درەو: پ.ی.د. كارزان محەمەد، مامۆستای زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی/ گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی هاتنەئارای قۆناغی گڵۆباڵیزم و گەشەكردنی ئامرازەكانی پەیوەندی، وێرای لایەنە ئەرێنییەكانی كە خێراتركردنی پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی داتا و بیروبۆچوونە، جیهانی بەرەو ئەو گوندە ئەلیكترۆنییە ئاڕاستە کرد كە “مارشاڵ مەك لۆهان” Marshal Macluhan)) ((1911-1980 پێشبینیی بۆ كردبوو، كۆمەڵێك دیاردەی مەترسیداریشی لەگەڵ خۆیدا هێنا كە دیارترینیان سایبەر تیرۆریزمە و بووەتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و ئارامیی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی. دۆسیەی تیرۆریزم یەكێكە لەو تاوانانەی لەگەڵ هەر پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیدا فۆرمی خۆی گۆڕیوە. لە هەر قۆناغ و پێشهاتێكی نوێدا ڕێوشوێنی جیاواز بۆ هەڕەشە و كردە تیرۆریستییەكان بەكارهێنراوە و بەردەوام لە پڕۆسەی خۆبەرهەمهێنانەوەدایە، ئێستاش نوێترین شێوازی كە سایبەرتیرۆریزمە، بە سوودبینین لە نوێترین تەكنەلۆژیای پەیوەندی، هەوڵ بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانانە دەدات كە بە پێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بە پێشێلی پرەنسیپەكانی ئاسایشی كۆمەڵگای مرۆیی دادەنرێت. هەر چەندە لێكۆڵینەوە لە تیرۆریزم بە پێی مۆدێل ‌و خەسڵەتەكانی دەگۆڕێت، بەڵام دیاردەی سایبەرتیرۆزم كە لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی داعش، بە شێوەیەكی ئۆرگانیزەكراو و ئاڕاستەكراو، وەك شەپۆلێكی نوێی تیرۆر لە هەرێمی كوردستان و وڵاتانی ناوچەكەدا هاتووەتە ئارا، پێویستی بە توێژینەوە لە فاكتەر و ڕەهەندەكانی سەرهەڵدان، تیشكخستنەسەر ئەنجامدانی تاوانەكە هەیە، تا بتوانرێ بە شێوەیەكی دروست چەندین مۆدیلی بەگژداچوونەوە گەڵاڵە بكرێت تا ئەم تاوانە مۆدێرنە كەمترین كاریگەریی لەسەر ئاسایش و ئارامیی كۆمەڵگای كوردەواری جێ بهێڵێت. سەرهەڵدانەوەی تیرۆر لە ڕێگەی سایبەرتیرۆریزمەوە لەژێر كاریگەریی هەلومەرجی هەرێمی كوردستاندایە، تا ئەندازەیەكی زۆریش وابەستەیە بەو پێشهاتە نوێیانەی لە سیستمی سیاسەتی جیهانی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا ڕوو دەدەن، بەڵام لە ئێستادا هەست بەو مەترسییە دەكرێت كە ئاڕاستەكەی لە ناوچەكەدا ڕووی لە كوردستانە، ئەمەش بایەخی لێتوێژینەوەی بۆ كۆمەڵگای كوردی هەیە و پێویستە لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمییەوە شەنوكەوی بكرێت. چەمك و خەسڵەتەكانی سایبەرتیرۆریزم و هاتنەئارای لە كوردستان سایبەرتیرۆریزم وەك فۆرمێكی نوێی جەنگی ئەلیكترۆنی، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر سیستمی نێودەوڵەتی و سەرجەم ئەو دەوڵەتانەش هەیە كە سەرقاڵی چەسپاندنی ئاشتی و ئارامیی وڵاتەكانیانن. لەم ڕوانگەیەوە ئەم چەمكە لەدوای هاتنەئارای، تا ئێستا لە چەندین ڕەهەندەوە پێناس و تایبەتمەندییەكانی تاوتوێ كراوە. ئەم شێوازە نوێیەی تیرۆریزم، بۆ یەكەمین جار لە ساڵی (1980) لەلایەن “باری کۆلین” (Barry Collin)ی پسپۆڕی بواری ئاسایش بەكار هێنرا، لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەیەكدا كە لە شاری كالیفۆڕنیای ئەمەریكا خستیە ڕوو، شەنوكەوی ئەم چەمكە نوێیەی تیرۆیزمی كرد و توێژینەوەیەكی لە بارەی كاریگەرییەكانی لەسەر كۆمەڵگای مرۆیی  خستە ڕوو[1]. مارك پۆليت (Mark Pollitt) لە پێناسەیەكدا لەو باوەڕەدایە سایبەرتیرۆریزم واتە: پەلاماردان و هێرشێكی ئەنقەستە بە ئامانجێكی سیاسی ئەنجام دەدرێت كە دژ بە سیستمی بەڕێوەبردنی دامەزراوە زانیارییەكانە، دەرەنجامی كاریگەریشی لێ دەكەوێتەوە[2]. دامەزراوەی “CRS” بەم چەشنە پێناسەی “سایبەر تیرۆریزم” دەكات: هەڕەشە یاخود پەلاماردانێكی نایاساییە بۆ سەر كۆمپیوتەر، تۆڕ و داتا ئەنباركراوەكانی ناو كۆمپیوتەر، بە مەبەستی ترساندن یان ناچاركردنی حكومەت یاخود جەماوەرەكەی بۆ دووركەوتنەوە لە ئامانجە سیاسی یاخود كۆمەڵایەتییەكانیان[3]. بە بڕوای “دورۆتی دەنینگ”، تیرۆریزمی ئەلیكترۆنی لە ڕێگەی میدیاوە واتە: بەكارهێنانی ژینگەی میدیا و بواری ئەلیكترۆنی بە ئامانجی تیرۆر، پەلاماردان و هەڕەشەی نایاسایی لە ڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و تۆڕەكانی زانیاری و بڵاوكردنەوە، ئەویش بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێ یان ناچاركردنی دەوڵەت یان جەماوەر لە پێناو بەدیهێنانی كۆمەڵێك ئامانجی تایبەت[4]. لە كۆی ئەم پێناسانەدا، دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا و كاریگەریی لەسەر پەرەپێدانی پڕۆسەی ئاڵوگۆڕ و پەیوەندی، ئاسانكاریی بۆ بەرەی تیرۆریزمیش كردووە تا پیلان و كرداری تیرۆریستی لەو ڕێگەیەوە ئەنجام بدەن. پسپۆڕانی بواری تیرۆریزمناسی، هاوساتی گەشەسەندنی تەكنەلۆژیای پەیوەندی، بایەخی زیاتریان بە مەترسییەكانی سایبەرتیرۆریزم داوە، چونكە لەو باوەڕەدان: تایبەتمەندییەكانی ئینتەرنێت و بەئاسان دەستڕاگەیشتنی تیرۆریستان بە چەكە سایبەرییەكان (واتە كۆمپیوتەر و هێڵی ئینتەرنێت)، بووەتە مایەی ئاڵۆزی و مەترسیداربوونی ئەم جۆرە تیرۆریزمە نوێیە بە بەراورد لەگەڵ جۆرەكانی تری تیرۆردا[5]. لە ڕووی ئامانجەوە، سایبەرتیرۆریزم بە پێی ئاڕاستەكەیان لە یەكتر جیاوازن، بەگشتی نەخشەڕێژی بۆ پەلامارە سایبەرتیرۆریستییەكان كە لەلایەن كەس و گرووپ و لایەنە جۆراوجۆرەكانەوە ئەنجام دەدرێت، هەر چەندە شێوازی ئەنجامدانیان جیاواز بێت، بۆ دوو جۆر پۆلێن دەكرێت: ا. سایبەرتیرۆریزمی ئاڕاستەكراو: ئەم شێوازە تاوان بە پێی پیلان ‌و نەخشە ئەنجام دەدات، ئامانجەكەشی دروستكردنی فشارە بۆ بەرامبەرەكەی تا لەژێر كاریگەریی تیرۆر و هەڕەشەدا داواكاریی تیرۆریستان بهێنێتە دی. لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵات، بریتین لەو گرووپ‌ و ڕێكخراوە سیاسی ‌و ئایدیۆلۆژییە توندڕەوانەی دژ بە دەسەڵات كار دەكەن، هەندێكیان لەلایەن دەوڵەتانی ترەوە  هان دەدرێن بە ئامانجی كاریگەری خستنەسەر دەسەڵات. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش، ئاڕاستەكردنی سایبەرتیرۆریزمە لەلایەن ڕێكخراو و گرووپ و تەنانەت دەوڵەتێكی بیانییەوە دژ بە دەوڵەتێكی تر. ئێستا هەردوو شێوازەكە لە هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا هەن، لەسەر ئاستی ناوخۆ بەئاشكرا گرووپە تیرۆرستییەكان سوود لە جۆرەها تۆڕی كۆمەڵایەتی وەردەگرن بۆ بڵاوكردنەوەی واتەوات و هەڕەشە و بانگەوازی توندوتیژانە بە شێوەیەكی ئاڕاستەكراو. ب. ئاژاوەگێڕی‌ و پەشێوی (ئانارشیستی): ئەم مۆدێلەی تیرۆریزم، پتر بە شێوەی ناوبەناو ئەنجام دەدرێت. ستراتیژی كاری ڕێبازی ئانارشیزم لەسەر فەلسەفەیەكە كە هەر دەسەڵاتێكی سیاسی بە هەر شێوەیەك بێت، بە خراپی دەزانێت[6]. ئامانجەكانی سایبەرتیرۆریزم لەم مۆدێلەدا، زۆر جار تەنها شڵەژاندنی دۆخی كۆمەڵایەتییە، بەڵام لێكەوتەی لەسەر هەلومەرجی بەڕێوەبردن و حكومڕانییش هەیە، چونكە بە هۆی ئەم ئانارشیزمەوە ڕێژەی جۆرەها تاوانی وەك دزی و كوشتن و تاڵانی پەرە دەستێنێ. لە ڕووی تەمەنەوە، كورتترین جۆری تیرۆریزمە و بەردەوام شێوەی خۆی دەگۆڕێت. تا ئێستا شرۆڤەی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە بۆ ناسینەوەی هەر جووڵە و ڕەفتارێكی نایاسایی كە لە بواری میدیادا ئەنجام دەدرێت، بەتایبەتی ئەو ڤیدیۆ و وێنە و دەنگ و پەیامانەی هاندانیان بۆ توندوتیژیی جەستەیی یاخود سایكۆلۆژی تێدایە، هەندێكیشیان بە ئامانجی پەكخستنی پڕۆگرام و دزینی داتا و تاوانە هەواڵگرییەكان ئەنجام دەدرێن، ئایا تا چەند دەچنە خانەی سایبەرتیرۆریزمەوە؟ ئایا هۆكاری پەنابردنی تیرۆرستان بۆ میدیا و پەرەسەندنی خێرای تاوانی سایبەرتیرۆریزم لەسەر ئاستی جیهان، فاكتەرەكەی بۆ چی دەگەڕێتەوە؟ بەرەی تیرۆريزم لەم ڕوانگەیەوە واتە ئەو كەس و لایەن و گرووپانەی سایبەرتیرۆریزم ئەنجام دەدەن، لەبەر ئەم فاكتەرانەی خوارەوە، لە ڕێگەی خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و میدیای ئەلیكترۆنی بەگشتی، پەنا بۆ سایبەرتیرۆریزم دەبەن: بێسنووری لە سایبەرسپەیسدا: داهێنانی سایبەرسپەیس بە هۆی هاتنەئارای ئینتەرنێتەوە، بووە مایەی پێكەوەبەستنی تۆڕێكی جیهانی كە بە شێوەیەكی جاڵجاڵۆكەیی، بە كەمترین كاتيش زانیاریی تیادا ئاڵوگۆڕ دەكرێت. بە مانایەكی تر: ئینتەرنێت توانیی جۆرەها سێرڤسی وەك: پەیوەندیی خێرا، توانای ناردنی پەیام، پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی پەیوەندی، ئاڵوگۆڕی داتا بە مۆدێلی جۆراوجۆر لە ڕێگەی تۆڕە ئینتەرنێتییەكەیەوە لەخۆ گرتووە[7]. تیرۆر لە ڕێگای میدیاكانەوە دەتوانێ سنووری وڵاتان ببڕێت، واتە ناردنی پەیام بۆ دروستكردن و ئاڵوگۆڕی پەیوەندی لەگەڵ هاوسۆزەكانیان، یاخود بە مەبەستی پڕوپاگەندە و دنەدان بۆ توندوتیژی، ڕووبەڕووی لەمپەرێكی ئەوتۆ نابێتەوە. ئەگەرچی هەندێ وڵات لە ڕێگەی فلتەركردنی سایت و پەیج و سانسۆری ئەلیكترۆنییەوە توانیویەتی ڕووبەڕووی سایبەرتیرۆریزم ببێتەوە، بەڵام هێشتا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا نەتوانراوە كۆنترۆڵ بكرێت. كەمیی بودجەی تێچوو: لە سایبەرتیرۆریزمدا، بە بودجەیەكی كەم بۆ ئامێرێكی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت و پڕۆگرامی مۆنتاژ، دەتوانرێ زۆرترین پەیامی تیرۆرستانە بەرهەم بهێنرێت بە مەبەستی پەخش و بڵاوكردنەوەی. پەلاماردان بەبێ زیانی جەستەیی: لە پڕۆسەی سایبەرتیرۆریزمدا بە پێچەوانەی جۆرەكانی تری تیرۆرەوە كە زۆر جار بە ئامانجی پەلاماردان یان زیانگەیاندن بە شوێنێك یان دامەزراوەیەك، پێویستی بە خۆتەقاندنەوە هەبووە یان تیرۆریستەكە گیانی خۆی خستووەتە مەترسییەوە، لەم مۆدێلەدا تیرۆرست دەتوانێ گەورەترین زیانی سایكۆلۆژی بە جەماوەر بگەیەنێ یاخود زیان بە دامەزراوەیەك بگەیەنێ لە ڕووی هاككردنی ژمێرەی بانكی و داتاكانیان، بەبێ ئەوەی زیان بەر خۆی بكەوێت. ئازادی لە بەكارهێنانی ئینتەرنێت، ئاسانكاریی زۆریشی بۆ ئەنجامدانی تاوانی ئەلیكترۆنی ڕەخساندووە، لەم ڕوانگەیەوە وڵاتانی پێشكەوتوو هەمیشە سەرقاڵی چاودێریی ئینتەرنێتن. تیمی ئەلیكترۆنی: تیرۆرستان هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی پەیوەندیی ئەلیكترۆنییەوە هەماهەنگی لە كاری تیرۆردا بكەن، واتە ببنە تیمی ئەلیكترۆنی، ئەمەش فاكتەری سەرەكییە بۆ خێرا ئەنجامدانی تاوانەكە بە هۆی ئاسانكاری لە پڕۆسەی پەیوەندی و هاریكاریی تیرۆریستان لەگەڵ یەكتردا. پەیداكردنی سەرچاوەی بژێوی و ئاڵوگۆڕی دراو: سوودوەرگرتنی تیرۆریزم لە پڕۆسەی پەیوەندی بۆ ئاڵوگۆڕی دراو و پەیداكردنی سەرچاوەی بژێوی بۆ دابینكردنی بودجەی چالاكییەكانیان، فاكتەرێكی تری پەنابردنی گرووپە تیرۆریستییەكانە بۆ میدیای ئەلیكترۆنی. بەگشتی خەسڵەتەكانی سایبەرتیرۆریزم بریتین لە: خێرایی لە پڕۆسەی تاواندا: فاكتەرەكانی كات و شوێن لە سایبەرتیرۆریزمدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لە دنیای ئەلیكترۆنیدا بە هۆی نزیكایەتیی (تاوانبار، ئامانجی تاوان، شوێنی تاوان) ئەنجامدانی تاوانی ئاسان كردووە. نادیاریی ناسنامەی تیرۆرست. قەبارەی تاوان: لە سایبەرتیرۆریزمدا، ژمارەی تاوانبار و قەبارەی تاوان و ئاستی كاریگەرییەكانی ناڕوونە. كەمیی بودجە: ئەنجامدانی تاوان لە دنیای ئەلیكترۆنیدا، پێویستی بە چەند ئامێرێكە و بڕی تیچووی كەمە. نائامادەگی لە شوێنی تاوان: لە تاوانی ئاساییدا بەبێ ئامادەبوونی تاوانبار ئاستەمە تاوان ئەنجام بدرێت، بەڵام كردەی تاوان لە دنیای ئەلیكترۆنیدا بەبێ ئامادەگی لە شوێنەكەدا ئەنجام دەدرێت، ئەمەش دەبێتە مایەی ونبوونی سەرەداوەكان. نێودەوڵەتیبوونی تاوان: لە تیرۆریزمی میدیای ئەلیكترۆنیدا سنوورەكان تێدەپەڕێنرێت و دەشێ تیرۆرست لە وڵاتێك بێت و تاوان لە وڵاتێكی تردا ئەنجام بدات. هەڵكشانی ژمارەی ڕەش: واتە ئاستی زیانەكانی تاوان بەتەواوەتی نادركێنرێت. ئۆتۆماتیكبوونی تاوان[8]. مێژووی سایبەرتیرۆریزم سەرهەڵدانی سایبەرتیرۆریزم هاوساتی داهێنانی تۆڕی ئینتەرنێتە، بە مانایەكی تر: لەگەڵ هەر داهێنانێكی تەكنەلۆژیدا، چەندین مەترسی بۆ سەر ئاسایشی مرۆیی دێتە ئارا كە زۆربەیان پێشبینیكراون یاخود گوماناوین. لە ماوەی هەردوو دەیەی حەفتا و هەشتای سەدەی ڕابردوودا، بەتایبەتی هەڵشكانی ڕێژەی ململانێ نێودەوڵەتییەكان لە سایەی جەنگی ساردی بلۆكی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات، گەرمبوونی ڕكابەریی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیای پەیوەندی لەنێوان زلهێزەكانی جەنگی سارد و هەم وڵاتانی تری وەك ژاپۆن و چین و ئیسرائیل، مەترسیی تیرۆریزم بە شێوەی ئۆرگانیزەكراو بە دنەدان و پشتیوانیی دەوڵەتە گەورەكان، بە جۆرێكی مەترسیدارتر هەڕەشەی لە پڕۆسەی ئاشتی و ئارامیی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كرد. چەند فاكتەرێك لەسەر ئاستی جیهان بوونە مایەی تەشەنەسەندنی سایبەرتیرۆریزم: یەكەمیان: دامەزراندنی ڕێكخراوی ئەلقاعیدە لە گەرمەی ململانێی جەنگی سارد لەنێوان یەكێتیی سۆڤیەت ‌و ئەمەریكادا، وەك گەورەترین ڕێكخراوێكی تیرۆریستی لەسەر ئاستی جیهان، زەمینەی زیاتری بۆ سایبەرتیرۆریزم ڕەخساند. قۆناغی كۆرپەلەییەكەی ئەلقاعیدە لە سووداندا بوو، دوای یەكگرتنی لەگەڵ عەرەبە ئەفغانەكان ‌و كۆچكردنیان بۆ ئەفغانستان، دەوڵەتی تاڵبانیان دامەزراند. دووەمیان: لە (11)ی سێپتەمبەردا كاتێك گەورەترین پێكدادانی بەرەی تیرۆر لەگەڵ شارستانیەتی خۆرئاوادا ڕووی دا، درێژەكێشانی جەنگەكە بە شێوەیەكی بەربڵاو جیهانی ئەلیكترۆنیشی گرتەوە و بووەتە مایەی گەورەترین فاكتەر بۆ دنەدانی سایبەرتیرۆریزم بە مۆدێلی جۆراوجۆر. لەسەر ئاستی عێراقیش، دامەزراندنی “داعش” (ISIS) وەك لقێكی ئەلقاعیدە لە عێراق، شەپۆلێكی تری سایبەرتیرۆریزمی لە وڵاتەكەدا ئاڕاستە كرد كە مەترسییەكانی بووە مایەی هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی كوردستانیش. یەكەمین هەنگاوی “داعش” لە سەرەتای دامەزراندنیەوە، بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای نوێی میدیا بوو بۆ هاندان بۆ توندوتیژی و تیرۆر، لەبەر ئەم فاكتەرەش ناوەندی میدیایی “الفرقان”ی لە مانگی تشرینی دووەمی 2006دا دامەزراند بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی (دیڤیدی، سیدی، پامفێلت، پۆستەر…)، لە پێناو نیشاندانی توانای سەربازیی داعش و بڵاوكردنەوەی پەیامەكانی لە تۆڕە میدیاییەكاندا[9]. هەرێمی كوردستان وەك بەشێكی دانەبڕاو لەو وڵاتانەی لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا چەندین جار دووچاری پەلاماری تیرۆرستی بووەتەوە، هاوساتی هەڵگیرسانی جەنگی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و