمارە (1) و (2)) کە ژمارەو ڕێژەی کۆچبەرانی جیهان نیشان دەدات لە ساڵی (1970 - 2019).   کۆچبەران و قەبارەی ئالوگۆڕی دراو  بەشێکی گەورەی کۆچبەران لە جیهاندا لە پێناو ژیانێکی ئابوری باشترو خۆشگوزەرانی زیاترە، بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بانکی نێودەوڵەتی تایبەت بەو حەوڵەو ئاڵوگۆڕە دراوە نێودەوڵەتییانەی کۆچبەران بەشێوەی فەرمی و تۆمارکراو ناردوویانەتەوە بۆ خێزان و کەس و کار و وڵاتە ئەسڵییەکانی خۆیان قەبارەیەکی گەورەی دراوە، بەشێوەی نەقدی و ئەلیکترۆنی هەناردەیانکردووە، سەرەڕای ئەو کۆت و بەندە یاساییانەی وڵاتان لەسەر ئەو پرسە گرتووییانەتەبەر تادێت قەبارەکەی گەورەتر دەبێت، بەتایبەت لەم ساڵانەی دواییدا، بۆ نمونە لە ساڵی (2000) قەبارەی حەواڵەکردنی دراو لە لایەن کۆچبەران (پەنابەران)ەوە بە (126) ملیار دۆلار خەمڵێندراوە، بەڵام لە ساڵی (2018) ئەو قەبارەیە گەیشتووە بە (689) ملیار دۆلار. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)). پێشەنگترین وڵاتانی جیهان لە ئاڵوگۆڕی دراوی پەنابەران بەپێی ئامارەکان لە ساڵانی ڕابردوودا وڵاتی هیندستان زۆرترین حەواڵەی بۆ دەچێت لە لایەن هاوڵاتییەکانی خۆیەوە لە جیهاندا (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) کە (10) پێشەنگترین ئەو وڵاتانە نیشان دەدات کە لە ماوەی ساڵی (2005 - 2018) زۆرترین پارەیان بۆ حەواڵە کراوە. هاوکات ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەمیشە لە پێشەنگی ئەو وڵاتانە کە زۆرترین بڕی پارەی لێوە حەواڵە دەکرێت بۆ وڵاتانی جیهان (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) کە (10) پێشەنگترین ئەو وڵاتانە نیشان دەدات کە لە ماوەی ساڵی (2005 - 2017) زۆرترین پارەیان لەلایەن پەنەبەرانەوە لێوە حەواڵە کراوە.  ئامارە فەرمییەکانی کۆچی پێچەوانە لە ڕێگەی ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی لەساڵی (1979)ەوە ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی پرۆکرامێکەوە هەموو هاوکاریو پاڵپشتییەکی ئیداری و دارایی ئەو کۆچبەرانە دەکات کە بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتانی خۆیان. لەساڵی (2005 - 2014) لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامەوە ڕێکخراوەکە بە تێکڕای ساڵانە هاریکاری (34) هەزار کۆچبەری کردووە بۆ گەڕانەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان، بەم ساڵانەی دوایی لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی کۆچبەران ڕێکخراوەکە هاریکارییەکانی زیادکردووە. لە ساڵی (2017) ڕێکخراوەکە هاریکاری (72) هەزار و (176) پەنابەری کردووەو گەڕاندونیەتییەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان. لە ساڵی (2018) هاریکاری (63) هەزار و (316) پەنابەری لە (128) وڵاتی جیهاندا کردووەو گەڕاندووەتەوە بۆ (169) وڵاتی بنچینەیی خۆیان کە (24%) ئافرەت و (22%) منداڵ پەنابەریان منداڵ بوونە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)).   سەرچاوە •    المنظمة الدولية للهجرة، تقریر الهجرة في العالم، لعام 2020.  

درەو: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە پیرمام كۆبونەوە، پرسی سەرۆك كۆمار و یەكڕیزی كورد و كێشەكانی ناوخۆی یەكێتی گفتوگۆی لەسەركراوە نیوەڕۆی ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان گەیشتە پیرمام و لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆبونەوە. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لەسەرچاوەی باڵای ناو پارتی و یەكێتیەوە دەستی كەوتووە، كۆبونەوەكەی نێوان مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی تایبەت بوو بە پرسی یەكڕیزی كورد لە بەغداد و پێكەوە یەكێتی و پارتی بچنە بەغداد، لەگەڵ گفتوگۆكردن لەسەر كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی. (درەو) زانیویەتی لە كۆبونەوەكەدا سەبارەت بە پرسی سەرۆك كۆماری عێراق، مەسعود بارزانی رازی بووە كە پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی بێت بەڵام بە رەزامەندی هەردوولا  كاندیدی سەرۆك كۆمار یەكلا بكرێتەوە، لە كۆبونەوەكدا باس لە هەریەك لە ( د. لەتیف رەشید و د. بەرهەم ساڵح) كراوە بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەگەرچی مەلا بەختیار چاوی لە پۆستی سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام هەوڵێك هەیە كە مەلا بەختیار بكرێتە شوێنی كۆسرەت رەسوڵ عەلی بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندی یەكێتی.  بڕیارە سبەینێ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق بگاتە شاری دهۆك لە زانكۆی ئەمریكی لە دهۆك لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆببێتەوە.  رۆژی پێنجشەممەی رابردوو ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران دوای كۆبونەوەی لەگەڵ مەسعود بارزانی گەیشتە دەباشان و لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆبووەوەو دوو پەیامی پێڕاگەیاندن: -    پێكەوە ( یەكێتی و پارتی) پێكەوە بچنە بەغداد بۆ گفتوگۆگۆو كۆبونەوەكانتان -    پەلەمەكەن لە پێكهێنانی حكومەتی عێراق

درەو: لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا (27%)ی هاوڵاتیانی سلێمانی دەنگیان بە حزبەكانداوەو (73%)یان باكۆتیانكردووە  یاخود دەنگەكانیان سوتاندووە. دەنگی حزبەكان لە پارێزگای سلێمانی بە پێی دوایین راگەیەنراوی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان. 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو:1,425,705  🔹دەنگی یەكێتی: 123,814    رێژەی  8.7% 🔹دەنگی نەوەی نوێ: 106,318 بەرێژەی 7.5% 🔹دەنگی پارتی: 54,891    رێژەی  3.9% 🔹دەنگی كۆمەڵ:  44,639  بەرێژەی 3.1% 🔹دەنگی یەكگرتوو: 22,876 بەرێژەی 1.6% 🔹دەنگی گۆڕان:  17,846  بەرێژەی 1.3% 🔹دەنگی سەربەخۆ: 12,100 بەرێژەی 0.9% 🔹دەنگی سۆسیالیست: 2,517 بەرێژەی 0.2% 🔹كۆی گشتی دەنگی كاندیدی حزبەكان: 385,001  بەڕێژەی 27% 🔹بایكۆت و دەنگی سوتاو: 1,040,704   بەرێژەی 73%  

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) زیاد لە ھەفتەیەکە ژمارەیەکی زۆر لە  خەڵکی ھەرێم کوردستانیان بەجێھێشتوە و لەسەر سنوری پۆڵەندا و بیلاڕوس، لە ھەلومەرجێکی سەخت و نائینسانیدا، گیریانخواردوە. یەکەمین تێبینییەک بکرێت لەسەر ئەم دیاردەیە ھەمانبێت، ئەوەیە سێ نەوەی جیاواز لەیەککاتدا ھەڵدێن و وڵاتی خۆیان بەجێدەھێڵن نەک ئەم یان ئەو تاکەکەس بەتەنھا. باپیرە و داپیرەکان و دایکان و باوکان و منداڵەکان بەیەکەوە ھەڵدێن. ئەمانە مەگەر ناچاربکرێن و بەزۆر بیانگەڕێننەوە بۆ کوردستان، دەنا ئامادەنین ئاوڕێک لەدوای خۆشیان بدەنەوە و ھەندێکیان تف و نەفرەت لەو خاکە دەکەن کە تیایدا لەدایکبوون و گەورەبوون. لەڕاستیدا ئەوەی ڕووئەدات کۆچ نییە بە مانا ئاساییەکەی کۆچکردن، کۆچ وەک جێگۆڕکێی مرۆڤەکان بە مەبەستی بەدیھێنانی حەز و خواستێکی تایبەت، بەڵکو ھەڵھاتنە لە ژینگەیەکی تەواو ناشیرین و نائومێد و وەڕسکەر، ڕاکردنە لە  کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی دەسەڵاتدار، لە فۆرمێک لە حوکمڕانیی بێدەربەست و نابەرپرسیار و لە دیندارییەکی ڕووکەش و خنکێنەر.  لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا کۆمەڵێک دەنگ لەناو بازنەکەی دەسەڵاتەوە ھاتنەدەر و کەوتنە لێکدانەوە و ڕاڤەکردنی ئەم دیاردەی سەرھەڵگرتنە دەستەجەمعیە. وەک ھەمیشە قسە و لێکدانەوەکانیان نیشاندەرێکی ڕاستەوخۆی ئەو عەقڵیەت و ئەخلاقیاتەیە، کە خەڵکی ئەم ھەرێمە لێی ڕادەکەن و لێیتوڕەن.  خودی قسەکان خۆیان و ئەو عەقڵیەتەی لە پشتیی قسەکانەوە ئامادەیە، لەو ھۆکارە سەرەکیی و بنەڕەتیانەن خەڵک نائومێد و وەڕسدەکەن و پاڵیان پێوەدەنێن وڵاتەکە بەجێبھێڵن. یەکێک لەو دەنگانە وتی ئەم خەڵکە ”قاچاخچی خەڵەتاندونی“، یەکێکیتریان ڕستە ھەرە ھەرزان و بەناوبانگەکەی دووبارەکردەوە و وتی ” دەستی دەرەکیان لەپشتە“، کەسێکی تریان وتی ”هۆکاری کۆچی کوردان بەغدا و پەکەکەیە". کوڕی سەرۆکی پێشوی  وڵاتەکەش، کە ئێستا سەرۆک وەزیرانی ھەرێمەکەیە، بە زمانێکی ئینشایی دوورلەڕاستیی بە گەنجە ھەڵاتوەکانی گوت: ” ئێوە خاوەنی ئەم وڵاتەن“ ، بەڵێنێ ئەوەشی پێدان کە ئەوان ”سەرکردەی ئایندەی ئەم وڵاتەن“.  