بەرەی تیرۆریزم بە سەركردایەتی داعش، سایبەرتیرۆریزم وەك ئامرازێك لەلایەن داعشەوە دژ بە هەرێمی كوردستان خرایە گەڕ، ئەمەش بە گرنگترین فاكتەری دەرەكیی پەلامارەكانی سایبەرتیرۆریزم دژ بە گەلی كورد دادەنرێت. لە ڕووی فاكتەرە ناوخۆییەكانیش كە زەمینەساز بوون بۆ پەرەسەندنی مەترسییەكانی سایبەرتیرۆریزم، بەگشتی لەم خاڵانەی خوارەوەدا خۆی دەبینێتەوە: – لەسەر ئاستی دامەزراوەكانی دەسەڵات: سیستمی دەسەڵاتدارێتی و بەڕێوەبردن لە هەرێمی كوردستان  ئامادەباشییەكی ئەوتۆیان بۆ ئەو ڕەهەندە هەستیارەی جەنگ دژ بە بەرەی تیرۆریزم نەكردبوو، هەر بۆیە هیچ جۆرە سیستمێكی بەرگریی ئەلیكترۆنی بۆ پەلامارەكانی سایبەرتیرۆریزم و تویت و پەیامەكانیان نەخستە گەڕ، ئەمەش بووە مایەی مەترسی بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە هەموو ڕەهەندەكانیەوە. – سایكۆلۆژیای جەماوەر: فاكتەرێكی تر پەیوەندیدار بوو بە دۆخی دەروونیی خەڵك كە بە هۆی ئاڵۆزی و گرنگیی جەنگی دژ بە داعشەوە، زۆر جار زەمینەی بڵاوبوونەوەی دەنگۆ و واتەوات دەڕەخسا بەتایبەت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەمەش بە قازانجی تیرۆیستانی داعش بوو. – هاوسۆزی و ناهۆشیاری: لە ماوەی جەنگی پێشمەرگە و داعشدا، چەندین هاوڵاتی لە ڕووی هاوسۆزییەوە بێ یاخود ناهۆشیاریی نەتەوەیی، ببوونە زەمینەسازێك بۆ پڕوپاگەندە بۆ داعش و بڵاوكردنەوەی پەیامەكانیان. هەروەها چەندین میدیاكاریش، بە پاساوی گواستنەوەی هەواڵەكانی جەنگ، ببوونە سەكۆی سایبەرتیرۆریزم لە كوردستان. – نەبوونی سانسۆری یاسایی: لە كاتێكدا زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووەكان كە لە قاڕەكانی تری جیهانیش بوون، وەك سیستمێكی بەرگریی ئەلیكترۆنی لە ئاسایشی وڵاتەكانیان، سانسۆری یاساییان بۆ سەرجەم ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان پیادە دەكرد، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا، بەتایبەتی لە گەرمەی شەڕی هێزەكانی پێشمەرگە و بەرەی تیرۆیزم، لە كاتێكدا دەبووایە لەو هەلومەرجە نائاساییانەدا فلتەر بۆ ئەو سایتانە دابنرێ كە دەچنە خانەی سایبەرتیرۆریزم، دامەزراوە یاساییەكانی هەرێمی كوردستان هیچ جۆرە پلانێكی ئەكتیڤیان بۆ ڕێگەگرتن لەو پەلامارە ئەلیكترۆنییانە پیادە نەكرد، ئەمەش پتر یارمەتیدەری هەڵكشانی هەڕەشەكانی سایبەرتیرۆریزم بوو بۆ سەر ئاسایشی جەماوەر. – داواكاری گشتی: سستی لە بەدواداچوونی یاسایی بۆ سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستان، ڕێژەی پەلامارە تیرۆریستییە ئەلیكترۆنییەكان و پڕوپاگەندە بۆ هێزەكانی داعشی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا زیاتر كردبوو، لە كاتێكدا بە پێی چەندین یاسا لە هەرێمی كوردستان پڕوپاگەندە بۆ تیرۆر بە تاوان دادەنرێت كە دواتر ئاماژەیان پێ دەدەین. جۆرەكانی تاوانی سایبەرتیرۆریزم و ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوەی سایبەر تیرۆریزم بۆ خۆگونجاندنی لەگەڵ ئەو هەلومەرجەی دێتە پێش، شێوازی جۆراوجۆر بە مەبەستی بەئەنجامگەیاندنی ئەركەكانی خۆی دەگرێتە بەر، بە مانایەكی تر: شێوە و فۆرمی سایبەرتیرۆریزم بە پێی دەرفەتەكانی بەردەمی، گۆڕانی بەسەردا دێت. لەم ڕوانگەیەوە هەر پەلامار و هەوڵێكی تێكدانی ئاسایش و ئارامی لە هەرێمی كوردستان، دەچێتە خانەی ئەم تاوانە تیرۆریستییەوە. دیارترین جۆرەكانی سایبەرتیرۆریزم بریتین لە: جەنگی سایكۆلۆژی: بڵاوكردنەوەی واتەوات و پڕوپاگەندە كه ئامرازێكی دێرینی جەنگی سایكۆلۆژین، هەمیشە بە شێوازی جۆراوجۆر بە ئامانجی تێكدانی ئارامی و ڕەوشی ژیانی كۆمەڵگای مرۆیی بەكار دەهێنرێت. بە بڕوای پسپۆڕێكی بوارەكە، ئێستا واتەوات بە “سۆفت پاوەر” (Soft Power) دادەنرێت كە كاریگەریی لەسەر سیستم و پێداویستییە ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسییەكانی هەر وڵاتێك هەیە. چەمكی “واتەوات” لە زمانی كوردیدا، كۆمەڵێك دەستەواژەی بۆ بەكار هێنراوە كە هەر كامیان گوزارشتن لە شێوەزاری دەڤەرێكی كوردستان. ئەم دەستەواژەیە بە شێوازی فرەچەشن وشە و زاراوەی بۆ بەكار هێنراوە. لە ڕووی زمانەوانیيەوە، زاراوەی “واتەوات” لە زمانی كوردیدا بە پێی دیالێكت و شێوەزارە جیاجیاكانی كوردستان چەندین دەستەواژەی تری بۆ بەكار دەهێنرێت، وەك: “وتووات، قاو، مقۆمقۆ، دەبدەبە، تەحاتەحا، بەندوباو، قاوەقاو، دەنگۆ[10]“. لە سەردەمە دێرینەكاندا مەیدانی بڵاوبوونەوەی واتەوات بریتی بوو لە كۆڕ و كۆبوونەوە جەماوەری و بازاڕ و شوێنە قەرەباڵغەكان كە مامەڵەی كۆمەڵایەتیی تێدا ئەنجام دراوە، بەڵام دوای داهێنان و گەشەسەندنی ئامرازەكانی میدیا، هەر كام لەو دەوڵەت و دامەزراوە و كەس و لایەنانەی دەیانویست واتەوات بڵاو بكەنەوە، هەوڵیان داوە میدیا وەك چەكێكی كاریگەر بۆ ئەو مەبەستە بخەنە گەڕ. بڵاوبوونەوەی واتەوات لە ڕێی میدیاكانەوە، بە پێی پێوەرەكەی هەردوو پسپۆڕ “ئەلپۆرت و پۆستمان” (Alport & postman) دەخەمڵێنرێت كە پێیان وایە هەردوو مەرجی “بایەخ” و “ئاڵۆزی” كاریگەرییان لەسەر خێرایی لە بڵاوبوونەوەی واتەواتدا هەیە، ئەم هاوكێشەیەش بەم چەشنەیە: R = I × A واتە: واتەوات (Rumer) یەكسانە بە لێكدانی بایەخ و گرنگی (Importance) و ئاڵۆزی (Ambiguity)، هەتا گرنگی و بایەخی زانیارییەك لەناو كۆمەڵگادا زۆر بێ و ناڕوونی و ئاڵۆزییشی زیاتر بێ، ئەوا واتەواتیش بە شێوەیەكی خێراتر پەرە دەستێنێ. ئەگەر زانیارییەك بایەخی هەبێ و ئاڵۆزییشی تێدا نەبێ، كەواتە واتەوات نایەتە ئارا، یاخود ئەگەر زانیارییەكە جێی بایەخ نەبێ، ئەوا واتەوات هەر دروست نابێ[11]. لە ماوەی جەنگی داعشدا جۆرەها واتەوات دەربارەی قارەمانێتیی تیرۆریستان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییە كوردییەكاندا بڵاو دەكرایەوە، زۆر جار وشەی قەناسبەدەستەكانی داعشیش بۆ چەكدارەكانیان بەكار دەهێنرا، هەروەها جۆرەها پڕوپاگەندە دەربارەی گرفتەكانی هێزی پێشمەرگە بڵاو دەكرایەوە كە دەچوونە خانەی سایبەرتیرۆریزم. لە جەنگی داعشدا بڵاوكردنەوەی چەندین بابەت و زانیاریی ناڕۆشن بە ناوی هەواڵ و وێنەی تازەوە لە میدیا كوردییەكاندا دەبینرێت كە پێشێلی یاساكانی میدیایە، چونكە دەچنە چوارچێوەی پڕوپاگەندە بۆ هێز و توانای ئەو ڕێكخراوە تیرۆریستییە، تەنانەت پڕوپاگەندەی زیادەڕۆیی لە باسوخواسی تواناكانی “داعش” لەهەمبەر هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا كراوە، بۆ نموونە بڵاوكردنەوەی هەندێ هەواڵی وەك: – داعش سەربازە عێراقییەكانی‌ بردووە بە ئاسماندا[12]. – داعش عێراق بۆمبڕێژ دەكات[13]. هەروەها میدیای ئەلیكترۆنیی كوردی لە ماوەی جەنگی دژ بە “داعش”، كۆمەڵێك دۆسیەی گرنگ و هەستیاری وروژاندووە كە هەندێكیان دەچنە خانەی خزمەت بە سایبەرتیرۆریزم و پێشێلی بەرپرسیارێتیی میدیایی، وەك: – دركاندنی مامەڵەی چەك[14] – دركاندنی تاكتیكی سەربازی[15] – دركاندنی لێپێچینەوەی سەربازی[16] هاوشێوەی ئەم نموونانە كە دەچنە خانەی واتەواتەوە، میدیای ناوخۆی كوردی یاخود میدیای داعش ئەنجامی بدات، خزمەتە بە ئامانجەكانی سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستاندا. ب. تۆڕیی پەیوەندیی تیرۆیزم لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەم لە چوارچێوەی سنووری دەسەڵاتی ئەو وڵاتانەی دووچاری پەلامارەكانی تیرۆریزم بوونەتەوە، ڕێوشوێنی توند پیادە دەكرێت. ستراتیژەی دژەتیرۆریزمیش بووەتە مایەی بەرتەسكبوونەوەی سنووری چالاكی و شێوازی پەیوەندیی نێوان تۆڕەكانی بەرەی تیرۆریزم، بەڵام نەیتوانیوە بەتەواوەتی هەڕەشەكانیان بنەبڕ بكات، بەڵكوو شێوازەكانی تاوانەكە گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە لە ڕووی پەیوەندییەوە، ئەویش بە پەنابردنیان بۆ بەكارهێنانی ئینتەرنێت و تەكنەلۆژیای پەیوەندی بە ئامانجی ڕاكێشانی ئەندام و لایەنگر و بڵاوكردنەوەی پەیام و ئاڕاستەكردنیان بۆ كاری تیرۆرستی. تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان چەندین كەس و گرووپ بە پێی یاسای ژماره‌ (3)ی ساڵی 2006، یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تۆقاندن (تیرۆر) له‌ هه‌رێمی كوردستان-عێراق ڕووبەڕووی سزای یاسایی كراونەتەوە، خاڵی سەرنجڕاكێش لەوەدایە زۆربەی ئەو تاوانبارانە سەردانی بارەگاكانی داعشیان لە ناوەراستی عێراق و دەرەوەی وڵات نەكردووە، بەڵكوو لە ڕێگەی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە بوونەتە هاوسۆزی داعش و گرووپە توندڕەوە تیرۆریستییەكانی تر. ج. زیانگەیاندن بە سیستمی داتا و پڕۆگرامی ئەلیكترۆنی ئامانجێكی ستراتیژی سایبەرتیرۆریزم، سوودوەرگرتنە لە تۆڕە ئەلیكترۆنییەكان بە ئامانجی تێكدان و لەكارخستن یان دزینی داتای دیجیتاڵی و پەكخستنی پڕۆگرامەكانی داتاكانی تایبەت بە كۆمەڵگایەك یاخود دامەزراوەیەكی سەربازی. فاكتەرێكی گرنگ كە سایبەرتیرۆریزمی كردووە بە هەڕەشەیەكی مەترسیدار بۆ سەر دامەزراوەكانی هەر وڵاتێك، لە پڕۆسەی ئەنجامدانەكەیدایە كە دەتوانێ بە كەمترین بودجە، كردەی مەترسیدار لە ماوەیەكی كەم و بە خێراییەكی زۆرەوە ئەنجام بدات. بێگومان ئەنجامدانی هەر پەلامارێكی سایبەر هەتا ئاڵۆزتر و چڕوپڕتر بێت، پێویستی بە بودجە و توانستی زیاترە بۆ خۆپارێزی لە زیانەكانی. سایبەرتیرۆریزم بە چەند شێوازێك ئەنجام دەدرێت: – پەلاماردانی داتاكان یاخود لەناوبردنی ناوەڕۆكی فایلە ئەلیكترۆنییەكان، تۆڕە كۆمپیوتەرییەکان یاخود سۆفتوێرە جۆراوجۆرەكانی. – هێرش بۆ سەر بونیادی دامەزراوەكان (بۆ نموونە بە هۆی تێكدان و هاككردنی سیستمێكی ئەلیكترۆنییەوە، كارە بنەڕەتییەكانی دامەزراوەیەك ڕابوەستێت). – سوودوەرگرتن لە پەیوەندییە ئەلیكترۆنییەكان بۆ ناردنی نەخشە و پلان، بە ئامانجی پەلاماردانی تیرۆرستی یاخود دنەدان بۆ ئەنجامدانی یان زەمینەسازی. – زیادكردن یاخود بەرزكردنەوەی ئاستی سەرچاوە داراییەكانی تیرۆرستان، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی سیستمی بانكی ئەلیكترۆنییان هەیە، بۆ نموونە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی لەژێر ناوی دامەزراوەیەكی خێرخوازی، پارە كۆ بكەنەوە. كاریگەرییە مەترسیدارەكانی سایبەرتیرۆریزم بۆ سەر ئاسایشی دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەكانی كۆمەڵگە، دەگەڕێتەوە بۆ چەند فاكتەرێك: – بە پێی پلان و بەرنامە جێبەجێ دەكرێت، واتە ئامانجی دیاریكراوی هەیە. – پشتبەستن بە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو لە سایبەرتیرۆریزمدا، بووەتە مایەی هەڕەشەی بەردەوام بۆ سیستمی بەرگریی كەس و گرووپ و  دامەزراوەكان، واتە دەبێ هەمیشە لە دۆخی ئامادەباشیدا بن. – هەر دامەزراوەیەكی فەرمی و نافەرمی كە پێویستیان بە خۆپارێزییە، بەناچارییەوە بودجەیەكی گەورە بۆ سیستمی بەرگریی خۆیان تەرخان دەكەن، ئەم بودجەیەش بارگرانییە بۆ هەلومەرجی دارایی. – نادیاریی لایەنی دەستدرێژیكار بووەتە مایەی ونبوونی ناسنامەی تاوانبار، لەم ڕوانگەیەوە دۆزینەوەی كەس و لایەنی تاوانبار بە ئاستەم دادەنرێت. هەر چەندە سایبەرتیرۆریزم بە پێی هەلومەرجی دەركەوتنی، جۆر و ئامانجەكەشی گۆڕانی بەسەردا دێت، بەڵام ئەم سێ شێوازەی سەرەوە بە دیارترین جۆرەكانی سایبەرتیرۆریزم دادەنرێن كە تا ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا بوونەتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی. گرتنەبەری هەر ڕێكارێكیش بۆ بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم، بە مانای پاراستنی ئاسایشی دامەزراوە یاساییەكان و دابینكردنی ئارامی بۆ جەماوەریش دێت كە لە تەوەرەی دواتردا شەنوكەوی دەكەین. ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستان تاوانی سایبەرتیرۆریزم و مەترسییەكانی بۆ ئاسایشی وڵاتان، تا ئێستا دۆسیەیەكی ئاڵۆزی نێودەوڵەتییە و نەتوانراوە لە یەك ڕەهەندەوە كۆنترۆڵ بكرێت، بەڵكوو هەر وڵاتێك لەسەر بنەمای جۆر و ئاستی سایبەرتیرۆریزم پێویستی بەوە هەیە كە كۆمەڵێك ڕێكاری جۆراوجۆر بگرێتە بەر، چونكە سروشتی تاوانەكە بە پێی دۆخی هەر وڵاتێكیش گۆڕانی بەسەردا دێت. لێرەدا بە پشتبەستن بە دۆخی سایبەرتیرۆریزم لە هەرێمی كوردستان، كۆمەڵێك ڕێكار بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەخەینە ڕوو كە سەرجەمیان بە تەواوكەری یەكتر دادەنرێن. لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ا. ڕێكاری یاسایی: بۆ سوودوەرگرتن لە ڕێوشوێنە یاساییەكان لە پێناو بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم، پێویستمان بە گەڵاڵەكردنی یاسای سایبەرتیرۆریزم هەیە، چونكە ئەم بەگژداچوونەوەیە ئامانجی کۆمەڵگەی کوردستان و ئامانجێكیشی كۆمەڵگای جیهانییە[17]. لەگەڵ ئەوەشدا لە هەرێمی كوردستان چەند یاسایەك هەن كە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەتوانرێ بكرێتە ئامرازێك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سایبەرتیرۆریزم، ئەوانیش بریتین لە: – یاسای بەرەنگاربوونەوەی تۆقاندن (تیرۆر)، ژمارە (3)ی ساڵی (2006): لەم یاسایەدا تەنها مادەی چوارەم پەیوەستە بە بواری ڕاگەیاندنەوە، بەم چەشنە: “مادەی چوارەم: ئەم كارانەی خوارەوە بە تاوانی تۆقاندن (تیرۆر) دادەنرێن و سزا دەدرێت بە زیندانی لە (15) ساڵ تێپەڕ نەكات، هەر كەسێك: نووسراو، چاپەمەنی، كاسێتی تۆماركراو یان هاوشێوەی، وێنەی وای لەلا بێت یان بەدەست بێنێت كە هاندان، بە چاك زانین، یان پڕوپاگەندە لەخۆ بگرێت بۆ ئەنجامدانی تاوانی تیرۆركاری، بە مەبەستی دابەشكردنی یان بڵاوكردنەوەی. ٣. بەئەنقەست هەواڵ، ڕوونكردنەوە یاخود پڕوپاگەندەیەكی تۆقێنەر بڵاو بكاتەوە، هۆیەكانی ڕاگەیاندنی بینراو، بیستراو، خوێندراو یان ئەلیكترۆنی بە هەل وەربگرێت یان بەكاریان بێنێت، لە ئینتەرنێت بەیاناتی ئەوتۆ بڵاو بكاتەوە ڕاستەوخۆ بگاتە ڕادەی هاندان بۆ ئەنجامدانی تاوانی تیرۆركاریی وەها كە ئاسایشی گشتی بخاتە مەترسییەوە و ترس بخاتە نێو هاوڵاتییان و هەڕەشە لە قەوارەی سیاسیی هەرێم بكات”. لەبەر ڕۆشنایی ئەم یاسایەدا، هەر جۆرە پڕوپاگەندە و دنەدان بۆ تیرۆر، تا نزیكەی (15) ساڵ سزای زیندانی لەگەڵدایە، دامەزراوە فەرمییەكان و لەسەروو هەموویانەوە داواكاری گشتی دەتوانێ سكاڵا لەسەر ئەو كەس و لایەنانە تۆمار بكات. كەواتە ئەم یاسایە ڕێكارێكی گرنگە بۆ هۆشداریدان بە هەر كەس و لایەنێك كە هەوڵ بۆ تاوانی سایبەرتیرۆریزم بدات. – یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007ی ڕۆژنامەگەری لە كوردستان: لە مادەی (9)ی یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007ی ڕۆژنامەگەری لە كوردستان، تاوانی زیانگەیاندن بە ئاشتەوایی كۆمەڵگا (وەك لێترازاندنی پێكهاتەكانی كۆمەڵ) و هەڕەشە بۆ سەر ئایین و بیروباوەڕ و ژیانی تایبەت و چەند بوارێكی تری دیاری كردووە كە ئەنجامدەرانی ڕووبەڕووی سزا دەبنەوە. لەم ڕوانگەیەوە تاوانی سایبەرتیرۆریزمیش كە زۆر جار دژی تەبایی كۆمەڵگایە یاخود زۆر جار دژ بە ژیانی تایبەت و ئایین و بیروباوەڕە پیرۆزەكانیان بەكار دەهێنرێت، بە پێی یاسای ڕۆژنامەگەری بە تاوان دادەنرێت و سزای لەگەڵدایە. پێشنیازێكی گرنگیش لێرەدا دەخەینە ڕوو، بەئومێدین پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی تایبەت بە سایبەرتیرۆریزم و تاوانە ئەلیكترۆنییەكان پەسەند بكات لە پێناو ڕێكارێكی یاسایی گرنگ بۆ كۆنترۆڵكردنی تاوانە ئەلیكترۆنییەكان. ب. ڕێكاری تەكنیكی: حكومەتی هەرێم بە مەبەستی ڕێگری لە شەپۆلی تیرۆری ئەلیكترۆنی، پێویستە تیمێكی شارەزا بۆ دەستنیشانكردنی سایت و پەیجە تیرۆریستییەكان دەستنیشان بكات، پاشان لە ڕێگەی كۆمپانیاكانی دابینكردنی خزمەتگوزاریی ئینتەرنێت فلتەریان بكات. ج. ڕێكاری مرۆیی: هەوڵدان بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی جەماوەر بەتایبەتی بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بۆ خۆپارێزی لە وەرگرتنی پەیامی تیرۆریستان و دووركەوتنەوەش لە هەر جۆرە هاریكارییەكی ماددی و مەعنەوی، چونكە بە پێی یاسای تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. بۆ ئەو مەبەستەش دامەزراوە فەرمی و ناوەند و ڕێكخراوە خەمخۆرەكانی كۆمەڵگای كوردی، دەبێ ئەم ڕێكارانە بگرنە بەر: – بایەخدان بە خۆشگوزەرانیی خەڵك، تا دەرفەت نەدرێت بە هیچ هاوڵاتییەك بە پاساوی كەموكوڕی لە ژیانیدا، هاوسۆزیی بۆ گرووپە توندئاژۆكان هەبێت. – هاندانی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت بۆ ڕیپۆرتكردنی سایت و پەیجەكانی سایبەرتیرۆریزم. – كولتووریزەكردنی دیالۆگ، واتە پەنابردنە بەر دیالۆگ ‌و گفتوگۆ‌ و ڕەخساندنی ئازادیی ڕادەربڕین بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا، ئەمەش ڕێگەیەكە بۆ دووركەوتنەوە لە هەر جۆرە توندوتیژی و سەرکوتکردنێکی ئایدۆلۆژی. لەسەر ئاستی جیهان هەرێمی كوردستان وەك هاوپەیمانێتییەكی كارای بەرەی بەگژداچوونەوەی تیرۆریزم، پێویستە سوود لە ڕای گشتیی جیهانی دژ بە تیرۆر وەربگرێت بۆ پەیداكردنی هاوسۆزی لەگەڵ گەلی كورد، واتە پردێكی پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم ئەو دامەزراوە فەرمی و نافەرمییانەی جیهاندا دروست بكات كە دژ بە تیرۆرن، تا لە ڕێگەی مەشق و ڕاهێنان بە دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانەوە فێری نوێترین تەكنیكی بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم ببن. هەروەها لایەنێكی تری ئەم پەیوەندییە، هاندانی وڵاتانی هاوپەیمانی دژ بە تیرۆر بێت بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری لەسەر تیرۆرستان، تا هیچ تیرۆرستێك نەتوانێ شوێنگەیەكی ئارامی بۆ خۆهەڵبواردن لە سزای یاسایی هەبێت. باشترین ڕێگەچارەش، كردنەوەی دۆسیەی هاوبەشە لەنێوان وڵاتان بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر تیرۆرستانی ئەلیكترۆنی، بە ئامانجی سزادان و كۆنترۆڵكردنیان.  سەرچاوە و پەراوێزەكان [1]– بنۆڕە: Barry C,Colin (1997), The Future of CyberTerrorism, Where the Physical and Vritual Worlds Cnverge, 11th Annual International Symposium on Criminal Justice Issuesm 15-18, [2]– Foggetti, Nadia (2009), “Cyber-terrorism and the Right to Privacy in the Third Pillar Perspective”, Masaryk University Journal of Law and Technology, Vol 3, P 366. [3]– Congressional Research Service (CRS) (2008), Botnets Cybercrime and Cyberterorrism, P 4. [4]– Hancock, B (2001), “Cyber-Tracking, Cyber-terrorism Computers and Security“, Vol.20,No7, P 553. [5]– Brenner, Susan &Marc Goodman (2002), “In Defense of Cyberterrorism: An Argument for Anticipating Cyber Attacks”, Journal of Law, Technology and Policy, P 12-13. [6]– یحیی صلاحی، ملك (1381)، اندیشەهای سیاسی غرب در قرن بیستم. نشر قومس. چاپ اول 1381، ص151. [7]– Mutula, Stephen M (2007), Web Information Management, UK: Cahndos Publication, 2007, P 15. [8]– بۆ زانیاریی زیاتر: جعفری، عبدالرضا جوان (1389)، “جرایم سایبر و رویكرد افتراقی حقوق كیفری، مجلە دانش و توسعە”، سال هفدهم، شمارە 34، صص 176-180.   [9]– Mohammad Husni Abumelhim (2022), Sociology of Terrorism: A Brief History and Overview of the Islamic State of Iraq and Syria’s (ISIS) Propaganda Wing from a Socio-Educational Perspective, Journal of Educational and Social Research, Vol 12 No 2, P 404. -[10] قەرەداغی، ڕەشید (2006)، فەرهەنگی ئازادی (كوردی-ئینگلیزی)، چاپی یەكەم، سلێمانی، ل847. [11] – ا‌ل پُورت، گُردِن و پستمن، لئو (1374)، روان شناسی شایعه، ترجمه: ساعد دبستانی با همکاری مرکز تحقیقات مطالعه و سنجش برنامه ای صدا و سیما، تهران: سروش، ص45. [12]– لڤین پرێس (3/10/2014)، “داعش سەربازە عێراقییەكانی‌ بردووە بە ئاسماندا”، https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11335&Jor=2 [13]– لڤین پرێس (12/10/2014)، “داعش عێراق بۆمبرێژ دەكات”، https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=11652&Jor=1 [14]– لڤین پرێس (1/8/2014)، “ڕۆیتەرز: كورد داوای ئەم چەكانەی لە ئەمەریكا كردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر”، https://www.lvinpress.com/n/dreja.aspx?=hewal&jmare=8229&Jor=1 [15]– ڕۆژنامەی هاوڵاتی (3/8/2004)، “لە زومار شەڕ گەرمە، كشانەوەی پێشمەرگە  تاكتیك بووە”، ژمارە 1358، ل2. [16]– ڕۆژنامەی هاوڵاتی (14/11/2004)، “لە شەنگالەوە تا جەلەولا سزای نزیكەی (15) فەرماندە دەدرێت”، ژمارە ،1405، ل1. [17]– Cohen, Aviv (2010), “Cyberterrorism: Are We Legally Ready?, The Journal of International Business & Law, p. 7   ژمارە سیانزە (13) ساڵی سێیەم – حوزەیرانی 2022 گۆڤاری ئایندەناسی

(درەو): لیژنەکەی سەرۆکایەتی ھەرێم کە مستەفا سەید قادر سەرۆکایەتی دەکات، سبەینێ یەکەم کۆبونەوەی خۆی لەگەڵ بەرپرسی دەزگای ھەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم ئەنجام دەدات. سبەینێ بەرپرسی دەزگای ھەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەکان لەبارەی چارەنوسی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان، لە سەرۆکایەتی ھەرێم کۆدەبنەوە. رۆژی ٩ی ئەم مانگە، بە ئامادەبوونی جینین پلاسخارت نوێنەری سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق، لایەنە سیاسییەکانی لە بارەگای سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان لە ھەولێر کۆبونەوە، لەم کۆبونەوەیەدا بڕیاردرا لیژنەیەک دروست بکرێت بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی چۆنیەتی و کاتی بەڕێوەچوونی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان کوردستان. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، لیژنەکەی سەرۆکایەتی ھەرێم (مستەفا سەید قادر) جێگری سەرۆکی ھەرێم لە پشکی گۆڕان سەرۆکایەتی دەکات و دوو ئەندامی لیژنەکە سەربە پارتین کە بریتین لە (جەعفەر ئیمینیکی و دڵشاد شەھاب) وەکو راوێژکاری سەرۆکی ھەرێم، بەشی ھەڵبژاردنی نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بەشدارە لە لیژنەکەدا. لە کۆبونەوەی رۆژی ٩ی مانگدا بڕیاردراوە ئەگەر لایەنەکانی تریش داوای نوێنەرایەتییان کرد لەناو لیژنەکەی سەرۆکایەتی ھەرێمدا، ئەندامانی لیژنەکە زیاد بکرێت. لیژنەکەی مستەفای سەید قادر دەبێت رۆژی ١ی تەموز راپۆرتی خۆی لەبارەی بۆجونی حزبەکان لەبارەی ھەڵبژاردنەوە ئاڕاستەی سەرۆکایەتی ھەرێم بکات. پرسی ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەھۆی ناکۆکی لایەنەکان لەبارەی ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن و چارەنوسی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن و تۆماری دەنگدەرانەوە ئاستەنگی بۆ دروستبووە. سەرۆکایەتی ھەرێم دەیەوێت لەڕێگەی ئەو لیژنەی دروستیکردووە، لایەنە سیاسییەکان لەسەر ناکۆکییەکان بگەیەنێت بە رێککەوتن. کۆبونەوەی سبەینێ بەرپرسی دەزگای ھەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەکان لە سەرۆکایەتی ھەرێم، یەکەمین کۆبونەوەی لیژنەکەی مستەفای سەید قادرە، دیار نییە ئەم لیژنەیە دواجار دەتوانێت بەربەستەکانی بەردەم ھەڵبژاردن چارەسەر بکات یاخود نا. پارتی و یەکێتی بەنیازن ھەڵبژاردن بۆ بەھاری داھاتوو دوابخەن، بەڵام نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان داوا دەکات ھەڵبژاردن زۆر لە وادەی خۆی دوانەکەوێت. ناکۆکی سەرەکی لایەنە سیاسییەکان بەتایبەتیش پارتی و یەکێتی پەیوەندی بە شێوازی نەڕێوەچوونی ھەڵبژاردنەوە ھەیە، یەکێتی و نەوەی نوێ و کۆمەڵی دادگەریی و یەکگرتووی ئیسلامی داوا دەکەن ھاوشێوەی دواین ھەڵبژاردنی عێراق، ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەشێوەی (فرەبازنە) بەڕێوەبچێت، لەبەرامبەدا پارتی و حزبی شیوعی و حزبی سۆسیال دیموکرات و زەحمەتکێشان داوا دەکەن ھەڵبژاردن وەکو پێشتر بەشێوەی (یەک بازنە) بەڕێوەبچێت. بەمداوییە ھەندێک لەبەرپرسانی پارتی باسیان لەوە کرد پارتی کێشەی نابێت ئەگەر ھەڵبژاردن بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەبچێت، بەڵام بەپێی زانیارییەکان (درەو)، ئێستا پارتی سەرلەنوێ پاشگەزبوەتەوەو لە کۆبونەوەی رۆژی ٩ی ئەم مانگەی سەرۆکایەتی ھەرێمدا جارێکی تر جەختیان کردوەتەوە لەوەی دەبێت ئەم ھەڵبژاردنە بەشێوەی (یەک بازنە) بەڕێوەبچێت، بەڵام بۆ ھەڵبژاردنەکانی داھاتوو کێشەیان نییە شێوازەکە گۆڕانکاری تێدا بکرێت.

شیكاری: درەو کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان مۆڵەتی بە (178) پرۆژەی وەبەرهێنان بەخشیوە، بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (11 ملیار) دۆلار، لە سەر ڕوبەری زۆرتر لە (10 هەزار) دۆنم زەوی.  (118) پرۆژەیان دەکەونە زۆنی زەردەوە. بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (9 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (83%)، لەسەر ڕوبەری (7.5 هەزار) دۆنم زەوی. بەڵام تەنها (60) پرۆژە لە کۆی (178) پرۆژەی وەبەرهێنانیان دەکەونە زۆنی سەوزەوە. بە کەمتر لە (2 ملیار) دۆلاری سەرمایەی بەگەڕخراو بە ڕێژەی (16%)، لەسەر ڕوبەری کەمتر لە (3 هەزار) دۆنم زەوی. یەکەم: بڕو قەبارەی وەبەرهێنان لە هەردوو زۆنی (زەرد و سەوز) بەپێی داتاکانی دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان (28/7/2019 – 5/4/2022) بڵاوی کردوونەتەوە. مۆڵەتی بە (178) پرۆژەی وەبەرهێنان بەخشیوە، بە قەبارەی سەرمایەی (11 ملیار و 137 ملیۆن و 300 هەزار و 24) دۆلار، لە سەر ڕوبەری (10 هەزار و 393) دۆنم زەوی. بەپێی لێکدانەوەکانی درەو، لەو پرۆژانەی دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەتی پێداون (118) پرۆژەیان دەکەونە هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆکەوە. کە بڕی (9 ملیار و 335 ملیۆن و 916 هەزار و 730) دۆلاری سەرمایەی تێدا بەگەڕخراوەو دەخرێت بە ڕێژەی (83.83%)، لەسەر ڕوبەری (7 هەزار و 479) دۆنم زەوی. ئەمە لە کاتێکدایە تەنها (60) پرۆژە لە کۆی (178) پرۆژەی وەبەرهێنانیان دەکەونە دەکەونە سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕینەوە. کە بڕی (1 ملیار و 801 ملیۆن و 383 هەزار و 294) دۆلاری سەرمایەی تێدا بەگەڕخراوەو دەخرێت بە ڕێژەی (16.17%)، لەسەر ڕوبەری (2 هەزار و 914) دۆنم زەوی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) دووەم: بڕو قەبارەی وەبەرهێنان لە سەر ئاستی پارێزگاو شارەکان 1.    پارێزگای هەولێر؛ (76) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زۆرتر لە (8.7 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (78.7%)، لەسەر ڕوبەری (4.7 هەزار) دۆنم زەوی. 2.    پارێزگای هەڵەبجە؛ (1) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زۆرتر لە (6.8 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (0.06)، لەسەر ڕوبەری (7.2) دۆنم زەوی. 3.    ئیدارەی گەرمیان؛ (9) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زۆرتر لە (331.5 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی نزیکەی (3%)، لەسەر ڕوبەری (935) دۆنم زەوی. 4.    ئیدارەی ڕاپەڕین؛ (4) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (123.3 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (1.11%)، لەسەر ڕوبەری (117.5) دۆنم زەوی. 5.    پارێزگای سلێمانی؛ (46) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زۆرتر لە (1.33 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (12%)، لەسەر ڕوبەری (هەزار و 854) دۆنم زەوی. 6.    پارێزگای دهۆک؛ (42) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی لە (569 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (5.11%)، لەسەر ڕوبەری (2 هەزار و 718) دۆنم زەوی. بڕوانە خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بڕو قەبارەی وەبەرهێنان بەپێی سێکتەرە جیاوازەکان 1.    سێکتەری بازرگانی؛ (41) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی (573 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (5.14%)، لەسەر ڕوبەری زیاتر لە (537) دۆنم زەوی. 2.    سێکتەری بانکەکان؛ (1) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (315) دۆلار بە ڕێژەی (0.14%)، لەسەر ڕوبەری لەمتر لە (1) دۆنم زەوی. 3.    سێکتەری تەندروستی؛ (11) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (89.5 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (0.80%)، لەسەر ڕوبەری (14.6) دۆنم زەوی. 4.    سێکتەری پیشەسازی؛ (49) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (1.620 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (14.55%)، لەسەر ڕوبەری (هەزار و 190) دۆنم زەوی. 5.    سێکتەری خزمەتگوزاری؛ (2) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (57.8 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (0.52%)، لەسەر ڕوبەری (968) دۆنم زەوی. 6.    سێکتەری گەشتیاری؛ (29) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی گەورەتر لە (7 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (64%)، لەسەر ڕوبەری (2 هەزار و 856) دۆنم زەوی. 7.    سێکتەری فێرکردن؛ (18) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی (220 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی نزیکەی (2%)، لەسەر ڕوبەری (533) دۆنم زەوی. 8.    