ڕەنگە زەحمەتبێت لە ھەموو ھەرێمەکەداتاقە کەسێک بدۆزینەوە باوەڕی بە ھیچ یەکێک لەو قسانەی ئەو بەرپرسانە ھەبێت، بە خودی قسەکەرەکان خۆشیانەوە. لە ڕاستیدا یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ھەڵاتنی خەڵک لە وڵاتەکەیان، سەدبارەکردنەوەی ئەم جۆرە قسە درۆزنانە و ئەم جۆرە بەڵێنە ئینشاییە خڵەتێنەرانەیە، کە بەشێکن لە تەکنیکی خۆ بە بەرپرسیار نەزانینی دەسەڵاتداران لە دروستبوونی کێشەکان.  ڕێک لەو ساتەدا کە کوڕەکەی سەرۆکی پارتی مژدەی بەسەرکردەبوونی گەنجە ھەڵاتوەکانی وڵات ئەدات، زۆرینەی خەڵکی ھەرێم گیریان بەدەست نەوەی دووھەم و سێھەمی خێزانە سیاسییەکان و ھاتنیان بۆناو ژیانی گشتییەوە، خواردوە. ھەمووشمان دەزانین بڕی ھەرەزۆری سامانی سەرزەویی و ژێرزەوی وڵاتەکە بووە بە موڵکی بنەماڵە سیاسییە دەستڕۆشتوەکان و بە موڵکی منداڵ و دۆست و خزم و کەسە نزیکەکان لێیانەوە. سەرکردایەتیکردنی وڵاتەکە خۆشی، لە لۆژیک و عەقڵیەتی بنەماڵە حوکمڕانەکاندا، تا ڕۆژی قیامەت، لەسەر خۆیان و منداڵەکانیان تاپۆکراوە.  بەدەر لەم ڕەخنە سیاسییە ڕاستەوخۆیانە، کۆمەڵێک ھۆکاری سەرەکی تریش ھەن وا لەخەڵک دەکەن سەرھەڵگرن، کە ھەموویان پەیوندیەکی پتەویان بەو سیستمی حوکمڕانییەوە ھەیە لە ھەرێمەکەدا سەروەرکراوە. لەوانەش: یەکەم: باڵادەستیی لۆژیکی مۆنۆپۆڵکردنی سەرجەمی کایەکان لە ھەرێمدا. ئەم مۆنۆپۆڵکردنە تەنھا دەستگرتن بەسەر ئابوریی و بازاڕ و سەروەت و سامانی ژێرزەویی و سەرزەوی وڵاتەکەدا نییە، تەنھا مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵاتی سیاسیی و جیھازی بیرۆکراسی وڵاتەکە نییە، تەنھا مۆنۆپۆڵکردنی ھێزە چەکدارەکان نییە، بەڵکو مۆنۆپۆڵکردنێکی تەواوی ئەگەر و تواناکانی گەشەکردن و بەرەوپێشەوەچوونی کۆمەڵایەتیشە. لە ھیچ بوارێک لە بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابوریی و پیشەییدا، ئەگەرێک بۆ گەشەکردن و پێشکەوتنی سەربەخۆ، لە دەرەوەی خواست و ویست و زەوقی بنەماڵە و بازنە دەسەڵاتدارەکەدا، نەماوەتەوە. بۆ نموونە، چ گەنجێک لەم ھەرێمەدا دەتوانێت خەونی ئەوە ببینێت ببێت بە بەڕێوەبەری قوتابخانەیەکی سەرەتایی، بەبێ ڕوخسەت و ڕەحمەتی باڵێک لە بەڵاکانی ناو ئەم حوکمڕانییە. کێ دەتوانێت بیری بۆئەوەبچێت ببێت بە سەرۆکی بەشێک لە بەشەکانی شارەوانی، یان بەشێک لە زانکۆکاندا یان ھەر بەشێکی بێرۆکراسیی تر،  بەبێ ڕازیبوونی ئەوان. ئەی کێ دەتوانێت خەونی ئەوەی ھەبێت ببێت بە ژەنەڕاڵێکی سوپا بەبێ ئەوەی بەناو ھەموو فیلتەرەکانی وەلائەتی بنەماڵە حوکمڕانەکانی کوردستاندا تێبپەڕێت. لەم ژنیگە تەواو مۆنۆپۆڵکراوەدا نە تواناکان و نە خەونە شەخسییەکان و نە کەرامەتی مرۆڤەکان، مانایەکیان نەماوە، ئەوەی مانای ھەیە  دەستی بنەماڵە سیاسییەکان و دەستی ئەم یان ئەو باڵ و ئەندامی خاوەن نفوزی ناو حیزبە حوکمڕانەکانە، لەناو ئەو پێگانەدا کە گەنجێک دەتوانێت خەونیان پێوەببینێت.  ئەم مۆنۆپۆڵکردنە ھەمەلایەنەی ئەگەری پێشکەوتن و توانای جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی، ئەو تاوانە قورس و گەورەیەیە کە خێزانە سوڵتانیی و نوخبە بچووکەکەی دەوروبەریان، لە دوای ڕاپەڕینەوە ئەنجامیانداوە. تاوانێک ھەموو خەون و ئومێدێکی شەخسیی سەربەخۆ و کۆنترۆڵنەکراوی لە وڵاتەکەدا کوشتوە و دەکوژێت و لەشکرێک لە مرۆڤی دڵشکاو و بریندار دروستدەکات. دووھەم: نە ھەژاریی نە دەوڵەمەندیی ڕاستەوخۆ ھۆکاری ڕاکردن و سەرھەڵگرتن نین، بەڵکو تێکچوونی ھاوسەنگیی پەیوەندیی نێوان ھەژاریی و دەوڵەمەندیی کێشە ھەرە سەرەکییەکەیە لە ھەرێمدا. بێگومان لە ھەرێمدا جۆرێک لە ھەژاریی دروستبووە کە لەئاستی ھەژاریی وڵاتە ھەرە ھەژارەکانی دونیادایە، خەڵکانک ھەن لە ماڵەکانیان دەردەکرێن و دەکەونە سەر شەقامەکان لەبەرئەوەی کرێی خانوویان پێنادرێت. یان منداڵەکانیان لە نەخۆشخانەکان دوای لەدایکبوون جێدەھێڵن چونکە ناتوانن بیانژیەنن. بەڵام ئەوانەی سەرھەڵدەگرن ئەم کەسە ھەژارانە نین، بەڵکو کەسانێکن، لانیکەم توانای ئەوەیان ھەیە پارەی قاچاخچییەکان بدەن. ئەوەی لەم ئاستەدا دۆخی ھەرێمەکەی وێراکردوە، ئەو پەیوەندییەیە کە لە نێوان دەوڵەمەندیی و ھەژاریدا دروستبووە.  ھەرێم بووە بە شوێنی لەدایکبوونی ملیارلدێر و ملیۆنێری بێئیش و بێپیشە و بێشارەزایی. جۆرێک لە دەوڵەمەدنیی درستبووە لەدەرەوەی کارکرن و ھیچ جۆرە توانا و شارەزاییەکدا، دەوڵەمەندییەکی لەپڕ و بێمێژوو، دەوڵەمەندییەک بەخێراییەکی گەورە و لە ماوەیەکی زۆرکەمدا. ئەمەش وەک دەرەنجامی ھەبوونی دەسەڵاتی سیاسیی، یان ئەندامبوون و نزیکبوون لە خێزانە سوڵتانییە دەسەڵاتدارەکانەوە. تێکەڵبوونی ئەم کەڵەکەکردنەی سەرمایەیە بەبێ ئیش و  بەبێ بەرھەم و بەبێ پیشە، بەو دۆخی مۆنۆپۆڵیکردنەی لەسەرەوە باسمکرد، ژینگەیەکی دروستکردوە کەس ئومێدی بەوەنەبێت بتوانێت  لەڕێگای توانا و شارەزایی و لێوەشاوەیی پیشەیی خۆیەوە، دەوڵەمەند ببێت و پێشبکەوێت. گەر کەسێکیش بە دڵی بنەماڵە سوڵتانییەکان و بەرپرسە گەورەکان نەبێت، مەترسی ئەوەی ھەیە یان دەست بەسەر سەرمایە و سەروەتەکەیدا بگیرێت، یان بە چەندان تاوانی جیاواز تاوانبار بکرێت و لەزنیدان توندبکرێت. ھەموو منداڵێکی ئەو ھەرێمە ئەو ڕاستییە دەزانێت کە ئیشکردنی ئاسایی، یان ناتوانێت مرۆڤ بژیەنێت، یاخود ھیچ ئەگەرێکی پێشکەوتنی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی نابەخشێتە خاوەنەکەی. ئەو مۆدێلی دەوڵەمەندبوونەی لە ھەرێمدا دروستبووە، بێنرخکردن و سەندنەوەی ھەموو مانایەکە لە ئیشکردن وەک چالاکییەکی ئینسانی بۆ باشتکردنی ژیان و سەرکەوتن لە ھەرەمی کۆمەڵایەتیدا. ئەم دۆخەش تێکەڵ بەخراپیی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان و دابیننەکردنی لانی ھەرەکەمی دڵنیایی لە ھیچ بواتێکی ژیانی کۆمەڵایەتیدا، ژینگەیەکی تەواو نائومێدکەری دروستکردوە. سێھەم: نەک تەنھا ئیشکردن سەرچاوەی دەوڵەمەندبوون و گۆڕینی پێگەی کۆمەڵایەتیی نییە، بەڵکو خوێندن و بڕوانامەش  لەوەخراون ئامرازی گەشەکردنی کۆمەڵایەتیبن. ئەوەی لە ھەرێمدا ڕوویداوە کۆتاییھاتنی سیستمی خوێندن و فێربوونە وەک ئامرازێک بۆ دابینکردنی ژیانێکی باش و بەخشینی ئومێد بە جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی. ئەمەش بێئومێدکردنی سەدان ھەزار خوێندکارانەی لێکەوتۆتەوە، بە تایبەتی ئەوانەی لە قوتابخانە حکومییەکاندا دەخوێنن.  دەسەڵاتدارانی ھەرێم لەوەدا سەرکەوتون کۆتایی بە سەردەمی جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتی لەڕێگای بڕوانامە و خوێندنەوە بھێنن، لە کاتێکدا بە درێژایی مێژووی ئەم ناوچەیە خوێندن و بڕوانامە یەکێک لە ئامرازە ھەرە سەرەکییەکانی جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی بووە. دەسەڵاتداران شوێنی خوێندن و فێربوونیان بەڕادەی دوور و نزیکی لە بنەماڵە سوڵتانییەکانەوە پڕکردۆتەوە.. چوارھەم: لەناو ئەو ژینگە شێواوەدا وەڕسبوونێکی گەورە لە دەموچاوە سیاسییە تیکرارەکان و لە بکەرە سەرەکییە دووبارەکان دروستبووە کە ھەندێکیان نزیکەی پەنجا ساڵە لە ھەمان پێگەی دەسەڵاتدان. زۆرینەی ھەرەزۆری دانیشتوانی ھەرێمەکە،  لەڕێگای بایکۆتکردنی ھەڵبژاردنەکانەوە، ئەم وەڕسبوون و حەوسەڵەنەمانەی چەندانجار بەھەموان نیشانداوە. گواستنەوەی دەسەڵاتیش لە باوکەکانەوە بۆ منداڵەکان و بەدەسەڵاتدار و بەحوکمڕانبوونی ئەو منداڵانەش خەڵکێکی زۆری توڕە و ناڕازیی کردوە. پەنابردن بۆ تەزویر و فشاریش مەسەلەی مانەوەی ئەو دەموچاوانەی سەدانجار ناشیرینتر و دزیۆتر کردوە. ھەموو ئەمانەش  لە ژینگەیەکدا بەتاڵ لە کەمترین توانا و میکانیزمی لێپرسینەوەی یاسایی و ئەخلاقیی و بەتاڵ لە کەمترین توانای دەستگۆڕکێی دەسەڵات. ئەو خاڵانەی باسمکردن بەشێکن لەو ھۆکارە سەرەکییانەی ”پاڵ بە کەسێکەوە دەنێن“ سەرھڵبگرێت و بڕوات. بەڵام کۆمەڵێک ھۆکاریتر ھەن کە خەڵک ”داوەت و بانگدەکەن“ بۆ کۆچکردن. باسکردنی ئەوەیان لەدەرەوەی مەبەستی ئەم نووسنیەدایە.