سێکتەری کشتوکاڵ؛ (8) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (363.48 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (3.26%)، لەسەر ڕوبەری (3 هەزار) دۆنم زەوی. 9.    سێکتەری نیشتەجێبوون؛ (11) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (1 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (9%)، لەسەر ڕوبەری (هەزار و 256) دۆنم زەوی. 10.    سێکتەری  هونەری؛ (1) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی (9 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (0.08)، لەسەر ڕوبەری (10) دۆنم زەوی. 11.    سێکتەری وەرزشی؛ (7) پرۆژە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی (58 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (0.52%)، لەسەر ڕوبەری (25) دۆنم زەوی. بڕوانە خشتەی ژمارە (3) خشتەی ژمارە (3) چوارەم: ڕەگەزنامەو سەرمایەی وەبەرهێنان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم لەکۆی (178) پرۆژە (174) پرۆژەی لەلایەن وەبەرهێنی ناوخۆییەوە جێبەجێ دەکرێن بە قەبارەی سەرمایەی (6 ملیار و 193 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (55.6%)ی سەرمایەی گشتی وەبەرهێنان لە ماوەی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە. لەگەڵ ئەوەشدا تاکە کۆمپانیایەکی چینی مۆڵەتی وەبەرهێنانی وەرگرتووە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی (5 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (44%)ی سەرمایەی گشتی وەبەرهێنان. (3) پرۆژەش بە هاوبەشی کۆمپانیای عێراقی، چینی، تورکی، مصری و کەنەدی  مۆڵەتیان پێدراوە بە قەبارەی سەرمایەی نزیکەی (37 ملیۆن و 384 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (0.34%)ی سەرمایەی گشتی وەبەرهێنان. بڕوانە خشتەی ژمارە (4) خشتەی ژمارە (4) چوارەم: وەبەرهێنان ساڵ (28/7/2019 – 5/4/2022) 1.    لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (28/7/2019) تا (1/1/2020)، مۆڵەت بە (16) پرۆژە دراوە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (485 ملیۆن) دۆلار. 2.    (1/1/2020 بۆ 1/1/2021) ، مۆڵەت بە (77) پرۆژە دراوە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (2 ملیار و 18 ملیۆن) دۆلار. 3.    (1/1/2021 بۆ 1/1/2022)، مۆڵەت بە (69) پرۆژە دراوە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (8 ملیار و 509 ملیۆن) دۆلار. 4.    (1/1/2022 بۆ 5/4/2022) ، مۆڵەت بە (16) پرۆژە دراوە بە قەبارەی سەرمایەی زیاتر لە (124 ملیۆن) دۆلار. بڕوانە خشتەی ژمارە (5) خشتەی ژمارە (5) سەرچاوە؛ ڕاپۆرتی دەستەی وەبەرهێنان، فەرمانگەی میدیاو زابیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   یەکێک لە دیاردە بەرچاوەکانی نێو دونیای ئێمە تەڵاقدانی سیاسەتە بۆ ئەخلاق و تەڵاقدانی ئەخلاقیشە لە سیاسەت. ھەردوو لایەنەکە وەک دژەدیوی یەکتری وێنادەکرێن و دیوارێکی گەورە لەنێوانیاندا دروستدەکرێت، جیاکردنەوەی سیاسەت لە ئەخلاق و تێکەڵنەکردنی ئەخلاق بە سیاسەت، لە جیاکردنەوە و تێکەڵنەکردنە ڕیشەییەکانی ناو دونیای ئێمەن. کە باس لە سیاسەتکرا باس لە ئەخلاق ناکرێت و کە باسیش لە ئەخلاق کرا باس لە سیاسەت ناکرێت. دانانی ئەم کایەیە وەک دوو کایەی تەواو ناکۆک بەیەکتریی بەشێکە لە دیدی باڵادەست ھەم بۆ سیاسەت و ھەم بۆ ئەخلاق. ڕەنگە کەس لەم ناوچەیەی ئێمەدا ھێندەی محەمەد عەبدە  (١٨٤٩-١٩٠٥) ئەم ڕوانینە نیگەتیڤەی بۆ سیاسەت و ئەو ناکۆکییە بنەڕەتییەی لەنێوان سیاسەت و ئەخلاقدا پێشنیاردەکرێت، بەرجەستە نەکردبێت. محمەد عەبدە لە نیوەی دووھەمی سەدەی نۆزدەھەمدا، یەکێک لە خوێندەوارە دینییە گەورەکانی جیھانی موسڵمانان و لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا موفتی میسر، بوو. لە چەند دێڕێکی بەناوبانگیدا دەربارەی سیاسەت، دەڵێت: ”سیاسەت لە قورئاندا درەختە نەفرەتلێکراوەکەیە، پەرستنی خواست و حەز و ئارەزوەکانە، بریتییە لە کەوتنەدوای ھەنگاوەکانی شەیتان“، ”السیاسة الشجرة الملعونة في القرآن، ھي عبادة الھوى واتباع خطوات الشیاطین“. بە بۆچونی من، ئەم بە بەد و کەمنرخ و بێڕەوشتکردنەی سیاسەت و ئەم جیاکردنەوەیەی لە ئەخلاق و چاکەکاریی، یەکێکە لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەو دۆخە نالەبارەی ئەمڕۆکە لە بەشێکی بەرچاوی ئەو ناوچەیەدا دروستکراوە، بەبێ گۆڕینی ئەم ڕوانینە نێگەتیڤە بۆ سیاسەت زەحمەتە سەرەتایەک بۆ دروستکردنی جیھانێکی جیاواز دروستبکرێت.  بەڵام ئایا سیاسەت و ئەخلاق دووانەیەکی دژ بەیەکن، یاخود دەکرێت ئەمیان وەک تەواوکەری ئەویتریان ببینین و ھەریەکێکیشیان بە ئاستێکی تایبەتیی بوونی تاکەکەسیی و بوونی دەستەجەمعی مرۆڤەکانەوە گرێبدەین. لە فیکر و فەلسەفەی سیاسیی کلاسیکیدا پەیوەندییەکی پتەو لەنێوان ئەو دووانەدا پێشنیاردەکرێت. لای کەسێکی وەک فارابی، بۆ نموونە، سیاسەت و ئەخلاق ھەردووکیان سەر بە یەک جۆر چالاکین، کە چالاکی ”تەدبیر“ە، واتە چالاکیی ڕێکخستن و بەڕێوەبردنی ژیانەوە ھەیە. ئەخلاق ”تەدبیر“ی ژیانی تاکەکەسیی دەکات، سیاسەتیش ”تەدبیر“ی ژیانی پێکەوەیی و گشتیی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدیدا.  وشەی ”تدبیر“ بە مانای ڕێکخستن و بەڕێوەبردن دێت. مرۆڤ لە ئەخلاقدا لە خەمی باشترکردن و پێشخستنی ژیانی تایبەت و کەسایەتیی خۆیدایە وەک تاکەکەسێک، بەڵام لە سیاسەتدا خەریکی باشترکردن و پێشخستنی ژیانی گشتیی و پێکەوەییە لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵیاندا دەژیی. لەم دیدەدا سیاسەت مانای چالاکی ڕێکخستنی ژیانی گشتیی و دەستەبەرکردنی چاکەی گشتیی. ئەخلاقیش مانای ڕێکخستنی ژیانی تاکەکەسیی و دەستەبەرکردنی چاکەی تاکەکەسیی. لە سیاسەتدا تاکەکەسەکان پەیوەندییان بە خۆیان و بە دەوروبەر و بە مرۆڤەکانی ترەوە ڕێکدەخەن، لە ئەخلاقدا پەیوەندیەکانی مرۆڤ بە خۆی و بە ئەوانیترەوە، وەک تاکەکەسێک.  لە سیاسەتدا مرۆڤەکان بە کۆ  ئامادەن و بە کۆ پەیوەندییەکانی خۆیان لەناو خۆیاندا ڕێکدەخەن، سەرقاڵی ڕێکخستنی ئەو شتەن کە بەیەکەوە دروستیدەکەن و ھاوبەشە لەنێوانیاندا. لە ئەخلاقدا تاکەکەس سەرقاڵی داڕشتنی پەیوەندییەکانیەتی بەخۆی و بە کەسانی دەوروبەرییەوە. بەڵام لە ھەردوو کایەکەدا مرۆڤ ھەم وەک تاکەکەس و ھەم وەک کۆ، بەدوای چاکە و باشەدا دەگەڕێن. لە یەکەمیاندا بەدوای چاکە و باشەی تاکەکەسیدا، لە دووھەمیاندا بەدوای چاکە و باشەی پێکەوەیی و دەستەجەمعیدا. ھەردوکیشیان دەیانەوێت مرۆڤ چ وەک تاکەکەس و چ وەک کۆ لە شەڕ و بەدیی و خراپەکاریی بپارێزن. لەم دیدەوە ئەخلاق تاکەکەس و سیاسەتیش کۆمەڵگایەکی چاکەکار دروستدەکەن، ئەخلاق ئامرازی دروستکردنی تاکەکەسێکی چاکەکارە، سیاسەتیش ئامرازیی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی چاکەکارە. لە ھەردووکیشیاندا مرۆڤ خۆی لەو خراپەکاریی و پێکدادان و جەنگ  و فێڵ و درۆ و دزیی و جەردەییانە دەپارێزێت کە دەشێت ڕووبدەن و ھەم تاکەکەس وەک تاکەکەس و ھەم کۆمەڵگاش وەک کۆمەڵگا، وێرانبکەن.   لە دونیای مۆدێرندا و لەگەڵ سەرھەڵدانی بڕێکی گەورە لە ئایدیۆلۆژیا جەنگاوەر و شەڕانییەکاندا بەشێکی زۆری ئەم تێگەیشتنە بۆ پەیوەندیی نێوان ئەخلاق و سیاسەت دەسڕێتەوە. ئەم دوو ڕەھەندە سەرەکیی و گرنگەی ژیانی تاکەکەسیی و ژیانی دەستەجەمعی  بەشێوازی جیاواز لەیەکتری جیادەکرێنەوە و وەک دوو دژەدیو نمایشدەکرێن. ڕەنگە تیوریستی ئەڵمانی، کارل شمیت، کە بە تیوریستی نازیزم لە قەڵەم ئەدرێت، بەناوبانگترین کەسێکی سەدەی بیستەم بێت، سیاسەتی گۆڕیبێت بۆشتێک تەواو جیاواز و ناکۆک بەو دیدەی بۆ سیاسەت کە باسمانکرد. کارل شمیت گەشە بەدیدێک ئەدات تیایدا کاری سیاسەت چیتر ئەوە نییە کۆمەڵگایەکی چاکەکار دروستبکات، ئەوەش نییە لەڕێگای کاری پێکەوەیی و ھاریکارییەوە ژیانێکی گشتیی دوور لە جەنگ و خراپەکاریی دروستبکات. بە پێچەوانەوە ئەم نووسەرە جەنگ و پێکدادان و ململانێی خوێناوی وەک پێدراوێکی ئەبەدیی و وەک ژێرخانی کۆمەڵایەتیی پەیوەندیی مرۆڤەکان و میلەتەکان لەگەڵیەکدا، وێنادەکات. پێیوایە دۆخی ئاسایی مرۆڤەکان دۆخی پێکدادان و جەنگ و توندوتیژییە، ھەوڵدانە بۆ باڵادەستبوون بەسەر ئەوانیتردا. بۆیە لەم دۆخەدا سیاسەت دەگۆڕێت بۆ چالاکی جیاکردنەوەی دۆست لە دوژمن. چالاکی جیاکردنەوەی ئەوەیە کێ لەگەڵ مندایە و کێ دژی منە. واتە سیاسەت دەگۆڕێت بۆ وێناکردنی دوژمن وەک پێدراوێکی ھەمیشەیی و بەردەوام، کەوا پێویستدەکات ھەموو کۆمەڵگا و گروپێک لە دۆخی گەڕانێکی بەردەوامدا بەدوای دۆستێکدا ھاریکاریبێت لە بەگژاچوونەوەی ئەو دوژمنەدا. بە ئەبەدیکردنی دوژمن ئەو دۆخەیە وادەکات سیاسەت بگۆڕێت بۆ چالاکیی ئاراستەکردنی ململانێکان و جیاکردنەوەی ئەوەی دوژمنە لەوەی کە دۆستە لەناو ئەو ململانێیانەدا. ئەم ڕێکخستنەی ململانێ و ئاراستەکردنی لەسەر بنەمای کۆمەڵێک پرنسیپ کە نامانبەنەوە ناو ئەخلاق، بەڵکو بە توندی گرێمانئەدەن بە قازانج و مەسڵەحەتی ھاوبەشی ئەم یان ئەو گروپەوە بەتەنھا. بەمجۆرە لەسەدەی بیستەمدا ئەم دیدگا نازییە بۆ سیاسەت دەگۆڕێت بۆ دیدگای باڵادەست و زۆرینەی ئەوانەش لەمڕۆدا باس لە سیاسەت دەکەن ئەم ڕوانینە نازییانە دووبارە و سەدبارە دەکەنەوە. دەرچوون لەم دیدە یەکێکە لە سەرەتا ھەرە گرنگەکانی دروستکردنی دونیایەکی جیاواز.

درەو: هەفتەی رابردوو مەسرور بارزانی پەیوەندی بە لاهور شێخ جەنگیەوە كردووە، بافڵ تاڵەبانیش لە دەرگای بارزانی دەدات و پشتیوانی تەواو بۆ حكومەتەكەی مەسرور بارزانی دەردەبڕێت. سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، هەفتەی رابردوو مەسرور بارزانی لە رێگەی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆوە پەیوەندی تەلەفۆنی بە لاهور شێخ جەنگیەوە كردووە و بۆ ماوەی نیو كاتژمێر قسەیان كردووە، پەیوەندیەكەی مەسرور بارزانی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوانیان بووەو رایگەیاندووە: كە ئەوان هیچ پەیوەندییەكیان بە رووداوەكانی (8)ی تەمووزی رابردووی ناو یەكێتیەوە نەبووە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، كە لە چەندین دیداردا مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان باسی لەوە كردووە كە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ یەكێتی پێش رووداوەكانی (8)ی تەمووز  باشتربووەو ئاسایی تربووە وەك لە ئێستا كە ناتوانن لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی لەسەر هیچ شتێك بگەنە رێككەوتن و لەسەر هیچ بابەتێك كۆكنین، هەربۆیە بڕیاریانداوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی ئاسایی بكەنەوە. دوای ئەوەی بافڵ تاڵەبانی بەم هەنگاوەی مەسرور بارزانی دەزانێت راستەوخۆ بڕیار دەدات سەردانی مەسرور بارزانی بكات و پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی ئاسایی بكاتەوە، هەروەك لە راگەیەندراوی كۆبونەوەی نێوانیاندا جەخت لە پشتیوانی حكومەت و هەنگاوە چاكسازییەكەی كراوە.  بەڵام سەرچاوەیەكی باڵا لە یەكێتی بە پێچەوانەی ئەو زانیاریانەی بەرپرسەكەی پارتی دەڵێت: سەردانەكەی بافڵ تاڵەبانی بۆ لای مەسرور بارزانی لەسەر داوای مەسرور بارزانی بووە كە داوای كردووە بافڵ تاڵەبانی ببینێت و بافڵ تاڵەبانیش لە مەكتەبی سیاسی یەكێتی باسی كردووەو مەكتەبی سیاسی یەكێتی بڕیاریانداوە وەفدێكی باڵای یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی سەردانی مەسرور بارزانی بكات. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بۆ (درەو) ئاشكراكرد كە دەركەوتنی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ بەرهەم ساڵح لە زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی مەسرور بارزانی زۆر نیگەرانكردووە، بەتایبەت كە ئەوان هێڵی سوریان لەسەر بەرهەم ساڵح هەیە، هەربۆیە دوور نیە مەسرور بارزانی و بارزانی باوك، بۆ دوورخستنەوەی بەرهەم ساڵح سازش لەسەر رێبەر ئەحمەد بكەن..

(درەو): لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا زۆربەی سەركردەی لایەنەكان بەئاشكرا لەگەڵ دواخستنی هەڵبژاردن بوون، بەڵام پلاسخارت پێی وتن "پێش نەورۆز دەبێت هەڵبژاردن بكرێت"، چاوەڕوان دەكرێت ئەگەر لایەنەكان بگەنە رێككەوتن لە (9) مانگی داهاتوودا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، هەرچەندە لێكتێگەیشتنی پارتی و یەكێتی هەیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن بۆ یەك ساڵ.   بەشداربوویەكی كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند: هێندە بەشان و باڵیدا هەڵیاندا، رەنگی دەموچاوی پلاسخارت سور هەڵگەڕابوو، دەستپێكی قسەی سەركردەكان بە سوپاس و ستاییشی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان دەستیپێدەكرد، كە كۆیانی كردووەتەوە، ئەو بەشداربووەی كۆبونەوەكە ئاماژەی بەوەشكرد، لە كۆبونەوەكەدا محەمەد حاجی مەحمود رەخنەی لە نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان گرت كە هەڵوێستیان نییە، لە ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم خەڵكی كورد دەردەكرێن لەسەر ئاڵای كوردستان، بەڵام ئێوە بێدەنگن، دەوڵەت بۆ باشوری سودان و تەیموری رۆژهەڵات دروست دەكەن بەڵام بۆ كوردی دروست ناكەن ..    پلاسخارت مكوڕ بوو لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەجۆرێك پێی وتن: دەبێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پێش نەورۆزی 2023 ئەنجامبدرێت، قسەی نوێنەرانی پارتی و یەكێتی بەو ئاڕاستەیە بوو دواخستنی هەڵبژاردن ئاساییەو وا دەردەكەوت پێشتر لەسەر دواخستنی هەڵبژاردن رێككەوتبن. ئەو بەشداربووەی كۆبونەوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم ئەوەشی بۆ (درەو) ئاشكراكرد، یەكێتی داوای (فرە بازنەیی) دەكردو لەگەڵ ئەوەشدا داوای دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكانی دەكرد بەسەر پارێزگاكانداو دەیوت" مەسیحی و توركمانەكانی پارێزگای سلێمانی، چەندین ساڵە بێبەشن لە كورسی پەرلەمانی كوردستان، بۆیە دەبێت كورسی پێكهاتەكان دابەشبكرێن بەسەر پارێزگاكاندا". نوێنەری پارتی لەگەڵ ئەوەبوو پێویستە پێكهاتەكان خۆیان بڕیار بدەن (یەك بازنە) بێت بۆ ئەوان یان (فرە بازنە)، فازل میرانی وتی"هەق نیە ئێمە لەبری ئەوان بڕٍیار بدەین".  كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی لەگەڵ ئەوە بوون (11) كورسی پێكهاتەكان وەك خۆیان بمێننەوەو مافی خۆیانە، بەڵام پێویستە سندوقی تایبەت بە خۆیان هەبێت، نوێنەری یەكگرتوو لەگەڵ ئەوەبوو پێكهاتەكان سندوقیان جیابێت و یەك بازنە بێت بۆ ئەوان ناكرێت پێكهاتەكان بۆ پارتی بێت. عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری لەگەڵ ئەوەبوو هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان فرە بازنەیی بێت ‌و بە لیستی نیمچە كراوە بەڕێوەبچێت، لە قسەكانیدا مەیلی بەلای دواخستنی هەڵبژاردندا هەبوو. عومەر سەید عەلی لەگەڵ ئەوە بوو هەڵبژاردن بە لیستی (داخراو) بێت و هەرێمی كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، بەلایەوە ئاسایی بوو هەڵبژاردن دوابخرێت. بەشێك لە مەرج و بیانووی سەركردەكان بۆ دواخستنی هەڵبژاردن بوو لە وادەی خۆیداو لەگەڵ ئەوەبوون هەڵبژاردن نەكرێت، بەڵام نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان سوربوو لەسەر ئەوەی هەڵبژاردن نابێت دوابخرێت ئەبێت ئەنجام بدرێت، رایگەیاند" دەبێت بەر لە نەورۆزی 2023 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی و یەكێتی لێكتێگەیشتنیان هەیە هەڵبژاردنی پەرله‌مان بۆ (یەك ساڵ) دوابخرێت و تا مانگی ئەیلولی 2023 ئەنجام نەدرێت.  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   کەرامەتی مرۆڤ لە هیچ دەوڵەتێکدا پارێزراو نییە گەر ئاساییشی تاکەکان پارێزراو نەبێت. پاراستنی ئاساییشی نەتەوەیی هەموو دەوڵەتێک پەیوەندییەکی قووڵی بە ئاساییشی ئینسانییەوە هەیە. یەکەم سیاسیی کە باسی کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئاساییشی ئینسانیی کردوە، فرانکلین ڕۆزڤێڵتی سەرۆکی ئەمریکایە. ڕۆزڤێڵت لە ساڵی ١٩٤١دا وتارە بەنابانگەکەی بەناوی “چوار ئازادییەکان“ لە کۆنگرێس پێشکەشکرد. ئەم وتارە بوو بە سەرەتای دروستکردنی هاوپەیمانێتییەکی نێونەتەوەیی دژ بە نازیزم و فاشیزم و پاشان بناغەیەک بۆ دامەزراندنی دەزگای نەتەوە یەکگرتووەکان. یەکەم خاڵی وتارەکە بریتییە لە ئازادی ڕادەربڕین لە هەموو جیهان، دووەمیان بریتییە لە ئازادیی هەموو تاکێک بۆ چەشنی خوداپەرستیی لە هەموو جیهان، واتە هەموو کەسێک ئازادە لە هەڵبژاردنی ئەو خودایەی کە ئیمانی پێیەتی، سێیەم ئازادییە لە کۆتوبەندی پێداویستیی، واتە وەزیفەی دەوڵەتە ئابوورییەکی تەندروست بناتبنێت کە ئینسانەکان لە برسێتیی و هەژاریی بپارێزێت. چوارەم ئازادیش بریتییە لە ئازادیی لە ترس، کە بە بۆچوونی ڕۆزڤێڵت مانای چەکداماڵینێکی گڵۆباڵە، بۆئەوەی لەداهاتوودا هیچ دەوڵەتێک نەتوانێت بە زەبری چەک پەلاماری دراوسێکەی بدات.  بۆیەکمینجار چەمکی ئاساییشی ئینسانیی لەلایەن هەردوو ئابوورییناسی بەناوبانی پاکستانی مەحبوب ئەلحەق و ئامارتیا سینی هیندی بەکارهێنرا. ئەم چەمکە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە گەشەی پێدرا و بوو بە بەشێکی گرنگ لە پرۆگرام و چالاکییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان. ئاساییشی ئینسانیی لە دوای نەمانی بلۆکی سۆسیالیستییەوە رووبەڕووی چەندین تەحەدای گەورە بووەتەوە کە گرنگترینیان بریتییە لە برسێتیی و هەژاریی، بێکاریی، تەندروستیی، پەروەردە، کۆچکردن، تاوانکاریی، ململانێی کۆمەڵایەتیی، تیرۆر، چەوساندنەوەی سیاسیی و ئایینی و وێرانکردنی ژینگە و جیاوازیی جێندەریی.  جەوهەری ئاساییشی نیشتیمانیی بریتییە لە ئاساییشی ئینسان، بەهەمان شێوە کۆڵەکەی ئاساییشی ئیقلیمییی و جیهانییش بریتییە لە ئاساییشی ئینسانیی. ئاساییشی ئینسانیی پێماندەڵێت پاراستنی هاونیشتیمانیان مانای بەرهەمهێنانی ترس نییە، بەڵکو مانای پاراستنێتی لە هەڕەشە و مەترسییەکان. هەڕەشە و مەترسییەکانیش لەم جیهانە گلۆباڵەدا زۆر و گەورەترن وەک لە سەدەی پێشووتر. کۆرۆنا و وشکەساڵیی و وێرانکردنی ژینگە و تێکچوونی سیستەمی ئیکۆلۆژیی و مەترسیی نەمان و لەناوچوونی چەندین جۆر لە گیانلەبەری سەر زەوی و ژێر ئاو و ڕوەک و باڵندە و نەمانی ئاوی پاک بۆ خورادنەوە و هەوای پاک بۆ ژیانێکی تەندروست، هەموو ئەمانە مانای وێرانبوونی ئەو ژینگە ئاسایی و سروشتییە دەگەیەنێت کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی بۆ گەشەسەندن و بەردەوامیی و ژیانێکی ئارام و تەندروست.  هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەت و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتیی، جگە لە جەنگ و ماڵوێرانیی و ئاوارەیی و نەمانی بناغە سەرەتاییەکانی ژیانێکی تەندروست و پارێزراو، رووبەڕووی کێشەی وشکەساڵیی و خۆڵبارین و وێرانبوونی بەروبوومی کشتوکاڵیی و وشکبوونی چەندین ڕووبار و دەریاچەی گەورە و پیسبوون و کەمیی ئاوی خواردنەوە و دەیان کێشەی گەورەی تر بوونەتەوە کە رەهەندی بان دەوڵەتیی و سەروو نەتەوەییان هەیە. گەر لە ئاستی ناوخۆیی و لەنێوان ئەو دەوڵەتانەدا ناکۆکیی گەورە هەبێت کە وەک مەترسییەک بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەییان وێنادەکرێت، ئەوا لەئاستی ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییدا مەترسییەکان گەورەتر و کارەساتبارترن، چونکە مەترسییە جەوهەرەییەکانی داهاتوو هەڕەشەی گەورەن بۆ سەر ئاساییشی مرۆییمان. لەوانەیە قسەکردن لەسەر ئاساییشی ئینسانیی لە هەرێمی کوردستاندا عەبەسێکی گەورە بێت، چونکە لەم دەڤەرەدا شتێک نییە ناوی ئاساییشیی ئینسانیی بێت، بەڵکو تەنها شتێک هەبێت و ناوی ئاساییش بێت، بریتییە لە دوو دەزگای ئاساییشی پارتی و یەکێتتی. هەر ئەم کێشەیەش وایکردووە خیتابی سیاسیی ئۆپۆزیسیۆنی تەقلیدیی لەسەردەمی بزوتنەوەی گۆڕانەوە تاوەکو ئەمڕۆ بریتیی بێت لە گوتاری بێتامی یەکگرتنەوەی ئیداریی دەزگاکانی پێشمەرگە و ئاساییش و پۆلیس و زانیاریی و پاراستن و دژە تیرۆر و دەزگاکانی تر. لە جەوهەردا پرسی سەرەکیی لە دونیای ئێمەدا بریتیی نییە لە یەکگرتنەوەی بیرۆکراسییانەی دەزگا حیزبییەکان و رزگارکردنیان لە وەلائەتی حیزبیی و پاراستنی بەرژەوەندی خێزانە سیاسییەکان، بەڵکو پرسی سەرەکیی بریتییە لە گێڕانەوەی وەزیفەی ئاساییش بۆ مانا ئینسانیی و یاساییەکەی خۆی. چەمکی ئاساییشیش کاتێک مانا راستەقینەکەی خۆی وەردەگرێت کە ئاساییش چیدی پرسی پاراستنی هیچ حیزب و خێزان و دەسەڵاتدارێک نەبێت، بەڵکو رەهەندێکی کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی و گەردوونی هەبێت.  کێشەکانی ئەمڕۆی کوردستان کێشەی چەلەحانێی خێزانە سیاسییەکانی پارتی و یەکێتی نییە، بەڵکو کێشەی ئاساییشی ئینسانیی گەورەن کە پێویستییان بە چارەسەری خێرای ناوخۆیی و ئیقلیمیی و گلۆباڵیی هەیە. وڵاتی ئێمە پێویستیی گەورەی بە بیرکردنەوە و چەمکی سیاسیی نوێ هەیە کە نەک بەتەنها کێشەکانی پارتی و یەکێتیی ببینێت، بەڵکو هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مرۆڤایەتیی. کۆمەڵگای ئێمە عەقڵی سیاسیی و سیاسەتمەداری عەقلانیی دەوێت کە نە بۆ دەسەڵاتداران بیربکاتەوە و نە لەبری ئەوان نەوت و گاز بفرۆشێت. هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی کارەساتباری ئاساییشی ئینسانییدایە کە بەرهەمی وشکبوونی بیرکردنەوەی عەقلانیی و ئابوورییەکی دادپەروەرە. بۆیە چارەسەری کێشەی ژینگە لە بەکارهێنانی ووزەی خۆر (سۆلار) بۆ دەزگاکانی یەکێتی یان سەری ڕەش دەستپێناکات، بەڵکو بە ڕووناککردنەوەی بەردەوامی شەقامەکان و نەخۆشخانەکان و زانکۆ و قوتابخانە و دەزگا حکومییەکانەوە دەستپێدەکات بە ووزەی ئەڵتەرناتیڤ. بە دانانی سیستەمێکی نوێی شارسازیی دەستپێدەکات کە دروستکردنی کارەبای ئەڵتەرناتیڤ، واتە سۆلار، بکرێت بە مەرجی وەرگرتنی مۆڵەتی بینا و حکومەتیش وەک پاڵپشتییەک لە تێچووەکاندا بەشداربێت. نەبوونی سیاسەتێکی ئابووریی نیشتیمانیی و پڕۆژەی ستراتیژیی گەورە و دروستنەکردنی سەدان بەنداوی بچووک و بەرهەمنەهێنانی ووزەی خۆر و با، هەرێمی کوردستانیان بەم دۆخە گەیاند کە ئێستا وشکەساڵیی و خۆڵباران بووە بە مەترسیی و هەڕەشە بۆسەر ئاساییشی ئینسانییمان. وەک زۆرینەی ئەو دەسەڵاتدارێتییانەی ڕژێمە سیاسییەکەیان ستەمگەرە، لە هەرێمی کوردستانیشدا چەمکی ئاساییش کورتبووەتەوە بۆ ئاساییشی دەسەڵاتە سیاسییەکە و پاراستنی خێزانە سیاسییەکان، نەک ئاساییشی مرۆڤەکان لە بنیاتنانی ژیانێکی پارێزراو لەڕووی ژینگە و تەندروستیی و ئابووریی و پەروەردەییەوە. بەهاری عەرەبیی و ئەزموونی دەوڵەتە دیکتاتۆر و تۆتالیتێرەکانی جیهانی عەرەبیی لە عێراقەوە بۆ جەزائیر، ئەو راستییەیان سەلماند کە ئاساییشی نیشتیمانیی دەوڵەتە نەتەوەییەکان کورتناکرێنەوە لە ئاساییشی رژێمە سیاسییەکە و قەبەکردن و بەهێزکردنی جەستەی دەزگا سەربازیی و پۆلیسیی و ئەمنیی و ئیستخباراتییەکانی دەوڵەت و حیزب، بەڵکو ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە ئاساییشی ئینسانییەوە. هەر دەوڵەتێک نەیتوانی ئاساییشی ئینسانیی هاونیشتیمانیانی بپارێزێت، ناتوانێت ئاساییشی نەتەوەییشی بپارێزێت.  پاراستنی ئاساییش پەیوەندییەکی قووڵی بە پاراستنی ئازادیی و خۆراک و تەندروستیی و ئابووریی و پەروەردە و ژینگە و جێندەرەوە هەیە. هەرێمی کوردستان لە قەیرانێکی قووڵی ئاساییشی ئینسانییدا دەژی کە دەرئەنجامی ئامادەنەبوونی عەقڵ و بەرپرسیارێتیی سیاسیی و ئەخلاقییە.

(درەو):  سەلاحەدین محەمەد بەهادین ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە پانێڵی سەنتەری توێژینەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە (ئەنكەرە):  🔹 یەكێتی‌و پارتی پۆستەكانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكردووە، نەریتەكە وا هاتووە پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی، دوای مردنی مام جەلال دەكرێت پارتی بیر لەم پۆستە بكاتەوە، بەڵام ئەمە بەزۆر ناكرێت‌و دەبێت بە لێكتێگەیشتن بێت.    🔹 یەكێتی‌و پارتی لەنێوان خۆیاندا رێكناكەون چجای ئەوەی لەسەر ئەوە رێكبكەون لایەنی سێیەم كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار دابنێت.  🔹 ئەبێت پێكهاتەكان تۆماری دەنگدەرانی خۆیان هەبێت، مادام نوێنەرێكی توركمان هەڵدەبژێردرێت مانای نیە كوردێك دەنگی بۆ بدات. 🔹 زۆرینەی لایەنەكانی هەرێمی كورستان داوای (فرەبازنەیی) هەڵبژاردن دەكەن.  🔹 هێشتا زووە بۆ ئەوەی بڵێین لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا لەگەڵ كێ پێكەوە دادەبەزین.  🔹 دەزانین لەڕووی مێژووییەوە عێراق بەشێك بووە لە دەسەڵاتی عوسمانیی، ئێستاش كۆمەڵێك بەرژەوەندی هاوبەش لەنێوان عێراق‌و توركیا هەیە. 🔹 نكولی لەوە ناكرێت هەڵوێستی توركیا لە پرسی روخانی رژێمی عێراقدا جیاواز بوو لە وڵاتانی تر، توركیا بەشداری لە بابەتی داگیركردنی عێراقدا نەكرد. 🔹 رەنگە شەڕو تۆپبارانكردنەكانی توركیا جێگەی رەزامەندی ئێمە نەبێت. 🔹 هێشتا لە عێراق وەختی زۆرینە‌و كەمینە نەهاتووە، رەنگە ئەمە بۆ قۆناغێكی تر ببێت، بەڵام پەرلەمانتارانی ئێمە لە پەرلەمانی عێراق لەنێوان چوارچێوەی هەماهەنگی‌و رزگاریی نیشتمانیدا بێلایەن وەستان‌و پشتیوانییان لە تەوافوق كرد.  🔹 ئەگەر پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەوكاتە خەڵك ئازادە دەنگ بە كاندیدی كام لایەنیان دەدات.  🔹 توركمان پێكهاتەیەكی رەسەنە لە عێراقدا‌و من نەموتووە كەمینەن، چونكە وشەی كەمینە بۆ كەمكردنەوە لە پێگەیان بەكاردێت، ئەگەر تەنیا یەك كەسیش بن ناكرێت پێیان بوترێت كەمینە.  🔹 من لە نەوەدەكانەوە لە رۆژنامەكانی توركیادا نوسیومە‌و ئێستاش دەیڵێم، كە كێشەی كورد لە توركیا بەشێوازی سەربازی ناكرێت‌و چارەسەری سیاسی رێگا دروستەكەیە.  🔸 (بیلیكای دومان) پێشكەشكاری دیبەیتەكە لە وەڵامی ئەمینداری یەكگرتوودا: " دەوڵەتی توركیا پەنا بۆ چارەسەری سەربازی نابات، بەڵكو دژی تیرۆر دەجەنگێت، ئەگەر حكومەتی عێراق‌و سوریا بتوانن تیرۆر كۆنترۆڵ بكەن، پێویست ناكات توركیا پەنا بۆ رێگای سەربازی ببات". 🔹 ئەمینداری یەكگرتوو بێدەنگی هەڵبژارد، وەڵامی قسەكانی پێشكەشكاری دیبەیتەكەی نەدایەوە.. 🔹 بەداخەوە پرس‌و بڕیارەكانی دۆسیەی نەوت لە هەرێمی كوردستان شەفاف نییە، بۆیە زۆرێك لە خەڵك دەیانەوێت پرسی نەوت بگەڕێتەوە بۆ بەغداد، چونكە بەغداد شەفافترە، لەڕاستیدا ئەمە جێگای داخە، ئەمە پەیوەندی بەئەدای حكومەتی هەرێمەوە هەیە، بڕیارەكان لە هەرێم نەك هەر حزبین، بەڵكو شەخسیشن، هەرچەند ئەمە بەواتای ئەوە نایەت هەرچییەك بەغداد لەمبارەیەوە دەیڵێت دروستە.   🔹 لەراِستیدا من زانیاریم نییە لەبارەی ئەوەی پەكەكە هێرش بكاتەسەر پێشمەرگە یان بەپێچەوانەوە (بەپێكەنینەوە)، بەڵام بنەماكە ئەوەیە شەڕی یەكتر نادروستە.  🔹 بەڵێ لە شەنگال رێككەوتنێك لەنێوان حكومەتی بەغدادو حكومەتی هەرێمدا هەیە كە تائێستا جێبەجێنەكراوە‌و دەوترێت ئەگەر ئەم رێككەوتنە جێبەجێ بكرێت هەندێك لە كێشەكان چارەسەر دەبن.

درەو: شۆڕشنامە  فوئاد سدیق لە كتێبی قەیرانی عەقڵدا بەم شێوەیە باس لە راپەڕین و فرۆشتنی بەنداوی بێخمە دەكات: فەشەلی حیزبی سیاسی بە سێ‌ قۆناخی گرنگی فاشیلبوونی خۆیدا رۆیشتوە، قۆناخی یەكەم هەموو حیزبەكان لەناو منداڵدانیاندا گەرای فاشیلبوونیان داناو بووە نەخۆشیەكی سەختی زگماكی. قۆناخی دووەم دەتوانین بڵێین راستەوخۆ لەگەڵ كارەساتی هەكاری دەستیپێكرد، ئەو كارەساتە بەجۆرێكە تائێستاش لە رۆحی حیزبە سیاسیەكاندا زیندووە، بۆیە لە ساڵانی هەشتاكان لە شاخ‌و نەوەدەكان لە شار، ئەو كارەساتە قووڵتر بووەوە. قۆناخی سێیەم لە راپەڕینەوە دەستیپێكرد، كە بە دوو جۆرو شێواز بوو. یەكەمیان كاتێك جەلال تاڵەبانی‌و مەسعود بارزانی لەهەفتەی یەكەمی راپەڕیندا پێكەوە بوونە میوانی حوسێن ئاغای سورچی كە گەورەترین سەرۆك عەشیرەتی جاش بوو، لەكاتێكدا بە سەدان‌و هەزاران ماڵە تێكۆشەرو شەهیدی سەركردە هەبوون، بەڵام میوانی ئەوان نەبوون. هەر لەو میوانداریكردنەی حوسێن ئاغادا، تاڵەبانی‌و بارزانی سەوداو مامەڵەی بەنداوی بێخمەیان لەگەڵ عومەر ئاغای برای حوسێن ئاغا كرد. هەر لەسەر نانخواردن هەموو ئامێرو كەلوپەلە زۆرو زەوەندەكانی بەنداوی بێخمەیان هەرزان فرۆش‌و تاڵانفرۆش كرد. بە بەهای دوو ملیۆن دیناری سویسری فرۆشتیانە عومەر ئاغای برای حوسێن ئاغا. عومەر ئاغاش هەمووی ئاودیوی ئێران كردو حەفت ملیۆن دیناری سویسری پێگرتەوە. واتا لەو مامەڵەیەدا عومەر ئاغا پێنج ملیۆن دیناری سویسری قازانج كرد. بەنداوی بێخمە ئەوكات (بەهاری 1991) گەورەترین سامانی نیشتیمانی بوو بۆ هەرێمی كوردستان‌و تاڵانكرا. لێرەوە هەموو ئومێدی راپەڕینە مەزنەكەی خستە ناو گۆڕەوە.  لەلایەكی دیكەشەوە ئەو راپەڕینە مەزنە خاوەنی هیچ فەلسەفەیەكی سیاسی‌و فیكری‌و تەنانەت خاوەنی هیچ دونیابینیەك نەبوو بۆ ئایندەی ئەم هەرێمە‌و ئەم كۆمەڵگایە، بێگومان تائێستاش سەركردایەتی كوردی خاوەنی هیچ دیدێكی ئایندەیی نییە بۆ خەڵك‌و بۆ نیشتیمان. ئەوەتا لەناو گەردەلوولێكداین‌و ئەو گەردەلوولە بە ئارەزووی خۆی‌و دوور لە ویستی خۆمان دەمانسوڕێنێت‌و كەسمان نازانین بە كام ئاراستەو ئاقارماندا دەبات‌و لەكوێ‌ فڕێماندەدات‌و بە زەویمان دادەدات، یان لەناو دۆڵێكەوە دەگیرسێینەوە. سەرچاوە: بەرگی دووەمی كتێبی قەیرانی ئەقڵ، نوسینی فوئاد سدیق، لاپەڕە 27و 28.    

شیكاری: درەو  پاڵپشت بەو ئەنجامەی پارتە سیاسییەکان لە لەدوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەدەستیان هێناوە، بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان، كورسی لایەنەكان لە یەك بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی گۆڕانكاری بەسەردا دێت،  پارتی لە یەک بازنەییدا (42) کورسی و لە چوار بازنەیی (38) کورسی ، یەکێتی لە یەك بازنەییدا (16) كورسی و لە فرەبازنەییدا (18) کورسی، نەوەی نوێ لە یەك بازنەییدا (15) كورسی و لە فرەبازنەییدا (16) کورسی، یەكگرتوو لە (14) وە دەبێتە (12) كورسی، كۆمەڵ لە (9) كورسیەوە دەبێتە (10) كورسی، گۆڕان لە (2) كورسیەوە دەبێتە (3) كورسی.  دەروازە گفتوگۆ و فشارەکان و بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەردەوامە و هەوڵەکانی پەکخستنیش بە بیانووی جۆراوجۆر بەئاشکراو نهێنی بەڕێوەدەچن، لایەنەکان ڕای جیاوازیان لەبارەی کۆمەڵێک پرسی وەک (کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن، یاسای هەڵبژاردن، تۆماری دەنگدەران، کارکردن بە سیستمی یەک بازنەیی و فرە بازنەیی و پرسی کۆتاکان ...) هەیە، خشتەی ژمارە (1) ڕای لایەن ڕوندەکاتەوە کە لەلایەن ئۆفیسی هەڵبژاردنی "نەوەی نوێ"وە ئامادەکراوە "پێشتر درەو میدیا بڵاوی کردووەتەوە. خشتەی ژمارە (1) لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر پێگەی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بەو دەنگانەی لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو بە دەستیان هێناوە. لە بەشی یەکەمدا پشت دەبەستین بە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموارکراو کە تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان بەرکارە، بەپێی ماددەی (9)ی یاساکە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت و، دابەشدەبێت بەسەر چەند مەرکەزێکی دەنگداندا". واتە بەپێی ئەم دەقە هەرسێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (یەک بازنەی) هەڵبژاردن دەبێت، لە کاتێکدا بەپێی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سلێمانی (5) بازنەو پارێزگای هەولێر (4) بازنە و پارێزگای دهۆک (3) بازنەی هەڵبژاردن بووە.  سەرباری لە بەرچاوگرتنی ئەوەی، لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموارکراو، تێکڕای هەڵبژاردن (نرخی کورسی) واتە کۆی گشتی دەنگە دروستەکان دابەشدەکرێت بەسەر ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان کە (100) کورسی گشتیییە بەپێی یاساکە، تێکڕای هەڵبژاردنمان دەست دەکەوێت. هەر بەپێی یاساکە، ئەگەر (100) کورسییەکە بە تێکڕای هەڵبژاردن پڕ نەبویەوە ئەوا "ئەو کورسییانەی لە ئەنجامی دەستکەوتنی ماوە دەنگ کە ناگاتە تێکڕای هەڵبژاردن دەبێتە هی ئەو قەوارانەی کەوا زۆرترین ماوەدەنگیان هەیە". لە بەشی دووەمدا، گریمانەی هەموای یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو، کاتێک بازنەی هەڵبژاردن لە یەک بازنەییەوە بکرێت بە فرە بازنەیی، دروستتر بڵێین لە حاڵەتی پەیڕەوکردنی چوار بازنەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی پارێزگاکان. لە دەرەنجامیشدا جیاوازی کاریگەرییەکانی ئەو گۆڕانکارییە بۆ حیزبە سیاسییەکان ڕووندەکەینەوە. بەشی یەکەم: پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم (بەپێی یاسای بەرکاری هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان) یەکەم: ئەنجامی گشتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان  بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی 2020، پارێزگای سلێمانی (5) بازنە، پارێزگای هەولێر (4) بازنە، پارێزگای دهۆک (3) بازنەی هەڵبژاردن بووە. لە هەر چوار بازنەکەی پارێزگای هەولێر (444 هەزار و 253) کەس لە کۆی (1 ملیۆن و 238 هەزار و 379) کەس بە ڕێژەی (35.87%) دەنگیان داوە. لە پارێزگای سلێمانی لە هەر پێنج بازنەکە (393 هەزار و 194) کەس لە کۆی (1 ملیۆن و 389 هەزار و 691) کەس بە ڕێژەی (28.29%) دەنگیان داوە. لە پارێزگای دهۆک لە هەرسێ بازنەکە (396 هەزار و 4) کەس لە کۆی (882 هەزار و 703) کەس بە ڕێژەی (48.13%) دەنگیان داوە. لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم و هەر دوانزە بازنەکەی هەڵبژاردن (1 ملیۆن و 233 هەزار و 451) کەس لە کۆی (3 ملیۆن و 450 هەزار و773) کەس بە ڕێژەی (35.47%) دەنگیان داوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) دووەم: دەنگی کاندید و لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی یەکەمەو (579 هەزار و 234) بەڕێژەی (46.96%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی دووەمەو (515 هەزار و 316) بەڕێژەی (17.46%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 3.    نەوەی نوێ لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی سێیەمەو (204 هەزار و 855) بەڕێژەی (16.61%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی چوارەمەو (108 هەزار و 10) بەڕێژەی (8.76%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 5.    کۆمەڵی دادگەری لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی پێنجەمەو (64 هەزار و 156) بەڕێژەی (5.2%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 6.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی شەشەمەو (22 هەزار و 91) بەڕێژەی (1.79%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 7.    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان هێزی حەوتەمەو (6 هەزار و 595) بەڕێژەی (0.53%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 8.    سەربەخۆی لایەنەکانی دیکە هەموو پێکەوە لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (33 هەزار و 194) بەڕێژەی (2.69%)ی دەنگەکانیان بەدەستهێناوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3) سێیەم: دەنگ و کورسی لایەنەکان بۆ پەرلەمانی کوردستان لەسەر بنەمای دەنگەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان وەک پێشتر ئاماژەمان بەوە داوە کە بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرسێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (1) بازنەی هەڵبژاردن دەبێت. بۆیە ئەگەر دەنگی بەدەستهاتووی لایەنەکان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەک خۆی و بەبێ هیچ گۆڕانکارییەک وەربگرین و کە کۆی گشتی دەنگی لایەنەکان لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بریتییە لە (1 ملیۆن و 233 هەزارو 451) دەنگ، ئەو ژمارەیە بەپێی یاساکە دابەشی (100) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستان بکەین ئەوا بەهای ڕاستەقینەی (1) کورسی دەکاتە (12 هەزار و 334) دەنگی، بەم پێیەش؛ 1.     پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (47) کورسی دەباتەوە. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (17) کورسی دەباتەوە. 3.    نەوەی نوێ لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (17) کورسی دەباتەوە.  4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (9) کورسی دەباتەوە. 5.    کۆمەڵی دادگەری لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (5) کورسی دەباتەوە. 6.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (2) کورسی دەباتەوە. 7.    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم هیچ کورسییەک ناباتەوە. 8.    سەربەخۆی لاینەکانی دیکە هەموو پێکەوە لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (3) کورسی دەبەنەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) خشتەی ژمارە (4) چوارەم: دەنگ و کورسی لایەنەکان بۆ پەرلەمانی کوردستان لەسەر بنەمای دەنگەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (ئەگەر سەرجەم هێزەکان) لە سەرجەم بازنەکان کاندیدیان هەبوایە بەشێک لە هێزە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن کاندیدیان نەبووە، دەنگی گشتیان دەرنەکەوتووە لە سەرجەم پارێزگاکان، بۆیە لەم بەشەی باسەکەماندا گریمانەی ئەوە دەکەین ئەگەر سەرجەم ئەو هێزانە لەسەرجەم بازنەکان کاندیدیان هەبووایە چ گۆڕانکارییەک ڕوودەدات؟ 1.    پارتی دیموکراتی و کوردستان و نەوەی نوێ و پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان لەسەرجەم بازنەکان کاندیدیان هەبووە و هیچ لە ئەنجامەکەیان ناگۆڕێت. 2.    یەکێتی نیشتمانی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن کاندیدیان هەبووە جگە لە بازنەی (1)ی پارێزگای دهۆک، بەڵام لە دوو بازنەکەی دیکە (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە، ئەگەر ئەو ژمارەیە دابەشی (2) بکەین و لێکدانی سێی بکەین ئەوا دەنگەکانی یەکێتی لەو پارێزگایە بەرز دەبنەوە بۆ (37 هەزار و 560) دەنگ. واتە لە بازنەی (1)ی دهۆک (12 هەزار و 520) دەنگ بەدەست دەهێنێت. 3.    یەکگرتووی ئیسلامی لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە کۆی (12) بازنە تەنها (6) کاندیدی هەبووەو لە هەر پارێزگایەک (2) کاندیدیان هەبووە. لە پارێزگای هەولێر لە دوو بازنە کاندیدی هەبووەو لە دوو بازنە کاندیدی نەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی لەو پارێزگایە جارانی (2) بکەین لە (3 هەزار و 990) دەنگەوە دەبێتە (7 هەزار 980) دەنگ. لە پارێزگای سلێمانی لە پێنج بازنەی هەڵبژاردن (2) کاندیدی هەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی دابەشی (2) و جارانی (5) بکەین لە (22 هەزار 876) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (57 هەزار و 190)دەنگ لە پارێزگای سلێمانی. لە پارێزگای دهۆکیش لە کۆی سێ بازنەی هەڵبژاردن تەنها لە دوو بازنەیان کاندیدی هەبووە، بۆیە لە باشترین دۆخیدا ئەگەر کۆی دەنگەکانی لەو پارێزگایە دابەشی (2) و جارانی سێ بکەین لە (81 هەزار 144) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (121 هەزار و 716)دەنگ لە پارێزگای دهۆک.  بەم پێیەش کۆی گشتی دەنگەکانی لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە (108 هەزار 10) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (186 هەزار و 886) دەنگ. 4.    کۆمەڵی دادگەری لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە کۆی (12) بازنە تەنها (5) کاندیدی هەبووە. لە پارێزگای هەولێر لە دوو بازنە کاندیدی هەبووەو لە دوو بازنە کاندیدی نەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی لەو پارێزگایە جارانی (2) بکەین لە (19 هەزار و 517) دەنگەوە دەبێتە (39 هەزار 34) دەنگ. لە پارێزگای سلێمانی لە پێنج بازنەی هەڵبژاردن (3) کاندیدی هەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی دابەشی (2) و جارانی (5) بکەین لە (44 هەزار 639) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (74 هەزار و 398)دەنگ لە پارێزگای سلێمانی. لە پارێزگای دهۆکیش لە کۆی سێ بازنەی هەڵبژاردن لە هیچ بازنەیەک کاندیدی نەبووە، بەڵام لە هەڵبژارنی ساڵی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەو پارێزگایە (3 هەزار 628) دەنگی بەدەستهێناوە بۆیە ئەگەر هەمان ئەو دەنگانەی خۆی بەدەستبهێنێتەوە، کۆی گشتی دەنگەکانی لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە (64 هەزار 156) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (117 هەزار و 60) دەنگ. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە کۆی (12) بازنەی هەڵبژاردن تەنها (7) کاندیدی هەبووە. لە پارێزگای هەولێر لە دوو بازنە کاندیدی هەبووەو لە دوو بازنە کاندیدی نەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی لەو پارێزگایە جارانی (2) بکەین لە (4 هەزار و 245) دەنگەوە دەبێتە (8 هەزار 490) دەنگ. لە پارێزگای سلێمانی لە پێنج بازنەی هەڵبژاردن (4) کاندیدی هەبووە، بۆیە ئەگەر دەنگەکانی دابەشی (4) و جارانی (5) بکەین لە (17 هەزار 846) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (22 هەزار و 307)دەنگ لە پارێزگای سلێمانی. لە پارێزگای دهۆکیش لە کۆی سێ بازنەی هەڵبژاردن لە هیچ بازنەیەک کاندیدی نەبووە، بەڵام لە هەڵبژارنی ساڵی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەو پارێزگایە (3 هەزار 801) دەنگی بەدەستهێناوە ئەگەر کاندیدی هەبوایەو بیتوانیایە نیوەی ئەو دەنگانەی بەدەست بهێنایەتەوە ئەوا، کۆی گشتی دەنگەکانی لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە (22 هەزار 91) دەنگەوە بەرز دەبێتەوە بۆ (32 هەزار و 697) دەنگ. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)) بەو پێوەرە گریمانە کراوانەو بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کورسییەکان بەم شێوەیە دابەش دەبوون بەسەر لایەنە سیاسییەکان؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (42) کورسی دەباتەوە. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (16) کورسی دەباتەوە. 3.    نەوەی نوێ لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (15) کورسی دەباتەوە.  4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (14) کورسی دەباتەوە. 5.    کۆمەڵی دادگەری لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (9) کورسی دەباتەوە. 6.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (2) کورسی دەباتەوە. 7.    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم هیچ کورسییەک ناباتەوە. 8.    سەربەخۆولایەنەکانی دیکە هەموو پێکەوە لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (2) کورسی دەبەنەوە.  خشتەی ژمارە (5)      بەشی دووەم بەشی یەکەم: پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم (ئەگەر هەرێمی کورستان چوار بازنەی هەڵبژاردن بێت) یەکەم: ژمارەی کورسی تەرخانکراو بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموارکراو کە تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان بەرکارە، بەپێی ماددەی (9)ی یاساکە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت. بەڵام لە حاڵەتی هەموار کردنی یاساکە، هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای یەکەی کارگێڕی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) بکرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن، بە پشت بەستن بەو پێوەرەی کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن لەسنوری پارێزگاکان کوردسییان بۆ تەرخان کرابوو، بە شێوەیەک؛ بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی 2020ی، بۆ هەر چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (44) کورسی تەرخان کرابوو، بە جۆرێک پارێزگای هەولێر کە لە (4) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (15) کورسی و پارێزگای "سلێمانی و هەڵەبجە" لە (5) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (18) کورسی و پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (11) کورسی بۆ تەرخان کرابوو. بەڵام ئەگەر ڕکابەرییەکە لەسەر (100) کورسی پەرلەمانی کوردستان بێت لە بری (44) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوا پشکی پارێزگاکانی هەرێم بۆ ژمارەی کورسی پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)). -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای هەولێر؛ (15) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (34) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای سلێمانی؛  لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  پارێزگای هەڵەبجە لەگەڵ پارێزگا سلێمانی بە بازنەیەکی هەڵبژاردن هەژمار کرابوو، بەڵام پارێزگای سلێمانی جگە لە بازنەکەی پارێزگای هەڵەبجە، (15) کوردسی بۆ تەرخان کرابوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (34) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای دهۆک؛ (11) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (25) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای هەڵەبجە؛ (3) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (7) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای هەڵەبجە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. خشتەی ژمارە (6) دووەم: ژمارەی دەنگی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لە دوا هەڵبژاردندا  بەشێوەی چوار بازنەیی بەشێک لە هێزە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کاندیدیان نەبووە، دەنگی گشتیان دەرنەکەوتووە لە سەرجەم پارێزگاکان، بۆیە لەم بەشەی باسەکەماندا گریمانەی ئەوە دەکەین ئەگەر سەرجەم ئەو هێزانە لەسەرجەم بازنەکان کاندیدیان هەبووایە (وەک لە تەوەری چوارەمی بەشی یەکەم بەشێوەی "نسبەو تەناسب"ی دەنگەکانیان لەسەر ئاستی پارێزگاکان دەنگمان بۆ هەژمار کردوون) ئەو ئەنجامەکان بەم شێوەیە دەبن. (بڕوانە خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7)  بازنەی یەک: سنوری پارێزگای هەولێر بەپێی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و گرمانەی ئەوەی حیزبە سیاسییەکان لە سەرجەم بازنەکان کاندیدیان هەبوایە، ئەوا دەنگی کۆی لایەنە سیاسییەکان بریتیە لە  (472 هەزار و 5) دەنگ. ئەگەر (34) کورسی پەرلەمانی کورستان بۆ بازنەی یەک تەرخان بکرێت، ئەوا نرخی هەر کورسییەک بریتی دەبێت لە (13 هەزار و 883)دەنگ، ئەنجامی کورسییەکانیش بەم شێویە دەبن (بڕوانە خشتەی ژمارە (8)) خشتەی ژمارە (8) بازنەی دوو: سنوری پارێزگای سلێمانی بەپێی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و گرمانەی ئەوەی حیزبە سیاسییەکان لە سەرجەم بازنەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ بازنەی پارێزگای هەڵەبجە)  کاندیدیان هەبوایە، ئەوا دەنگی کۆی لایەنە سیاسییەکان بریتیە لە  (390 هەزار و 770) دەنگ. ئەگەر (34) کورسی پەرلەمانی کورستان بۆ بازنەی یەک تەرخان بکرێت، ئەوا نرخی هەر کورسییەک بریتی دەبێت لە (11 هەزار و 493)دەنگ، ئەنجامی کورسییەکانیش بەم شێویە دەبن (بڕوانە خشتەی ژمارە (9)) خشتەی ژمارە (9) بازنەی سێ: سنوری پارێزگای دهۆک بەپێی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و گرمانەی ئەوەی حیزبە سیاسییەکان لە سەرجەم بازنەکانی سنوری پارێزگای دهۆک  کاندیدیان هەبوایە، ئەوا دەنگی کۆی لایەنە سیاسییەکان بریتیە لە  (454 هەزار و 624) دەنگ. ئەگەر (25) کورسی پەرلەمانی کورستان بۆ بازنەی یەک تەرخان بکرێت، ئەوا نرخی هەر کورسییەک بریتی دەبێت لە (18 هەزار و 185)دەنگ، ئەنجامی کورسییەکانیش بەم شێویە دەبن (بڕوانە خشتەی ژمارە (10)) خشتەی ژمارە (10) بازنەی چوار: سنوری پارێزگای هەڵەبجە بەپێی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و گرمانەی ئەوەی حیزبە سیاسییەکان لە سەرجەم بازنەکانی سنوری پارێزگای هەڵەنجە کاندیدیان هەبوایە، ئەوا دەنگی کۆی لایەنە سیاسییەکان بریتیە لە  (70 هەزار و 958) دەنگ. ئەگەر (7) کورسی پەرلەمانی کورستان بۆ بازنەی یەک تەرخان بکرێت، ئەوا نرخی هەر کورسییەک بریتی دەبێت لە (10 هەزار و 137)دەنگ، ئەنجامی کورسییەکانیش بەم شێویە دەبن (بڕوانە خشتەی ژمارە (11)) خشتەی ژمارە (11) ئەنجامی کۆتایی وەک لە بەشەکانی پێشوو ئاماژەمان پێدا، پاڵپشت بە ئەنجامی دواهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەی عێراق، سەنگی لایەنە سیاسییەکان بۆ پەرلەمانی کوردستان و دواتر گریمانە کردنی هەموای یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی لێکەوتەکانی و لەسەر پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کورستان، بەو شێوەیە دەبێت (خشتەی ژمارە (12)) ئەو جیاوازییە نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (12)

  درەو: ئەمڕۆ لە بناری گۆیژە نزیكەی (700) درەخت لە رەگەوە هەڵكەندران، پرۆسەكە بۆ پرۆژەیەكی نیشتەجێبون بوو بەناوی "شاری ئارام" كەلە (8) باڵەخانەی (32) نهۆمی پێكدێت و (1024) شوقەلەخۆ دەگرێت. ئەمڕۆ لە بناری گۆیژە تیمەكانی شارەوانی و بە پاسەوانی پۆلیس و ئاساییش ژمارەیەك رەزو باخیان تێكدا و ژمارەیەكی زۆری دەرختیان لە رەگەوە هەڵتەكاند، بە پێی راگەیەندراوی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی " تیمەكانی بەشی سەرپێچی و لادانی زیادەرۆیی بە ھاوكاری پۆلیسی شارەوانی و ئاسایشی ناوشار ھەستان بە لابردنی ئەو زیادەرۆییانەی كرابوونە سەر زەوییەكانی بناری گۆیژە" خاوەنی یەكێك لە باخەكانی بناری گۆیژە بەناوی (سەرچڵ) بە (درەو)ی راگەیاند ئەو باخەی ئەوان لە ساڵی 1985 ەوە باخەو لە (1997)ەوە كڕیویانە، ئێستا ئەمڕۆ بۆ درووستكردنی پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون شۆفڵی كۆمپانیا باخەكەیان روخاندووەو (600 – 700) درەختیان لە رەگەوە دەرهێناوە. ئەو باخانە ئەگەرچی تاپۆ نین وەكو باخ و زەویەكانی مێرگەپان و سیتەك دەستاودەست دەفرۆشرێنەوە، بەڵام لەسەردەمی حكومەتی عێراق، مۆڵەتی درووستكردنی باخ بەو هاوڵاتیانە دراوەو زۆربەی درەختەكان تەمەنیان زیاتر لە (40) ساڵە.    بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو ناوچەیە دەكرێت بە پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون بەناوی (شاری ئارام) ئەم پرۆژەیە چەند بەرپرسێكی باڵای ناو یەكێتی لە پشتەوەیە، پرۆژەكە لە بنەڕەتدا بڕیار بووە (500) شوقە بێت بەڵام بە پێی رێككەوتنێك لەگەڵ شارەوانی سلێمانی لەبەرامبەر زیادكردنی ژمارەی شوقەكان، كۆمپانیاكە بەرزە پردێك لە بەردەم نەخۆشخانەی هەرێم لە شەقامی (60) مەتری درووست دەكات. پرۆژە نیشتەجێبوونەكەی بناری گۆیژە لە (8) باڵەخانە پێكدێت، كە (4) باڵەخانەی (VIP)یەو هەر باڵەخانەیەك (32) نهۆمەو هەر نهۆمێك (4) شوقەیە، كۆی گشتی شوقەكان (1024) شوقەیە، بڕیارە نرخی هەر شوقەیەك بە (200 تا 300 هەزار) دۆلار بفرۆشرێت، لە ئێستا نوسینگەیەك لە نزیك مزگەوتی (ئەحمەدی حاجی عەلی) دانراوە بۆ ناوتۆماركردن و حیجز كردنی شوقەكان لەلایەن ئەو هاوڵاتیانەی خواستیان لەسەرێتی.