درەو:  عومەر گوڵپی‌، ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لە پەرلەمانی‌ کوردستان زەحمەتە یەک هۆکاری‌ ڕاستەوخۆ ببێتە هۆی‌ دیاردەیەکی‌ کۆمەڵایەتی‌ بەتایبەت زیادبوونی‌ دیاردەیەکی‌ وەک کۆچ، بەدڵنیاییەوە چەندین هۆکاری‌ بابەتی‌‌و خودی‌ هەن کە ئەبنە پاڵنەر بۆ ئەوەی‌ گەنجێک یان هاووڵاتیەک ماڵ‌و حاڵ‌و وڵاتی‌ خۆی‌ بەجێبهێڵێت‌و لە وڵاتێکی‌ بێگانە ببێتە پەنابەر، بەڵام من بە داتاو ژمارە لە خوارەوە کۆمەڵێک گرفتی‌ گەورەو سەرەکی‌ دەخەمەڕوو، کە دەکرێت بەشێک بن لەو هۆکارانەی‌ کە تەنگ بە ژیانی‌ خەڵک هەڵدەچنن‌و ناچاری‌ دەکەن بڕیاری‌ لەو جۆرە سەخت‌و بە ڕێگەی‌ سەختدا بدات، ژمارەکان کێشە گەورەکان دەردەخەن، بەشێک لە خەمەقووڵەکان دەخەنەڕوو، ئەوسا ئەم هۆکارانە لەگەڵ ژمارەیەک هۆکاری‌ تری‌ پەیوەندیدار بە نەمانی‌ هیواو بەرتەسککردنەوەی‌ ئازادییەکان، وەڵامی‌ ئەو پرسیارە دەدەنەوە: ئەرێ ئەم کۆچی‌ لێشاوە چییە؟ ٨,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ هەشت ملیار دۆلار، کە بە دینار دەکاتە زیاتر لە (یانزە ترلیۆن)، کۆی‌ ئەو پارەیەی هاووڵاتیانی‌ مووچەخۆرە کە لەساڵی‌ (٢٠١٥)ەوە لای‌ حکومەتە، بەهۆی‌ دابەشنەکردنی‌ موچەی‌ هێندێک لە مانگەکان، کەمکردنەوە، پاشەکەوت، لێبڕین، کە هەموو ئەمانە ستەمێکی‌ ڕوونن‌و حکومەت بەبێ بوونی‌ هیچ یاساو شەرعییەتێک ئەم کارەی‌ کردووە، هەروەها پاش باشبوونی‌ بارودۆخی‌ داراییش حکومەت هیچ پلانێکی‌ نییە بۆ گەڕاندنەوەی‌. ٥٠٠,٠٠٠ پێنج سەد هەزار هاووڵاتی‌، کە زۆینەیان گەنجن، ژمارەی‌ خەمڵێنراوی ئەو کەسانەیە کە هیچ کارێکیان دەست ناکەوێت و بێکارن. لە ساڵی‌ (٢٠١١)ەوە حکومەت هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ بۆ دامەزراندن نییە، هەروەها هیچ هەلێکی‌ کاری‌ نەڕەخساندووە تەنها ژمارەی زۆر سنوردار نەبێت، کەرتی‌ تایبەتیشی‌ بەجۆرێک شێواندووە کە زیاتر هەلی‌ کاری‌ بۆ بێگانە تێدایە نەوەک گەنجی‌ کوردستان. ٥٠٠,٠٠٠ پێنجسەد هەزار هاووڵاتی‌ لە چوارچێوەی‌ نزیکەی‌ (١٠٠,٠٠٠) خێزاندا، ژمارەی‌ خەمڵێنراوی ئەو خێزانانەیە کە ژیانیان لە خوار هێڵی‌ هەژارییەوەیە، کە داهاتی‌ مانگانەی ئەو خێزانانە لەشارەکان کەمترە لە (٥٠٠ هەزار) دینارو بەو هۆیەوە پێداویستیە سەرەکییەکانی‌ ژیانیان بۆ دابین ناکرێت. ٧٠,٠٠٠ حەفتا هەزار هاووڵاتی‌‌و خێزان، ژمارەی‌ ئەو خێزانە هەژارانەیە کە حکومەت بە پاساوی‌ (چاکسازی‌!) لە ساڵی‌ (٢٠١٥)ەوە ئەو بڕە مووچە کەمەی‌ کە هەیانبوو بەناوی‌ مووچەی‌ (چاودێری‌ خێزان) ڕایگرتووە، ئەویش تەنها (١٥٠,٠٠٠)دینار بوو، ئەوانە پێکهاتوون لە (منداڵانی‌ بێ سەرپەرشت، ژنانی‌ هەتیوبار، بەساڵاچووانی‌ پەککەوتە، ئەو ژنانەی‌ کە هاوسەرەکانیان سزادراون، ئەو کچانەی‌ کە بەقەیرە ناسراون‌، ئەو هاووڵاتیانەی‌ نەخۆشی‌ درێژخایەنیان هەبوو)، ئەمانە هیچ سەرچاوەیەکی‌ داهاتیان نییە، کەچی‌ حکومەت شەش ساڵە مووچەکەی‌ ڕاگرتوون!. ٩٠٠,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ نۆسەد ملیار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە حکومەت لای‌ هێندێک بازرگان هەیەتی‌‌و ناتوانێت (یان نایەوێت!) لێیان وەرگرێتەوە بەهۆی‌ ئەوەی‌ زۆرینەی‌ ئەو پارەیە بە ڕێکاریی‌ یاسایی‌ نەدراون، لە کاتێکدا ئەو بڕە پارەیە بەشی‌ دروستکردنی‌ نۆ بەنداوی‌ گەورە دەکات کە مەترسی‌ بێ ئاوی‌‌و کەم ئاوی‌ لە کوردستان نەهێڵێت! ئەتوانێت کێشەی‌ بێ ئاوی‌ هەموو چەمچەماڵ‌و دەربەندیخان‌و سەرجەم ئەو شارو شارۆچکەکان چارەسەر بکات کە کێشەی‌ بێ ئاویان هەیە، ئەکرێت بەو پارەیە (٤٥,٠٠٠) خاتوو بۆ خەڵکی‌ هەژاو بێ لانەو کرێچی‌ دروست بکەیت! دەکرێت کێشەی‌ زۆرینەی‌ زۆری‌ ڕێگەوبان لە کوردستان چارەسەر بکات! ٢٣,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو فەرمانبەرانەیە کە خزمەتیان لە نێوان (١٠ - ١٥) ساڵدایەو تا ئێستا چاوەڕێن بکرێنە فەرمانبەریی هەمیشەیی‌‌و بەشێوەی‌ نایاسایی‌ بە گرێبەست ماونەتەوە! نە لە کەرتی‌ گشتی‌ خزمەتی‌ خانەنشینیان بۆ ئەژماردەکرێت‌و نە لە کەرتی‌ تایبەت! هەیانە پاش دوانزە ساڵ خزمەت کۆچی دوایی کردووەو منداڵەکانی بێ بژێوی ماونەتەوە! ٢٧,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو مامۆستایانەیە کە بە داهێنانی‌ نایاسایی‌ حکومەت وەک وانەبێژ لە پەروەردە کاردەکەن، لە کاتێکدا خاوەنی‌ مافی‌ شایستەی‌ مامۆستایی‌ نین‌و ئەو بڕە پارەیەی‌ وەریدەگرن زۆر کەمەو هیچ کارێکی‌ تری‌ شایستەو گونجاو بە کەسایەتی مامۆستاییشیان دەست ناکەوێت! ١٠٠,٠٠٠ ژمارەی‌ خەمڵێنراوی‌ ئەو کرێکارو کارمەندانەیە کە لە کەرتی‌ تایبەت لە دۆخی‌ زۆر سەخت‌و بە کرێی‌ کەم‌و بەبێ بوونی‌ دەستەبەری‌ کۆمەڵایەتی‌‌و لە ڕەوشی‌ نایاسایی کاردا کاردەکەن، ئەوەش بەهۆی‌ ناتوانایی‌ حکومەت لە چاودێری‌ مافەکانیان! ٨ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت هیچ یاسایەکی‌ بودجەی‌ نییە، واتە هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ ئابوری‌‌و دارایی‌ نییە، لە دەرەوەی‌ یاساو بەبێ بوونی‌ دەسەڵات و دوور لە شەفافییەت مامەڵە لەگەڵ خەرجی‌‌و داهات دەکات! ژمارەیەکی‌ نادیار! بڕی‌ ئەو پارەیەی فەرمانبەرانە کە بەهۆی‌ ڕاگرتنی‌ پلەبەرزکردنەوەی‌ فەرمانبەرانەوە کەوتووەتە لای‌ حکومەت‌و تا ئێستا هیچ پلان‌و بەرنامەیەک نیە بۆ خەرج کردنەوەی‌، کە هێندێک مووچەخۆر بەو بۆنەیەوە مانگانە زیاتر لە(١٠٠,٠٠٠) دینار زیان دەکەن و کەمتر لە مووچەی‌ خۆیان وەردەگرن! ٣٠,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو هاووڵاتیە کەمئەندام‌و خاوەن پێداویستیە تایبەتانەیە کە نۆ ساڵە چاوەڕێ دەکەن حکومەت بچوکترین مافی‌ یاسایی‌ خۆیانیان بۆ دابین بکات کە بریتیە لە تەنها (١٥٠,٠٠٠)دینار! سی‌ هەزار منداڵی‌ نابینا، نابیست، ئۆتیزم، داون، هاووڵاتیانی‌ کەمئەندام بە ڕووداوی‌ جیاجیا، نۆ ساڵە چاوەرێن، زۆرینەیان لە دۆخێکی‌ سەختی‌ ژیاندان، حکومەت بە پاساوی ناڕەواو نایاسایی ئەم ئەرکە جێبەجێ ناکات! ٥,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو قوتابیانەیە کە یەکەم‌و دووەم‌و سێیەمی‌ کۆلێج‌و زانکۆکانیان بوون‌و لە ساڵی‌ (٢٠١٦)ەوە چاوەڕێی‌ دامەزراندن‌و گەڕانەوە دەکەن بۆ زانکۆو دریژەدان بە خوێندن و ژیانی زانکۆیی. ٨٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی ئەو کۆمپانیایانەی‌ نەوتە، کە هیچ باجێک بە حکومەت نادەن لە کاتێکدا حکومەت پارەی‌ باج لە کاسبکاری‌ ئاسایی‌ وەردەگرێت! لەگەڵ ژمارەیەکی‌ زۆری‌ تری‌ کۆمپانیای‌ پەیوەندی‌‌و ئینتەرنێت‌و هێندێک لە کۆمپانیای‌ تر کە ساڵانە بە ملیۆنان دۆلاریان دەست دەکەوێت. ٢٠٠,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو قوتابیانەی زانکۆو پەیمانگایە کە حکومەت هیچ پشتیوانیەکی‌ داراییان ناکات، تەنانەت ئەو شەست هەزار دینار دەرماڵەیەی‌ هەیانبوو لە ساڵی‌ (٢٠١٦)ەوە بڕیویەتی‌! زۆرێک لەو قوتابیانە لە خێزانە هەژارەکانن‌و توانای‌ دابینکردنی‌ خەرجییەکانی‌ ڕۆژانەی‌ خۆیان نییە!   ٥ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت پشتیوانی‌ لەسەر نەوت‌و سوتەمەنی‌ هەڵگرتوەو هیچ پشتیوانیەکی هاووڵاتیان ناکات و خەڵک کەوتووەتە بەر رەحمەتی نرخی‌ بازرگانی‌‌و بەردەوام نرخی‌ بەنزین ونەوت‌و غازی‌ لەسەر گران دەبێت. ٢,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو پڕۆژە جۆراو جۆرانەیە کە زیاتر لە پێنج ساڵە وەستاون‌و حکومەت هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ نییە بۆ بەگەڕەخستنەوەیان! ٤٦,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ چل‌و شەش ملیار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە گەڕاوەتەوە صندوقی‌ قەرزی‌ پڕۆژەی بچوک بۆ گەنجان‌و حکومەت دەستی‌ بەسەردا گرتووەو پێدانی‌ قەرزی‌ بۆ پڕۆژەی بچوکی‌ بە گەنجان ڕاگرتووە، لە کاتێکدا ئەم پارەیە خۆی‌ تەرخانکرابوو بۆ ئەم بوارە کە هەموو پارەکە بریتی‌ بوو لە نزیکەی‌ (٧٦ ملیار دینار) کە تا ئێستا نزیکەی‌ (٤٦) ملیار دیناری‌ گەڕاوەتەوە. ١٠٠,٠٠٠ بڕی‌ ئەو پارەیەیە بەدینار، کە حکومەت بە ستەم‌و لە دەرەوەی‌ یاسا نایداتە ئەو کەمئەندامانەی‌ کە لە ئێستەدا مووچەیان هەیەو ڕێژەی‌ کەمئەندامیەکەیان لە ١٠٠%، بە پێی‌ یاسا ئەبێت مووچەی‌ کەمئەندامان بە پێی‌ ڕێژەبێت، ئەو کەمئەندامانەی‌ کە ڕیژەی‌ کەمئەندامیان دەگاتە لە١٠٠% ئەوە مووچەکەیان ببێتە (٢٥٠ هەزار) دینار، بەڵام حکومەت هەر (١٥٠ هەزار) دیناریان پێ دەدات.   ١٠,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو دایکانەیە کە بە پێی‌ یاسا پێویستە حکومەت مانگانە (١٤٣ هەزار دینار)یان پێ بدات، وەک مووچەی‌ مۆڵەتی‌ بەخێوکار، ئەم مافە مافێکی‌ یاساییەو یاساکەش لە ساڵی‌ ٢٠١١ەوە ئەم مافەی‌ داوە، بەڵام حکومەت بە ستەم جێبەجێی‌ ناکات. ١٣ ژمارەی‌ ئەو وەجبانەیە کە بە پێی‌ یاسا مافیانە مووچەی‌ زیندانی‌ سیاسی‌ وەرگرن، بەڵام زیاتر لە دە ساڵە چاوەڕێن‌و حکومەت مووچەکانیان بۆ خەرج ناکات، لەکاتێکدا مافێکی‌ یاساییە. ٨٠٠,٠٠٠ هەشت سەد هەزار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە حکومەت سزای‌ هاووڵاتیانی‌ هەژاری‌ پێداوە بەبێ یاسا لەسەر نەبەستنی‌ پێوەری‌ ئاو لە مانگی دووی ئەمساڵەوە، لە کاتێکدا ئەو هاووڵاتیانەی‌ پێوەرەکەیان نەبەستووە زۆرینەیان لەو شارانەن کە ئاویان وەک پێویست نیەو خەڵک بەهۆی‌ نەبوونی‌ ئاوی‌ پێویستەوە نەیبەستووە، ئەمە بێجگە لە خراپی‌ پێوەرەکان‌و خراپی‌ کاری‌ کۆمپانیاکان‌و کێشەو گرفتەکانی‌ تر، ئەو سزایە هێنرابوویە ناو پڕۆژەیاسای پاراستنی‌ تۆڕەکانی‌ ئاو، بەڵام لە پەرلەمانەوە ڕەتکرایەوە، کەچی‌ حکومەت بەبێ یاسا بەردەوامە لە سزادانی‌ هاووڵاتیان! ٧ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت هیچ پشتیوانیەکی‌ بۆ هیچ بوارێکی‌ ژیان بۆ هاووڵاتیان نەهێشتووە، نە سولفەی‌ عەقار، نە سولفەی‌ هاوسەرگیریی‌، نە سولفەی‌ کشت‌و کاڵی‌، نە سولفەی‌ ... حکومەت بۆ هیچ کارو پڕۆژەو بوارێکی‌ ژیان هیچ هاوکارییەکی‌ هاووڵاتیان ناکات تەنانەت بە قەرزیش! هەرگیز کۆچی‌ هاووڵاتیان‌و گەنجانم پێ خۆش نییە، بە چارەسەری‌ نازانم‌و پێم وایە چارەسەر لێرەیەو ئەبێت هەموو چاکەکاران پێکەوە کار بکەین بۆ گۆڕانکاریی‌ ڕیشەیی‌، بەڵام ئەم ژمارانەی‌ سەرەوە کە زۆرینەیان زوڵم‌و ستەمی‌ ئاشکرای‌ حکومەتن لە هاووڵاتیان‌و کەمئەندامان‌و هەژارەکان‌و مووچەخۆران، پێمان دەڵێن، دۆخی‌ حکومەت‌و بەڕێوەبردنی‌ وڵات چۆنە، و هۆکار چییە خەڵک کۆچ دەکات؟ ئەگەر دەسەڵاتیش بیەوێت هەنگاوێک بەرەو چارەسەر هەڵگرێت و سنورێک بۆ کۆچ دابنێت، نابێت خەریکی داتاشینی تۆمەت بێت بۆ ئەم و ئەوو لادانی بەرپرسیارێتی لەسەر شانی خۆی، نابێت بەدوای داخستنی دەرگای وەرگرتنی ڤیزەی ئەم وڵات و ئەو وڵاتەوەبێت، بەڵکو یەکەمجار پێویستە دان بنێت بە هەڵە کوشندەکاندا و بزانێت بەردەوامی بەڕێوەبردنی بەمجۆرەی پڕ لە گەندەڵی و ستەم، کوردستان بەرەو ماڵوێرانی زیاتر دەبات.  