 (درەو):  لەبری "بەهەشتی شار"، بناری گۆیژەی سلێمانی دابەشدەكرێت، شوێنی (گەشتیاریی) دەكرێت بە شوێنی (بازرگانیی‌و پرۆژەی نیشتەجێبوون)، زیاتر لە (هەزار) یەكەی نیشتەجێبوون، دەیان ڤێلاو دوكان‌و شوێنی بازرگانیی تێدا دروستدەكرێت، (110) دۆنمی بناری گۆیژە دراوە بە مەكتەبی سیاسی یەكێتی و رووی پێشەوەی سەر  شەقامی سەرەكیش دراوە بە كوڕی بەرپرس و سەرمایەداران. بناری گۆیژەی سلێمانی (لەنێوان هۆتێل تایتانیك تاوەكو شوقەكانی گۆیژە)، بە پارەیەكی رەمزیی دابەشكراوە، بەشێكی ئەم  زەوییە دەكرێت بە شوێنی نیشتەجێبوون.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەم شوێنە (نزیكەی هەزار یەكەی نیشتەجێبوون دروستدەكرێت‌و لەئێستاوە دەست بە فرۆشتنی یەكەكان كراوە".  بەشێكی زەوی  بناری گۆیژە، ئەوەی بەڕووی شەقامی شەست مەترییدایە دابەشكراوەو دەكرێت بە شوێنی بازرگانیی‌و دوكان‌و بەنزینخانەو پێشانگای ئۆتۆمبێل، بەشێكەی تری ناوچەكە دابەشكراوەو زەوییەكانی دەفرۆشرێت‌و كراوە بە ڤێلاو خانووی بەرز، واتە ناكرێت بە ناوچەی سەوزایی یاخود شوێنی گەشتیاریی.  سوتانی سنەوبەرەكان  بەرەبەیانی 4ی ئەیلولی 2020، ئاگرێكی گەورە لە بناری گۆیژە كەوتەوە، بەشێكی زۆری سنەوبەرەكان سوتان، ئەوكات گومان دروستبوو لەبارەی ئەوەی پلانێك هەیە بۆ ئەوەی زەوی ناوچەكە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوون یاخود بازرگانیی.  دوای دوو ساڵ لە ئاگرەكە، ئێستا ئەو زەوییانەی كە دەكەونە بەردەم سنەوبەرە سوتاوەكان، دەكرێن شوقە، نەخشەكە بەوجۆرەیە لە بناری گۆیژەوە تا شەقامی شەست مەتری بكرێت بە خانووی بەرزو بینای بازرگانیی كە بەپێی قسەی ئەندازیاران لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی ئەو شوێنەدا ناگونجێت. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەشێك لەو زەویانە لەلایەن بەشی مۆڵەت لە شارەوانی سلێمانی دراوە بە كەس‌و كۆمپانیاكان، كە پارچە زەوی تێدایە بەهاكەی دەگاتە (15) ملیۆن دۆلار، دراوە بە بەرپرس و كۆمپانیا حزبیەكان و كوڕی بەرسەكان.  مەكتەبی سیاسی یەكێتیی  ساڵی 2004 یەكێتی بڕیاریدا بارەگایەكی نوێ لە شاری سلێمانی بۆ مەكتەبی سیاسی دروستبكات، لە بناری گۆیژە (110) دۆنم واتا (27 هەزار 500) مەتر زەوی تەرخانكرا بۆ دروستكردنی بارەگاكە، بڕی (35) ملیۆن دۆلار بۆ دروستكردنی بارەگاكە دابین كرا، بەڵام دواتر بیناكە دروست نەكراو پارچە زەوییەكە تا ئێستاش موڵكی مەكتەبی سیاسی یەكێتییەو بناری گۆیژەو بەهەشتی شاری كرد بە دوو بەشەوە، موڵكەكە دەكەوێتە نێوان هۆتێل تایتانیك‌و شوقەكانی گۆیژە لە بناری گۆیژە. بیرۆكەكەی نەوشیروان!   ساڵی 2004 نەوشیروان مستەفا كە ئەوكات جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی بوو، بیرۆكەیەك دەخاتە بەردەم شارەوانی سلێمانی، لەپێناو دەستبەسەردانەگرتن‌و دابەشنەكردنی زەوییەكانی بناری گۆیژە، داوا دەكات:  •    دابەشكردنی ئەو زەویانە نابێت لە هەزار مەتر كەمتر بێت‌و كەمترین بینای تێدا بێت‌و زۆرترین سەوزایی تیادا دروست بكرێت، وەكو ناوچەیەكی گەشتیاریی دەركەوێت. ئەوەی ئێستا لە بناری گۆیژە جێبەجێ دەكرێت، پێچەوانەی بیرۆكەكەی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفا‌و ئەو بەڵێنەیە كە  بافڵ تاڵەبانی لە ساڵڕۆژی دامەزراندنی یەكێتیدا بەخەڵكیدا‌و رایگەیاند، تاوەكو یادی داهاتووی یەكێتی یەك ملیۆن درەخت دەچێنن، ئێستا لەبری چاندنی درەخت لە بناری گۆیژە دەستكراوە بە بڕینەوەی درەختەكان.         

درەو: ئامادەكردنی: عەلی مەحمود محەمەد یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان یاسایەكە بە ئیمتیاز دیموكراسییە لە چوارچێوەی سستەمی سیاسی باودا، لەسەر ئاستی جیهان زیاتر لە (80) وڵات نزیك لە یاسای هەڵبژاردنی هەرێم پەیڕەو دەكەن، كە زۆرینەیان وڵاتە دیموكراسیەكانی جیهانن، وەك یاسا لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا یاساكەی هەرێم باشترینە لە جیهان, وەلێ وەك جێبەجێكردن خراپترینیانە, كە خراپ جێبەجێ دەكرێت, چارەسەر گۆڕینی یاساكە نییە بەڵكە چاككردنی خراپییەكانە و تەشخیسكردنی دروستی نەخۆشییەكەیە. لە سەروبەندی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم ئەوەی بیوتایە سەرۆكی هەرێم راستەوخۆ هەڵبژێردرێت بۆیان كفرێكی گەورە بوو, لە كاتێكدا سستەمە چاكەكانی جیهان ئەوانەن  كە پەرلەمانین و سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت تێیدا, دواتر هەر ئەوانەی سوكایەتیان بە رای جیاواز دەكرد دەنگی دەنگدەرانیان بردە پەرلەمانەوەو لەسەر سینییەك زێڕینین پێشكەش پارتیان كرد, وەك بینیمان بەڕێز نێچیرڤان بەرزانی بە 82%ی دەنگەكان بووە سەرۆكی هەرێم, لە رێگەیەكی دیكەوە دەنگەكانیان بە پارتی فرۆشت, وا نەبوایە بۆ كاندیدی پارتی هێنانەوەی پەنجاو یەك لە سەد لە دوو خولیشدا ئەستەم بوو نەك 82%.  سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە دەسەڵاتی زۆر زیاترە لە سەرۆكەكانی فینلەندا, نەمسا, پورتوگال, زۆرینەی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات كە بە هەڵبژاردنی راستەوخۆ دەگەن بە پۆستەكە لە چوارچێوەی سستەمی پەرلەمانیدا, تەنانەت لە سەرۆكی باشوری ئەفریقا كە بە سستەمی سەرۆكایەتی ناسراوە, تیایدا سەرۆك لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت, لێ پەرلەمان مافی گۆڕینی هەیە كەی خواستی بێت, وەك چۆن یاكوب زۆمای لە 15ی فیبریوەری 2018 لەسەر كورسیەكەی لادا, كە سەركردایەتی پارتەكەی دوو خول بۆ سەركەوتن كرد, تیایدا توانی" 69,69% و 65,90% " دەنگەكان بهێنێتەوە. ئەو ترسەی هەمان بوو لە سستەمە پەرلەمانیەكەی برادەران, كە بە نەڕەو دروشمەوە نەك بە عەقڵەوە بانگەشەیان بۆی دەكرد, تەخوینی نەیارانی فكری خۆیانیان دەكرد, خۆشیان جاهیل بوون بینینیان تەنها بەرپێی خۆیان بوو, گفتوگۆ لە گەڵ جاهیلدا خۆكوژییە, هەڵبژاردنی سەرۆك بوو لەناو پەرلەمان, پەیوەندی بە ئازادی و دیموكراسی و چاكسازی و حكومەتی یاساكەوە نەبوو كە ئیدعایان دەكرد, بەڵكە پەیوەندی بەوەوە هەبوو دەنگی پەرلەمانتارەكانیان لە هۆڵی پەرلەماندا مەزاد بكەن و لە بەرامبەریدا شتێك وەربگرن, ئاخر ئەوان ناتوانن دەنگی بنكە و دەنگدەر راستەوخۆ هەڕاج بكەن, ساناترین رێگا دەنگی پەرلەمانتارانە بۆ فرۆشتن وەك كردیان, ئەم قسەیەم پێنج سەڵ لەمەوپێش وتووە, لەسەریشی جوێن باران كرام. لە جیهان 45 وڵاتی كۆماری پەرلەمانی هەیە (زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا لەم تەرزەن) , لێرەدا سەرۆكی وڵات بە دوو جۆر دیاری دەكرێت, بەشێك راستەوخۆ لەناو خەڵك هەڵدەبژێردرێت كە زۆرینەن و باشترین و دیموكراسیترینیانن تەنانەت لە چاو سستەمەكانی دیكەی هەڵبژاردنیشەوە, بەشی دووەمیان لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێن, بە هەردوولایانەوە كەمتر لە 25%ی وڵاتانی جیهان پێك دەهێنن. ئەوەی ئەمانە بیری لێدەكەنەوە بەرژەوەندی هەنووكەییە نەك پرۆژە بۆ جێكەوتنی دیموكراسی و نوێنەرایەتی زۆرینە و دیموكراسیەت و قازانجی داهاتووی پرۆسەی سیاسی, ئەم هەڵپەی گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنەش بەو ئاقارەیا ئەنجامەكەی دەڕوات, دواتر وەك وتەنی زۆریان دەبێت كاڵەك بە ئەژنۆ بشكێنن, چونكە ئەنجام زیانی بۆ پەزەكانیان دەبێت. دوو خاڵ  جێگای سەرنجە ئاماژەی پێ بدەین, لە لایەك ئەوان خەڵكی كوردستان بە دواكەوتوو دەزانن, پێیان وایە كوردستان لە ئاست ئەو یاسایە نییە كە هەیە, لە كاتێكدا خەڵكی كوردستان هوشیاری زۆر لە پێش پارتە سیاسیەكانەوەیە, وە پێیان وایە گۆڕینی یاساكە ئەگەری زیادكردنی كورسی لێدەكرێت, لە كاتێكدا پێشەنگی سیاسی بیر لە دوارۆژ و كۆی پرۆسەكە دەكاتەوە نەك بەرژەوەندی هەنووكەیی كە لەوەشدا ئەگەری هەیە پێشبینییەكەیان پێچەوانە دەكەوێتەوە, بە تایبەت بۆ پارتە مام ناوەندییەكان" یەكگرتوو, نەوەی نوێ, كۆمەڵ, گۆڕان, لیستە نوێكان وا دێن", چونكە لە ئەساسدا پارتی لەگەڵ سستەمی بازنەیی خۆ هەڵبژاردنی تاك  بووە " دیداری تەمەن- ل240". یاسای هەڵبژاردنی كوردستان  یاسای هەڵبژاردنی كوردستان  رێژەیی یەك بازنەیی كراوەی زێدەی بەهێزە,لە جیهاندا 80 وڵات پەیڕەو لە سستەمی هەڵبژاردنی رێژەیی دەكەن, یەك بازنەیی كراوەی بێسنوور, یان چەند هەرێمی"كوردستان هەرێمێكە بۆ خۆی", یاخود رێژەیی بە سنوور بۆ چوونە پەرلەمان"نموونە سستەمی هەڵبژاردنی  ئیسرائیل  هەموو وڵات وەك هۆڵەندا یەك بازنەیە لیچ رێژەی 3,25% دیاریكراوە بۆ چوونە پەرلەمان", كاتی خۆی كە ئەم یاسایە دوای هەمووارەكان  چەسپیووە, لەگەڵ  بەشداری پێكردنی كۆتاكان زیاتر مۆركی تاڵەبانی پێوە دیار بووەو خواستی بووەو خۆزگەی بۆ هەموواری یەكەم یاسای هەڵبژاردن خواستووە "مام جەلال دیداری تەمەن -بەشی دووەم ل232-233 ", كەچی ئێستا كوڕەكانی دەیانەوێت بیگۆڕن. یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان وەك ئاماژەمان پێی دا یەك بازنەییەو رێژەیەك بۆ چوونە ناو پەرلەمان دیاری نەكراوە, ماوەی بەهێز كۆتا كورسییەكان دەبەن, نموونەی ئەم یاسایەو یاسای هەڵبژاردنی وڵاتی هۆڵەنداو كرواتیا و ئەنگۆلا(داخراوە), ئەروبا(باقی ئەقوا نییە), زۆر وڵاتی دیكەیە بە دیاریكردنی هێنانی رێژەی لانی كەم بۆ چوونە ناو پەرلەمان, نەك وەك ئەوەی پەرلەمانتار ع م وتی ئەم سستەمە باوی نەماوە, بەڵكە پێچەوانەكەی تەواو راستە جیهان بەرەو ئەو دەڕوات, چونكە ئەو سستەمە دیموكراسیترینیانە, نوێنەری زۆرینەی زۆری بەشداربووانی دەنگدان دەچێتە پەرلەمانەوە, ئەو خۆی ئاگای لە جیهان نییە........ لەم یاسایە نوێنەری زۆرترین بۆچوونە سیاسییەكان دەچێتە پەرلەمانەوە, كەمترین دەنگ دەفەوتێت و بێ نوێنەر دەبن لە چوارچێوەی دەنگدەراندا ( هەرچەندە لە پرۆسەی سیاسیدا رۆژ بە رۆژ متمانە بە سستەمی پەرلەمانی لاواز دەبێت و رێژەكانی دەنگدان دادەكشێن روو لە خوار, من لایەنگری سستەمی دیموكراسی راستەوخۆم), لەو وڵاتانەی بازنەكانی هەڵبژاردنیش لەسەر بنچینەی هەرێمەكان دابەش كراوە لە سستەمی بازنەیی نەك شارو قەزاو ناحیە. بەراوردێك لە نێوان دوو نموونە لە باوترین سستەمەكانی هەڵبژاردنی جیهان دەمەوێت بۆ بەرچاو رونی زیاتر دوو نموونە لەسەر سستەمی رێژەیی یەك بازنەو بازنەیی زۆر بازنە بهێنمەوە, ئەوجا بەراوردێكیان بكەین, لە دوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی هۆڵەندا كە بە باشترین سستەمی هەڵبژاردنی جیهان دێتە ژماردن, تەنها نوێنەری 1,99%ی دەنگدەران بیچ بەش بوونە لە نوێنەرایەتی  و نمایندەیان نەچۆتە پەرلەمانەوە, لە كۆی 37 پارتی بەشداربوو وە هیچ هاوپەیمانیەتییەك دروست نەكراوە, لە پرۆسەكە 17یان بوونەتە خاوەند كورسی پەرلەمان, لە بەرامبەردا نوێنەری 98,1%ی دەنگدەران لە ناو پەرلەمانن, لە كاتێك رێژەی لانی كەمی دەنگ هێنان 0,67% داندراوە بۆ چوونە پەرلەمان, لە كوردستان ئەو رێژەیەش دیاری نەكراوە.  نموونەكەی دی هەڵبژاردن لە سستەمی بازنەیی هەر لەو وڵاتانەی بە پیتی ه ن وەردەگرین كە ئەویش هیندستانە, لە هیندستان لە هەڵبژاردنی 19-5-2019 نرخی كورسیەك لە كۆدا 888هەزار دەنگ بوو, وەلێ بۆ پارتی دەسەڵاتدار بهاراتا جاناتا 756029 دەنگ بوو, پارتی ناوبراو 2229076879 دەنگی هێناوەتەوە دەكاتە 37,30%ی دەنگەكان و  303  كورسی بردووە, بۆ 10 پارتی هاوپەیمانیشی لە هاوپەیمانی نیشتمانی دیموكراتی كە 30 كورسیان بردووە نرخی كورسییەك هەر وا بووە, كەچی پارتی كۆنگرەی نیشتمانی ئۆپۆزسیۆن 119,495,214 دەنگی هێناوەتەوە كە دەاتە 19,46% ی دەنگەكان تەنها 52 كورسی  بردووە , هەر كورسییەك بۆ ئەو 2297984 دەنگ وەستاوە, ئەویش هاوپەیمانی یەكگرتووی پیشكەوتنخوازی پێك هێناوەو بە هەموویانەوە 110 كورسیان بردۆتەوە, 9 پارتی ناو هاوپەیمانیەتیەكە چوونەتە پەرلەمانەوە بۆ ئەوانیش نرخی كورسییەك هەر وایە, نرخی كورسییەك بۆ پارتی كۆنگرەو هاوپەیمانەكانی 3,4 جاری نرخی كورسی پارتی بهاراتا جاناتا بووە. لە هەڵبژاردنەكە  كۆی گشتی 5 هاوپەیمانی بۆ هەڵبژاردنەكە پێك هێنراوە, زیاتر لە 75%ی پارتەكان ئەگەر  هاوپەیمانیان پێك نەهێنایە ناچوونە پەرلەمانەوە. لە هەمان هەڵبژاردن حیزبی شیوعی ماركسی 10744908 دەنگی هێناوەتەوە 3 كورسی بردووە, بیوجۆ جاناتا دیل 10174021 دەنگی هێناوەتەوە 12 كورسی بردووە بەهۆی هاوپەیمانیەتی لە گەڵ بهاراتا جاناتاوە , كۆنگرەی نەتەوەیی جامۆ كشمیر 280356 دەنگی هێناوەتەوە 3 كورسی بردووە, چونكە هاوپەیمانی پێك هێناوەو نرخی كورسی لە هەرێمەكەیان و زۆری كاندید هۆكار بوونە بۆ دەرچوونی, لە بەرامبەردا پارتی راشتریا جاناتا دال 6632247 دەنگی هێناوەتەوە نە چۆتە پەرلەمانەوە, دەبینین نا دادی زۆر لە سستەمەكە هەیە . بە گشتی زیاتر لە 50 ملیۆن دەنگی لیستە بچوكەكان كە لە بان 609  پارتی سیاسی  بوونە هیچ نوێنەرێكیان نەچۆتە پەرلەمانەوە . بەم خوێندنەوە سەرەتاییە بۆ هەروو ئەزموونی هۆڵەنداو هیندستان دەتوانین جیاوازی دادپەروەری یاسای هەڵبژاردن لە هەردوو وڵات بەراورد بكەین. سستەمی هەڵبژاردنی كوردستان پێویستی بە گۆڕین هەیە؟؟ یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان یاسایەكە بە ئیمتیاز دیموكراسییە لە چوارچێوەی سستەمی سیاسی باودا, ژمارەیەكی كەم بۆچوونی سیاسی و پارت و لیست بێ نوێنەر دەمێننەوە, ژمارەیەكی كەمی دەنگی دەنگدەر بێ نوێنەر دەبن لە پرۆسەكە, بۆیە بە بڕوای من وەك یاسا لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا باشترینە لە جیهان, وەلێ وەك جێبەجێكردن خراپترینیانە, كە خراپ جێبەجێ دەكرێت, چارەسەر گۆڕینی یاساكە نییە بەڵكە چاككردنی خراپییەكانە و تەشخیسكردنی دروستی نەخۆشییەكەیە.  وەك وتم یاساكە لە چوارچێوەی كایەی سیاسی پەرلەمانیدا چاكترینە, بە هەمواركردنی یاساكە خراپتر دەبێت, تا بازنەكان بچووكتر بكرێنەوە, شانسی هێزە كۆنەكان لە ئاغاو دەرەبەگ و كوڕە موستەشارو دەوڵەمەند و پارتی دەسەڵاتدار خاوەند دەزگای راگەیاندنی زەبلاح و .....زیاتر دەبێت, وە ململانێ توندتر دەبێتەوە, فشارو دەنگ كڕین و گرژی و گزی زیاترو توندتر دەبێت, هەنگاوێكیشە بۆ سەركەوتنی نەوەی موستەشارەكان, بۆیە باشترە خراپییەكان پرۆسەكە پڕ كرێتەوە نەك باشەكەش بگۆڕدرێت دەرگا لە بەردەم خەڵكی عەوام دابخرێت لە بەشداری سیاسی.  گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنی كوردستان لە بەرژەوەندی زۆرینەی حیزبەكان بە مام ناوەندییەكانیشەوە نییە,كە ئەحمەقانە دوای هەلاكە كەوتوونە, سیاسەتی كەری دێزە چارەنووسی هەر مەرگە. گۆڕینی  ئەم یاسا گورزێكیشە لە پرۆسەی سیاسی بۆ نەوەكانی داهاتوو, ئەستەم دەبێت بۆ لیست و پارتی نوێ بتوانن بچنە پەرلەمانەوە, دەرگای گۆڕانی سیاسی لە رێگای هەڵبژاردنەوە دادەخات.   ئەگەر ئاراستەكان روو لە پارتی بێت, ئەوا  ئەو 31 ساڵ لەمەوپێش شەڕی لەسەر سەپاندنی سستەمی بازنەیی ئەنگلۆ ئەمەریكی كردووەو سانایە بگەڕێتەوە سەری. لە كۆتادا ینك و پدك سستەمی بازنەییان دەوێت, بە تایبەت پارتی لە 1991ەوە ئەوە خواستی بووە, ئەوكات ئەنجام  وەك ئەمەریكاو بەریتانیا و  زۆرینەی ولاتانی كۆمۆنۆلس " 58 وڵات بازنەیین, نموونەی هیندستانمان هێنایەوە"پایەی دوو حیزبی دەچەسپێت لە كوردستان, پرۆسەی سیاسی ستۆپ دەكات و دەرگا لەبەردەم هێزەكانی دیكە دادەخرێت. جیا لەوانەش هێزی خاوەند پرنسیبی باوەڕ تەنها بیر لە بەرژەوەندی خۆی ناكاتەوە, بەڵكە پێشكەوتنی پرۆسەیەكی بۆ گرنگە, ئاراستەی روو لە داهاتووە. ئەدی چی بكرێت؟ بۆ چارەسەركردنی  كێشەی  هەڵبژاردنی  كوردستان كێشەی دیكەی زۆری هەیە وایكردووە هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان ببێتە خراپترین هەڵبژاردن لە جیهان, تەواو پێچەوانەی یاسای هەڵبژاردنەكەی,  كۆمەڵێك هەنگاو هەیە پێویستە بنرێت بۆ چارەسەركردنیان, وەك ئاماری نوێی دەنگدەران  و پاككردنەوەی لیستی دەنگدەران لەناوی مردووان, دروستكردنی لیستی دەنگدەرانی پێكهاتەكان بۆ كۆتاكان, دیاریكردنی لانی زۆری خەرجیەكانی هەڵبژاردن  و دیاریكردنی سەرچاوەی پارەكان و ئاستی بەخششەكان ناوخۆو راگەیاندنی ناوەكانیان, قەدەغەی بەخششی بێگانە, قەدەغەی تەمویلی  ولاتانی دەوروبەر, سزادانی توندی لیستەكان بۆ ئەنجامدانی جموجۆڵ لە رۆژی دەنگدان لە ناو شوێنەكانی دەنگدان و دەرەوەی, سزادانی قورسی پارتەكان لە بەرامبەر دەنگ كڕین بە بێبەشكردنیان لە كورسی ئەو ناوچانە, چاودێری وردی پرۆسەی دەنگدان و ژماردن و راگەیاندنی.......هتد, دەشێت دەیان خاڵ دیاریبكرێن بۆ رێگا گرتن لە ساختەكاری و دەنگ كڕین و لاوازكردنی رۆڵی ولاتانی بیانی لە كاریگەرییان لەسەر ئاراستەی دەنگدنەكان و لاواز كردنی رۆڵی پارە لە هەڵبژاردنەكاندا . لە كۆتاییدا دەڵێم پارتی و یەكێتی دژی هەمواری یاسای هەڵبژاردن نین, هەموواركردنەوە تەڵەیەكە ناویانەتەوە تا كەموكوڕییەكان دیكەی پێ بشارنەوە, ئەوان لە كۆتادا ئارەزوویانە كوردستان بكەنە 100 بازنەی هەڵبژاردن. ئەم زانیاریانە ببینن: https://en.wikipedia.org/wiki/2021_Dutch_general_election https://en.wikipedia.org/wiki/2019_Indian_general_election http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10406  