د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  جیا لە کێشە ئاسایشی، سیاسیی و مەزهەبییەکانیان، کێشەی سیاسەت و چۆنێتی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانیشیان لەپەرەسەندندایە، دواجار سەرەڕای ناڕەزاییە ژێرلێوییەکانی تاران و بەغدا، ئەنکەرە کاری خۆی تەواو کرد و هەفتەی ڕابردوو بەنداوی ئیلیسوی لەسەر خاکی کوردستانی تورکیا خستەگەڕ. گەرچی سەرچاوە ئاوییەکانی و بەنداو و ڕێڕەوەکانی ئەم کێشەیە لە خاکی کوردستانی باکوورەوە(تورکیا) دەست پێدەکات و هەر بە خاکی کوردستانی ڕۆژهەڵات (ئێران) و کوردستانی باشووردا (عێراق) تێدەپەڕێت و یەکەمین بەرکەوتە و زۆرترینی شوێنەوارە نەرێنییەکانی لەم خاکە بێدەوڵەتەدا جێدەهێڵێت، دیارە لەم دۆسێیەدا ئەوەی بێدەنگترین و پاسیڤ بێت هەرێم و هێزە کوردستانییەکانی ئەو پارچانەی دیکەن! وەک دەریش دەکەوێت یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکان و دینەمۆی پێکدادانی هەرێمایەتیی ئایندەیی وڵاتانی ناوچەکە، شێوازی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانە لەبری ئەو ململانێ باوەی کە لەڕابردوودا لەسەر سەرچاوەکانی دیکەی وزە بوو. ئەم هەنگاوەی تورکیا لەسیاسەتی ئاوییدا دوور نییە بیکاتە هێزی تاقانە و پۆلیسی نوێی هەرێمایەتی و ئاراستەکاری جڵەوی وڵاتانی ناوچەکە. تورکیا لە ساڵی ١٩٩٢دا، بە خستنەگەڕی پڕۆژەی بەنداوی ئەتاتورک لەسەر ڕووباری فورات، کە تواناکەی بەتەنها بەرامبەر ٦٥٠ بەنداوی ئێرانییە! بووە هۆی پیسبوونی ژینگە و زیادبوونی خۆڵبارین و تۆز و غوبارێکی بێ وێنە لە ئێراندا و دیاردەی بە بیابانبوونی لە هەندێ ناوچەی عێراقیشدا کردە خەڵاتی دانیشتووانەکەی. ئێستاش وا بەنداوی ئیلیسوی لەسەر ڕووباری دیجلە کردەوە و نزیکەی ٦٠٪ی ئاوی ڕووبارەکە کەم دەکات. (بڕوانە: رضا رحیمی، ٢٠١٦: اگر ساخت سد ایلیسو ترکیه به پایان برسد، کار همه ما تمام است!: https://bit.ly/3qNYipJ ) بێدەنگی کورد ڕەنگە لەبەر بێ کیانی و لاوازیی و ناهاوتایی بالانسی هێزی بێت لەگەڵ دراوسێکانیدا، بەڵام بێ توانایی و نیمچە بێدەنگی تاران و بەغدا مایەی سەرسوڕمانی شارەزایان و خەمخۆرانی ژینگە و خەڵکی ئەو دوو وڵاتەن لە ئاست ئەنکەرەدا و کە لە بەنێودەوڵەتی کردنی ئەو پرسەدا و بەدادگا گەیاندنی تورکیادا حکومەتەکانیان کەمتەرخەمییان نوواند. لەکاتێکدا ئاوی دیجلە و فورات، لە ڕووی یاسا نێودەولەتییەکانەوە بە ئاوە هەرێمییەکان هەژمار دەکرێن نەک ئاوی دەوڵەتی، بەو پێیەی ڕێڕەوەکەی بە دوو وڵات زیاتردا تێدەپەڕێت بە ئاوێکی هەرێمی دادەنرێت و دەکرێت دەزگا و ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کاریگەری هەر لەسەرەتاوە لەسەر بهێنرایەتە دەنگ. ئەمە نەک ئێستا، دەبوو هەر ئانی ئەندازەگیری و پلانە سەرەتاییەکانی راگەیاندنی پرۆژەکەدا لەلایەن تورکیاوە بکرایە، کە نەکرا و ئەویش کاری خۆی کرد و چیتر نەیارانی دەبێت وەک واقیع لەسەر مێزی دانوستاندن لێدوانی لەسەر بدەن. ئیلیسو بۆ کوردستان و ناوچەکە چی لێدەکەوێتەوە؟ بەنداوی ئیلیسو (Ilisu Baraji)، لەسەر ناوجەکانی دارگچیتی سەر بە پارێزگای ماردینی باکووری کوردستان (تورکیا) دروستکرا و ساڵی دەستپێکی گلدانەوەی ئاوی دەگەڕێتەوە بۆ ٢٠١٨ و ساڵی تەواوبوونی یەکجاریی پرۆژەکەش دەگەڕێتەوە بۆ ٨/١١/٢٠٢١ و توانای گلدانەوەی دە ملیار و شەشصەد ملیۆن (١٠،٦٠٠،٠٠٠،٠٠٠)مەتر موکەعەب ئاوی هەیە. ئەم بەنداوە لەسەر ڕووباری دیجلە سازکراوە و نزیکەی ٦٠٪ی ئاوی دیجلە (کۆڵەکەی ژیان و شارستانییەتی عێراق) بۆ عێراق کەمدەکاتەوە و هەر بەو ئاراستەیەش لەبەرئەوەی بەدرێژایی ڕەوتەکەی دەبێتە هۆی لاوازکردنی دیجلە، دەبێتە هۆی وشکبوونی حەوزی هۆری مەزن (هور العظیم)ی ئێران و وشکبوون و بە بیابانبوونی ئەو هەرێمە بەرفراوانەی لێ دەکەوێتەوە و زیانەکەی بەر دانیشتووانی هەریەک پارێزگاکانی ئەحواز (خوزستان)، عیلام، بوشەهر و بویرئەحمەد، دەکەوێت(بڕوانە: حمید رضا رمضانی٢٠٢١: دولت ترکیه در سودای ژاندارمی منطقه٢٠٢١، https://bit.ly/3oHS73R  ) لەوێشدا دیسان هەر ناوچە کوردستانییەکان و عەرەبییەکان کە پێکهاتەی فەرامۆشکراوی دەوڵەتی ناوەندیین، زیانباری سەرەکین.  بۆ کوردستان وەک خاک و شوناس و مێژوو، زیانەکانی چەند بەرامبەرن، هەم لەڕووی مێژووییەوە ئاسەواری شارستانییەتی هەزارانساڵەی حەسەنکێفی مێژوویی هەڵدەگێڕێتەوە کە ناوچەی سەرەکی بونیادنانی بەنداوەکەیە و بۆ ڕەوتی ژیانیش چەندین لادێ و ناوچەی دانیشتووانی ڕووبەڕووی زیان دەکاتەوە. بەدرێژایی ڕووباری دیجلەش لێکەوتەکانی بەنداوەکەش زیان دەگەیەنێت بە ناوچەکوردستانییەکان لە هەردوو وڵاتی عێراق و ئێران. بۆیە لە سەرچاوەوە چ وەک زیانی مرۆیی و ژینگەیی چ وەک شوناس و خاک، کورد لە هەرسێ وڵات بەرکەوتەی شوێنەوارەکانی بەنداوی ئیلیسو دەبن. نیگەرانییە ژینگەییە ئایندەییەکان لە عێراق و ئێران ئەوەی بە وردی دەتوانرێت لەبەرچاو بگیرێت لە لێکەوتەکانی سیاسەتی ئاوی تورکیا بە گشتی و بەنداوی ئیلیسو بەتایبەت لەسەر هەردوو وڵات دەکرێت لەم خاڵانەدا کورت بکرێنەوە: ١. مەترسییەکانی لەسەر عێراق:  - کەمبوونەوەی لانیکەم ٥٠٪ی پشکی ئاوی عێراق لەو سەرچاوەیە. - سەرهەڵدانی قەیرانی وشکەساڵیی توند. - زیانگەیاندن بە کشتوکاڵ و ژینگە. - خێراکردنی جەنگی گریمانەکراوی ئاویی هەرێمایەتی. - وشکبوونی لەسەرخۆی ڕووباری دیجلە. ٢. مەترسیەکانی لەسەر ئێران:  - وشکبوونی تەواوەتی زەلکاوە بەپیتەکانی "هور العظیم". - کێشەدروستکردن بۆ ژیانی ئاسایی خەڵکی ٢٣ پارێزگا. - بڵاوبوونەوەی زیاتری خۆڵبارین و تۆز و غوبار لەسەرانسەری وڵاتدا. - پەرەسەندنی قەیرانی وشکەساڵی لە باشووری ئێراندا. - بەرزبوونەوەی ڕێژەی کۆچ بە هۆی قەیرانە ژینگەییەکان. (بڕوانە: اعتماد اونلاین٢٠٢١: سد ایلیسو ترکیه چه اثراتی خواهد داشت؟ https://bit.ly/3FfDTxp) وا دەردەکەوێت، جیا لە بەهێزبوونی هەژموونە سەربازییەکەی و بە وردبوونەوە لە مێژووی ٣١ ساڵی ڕابردووی ناوچەکە، تورکیا براوەی یەکەمی ئەو ئاڵۆزیانەیە کە ڕووبەڕووی وڵاتانی ناوچەکە بەتایبەت عێراق و سوریا و ئێران بوونەتەوە، وەک دەرکەوت لە جەنگی کوەیت و لێکەوتەکانی لەسەر عێراق و هەرێم، بەنداوی مەزنی ئەتاتورکی جێبەجێکرد و لە پاش ٢٠٠٣شەوە بەهۆی سەرقاڵی و لاوازبوونی عێراقەوە و سەرگەرمی وڵاتانی زلهێز بە دۆسێکەوە، بە سیاسەتە ئاوییەکانی و کردنەوەی ڕێڕەوە نوێکانی لە ئاو و بازرگانی و وزەدا دیسانەوە قازانجی خۆی کرد، لە ئانوساتی دەرکەوتنی تیرۆر و داعش و کاردانەوەکانی لەسەر ناوچەکە ئەو لە پەلهاوێژییە ستراتیژییەکانی و هەژموونی خۆی نەکەوت و هەلەکەی قۆستەوە و دوایین بەرهەمیشی بەهۆی لاوازی و قەیرانەکانی وڵاتانی ناوچەکە، دیسان تورکیا لەپەناوە بە سێ ساڵ بەنداوی ئیلیسوی لە بەرژەوەندی خۆی یەکلاکردەوە و ئایندەیەکی نادیاری ژینگەیی و مرۆیی و ئابووریشیی کردە دیاری بۆ دراوسێکانی.

درەو:  شەهلا ڕەعنایی/ توێژەری كۆمەڵایەتى/ گۆڤاری ئایندەناسی بەرایی    ئاسایش بە پێداویستیی سەرەكی و ئامانجێكی بنەڕەتیی مرۆڤ ئەژمار دەکرێت، بە شێوەیەک کە بە کەمبوونەوەی ئاسایش؛ ئارامی و دڵنیایی مرۆڤ لەنێو دەچێت و دڵەڕاوكێ، بێمتمانەیی و نائارامی دێتە ئاراوە، لەم ڕووەوە بەدیهێنانی زۆرێک لە پێویستییەکانی مرۆڤ بەندە بە دابینکردنی ئاسایش. ئاسایش بابەتێکی بنەڕەتییە لە هەر سیستمێکی کۆمەڵایەتیدا و وڵاتانی جیهان دابینکردنی ئاسایش لە کۆمەڵگادا بە ئەولەویەت و ئەركی سەرەكیی خۆیان ئەژماری دەکەن، هەر چەندە ئەستەمە كە چاوەڕێ بکرێت لە کۆمەڵگایەكدا بەتەواوەتی ئاسایش بوونی هەبێت، بەو پێیەی كە هەر كۆمەڵگەیەك لە كەسانی جیاواز بە دابونەریت و کولتووری جیاواز پێك هاتووە و بەردەوام ڕێژەیەک لە تاوان و زیانی کۆمەڵایەتی بۆ نموونە “ئالوودەبوون” لە هەموو کۆمەڵگەیەکدا بوونی هەیە و بە هەمان ڕێژەش هەستکردن بە نائارامی لەو کۆمەڵگایەدا بوونی هەیە. هەستێک کە هەندێک کات بە شێوەیەکی بەرچاو لەناو خەڵکی ئەو کۆمەڵگایەدا دروست دەبێت و وەک کێشە لێی دەڕوانرێت و دەبێت بە وریاییەکی زیاترەوە بخرێتە بەر باس. ئەم نووسينه هەوڵی شرۆڤەیەكی كۆمەڵناسییە سەبارەت بە ڕۆڵ و كاریگەریی ئاسایشی کۆمەڵایەتی لە کەمکردنەوەی زیانە کۆمەڵایەتییەکانى “ئالوودەبوون” و لە بەرامبەردا ڕۆڵی پێچەوانەی ئالوودەبوون لە کەمبوونەوەی هەستکردن بە ئاسایشی کۆمەڵایەتی.    بەرایی  ئاسایشی گشتی یەکێک لە دیارترین سیماكانی پێشکەوتوویی هەر کۆمەڵگایەک و زەمینەسازیی گەشەکردن و ئارامیی کۆمەڵگایە. جێگیربوونی ئاسایشی گشتی لە کۆمەڵگادا پێویستی بە پێکهاتەگەلێکە کە لەودا لانی کەم هێماگەلێکی وەک یەکسانیی کۆمەڵایەتی، دابینکردنی خۆشگوزەرانیی کۆمەڵایەتی، دابینکردنی هەلی کار، ئازادی و دەسەڵات و بەشداریکردنی تەواوەتیی خەڵک، بڵاوکردنەوەی هۆشیاری و زانیاری لە کۆمەڵگەدا، کەڵکوەرگرتن لە توانای نوخبە و زاناکان، گونجاندنی کۆمەڵایەتی و هاوشێوەکانی بوونی هەبێت. ئاسایشی گشتی بابەتێکە لە پێشکەوتنی سیستم، یاسا و لەبەرچاوگرتنی یەکسانی لە کۆمەڵگادا کە هاوڵاتیان لە پەنای ئەودا لە ترس و نائارامی بەدوور دەبن و بۆ بەرگریکردن و پشتیوانی لە مافەکانی خۆیان و دابینکردنی هەلەکان و هۆکارەکانی دەستدرێژی بێخەم دەبن. لە بەدواداچوون سەبارەت بە ماددە هۆشبەرەکان و ئاسایشی کۆمەڵایەتی، ماددە هۆشبەرەکان وەک هۆکارێکی دەرەکی لە چوارچێوەی بازرگانی لە بازاڕە ئازادەکان وەک مەترسییەک لەسەر ئاسایش ئەژمار دەکرێت. لە ڕوانگەی سو پرسی (Sue Pryce) لە کتێبی “ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ماددەی هۆشبەردا”، کاتێک کە بازرگانیی ماددە هۆشبەرەکان قەدەغە کرا و وەک مەترسییەک لەسەر ئاسایشی سیاسی و کۆمەڵایەتیی دەوڵەت ناسێنرا و کاتێک کە هەڕەشەئامێزترین جۆرەكانی ماددەی هۆشبەر کەوتە ڕیزبەندیی لیستی قەدەغەكراوی هاوردەی دەرەکی، ماددەی هۆشبەر بوو بە بابەتێکی ئاسایشی و مەترسیدار کە پێویست بوو بەرەنگاری ببینەوە. ئەم بابەتە، بەیاننامەی “جەنگ دژی ماددە هۆشبەرەكان”، لەلایەن ڕیچارد نیکسۆن لە ساڵی ١٩٧١ و ڕاگەیەنراوەكەی ڕۆناڵد ڕەیگان سەبارەت بەوەی کە ماددەی هۆشبەر مەترسییەکە لەسەر ئاسایش، ڕوون دەکاتەوە. ماددەی هۆشبەر لە گۆڕەپانی سیاسەتی ناوخۆ، تەندروستی، پەروەردە، خۆشگوزەرانی و تاوانەوە جووڵەی كردووە و دەبێتە پرسی سیاسەتی دەرەوە و دیپلۆماتی و ستراتیژی سەربازی(1).    ڕاسڵ کرانداڵ لە کتێبی “ماددەی هۆشبەر و هەڕەشە”، بڕوای وایە کە لە سەرەتای دەیەی ١٩٧٠، بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان زیاتر لە یەک ترلیۆن دۆلار یاخود بە ڕێژەیەكی گریمانەیی دە ئەوەندەی شەڕی کەنداوی فارس (١٠٢ ملیارد دۆلاری ئەمەریکی بە ڕێژەی هەڵئاوسانی ڕێكخراو)، یاخود سێ ئەوەندەی جەنگی یەكەمی جیهانی (٣٣٤ ملیارد دۆلاری ئەمەریکی بە هەڵئاوسانی ڕێکخراو) لەسەر باجدەرە ئەمەریکییەکان کەوتووە. سەرەڕای دەیان ساڵ هەوڵ و کۆشش بۆ ڕیشەکێشکردنی ماددە هۆشبەرەکان، ماددەی هۆشبەر بە شێوەیەکی نایاسایی بەرهەم دەهێنرێت و لە ناوخۆ و دەرەوەی ئەمەریکادا بەردەوام لە گەشەدایە. لەم ساڵانەی دواییدا باجدانی ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر و خودی شەڕی ماددەی هۆشبەر بۆ بەشێکی زۆر لە ئەمەریکییەکان زیاد لە هەر کاتێکی تر بووە بە شتێکی تاکەکەسی. لە ساڵی ٢٠١٦، لە هەر دە کەسێكی ئەمەریکی، چوار کەس دانیان بەوەدا ناوە كە لە ئێستادا یان پێشتر کەسێک دەناسن کە ئالوودەی ئارامبەخشە ڕێپێدراوەكانی پزشكان بووە(2).    ئەم كێشەیە نیشاندەری گرنگی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی زیانەکانی پەیوەست بە ماددە هۆشبەرەكانە و سەرمایەگوزاریی دەوڵەتی ئەمەریکا بۆ باشترکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر لەم وڵاتەدا وەک زلهێزێکی سیاسی و ئابووریی جیهانە. بەڵام نابێ لەبەرچاوی نەگرین کە زیانەکانی ئالوودەبوون وەک هۆکارێکی مەترسی لەسەر ئاسایشی ناوخۆیی بە شێوەیەکی ڕۆژانە لە کۆمەڵگاکاندا ڕوو لە زیادبوونە و ئەنجامدانی ڕێکارە پێویستەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەم مەترسییانە وەک بابەتێکی گرنگ ئەژمار دەکرێت. ڕوونە کە پێش لە هەر کارێک بۆ کۆنترۆڵکردنی مەترسییەک، دەبێت بە باشی و وردی ئەو مەترسییە بناسین و هۆکارە پەیوەندیدارەکانی سەبارەت بەو مەترسییە دەستنیشان بکرێن. لەسەر ئەم بنەمایە، بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر (Drug Use) لەنێو خەڵکدا بووە بە یەکێک لە سەرچاوەکانی دەركەوتن و پەرەسەندنی “هەستکردن بە نائارامی” (Feeling Insecure). بە واتایەکی تر: ئالوودەبوون بە شێوەی زیانی کۆمەڵایەتی، لێکەوتەگەلێکی وێرانکەر و پڕ لە خەرجیی زۆر دەخاتە سەر شانی پێکهاتەی کۆمەڵگا. بۆ نموونە؛ لە کاریگەرییە ئازاربەخش و بونیادتێكدەرەکانی ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر بریتین لە جیابوونەوەی هاوسەران، کەمبوونەوەی ئاسایشی کۆمەڵایەتی، زیادبوونی دزی و گواستنەوەی نەخۆشی کە دەوڵەتەکان بۆ لەنێوبردنی ئەمانە بەناچاری تووشی خەرجییەكی زۆر دەبن. هەر لەبەر ئەمەیە کە ئەو بەهایەی كە خەڵک بۆ کەمکردنەوەی ئالوودەبوون لە کۆمەڵگە و پاشانیش باشترکردنی ئاستی ژیانی كۆمەڵایەتی قایلن، شایانی گرنگیپێدانە بۆ هەڵسەنگاندنی بەرنامەکانی دەوڵەت سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەکان و کەمبوونەوەی ئالوودەبوون سوودمەندە و هەستکردنی دەروونیی نەبوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتی لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا بە هۆی بڵاوبوونەوەی ئالوودەبوون و زیانەکانی(3).    لە لایەکی ترەوە، بەو پێیەی كە چەمکی هەستکردن بە ئاسایش یەکێکە لە دەرخەرەکانی چۆنیەتیی ژیان لەنێو شارەکاندا، دەکرێت بڵێین زیانە کۆمەڵایەتییەکان وەک یەکێك لە گرنگترین لێکەوتەکانی ئەم نائەمنییە ئەژمار دەکرێت. لە ئەمڕۆدا بە سەرنجدان لە بڵاوبوونەوەی نائەمنییە کۆمەڵایەتییەکان لەنێو شارەکاندا، پەیوەندیی نێوان ئاسایشی کۆمەڵایەتی و زیادبوونی زیانە کۆمەڵایەتییەکان گرنگیی پێ دەدرێت(4). لەسەر ئەم بنەمایە، یاسای سزادانی توند، توندکردنی بەرەنگاربوونەوەکان، ڕێكارە پۆلیسییەكان و سەرمایەگوزاریی دەوڵەتەکان بۆ دابینكردنی هەستکردن بە ئاسایشی کۆمەڵایەتی؛ ئەنجامێکی دڵخوازی بەدەست نەهێناوە، هەر بەم هۆیەوە ساڵانێکە وڵاتان بیر لەوە دەکەنەوە کە سوود وەربگرن لە توانا و بیرۆکەکانی کۆمەڵگای مەدەنی (بەهێزكردنی ستراتیژی بەشداریکردنی خەڵک لە دابینکردنی ئاسایش) و كار لە کەمکردنەوەی هەستکردن بە نەمانی ئاسایش بكەن. هەر بۆیە ئاسایشی کۆمەڵایەتی بابەتێکە کە خەڵک و دەوڵەت پێکەوە لە دابینکردنیدا هاوبەش و بەشدارن، لەم ڕوانگەیەوە دەوڵەت و کۆمەڵگە هەنگاوبەهەنگاو و پێکەوە بەبێ ئەوەی خۆیان لە یەكتر جیا بكەنەوە، پێویستە هەمان كردار سەبارەت بە نەمانی ئاسایشی پەیوەندیدار بە هەردووکیان ئەنجام بدەن و هاوكاری یەكتر بن(5).    