راپۆرت: درەو لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10)  نوێنەرایەتی بەدەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوەیە، یەكێتی (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و دوو نوێنەرایەتیشی بەتاڵە، بزوتنەوەی گۆڕان كە بەڵێنی (2) نوێنەرایەتی پێدرابوو، هێشتا هیچ نوێنەرایەتییەكی وەرنەگرتووە، كاروبارەكان لە فەرمانگەی پەیوەندیی دەرەوە چۆن بەڕێوەدەچن ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە كە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییە‌و ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە.   بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمی‌و نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییە فەرمی‌و نافەرمییەكانی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا.  لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت".  تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر پرۆژە یاساكەش بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە.  ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوە‌و (8) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا-  ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لە كۆتاییەكانی نزیك دەبێتەوە، هێشتا یەكێتی‌و گۆڕان وەكو دوو پێكهێنەریی سەرەكی كابینەكە بەهۆی پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لە پارتی نیگەران‌و ناڕازین.  لەكابینەی نۆیەمدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە.  پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019‌و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی).  لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد).  نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد.  سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەر‌و (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە.  بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵ‌و شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان- كارگێڕی‌و دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین.    پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە.  یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوون‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوە‌و پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە.   واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكات‌و چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە.  لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە‌و ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیام‌و ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن.  پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوە‌و كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یە‌و تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە.  لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی.   لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە.  پۆستەكانی دەرەوە  •    نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: بەیان سامی عەبدولڕەحمان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە) •    نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم  لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە •    نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان  لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن:  (میسر- سودان- ئەمریكا-  كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا-  ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا).  ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن:  •    پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. •    چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. •    ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. •    رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە:  •    پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. •    هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. •    ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. •    كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە چەند ڕۆژی ڕابورددا بەھۆی ھێنانی ژنھێنانی چوارەمی ئەمیری کۆمەڵەی دادوەریی، عەلی باپیرەوە، مشتومڕێکی گەورە دروستبوو، کە بەداخەوە زۆربەی ئەوەی کە گوترا سنووری ھێرش و پەلاماریی شەخسیی و شێوازی جێنودان و سوکایەتیکردنی تێنەپەڕاند. کەسانێکی زۆر بەگژ ئیسلام و ئیسلامییەکاندا چوونەوە، لەشکرێکی دینیی جنێوفرۆشیش بەگژ عەلمانیەت و عەلمانییەکاندا. ئەوەی غائیب بوو ئەگەری ناسینیی ئەو کێشانەیە کە ئەو ھێنانی ژنی چوارەمە لەلایەن عەلی باپیرەوە ھێمای بۆدەکات.  با لەسەرەتاوە ئەو خاڵە بۆ خوێنەر ئاشکرابێت کە دیاردەی فرەژنیی، لە دیدی مندا، لەسەر مامەڵکردنێکی تەواو نایەکسان و نائینسانیی ژن دروستبووە، لە جەوھەریشدا بەخشینی وزەیەکی سێکسی گەورەترە بە پیاو و مامەڵەکردنی ژنە وەک کەسێکی بێحەز و ئارەزو و چێژی سێکسیی. ھەموو ئەمانەش بەشێکە لە دونیابینییەکی بیمار کە کۆمەڵگای پیاوسالاریی دروستدەکات و ھەیمەنەی پیاو لەناویدا، دەپارێزێت. لە دونیای ئەمڕۆشدا، فرەژنی شوێنی لەناو ئەو مافە سەرەتاییانەدا نابێتەوە کە مرۆڤەکان، بە ژن و پیاوەوە، لە سەدەی بیستەمدا و دوای خەباتێکی زۆر بۆ یەکسانیی و دادپەروەریی، بەدەستیھێناوە.   فرەژنی لە یەککاتدا دیاردەیەکی دینیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگییە، لە سەردەمە کۆنەکاندا لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکانی جیھاندا ئامادەبووە، ھەم لە دینی جولەکە و ھەم لە ئیسلام و ھەم لە چەندان دینی دیکەی نایەکتاپەرستدا، ڕێگەپێدراوە. بەڵام  لە دونیای ئەمڕۆدا، ئەم دیاردەیە  تەنھا لە کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا و لای ئەو موسڵمانانەی کە سەرمایەدار و پارەدارن، بە شێوەیەکی بەرفراوان ئامادەیە. لای ئەمانە فرەژنی دراوەتە پاڵ ویستێکی خودایی و جێبەجێکردنیشی وەک جێبەجێکردنی ئەمرێکی خودایی مامەڵەدەکەن. ئەمانە خواستە سێکسییە شەخسییەکانی خۆیان بە خواستی گشتی خوداوە بۆ ھەموو مرۆڤەکان، گرێئەدەن.  ھەموو ئەمانە لەکاتێکدا لەناو مێژو و کەلەپوری ئیسلام خۆیدا، چەندان کەسایەتی دینیی گەورە و چەندان خوێندنەوەی جیاواز لە ئارادان، کە تەواو ناکۆکن بەو خوێندنەوانەی کە فرەژنی وەک خواستێکی خودایی مامەڵەدەکەن. ھەر لە سەدەی نۆزدەھەمدا ئیمامێکی وەک محەمەد عەبدە، کە بە گەورەترین کەسایەتی دینیی سەدەی نۆزدەھەم و موفتی وڵاتی میسر ناسراوە، بە ئاشکرا رەفزی فرەژنی دەکات و بەگژیدادەچێتەوە. رەفاعە تەھتاوی، دیسانەوە ئیمامێکی دینی گەورەی ھەمان سەدە، نەک تەنھا دژی فرەژنی بوو، بەڵکو گرێبەستێکی لەگەڵ ژنەکەیدا ئیمزاکرد کە تا ئەو لە ژیاندابێت ئەم بەھیچ جۆرێک ژنیتر، نەھێنێت. لەناو شیعەکاندا، تەنانەت کەسێکی وەک عەلی خامەنەئی بە ئاشکرا دژایەتی خۆی بۆ فرەژنی دەربڕیوە و پێی لەسەر ئەوەداگرتوە کە پیاو نابێت تەنانەت وەک نوکتەش باسی ژنی دووھەم لەگەڵ ھاوەسەرەکەیدا بکات و دڵی بشکێنێت.(بڕوانە https://www.bbc.com/arabic/tv-and-radio-44010717). ئەوە با واز لە ڕا و بۆچوونی ئەو ژنە خوێدنەوارە موسڵمانانە بھێنین کە باوەڕیان وایە قورئان تەنھا لەڕێگای خوێندنەوەیەکی پیاوانەی ناڕاستەوە شەرعیەت بە فرەژنی ئەدات، دەنا فرەژنی شەرعی نییە و لەگەڵ گوتاری دادپەروەرانەی خودادا ناگونجێت، لەوانەش بۆ نموونە خوێندنەوەکانی ریفات حەسن، ئەمینە وەدود، ھبە رەوف و ئەوانیتر.  بەڵام ئایا بەڕاستیی فرەژنی چ جۆرە دیاردەیەکی ناو دونیای ئەمڕۆکەی ئێمەیە؟ کێن ئەو پیاوانەی فرەژنی دەکەنە بەشێک لە یاسا و عورفێکی دینیی و بەبەرچاوی ھەمووانەوە ئەنجامیئەدەن؟ با لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە کێشەی ژمارەیەکی ناو کۆمەڵگای ئێمە لەمڕۆدا کێشەی فرەژنیی نییە، بەڵکو کێشەی بێژنیی و کێشەی نەبوونی توانای پێکھێنانی خێزان و شوکردن و ژنھێنانە. ژمارەی ئەو پیاوانەی کە دەتوانن زیاد لە ژنێک بھێنن، ژمارەیەکی کەمن و سەر بەو نوخبە ئەرستۆکراتیی و سەرمایەدارە دەوڵەمەندەن کە لە دونیای پڕ لە دزیی و جەردەیی دوای ڕاپەڕیندا دروستبوون. ئەمانە فرەژنی وەک جۆرێک لە بەرخۆریی تەماشادەکەن، وەکچۆن زیاد لە ئۆتۆمبێلێک و زیاد لە ماڵێک و زیاد لە چەند ملیۆنێک دۆلاریان ھەیە، ئاواش زیاد لە ژنێکیان ھەیە. ڕۆحیەتی مەسرەفگەرای مادیی ئەمانە بۆ ناو مەسرەفکرنی سێکسیی و لەوێشەوە مەسرەفکردنی ژنان گواستراوەتەوە. ئەمانە دەتوانن لەناو ئەو دۆخە قەیراناوییەی لە ھەرێمدا دروستبووە، شێوازی بەرخۆریان لە بەرخۆریی شتومەکەوە بۆ بەرخۆریی ژنان، بگوازنەوە. لەمەشدا ھەم نوخبە دینییە دەوڵەمەندەکە و ھەم نوخبە نادینییەکە وەکو یەک بەشدارن، نوخبە دینییەکە بەناوی دین و خوداوە ئەم بەرخۆرییە ئینسانییە ئەنجامئەدەن و نوخبە نادینییەکە بەناوی ئازادیی شەخسیی و ئازادیی ھەڵبژاردنەوە.  وەک ووتم کێشەی ژمارە یەکی بەشێکی گەورەی گەنجانی وڵاتەکە، بە نێر و مێوە، ئەوەیە کە ناتوانن بۆ یەکجاریش خێزان دروستبکەن و ژیانێکی سێکسیی گونجاو و ڕێکخراویان ھەبێت. ئەمەش، بە بۆچونی من، وادەکات کێشەی سەرەکیی ھەرێم کێشەی فرەژنی نەبێت، بەڵکو کێشەی نەبوونی توانابێت بۆ دروستکردنی خێزان و بۆ بەیەکگەیشتنی نێر و مێ لە چوارچێوەی خێزاندا.  بە پێی داتاكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاماری پارێزگای سلێمانی که‌ لە ساڵی ٢٠١٩، ئەنجامدراوە، ڕێژەی ئەو كچانەی لە تەمەنی 30 تا 49 ساڵیدا هاوسەرگیرییان نەكردووە لە پارێزگای هەولێر 42%، لە سلێمانی 43% و لە دهۆك کەمەکێک زیاترە لە 43%. بەمەش دەردەکەوێت ئەو کچانەی لە ھەرێمی کوردستاندا تەمەنیان هەڵکشاوە و هاوسەرگیرییان نەکردووە ڕیژەکەی دەکاتە ٤٢.٦%. بەپێی ڕوپێوێکی تری وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان یەک ملیۆن و ٢٤١ ھەزار و ٤١٧ کەس، کە تەمەنیان گونجاوە بۆ کارکردن، بێکارن.  کە دەکاتە زیاد لە ٢٢ لە سەدی کۆی ژمارەی دانیشتونای ھەرێمی کوردستان. ساڵانەش ١٤٠٠٠ دەرچوی زانکۆ دەچنە ڕیزی بێکارنەوە. بەشی ھەرەزۆری ئەم ژمارە گەورەیە توانای ژنھێنان و شوکردن و دروستکردنی خێزانیان نییە. ئەم ژمارە تۆقێنەرانە نیشانمان ئەدەن کێشەی ژمارەیەکی ھەرێم فرەژنیی نییە، بەڵکو بێتواناییە لە شوکردن و ژنھێناندا.  خاڵێکی گرنگ کە بڕێکی زۆر لە ئەندامانی ھێزە ئیسلامییەکان نایبینن و ناچێتە ناو ھۆشیاریی کۆمەڵایەتییانەوە، ئەو ڕاستییەیە کە چاوەڕوانییەکانی بڕێکی گەورە لە کچان و ژنانی ناو دونیای ئەمڕۆ، گۆڕانی گەورەیان بەسەردا ھاتوە. بەشێکی گەورەی ژنانی وڵاتی ئێمە ھەم خوێندەوارن و ھەم چاوەڕوانی ئەوەن وەک بوونەوەرێکی خاوەن ڕا و کەرامەت، وەک کەسێکی خاوەن کەسایەتیی و سەربەخۆ و یەکسان بە پیاو، مامەڵەبکرێن. نەک ئەوەی دوو دوو و سێ سێ و چوار چوار ببن بە ژنی ئەم پیاو یان ئەو پیاو بەتەنھا. زۆرینەی ژنانی کۆمەڵگا موسڵمانەکان، فرەژنی، وەک غەدرلێکردن و ڕێزنەگەرتن لە ژن تەماشادەکەن، بەبێ ئەوەی باوەڕیان بە ئیسلام وەک دین لەقبووبێت. واتە ئەوان ھەم خۆیان بە موسڵمان و ھەم خۆشیان بەخاوەنی کەسایەتیی و ماف دەزانن و فرەژنیان قبووڵنییە.  لە ڕاستیدا بڕێکی زۆر لە ئیسلامییەکان توانایەکی گەورەی نەبینین و ئینکارکردنی واقیعیان ھەیە. ئەم ئینکارکردنەش تەنھا سەر بەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆ نییە، بەڵکو بەشێکە لە مێژووی زیاد لە گروپێکی دینیی ئەم ناوچەیە. بەناوبانگترین نموونەیەکی مێژوویی کە ئەم جۆرە ئینکارکردن و داننەنان بە واقیعدا نیشانئەدات، بۆ کۆتاییەکانی سەدەی ھەژدەھەم دەگەڕێتەوە. کاتێک ناپلیۆن بۆناپارت لە ساڵی ١٧٩٨دا میسر داگیردەکات، پیاوانی دین و شێخەکانی ئەزھەر لە قاھیرە کۆدەکاتەوە و قسەیان بۆدەکات. ناپلیۆن پێیاندەڵێت عەرەب و موسڵمانەکان لەسەردەمی خەلیفەکانی ڕاشیدیندا لەبواری زانست و ھونەردا باڵادەست و پێشکەوتووبوون، بەڵام ئەمڕۆ لەناو جەھل و نەزانینێکی قووڵدا دەژین. ھیچ شتێکیان لە زانستی نەوەکانی پێشخۆیانەوە بۆ نەماوەتەوە. شێخەکانی ئەزھەر لە وەڵامی ناپلیۆندا دەڵێن: نا ئێمە قورئانمان بۆ ماوەتەوە و ھەموو زانستەکانیش لەناو قورئاندا ئامادەیە. ناپلیۆن لێیان دەپرسێت باشە قورئان فێرتان دەکات چۆن تۆپ و چەکی مۆێرن دروستبکەن. ئەزھەرییەکان بە بەیەک دەنگ و بە هەماسەتەوە دەڵێن: بەڵێ. فەتحی بن سەلامە، دەرونشیکاریی بەناوبانگی عەرەب، لە شیکردنەوەی ئەم ڕووداوەدا دەڵێت ئەزھەرییەکان لەو دانیشتنەدا توانایەکی گەورەی ئینکارکردنی واقیع نیشانئەدەن. واقیعێک وایکردوە ناپلیۆن میسر داگیربکات و ئەزھەرییەکان لەو کۆبوونەوەیەدا کۆبکاتەوە. ڕەفزکرنی سەیرکردنی واقیع بەو شێوەیەی کە ھەیە بیمارییەکی دەرونییە و لە دونیای ئێمەدا بەشێوەیەکی بەربڵاو، ئامادەیە. بەرگریکردن لە فرەژنی لە دونیای ئەمڕۆدا ھەم بەشێکە لەم بیمارییە دەرونییە و ھەم لە ونکردنی ھەموو ھەستێک بەو واقیعەی لە ئێستادا، دروستبووە.