زیانە کۆمەڵایەتییەکان (Social Problems) زیانە کۆمەڵایەتییەکان لەخۆگری هەندێ کێشە و گرفتی کۆمەڵگایە کە بە هۆی ئەوەوە خەڵکی تووشی زیانی جەستەیی و دەستدرێژیی جەستەیی دەبن. ئالوودەبوون بە شێوەی یەکێک لە زیانە کۆمەڵایەتییەکان، سەرەتا دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی سامانی مرۆیی وڵاتەکان و داینامۆی ئابووریی وڵات لەکار دەخات و پاشانیش دەبێتە هۆی پەرەپێدانی تاوانکاری و کێشەگەلی تر لە کۆمەڵگادا، بەم شێوەیە بە توندی و خێرایی دەبێتە هۆی لەدەستدانی سامانی مرۆیی. هەروەها ئەم بابەتە لە ڕێگەی ئەو کاریگەرییە نەرێنییەوە کە بەسەر کۆمەڵگەوە بەجێی دەهێڵێت، دەبێتە هۆی لاوازبوونی سامانی کۆمەڵایەتی. بەشێک لە لێکەوتە نەرێنییەکانی ئالوودەبوون بریتین لە: داڕووخانی بنەمای خێزانەکان، کەمبوونەوەی ئاسایشی کۆمەڵایەتی، گواستنەوەی نەخۆشییەکان، زیادبوونی دزی لە کۆمەڵگەدا و لە هەمووی گرنگتریش خەرجیی هەلی لەدەستچووی هێزی کار. بەرزبوونەوەی ڕێژەی ئالوودەبوون لە کۆمەڵگادا، وەک تێچووی مانەوەی ئالوودەبووان لە بەندیخانە یاخود کەمپەکان، یاخود پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری بۆ ئەوان لە ڕێگەی ڕێکخراوە تەندروستییەکانەوە، بەڕوونی تێچوونێكی زۆری پێوە دیارە بۆ دەوڵەت. بەڵام لەگەڵ ئەم خەرجییە ڕوون و قابیلی ژماردنانەدا، كۆمەڵێك تێچوونی تر بوونی هەیە کە تێچووی بەهای دراوییەكەی دیار نییە و لە هەمان کاتدا بەهایەکی زۆر زیاتری هەیە کە بریتین لە لەنێوبردنی متمانەی کۆمەڵایەتی لەنێوان خەڵکیدا بە هۆی زیادبوونی دزییەكان، ئەگەری تووشبوون بە تاوانی ئەندامانی تری خێزان بە هۆی لاوازی و لەنێوچوونی شیرازەی خێزانی و هەروەها بریندارکردنی هەستی تاکەکانی کۆمەڵگا بۆ هەستی یارمەتی و بەزەیی ئەوان لە کاتی بینینی ئالوودەبووندا. هەروەها، دەوڵەتەکان بۆ جێبەجێکردنی پلان و بەرنامەکانی سەبارەت بە کەمکردنەوەی ئالوودەبوون، دەبێت لە كولتوورسازی و پەروەردەی کۆمەڵگادا سەرمایە بخەنە گەڕ. کەواتە، لێكدانەوەی ڕێژەی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان و ئەو بەهایەی کە خەڵکی پێی دەدەن سەبارەت بە کەمکردنەوەی ڕێژەی ئالوودەبووان، بۆ داڕشتنی پلان و بەرنامەی ئابووری و کۆمەڵایەتی گرنگیی هەیە(6).    جیا لە ناوەرۆکی کۆمەڵگا و ئاستی گەشەكردنی، دەکرێت بڵێین بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر وەک كێشەیەكی کۆمەڵایەتی کاتێک خرایە بەر باس کە دیاردە کۆمەڵایەتییەكانی وەك شارنشینی و پیشەسازی هاتنە كایەوە. كاریگەرییەكان و شێوازی ژیانی تایبەت پیشەسازی، بووە هۆی ڕوودانی گرژی و ئاڵۆزی لە ئاستی تاکەکەسی و کۆمەڵگادا. بێ ناونیشانی و ونبوونی (گمنامی) تایبەت بە كەشی شارەکان، نەک تەنیا ڕۆڵی چاودێریی خێزانی کەم کردەوە، بەڵکوو بووە هۆی کەمکردنەوەی ڕۆڵی ئایینیش، ئەم ونبوونە بە لەخۆنامۆبوونی مرۆڤ زیاتر پەرەی سەند. حەزە بێسنوورەکانی مرۆڤ بووە هۆی ئەوەی کە كێشمەكێش و هەژاریی زیاتر بۆ مرۆڤ بەرهەم بهێنێت، ئەمەش خۆی لە خۆیدا بووە هۆی ئەوەی کە لە قۆناغی یەکەمدا مرۆڤی مۆدێرن بۆ ئارامبوونەوەی خۆی پەنا بەرێتە بەر ماددەی هۆشبەر و بەدوایدا بگەڕێت و لە کۆتاییدا کاتێک کە کێشەکان وایان لێ دێت بەرگەی ناگرێت، تووشی ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر دەبێت(7).    لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە، پێکهاتەی کولتووری-کۆمەڵایەتی لە پەرەپێدانی ئالوودەبوون لە کۆمەڵگادا شایانی گرنگیپێدانن. لە ڕوانگەی تیۆری كردارگەرایی (Functionalism)، کاتێک کە نۆرمە (بەها/هنجار) کۆمەڵایەتییەکان لاواز دەبن، حەزی تاکەکان بۆ ئەو ماددە هۆشبەرانە زیاتر دەبێت. بە ئاڵۆزتربوونی کۆمەڵگا و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەكانی خێراتر، بەهاکان و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان ناڕوونتر دەبن و دەگاتە ئاستی بێبەهابوون. نەگونجاویی نۆرم، لە گرنگترین هۆکارەکانی لاوازبوونی بەهاكانە. سەرەڕای ئاگادارکردنەوەی بەرپرسانی تەندروستی سەبارەت بە مەترسی و زیانەکانی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، بە هۆی بانگەشەی  بەرهەمهێنەرانی ماددەی هۆشبەر، پێكدادانی پێكهاتەیی دەردەكەوێت و تاکەکان بەرەو کێشانی ئەم ماددانە ڕادەکێشێت. بێبەهایی و بەرەڵایی تاكەكەسیش هۆکارەکانی ترە کە هەلێکی گونجاو بۆ ڕاکێشانی مرۆڤ بەرەو ئالوودەبوونی بە ماددەی هۆشبەر دەڕەخسێنێت. لێكهەڵوەشاوەیی پێکهاتەی خێزانەکان بە هۆی جیابوونەوەی دایکان و باوکان، جیابوونەوە لە هاوڕێیان بە هۆکاری شوێن گواستنەوە و کۆچکردن و لەم نموونانە، مرۆڤ لەبەرامبەر ماددەی هۆشبەر لاوازتر دەکات. لەم ڕوانگەیەوە، لاوازبوونی هاوڕایی گشتی سەبارەت بە بەها پەسەندكراوە کۆمەڵایەتییەکان، گرنگترین هۆکارە کە مرۆڤ پەنا بەرێتە بەر ماددە هۆشبەرەکان(8).    ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر (Drug Addiction)     ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر نەخۆشییەکی سەرەکی و کوشندەیە و خێرا گەشە دەکات. لەم نەخۆشییەدا جۆرێک پەیوەندیی ئارامکەرەوە دروست دەکات بە ماددەیەکی هۆشبەر، یاخود کاریگەر لەسەر مێشک کە ئێمە بێتوانا دەکات سەبارەت بە چالاکی و حەزی زۆر. ئالوودەبوون وەک کردارێک پێناسە دەکرێت کە جەستەی مرۆڤ وا لێ دەکات بۆ ئەنجامدانی چالاکیی ڕۆژانەی خۆی وابەستەی هەندێ هەڵسوکەوت و ماددە هۆشبەر ببێت. کاتێک کە وەک پێویست ماددەی هۆشبەر ناخرێتە بەردەست جەستە، یاخود کردارگەلێک کە کەسی ئالوودەبوو  وابەستەی بووە و ناتوانێت ئەنجامی بدات بە هەر هۆكارێك، لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی نیشانەکانی ناهۆشیاری. بە واتایەکی تر: ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر دەکرێت پێناسەی بکەین بە کارێک کە مرۆڤ ناچارە ئەنجامی بدات و لە هەمان كاتدا لە كاتێکدا لە لێکەوتە زیانبەخشەکانی بەئاگایە. ئەمە لە كاتێكدایە كە دایك و باوكان، هاوسەر و كەسانی نزیكی کەسی ئالوودەبوو بە ماددەی هۆشبەر بەئاسانی ئەم ڕاستییە وەک جۆرێک لە نەخۆشی قبووڵ ناکەن، هۆکاری ئەمەش ئەوەیە کە ئەم كەسانە لە ڕووی هەستەوە لە پڕۆسەی نەخۆشیی كەسی ئالوودەبوو بەشدارن. سەرەڕای ئەوەی کە وشەی “ئالوودەبوون” بەزۆری ئاماژەیە بۆ وابەستەبوون بە ماددەی هۆشبەر یاخود خواردنەوە كحوولییەكان و لەژێر ناوی ئالوودەبوون بە ماددەكانی تر ئاماژەی پێ دراوە، ئەم ئەگەرەش هەیە كە مرۆڤ ئالوودەی هەندێ کردار و چالاکیی تریش ببێت، وەک: قومارکردن، زۆرخۆری، پەیوەندیی سێکسی، سەیرکردنی وێنە و ڤیدیۆی سێکسی، یاخود تەنانەت شت کڕینی ناپێویست و زیاد لە ڕادە، ئەم جۆرە لە ئالوودەبوونانە وەک ئالوودەبوونی کرداری یاخود پڕۆسەیی ئاماژەی پێ دەدرێت. لەسەر بنەمای پێناسەی ئەنجوومەنی چارەسەرکردنی ئالوودەبوونی ئەمەریکا، وشەی ئالوودەبوون بەم شێوەیە پێناسە کراوە: “ئالوودەبوون نەخۆشییەکی سەرەکی و درێژخایەنە کە گرفت دروست دەکات لە بەشەكانی پاداشت، پاڵنەر و خەزنكردن (حافظه) و بەشەكانی تری تایبەت بە مێشك، ئەم کێشانە دەبنە هۆی دروستبوونی تایبەتمەندییە وابەستەییەكانی جەستەیی، دەروونی و كۆمەڵایەتی”. سەرهەڵدانی ئەم ئاماژەگەلانە لە مرۆڤدا، دەبێتە هۆی ئەوەی کە بۆ دەستکەوتنی پاداشت (چێژ) یان ئارامبوونەوە ڕوو بکاتە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، یاخود کرداری تێكدرانە و وێرانکەر. ئاماژە دیارەکانی ئالوودەبوون بریتین لە تێكچوونی کۆنترۆڵکردنی هەڵسوکەوت و کردارەکان، حەزی زۆر بۆ کێشانی ماددە هۆشبەرەکان، بێتوانایی لە پاك مانەوەی بەردەوام و بێ توانایی لە ناسینی کێشەی هەڵسوکەت و پەیوەندیی گونجاو لەگەڵ کۆمەڵگادا. ئەگەر ئالوودەبوون بە دەرمان یاخود بە چالاکییەکانی پێویست كاری لەسەر نەكرێت، بەردەوامبوونی لەوانەیە ببێتە هۆی لەکارکەوتنی مێشک و تەنانەت مردنیش(9).    ئالوودەبوونی جەستەیی    وەڵامی فسیۆلۆژیی جەستەیە بەرامبەر بە داخڵبوون و کاریگەریی ماددەی نوێ بۆ جەستە كە بەگشتی دیاردەی قبووڵکردن ((Toleranceی لێ دەكەوێتەوە، واتە لەبەر زیادبوونی وەرگرە دەمارییەکان و کەمبوونەوەی نێوەنجییە دەمارییەكان لە سیستمی ناوەندیی دەماردا، کەسی ئالوودەبوو ڕۆژ لەدوای ڕۆژ پێویستی زیاتری بە کێشانی ماددەی هۆشبەر دەبێت. وازهێنان لە ماددەی هۆشبەر دەبێتە هۆی ئازاری جەستەیی، بێخەوی، زۆرخەوی و ناهۆشیاریی جەستە. ماوەی وازهێنان لە ئالوودەبوونی جەستەیی زۆر كورتترە لە ئالوودەبوونی دەروونی. ئەو تیۆریستانەی کە پەرژاونەتە سەر هۆکارەکانی ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر، لە ڕوانگەی زیندەوەرناسییەوە باوەڕیان وایە کە مرۆڤ لە ڕووی فسیۆلۆژییەوە ئامادەیی سەبارەت بە ئالوودەبوون تێدایە. بە بۆچوونی جاروڤیک (Jarvik)، هەندێک لە مرۆڤەکان لە ڕووی فسیۆلۆژییەوە ئامادەییەکیان تێدایە کە ئەمەش خۆی دەبێتە هۆی ئەوەی زیاتر چێژ لە خراپ بەكارهێنانی کێشانی ماددەی هۆشبەر وەربگرن و هەر ئەم ئامادەییەش دەبێتە هۆکاری ئالوودەبوونی ئەوان. بە واتایەکی تر: سیستمی ناوەندیی دەماری، ماددە هۆشبەرەكان لە ڕێگەی گەیەنەرە دەمارییەكانەوە بە چەشنێك پرۆسێس دەكات کە ببێتە هۆی ئەزموونێكی چێژبەخشی دەگمەن(10). ئالوودەبوونی دەروونی ئالوودەبوونی دەروونی بە هۆی چێژ و سەرخۆشیی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەرەوەیە لە درێژمەودادا. ڕێكوڕاست بە هۆی تێكچوونی شیرازەی ڕژانی نێوەنجییە دەمارییەكانەوە، تاك تووشی زیان یان دژیەكییە ڕۆحییەكان دەبێت. بۆ نموونە؛ مادەی هۆشبەری مێتائامفتامین (شیشە)، دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕژێنی دوپامین لە مێشكدا و ڕوودانی حاڵەتی ورووژێنەر، سەرخۆشی، تەركیز و…، پاش وازهێنان لە بەكارهێنان یان كەمكردنەوەی ئاستی دوپامین، كەسی ئالوودەبوو تووشی خەواڵوویی، خەمۆكی و بێتەركیزی و… دەبێت. ماوەی خولی گەڕانەوەی ئەم نێوەنجییە دەمارییانە بۆ حاڵەتی ئاسایی زۆر درێژتر و تەنانەت هەندێك پێیان وایە كە گەڕانەوەیان نییە. لە ئەنجامدا ئالوودەبوونی دەروونی زۆر كوشندەتر دەنوێنێت. ئالوودەبوونی دەروونی دەبێتە هۆی ئەوەی كە زۆرێك لەو كەسانەش كە پێشتر كۆرسە درێژخایەنەكانیان بینیوە، دیسانەوە دڵیان بۆی لێ بداتەوە. بەڵام بەداخەوە كە هەندێك كەسی هەلپەرست بۆ ڕیكلامكردن بۆ ماددەی هۆشبەر، بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بەكاربەرەكان ئالوودە ناكات، بەڵام لە واقیعدا هەموو ماددەیەكی هۆشبەر ئالوودەبوونی دەروونییشی لەتەكدا دەبێت، تەنانەت ئەگەر هەندێك لە ماددەكان نەبنە هۆی ئالوودەبوونی جەستەیی لە كەسەكاندا(11). لە ڕوانگەی دەروونناسییەوە بۆچوونێك هەیە كە ئەو كەسانەی كە متمانەبەخۆبوونێكی كەمیان هەیە و لە دڵەڕاوكێدان، بە مەبەستی ئارامی و بەدەستهێنانی متمانەبەخۆبوون و ڕزگاربوون لە بەریەككەوتنەكان؛ ڕوو لە ماددە هۆشبەرەكان دەكەن. كەسە وابەستەكان ئەگەری ئالوودەبوونیان زیاترە(12). ئاسایشی كۆمەڵایەتی ئاسایشی كۆمەڵایەتی وەك یەكێك لە هەستیارترین و گرنگترین جۆرەكانی ئاسایش، ڕەگەزێكی سەرەكیی ژیانی مرۆڤ پێك دەهێنێت. بێگومان هیچ ڕەگەزێك بۆ پێشكەوتن و گەشەكردنی كۆمەڵگەیەك و هەروەها چەكەرەكردنی تواناكان؛ گرنگتر نییە لە ڕەگەزی ئاسایش و دابینكردنی ئارامی لە كۆمەڵگەدا. ئاسایش خاوەنی دوو واتای ئەرێنی (واتە بوونی هەستی ڕەزامەندی و دڵنیایی دەسەڵاتداران و هاوڵاتیانە) و نەرێنی (واتە نەبوونی ترس، زەبر و هەڕەشە)یە. ئێستاكە چەمكی ئاسایش لە ڕووی ڕواڵەتەوە لە كۆمەڵگەدا سنووری نەبوونی تاوان و زیانەكانی تێپەڕاندووە و حاڵەتگەلی وەك دەروونی، ئەخلاقی، تەندروستی، ئابووری دەگرێتەوە و هەروەها هەڵگری سەقامگیری، شیرازەی واقیعی و ئەقڵانییە لە كۆمەڵگەدا كە ئەمانە هەموویان بە واتای ئاسایشی كۆمەڵایەتی لێك دەدرێنەوە. بۆیە دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت كە هەتاوەكوو ڕێژەی پەرەپێدانی كۆمەڵگەیەك زیاتر بێت، تێکڕای ئاسایشی كۆمەڵایەتییش زیاتر دەبێت و هاوتەریب لەتەك ئەوە ڕێژەی سەرپێچی، تاوان و زیانە كۆمەڵایەتییەكان كەمتر دەبێت. پێناسەی ئاسایش ئاسایش لە ڕەگوریشەی لاتینیی “Securus”ەوە وەرگیراوە كە بە واتای نەبوونی دڵەڕاوكێ و دوودڵی دێت. بۆیە واتا زمانەوانییەكەی ئاسایش؛ ڕزگاربوونە لە شڵەژان، دڵەڕاوكێ، ترس یان هەستكردنە بە ئارامی و دڵنیایی. هەستكردن بە ئارامی و دڵنیایی بە هۆی نەبوونی دەستدرێژی بۆ سەر گیان، ماڵ، كار و مافەكانی دیكەی مرۆڤ دێتە دی. ئەم بەها جێگیرە، یەكێكە لە پێداویستییەكانی ژیانی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی(13). هەروەها، ئاسایش خاوەنی دوو ڕەگەزی سەرەكیی هەڕەشە و دەرفەتە و بەرقەراركردنی ئاسایش بەستراوەتەوە بە ڕزگاربوونی ڕێژەیی لە هەڕەشە و سوودوەرگرتن لە دەرفەتەكانە. بەم پێیە بەرجەستەبوونی ئاسایش لە لایەك بەستراوەتەوە بە ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكان و لە لایەكی ترەوە بە دەركەوتەكانی دەستڕاگەیشتن بە پێداویستییەكان و باشكردنی دۆخ و ڕێكخستنی ژیان(14).   ئاسایشی كۆمەڵایەتی و دابەشكارییەكانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی ڕەهەندی سیاسی و حكومیی هەیە و ئاوێزانە بە بابەتی سەرەكیی دەسەڵاتەوە و لە توێژینەوە و خوێندنەوە ستراتیژییەكاندا لەژێر چوارچێوەی ئاسایشی نەتەوەییدا شەنوكەو دەكرێت(15). ئاسایشی كۆمەڵایەتی لە ڕووی گشتگیری و هەمەلایەنییەوە دەكرێت بە ئاسایشی ستوونییش هەژمار بكرێت كە كایەكانی ئاسایشی گشتی و بەكۆمەڵیش لەخۆ دەگرێت. لەسەر ئەم بنەمایە، ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ئارامی و ئاسوودەییە كە كە هەر كۆمەڵگەیەك ئەركی سەرشانیەتی بۆ ئەندامەكانی خۆی دابینی بكات و زۆر جار بۆ ئاسایشی پیشەیی، ئابووری، سیاسی و دادەوەری دابەش دەكرێت(16). ئاسایشی پیشەیی واتە دەستەبەركردنی ئارامی و ئاسایش بۆ مرۆڤ لە ڕێگەی پیشەوە، لەبەرامبەر هەوڵدانی دادپەروەرانە بە ئاراستەی بەدەستهێنانی بژێویی تاكەكانی كۆمەڵگە. ئاسایشی ئابووری دابینكردنی شیرازەیەكە لەنێو بەش و جومگە ئابوورییەكانی كۆمەڵگەدا كە تاكەكان لە هەستكردن بە مەترسیی كەمبوون و نەبوونی پێداویستییە سەرەكییەكانی تاك دەپارێزێت. ئاسایشی سیاسی بریتییە لە ڕەخساندنی دەرفەتی ڕادەربڕینی تاكەكان، ڕێژەی چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی كۆمەڵگە و بەشداری لەم جۆرە كاروبارانەدا بەبێ هەستكردن بە ترس و لەرز، مەترسی و هەڕەشە. ئاسایشی دادوەری ئاسایشی تاكەكانە بەرامبەر بە هەر جۆرە دەستدرێژییەك، تۆقاندنێك، ترس و هەڕەشەیەک، بەرامبەر بە گیان و ماڵ، شەرەف، ئازادی، پیشە و شوێنی ژیان و بە شێوەیەكی گشتی هەموو مافە یاساییەكانیان. جێی ئاماژەیە كە بەگوێرەی مادەی (3)ی جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤ، “هەر كەسێك مافی ژیان، ئازادی و ئاسایشی تاكەكەسیی هەیە” و لەسەر بنەمای مادەی (22)ی جاڕنامەكە هەموو تاكێك وەك ئەندامێك لە كۆمەڵگە مافی ئاسایشی كۆمەڵایەتیی هەیە(17). ئاسایش و نائارامی وەك گۆڕاوی وابەستە (بەرەنجام) بەتوندی لەژێر كاریگەریی نەبوونی كۆنترۆڵی هەمەلایەنە، ناڕەزایەتی و بوونی بەریەككەوتنە ڕەفتارییەكان، نەبوونی ڕەزامەندی لە پێداویستییەكان، دابڕانە كۆمەڵایەتییەكان، گۆڕانی كولتووری، لاوازبوونی یەكڕیزیی كۆمەڵایەتی، ناكارامەیی سیاسەتە ئاسایشییەكان، نەبوونی لێهاتوویی ئامرازەكانی دابینكردنی ئاسایش، ململانێی سیاسی، پەراوێزخستن و كۆچكردنی ناڕێكخراوە. ئەو دۆخ و هۆكارە باسكراوانە، كاریگەرییەكی ڕاستەوخۆ لەسەر ڕێژەی تاوان و زیانە كۆمەڵایەتییەكان جێ دەهێڵن. بە واتایەكی تر: ڕێژی تاوانەكان و زیانە كۆمەڵایەتییەكان بەتوندی لەژێر كاریگەریی ڕێژەی ئاسایشی كۆمەڵگەدایە. هەتا لە كۆمەڵگە، ناوچە و گەڕەكەكاندا دۆخێكی ئارامتر زاڵ ببێت، گۆڕاوە ئاماژەپێكراوەكان چاك دەكرێن و دەبنە هۆی كەمبوونەوەی زیانە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵگەدا. هەروەها كۆمەڵگە لە حاڵەتی ڕووبەڕووبوونەوە لەتەك دۆخ و هۆكارە ئاماژەپێكراوەكاندا، بە شێوەیەكی نەرێنی و خەسارناسییانە، گەشەی بەردەوامی ئاماری سەرپێچی و تاوان و توندبوونی زیانە كۆمەڵایەتییەكانی بەدوادا دێت. بۆیە بەرزبوونەوەی ئاستی ئاسایشی كۆمەڵایەتی، دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی شیرازەی كۆمەڵایەتی و هاوشان لەتەك ئەوە كەمبوونەوەی ڕێژەی تاوان و زیانە كۆمەڵایەتییەكان(18). كۆمەڵگەیەك كە بیر لە گەشەپێدانی بەردەوام و هەمەلایەنە دەكاتەوە (كۆمەڵگەی تەندروست)، دەبێت ژێرخانەكانی گەشەكردن و دابینكردنی مافی هاوڵاتییەكانی بكاتە ئەولەویەتی كارەكانی خۆی. لە وەها كۆمەڵگەیەکدا مافی هاوڵاتیان، ئاسایشی گشتی، گیانی، دارایی، هەستكردن بە ئاسایش (بەرزكردنەوەی تایبەتمەندیی ئاسایشی دەروونی)، دەبنە جێی سەرنج و ڕێز. بەرقەراركردنی وەها دۆخێك، پێوستی بە ئیرادە، گرنگی و ویستی دەوڵەت و خەڵك هەیە. دەوڵەت لە ڕێگەی دەستەبەركردنی ژێرخانە سەرەكییەكان لە بەرقەراركردنی شیرازە و ئاسایشدا، هەروەها پلاندانانە ستراتیژی و ئاسایشییەكان، جێبەجێكردن و هەڵسەنگاندنی ئەم پلانانە و خەڵكیش بە بەشداریی چالاكانە و كاریگەریی خۆیان دەتوانن یارمەتیی باشتركردنی شیرازە و ئاسایش و بەرزكردنەوەی ئاستی هەستكردن بە ئاسایشی بدەن. لە ئەنجامدا بەرزیی ئاستی ئاسایش و زیانە كۆمەڵایەتییەكان بەستراوەتەوە بە ڕێژەی پەرەپێدان، خەسڵەتی ئاسایش، بەشداریی خەڵكی بەگشتی، كارامەیی دامەزراوەكان و دامودەزگاكانی ئاسایشەوە(19).   ئەنجام لە كاتی ئێستادا زۆربەی كۆمەڵگە مۆدێرنەكان لەبەردەم كاریگەریی خراپ بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەردان كە كاریگەریی لەسەر كایە جۆراوجۆرەكانی ئابووری، كۆمەڵایەتی، كولتووری و سیاسیی كۆمەڵكە هەیە. پانتایی كاریگەریی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بە ئەندازەیەك بەرفراوان و قووڵە كە نەك تەنیا خودی كەسی بەكاربەر، بەڵكوو هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە خێزانەوە تا هاوڕێیان و ژینگەكانی خوێندن و پیشە سەرجەمیان كاریگەریان هەیە. توێژینەوەكان نیشانی دا كە هۆكارەكانی وەك بێكاری، نۆرمپشێوی، گۆشەگیری، كەلێنی ڕێژەیی، بڕوانامەی نزم، پێگەی ئابووری و كۆمەڵایەتیی نەگونجاو، بێبەشبوونی ڕێژەیی، خەمۆكی، كاریگەرییان لەسەر ئالوودەبوون هەیە و لەنێو هۆكارە ئاماژەپێكراوەكان و ئالوودەبووندا پەیوەندیی هەیە. كۆنترۆڵ و چارەسەری ئەم زیانە كۆمەڵایەتییە دەستەبەر نابێت مەگەر لە ڕێگەی سیاسەتگوزارییە گشتگیر و گونجاوەكانەوە لە ئاستی وردی و درشتی كۆمەڵگەدا، كە لەم حاڵەتەدا دەكرێت ڕێگە لە تووشبوون و تەشەنەسەندنی ئەم كێشە كۆمەڵایەتییە و كاریگەرییە خراپەكەی لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی بگیرێت یان بگەیەنرێتە كەمترین ئاست. سەرچاوەكان (1) Sue Pryce (2012). Fixing Drugs (The Politics of Drug Prohibition), Palgrave Macmillan, p46. (2) Russell Crandall (2020), Drug and Thugs (The History and Future of America’s War on Drugs), Yale University Press, pp 2-9 . (3) کیانی، غلامحسین. موید فر، رزیتا. رزاقی، محمد رضا، (1396)، برآورد تمایل به پرداخت افراد جامعه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی (مطالعه موردی اعتیاد به مواد مخدر در شهر اصفهان)، پژوهش هاي راهبردي مسائل اجتماعي ايران (پژوهش هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي)، زمستان 1396، دوره6 ، شماره 4، صص 2-1. (4) بنی فاطمه، حسین. سلیمی، آمینه، (1390)، احساس امنيت اجتماعي جوانان و عوامل اجتماعي مرتبط با آن، نشریه مطالعات اجتماعی، دوره 3، شماره 12، صص 59-60. (5) علی محسنی، رضا، (1388)، تحليل جامعه شناختي امنيت اجتماعي و نقش آن در كاهش جرم و آسيبهای اجتماعی، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره چهارم، سال دوم، صص 21-1. (6) کیانی، غلامحسین. موید فر، رزیتا. رزاقی، محمد رضا، (1396)، برآورد تمایل به پرداخت افراد جامعه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی (مطالعه موردی اعتیاد به مواد مخدر در شهر اصفهان)، پژوهش هاي راهبردي مسائل اجتماعي ايران (پژوهش هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي)، زمستان 1396، دوره6 ، شماره 4،  صص 2-1. (7) علی وردی نیا، اکبر، (1384)، مطالعه جامعه شناختی اعتیاد به مواد مخدر در ایران. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال پنجم شماره 20، ص194. (8) دانایی، نسرین (1394). فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد. سال نهم، شماره سی و ششم. صص 35-34. (9) برزگر، زهرا، قربانی، اکرم. تقوی، حسین. جلالی، مهدیه. رنجبر بلیانی، محمد (1394). تجارب جوانان از اعتیاد و آسیب های اجتماعی متأثر از آن. کنفراننس بین المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی. (10) دانایی، نسرین (1394). فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد. سال نهم، شماره سی و ششم. صص 35-34 . (11) برزگر، زهرا، قربانی، اکرم. تقوی، حسین. جلالی، مهدیه. رنجبر بلیانی، محمد (1394). تجارب جوانان از اعتیاد و آسیب های اجتماعی متأثر از آن. کنفراننس بین المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی. (12) دانایی، نسرین، (1394)، فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد، سال نهم، شماره سی و ششم. صص 35-34. (13) نصری، غدیر، (1381)، معنا و ارکان جامعه شناسی امنیت، تهران: نشریه تحقیقات استراتژیک، شماره 26. (14) علی محسنی، رضا، (1388)، تحليل جامعه شناختي امنيت اجتماعي و نقش آن در كاهش جرم و آسيبهای اجتماعی، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره چهارم، سال دوم، صص 21-1. (15) همان، صص 21-1. (16) رجبی پور، محمود، (1382)، درآمدی بر احساس امنیت عینی، فصلنامه دانش انتظامی (نشریه دانشگاه علوم انتظامی)، شماره 26. (17) علی محسنی، همان، ص21-1. (18) همان، ص21-1. (19) کیانی، غلامحسین. موید فر، رزیتا. رزاقی، محمد رضا، (1396)، برآورد تمایل به پرداخت افراد جامعه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی (مطالعه موردی اعتیاد به مواد مخدر در شهر اصفهان)، پژوهش هاي راهبردي مسائل اجتماعي ايران (پژوهش هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي)، زمستان 1396، دوره 6، شماره 4، ص2-1.

درەو: 🔻لە هەولێر(26%)، لە سلێمانی (12%)، لە دهۆك (35%)ی دەنگیان بە پارتی و یەكێتی داوە   🔻لە هەولێر(75%)، لە سلێمانی (88%)، لە دهۆك (65%)ی دەنگیان بە پارتی و یەكێتی نەداوە   دەنگی پارتی دیموكراتی كوردستان و  یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە سێ پارێزگاكەی هەرێم لە هەڵبژاردنی 10/10/2021:  🔻پارێزگای هەولێر: 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە:1,238,379  🔹دەنگی پارتی: 262,800    رێژە  21% 🔹دەنگی یەكێتی: 65,862    رێژە  5% 🔹دەنگی پارتی و یەكێتی 328,662  رێژە   26% 🔹دەنگی بایكۆت لایەنەكانی تر:  909,717 رێژە  74% 🔻پارێزگای سلێمانی: 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە:1,425,705  🔹دەنگی پارتی: 54,891    رێژە  4% 🔹دەنگی یەكێتی: 123,814    رێژە  8% 🔹دەنگی پارتی و یەكێتی 178,705  رێژە  12% 🔹دەنگی بایكۆت و لایەنەكانی تر: -1,247,000   رێژە  88% 🔻پارێزگای دهۆك : 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە:822,703 🔹دەنگی پارتی: 261,543  رێژە: 32% 🔹دەنگی یەكێتی: 25,040   رێژە: 3% 🔹 دەنگی پارتی و یەكێتی 286,583  رێژە  35% 🔹دەنگی بایكۆت و لایەنەكانی تر: 536,120  رێژە 65%   كۆی دەنگی پارتی و یەكێتی لە سی پارێزگاكەی هەرێم 🔹كۆی پارتی: 579,234   بەرێژەی: 16% 🔹كۆی یەكێتی: 214,716  بەرێژەی: 6% 🔹كۆی دەنگی پارتی و یەكێتی: 793,950    بەڕێژە 23% 🔹كۆی بایكۆت و دەنگی لایەنەكانی تر: -2,692,936  بەرێژەی 77% 🔹كۆی گشتی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو: 3,486,884   سەرچاوەی ژمارەكان: كۆمسیۆنی هەڵبژاردن  

  درەو: بەگوێرەی ڕاپرسییەکی (کۆمەڵەی بەرگری ئازادی ڕۆژنامەگەری لە عێراق) بەشێک لە کاندیدە ئافرەتەکان لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق جگە لە جیاکاری، ڕووبەڕووی شکاند و ناوزڕاندن و سوکایەتی و ئابرووبردن بوونەتەوە. هاوکات دەرفەتەکانی بانگەشەیان لەبەردەم تەسک کراوەتەوەو بەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەو هەڕەشەیان لێکراوە. زانیارییە گشتییەکان دەربارەی ڕاپرسییەکە 1.    ڕاپرسییەکە بە شێوەی فۆرمی ئەلیکترۆنی لەماوەی (19/9/2021 – 10/10/2021) ئەنجامدراوە. 2.     (430) کەس بەشێوەی هەڕەمەکی بەشداربوونەوە و فۆرمەکەیان پڕکردووەتەوە. 3.    لە ڕاپرسییەکەدا ڕەچاوی هاوسەنگی جێندەری کراوە، بەشداربووان (57.7%) لە ڕەگەزی نێر و (42.3) لە ڕەگەزی مێ بوونە. 4.    لەڕووی تەمەنی بەشداربووانەوە لە (18) ساڵەوە دەستی پێکردووە تا سەروو (62) ساڵ، (بڕوانە چارتی ژمارە(1)) کە ژمارەی ڕیژەی تەمەنی بەشداربوانی تێدا ڕونکراوەتەوە. 5.    لە ڕووی ئاستی خوێندەوارییەوە، لە نەخوێندەوارەوە بەشدار بوونە تا ئاستی بڕوانامەی باڵا، (بڕوانە چارتی ژمارە(2)) کە ژمارەی ڕیژەی ئاستی خوێندەواری بەشداربووانی تێدا ڕونکراوەتەوە.     بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە:  جمعیە الدفاع عن حریە الصحافە فی العراق، دراسە حول واقع المرأە المرشحە فی الانتخابات العراقیە: الانتهاكات والتمییز،  https://pfaa-iq.com/?p=5554