بڵند دلێر شاوەیس یەکێک لەو بابەتانەی کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان ھاوڵاتی و دەسەڵات و ئایندەی ھەر قەوارەیەکی سیاسی ھەیە باج و رسوماتە. زیادکردنی باج و رسومات لەلایەن حکومەتەوە بەبێ ڕەچاوکردنی یاسا بەرکارەکان و زیادبوونی داھاتی تاک و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی بە ھاوڵاتیان نەرێنی کار دەکاتە سەر پەیوەندی نێوان دەسەڵات و ھاوڵاتی و نەمانی متمانە بە حکومەت و لاوازی ھەستی نیشتمان پەروەری و ئینتیما ، تا ئاستی ڕوخانی حکومەتەکان. ھەر لەو بارەیەشەوە زانا و فەیلەسوفی مەزن (ابن خلدون) دەڵێت ئەگەر باج و رسومات زیادبوو دەوڵەت ڕوو لە ھەرەس ھێنان دەکات و بەرەو کۆتایی دەچێت ، (اذا كثرت الجباية اشرفت الدولة على النهاية). یاسادانەری عێراقی بنەمای یاسایی بوونی باج و رسوماتی پەیڕەو کردووە (مبدأ قانونية الضرائب)، لە دەستوردا باج و رسومات لە پسپۆڕیەتی دەسەڵاتی یاسادانانە ، ھەروەک لە (مادە ٢٨، اولا) لە دەستوری عێراقی ھەمیشەیی ساڵی ٢٠٠٥ز ھاتووە : باج و رسومات نا سەپێنرێت و ھەموار ناکرێت و وەرناگیرێت و لێخۆشبوونی بۆ ناکرێت ، بەیاسا نەبێت (لاتفرض الضرائب والرسوم ولاتعدل ولاتجبى ، ولايعفى منها ، الا بقانون)، ئەمەش بۆ پاراستنی ھاوڵاتی و خەزێنەی گشتی پێەکەوە. بەداخەوە لە ھەرێمی کوردستان حکومەت باری سەرشانی ھاوڵاتی گران کردووە، جێی نیگەرانییە سەرەڕای گەندەڵی و قۆرخکاری کە لەسەرجەم کەرتەکاندا تەشەنەی سەندووە، لە ژێر ناوی چاکسازی و ڕێکخستنەوەی سیستەمی باج و داھات حکومەتی ھەرێم زیادکردنی باج و رسوماتی وەک ستراتیژ وەرگرتووە بە پێچەوانەی یاسا و پێشێلکردنی ڕوونی دەستوری ھەمیشەیی عێراق بەشێوەیەک : ١- داھاتی باج لە ساڵی (٢٠١٢ بۆ ٢٠٢١) بە ڕێژەی (٦٢١%) زیادی کردووە. ٢- بە (٤١٧) ڕێگا  باج و رسومات و کرێ و سزا لە ھاوڵاتی وەردەگیرێت.   ٣- زیادکردنی بەگۆترەی باج ، بەدەر لە یاسا و پێچەوانەی دەستور بەتایبەت باجی خانوبەرە و دەرامەت (ضريبة العقار والدخل). ٤- زیادکردنی رسوماتی خزمەتگوزارییە حکومییەکان، بەتایبەت خزمەتگوزاری بەناو دیجیتاڵی (الکترونی) کە پێشێلکردنی زەقی دەستورە. ٥- زیادکردنی پارەی کارەبا و گرفتەکانی بەناو پێوەری زیرەک و پێوەری ئاو. ئەمانە و چەندین ڕێگای نا دەستوری و نا یاسایی و نادادپەروەرانە بونەتە پرسێکی جەماوەری و ڕای گشتی لە ھەرێمی کوردستان وروژاندووە. دابڕان لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی و جەماوەر بە ڕوونی بەدی دەکرێت ، بۆشایی نێوان ھاوڵاتی و حکومەت ڕۆژ بە ڕۆژ فراوانتر دەبێت، ئینتیما بۆ قەوارەی ھەرێم لاواز بووە، تا ئەو ڕادەیەی ھاوڵاتی پێی وایە گەڕانەوە بۆ بەغدا چارەسەری گرفتەکانی دەکات . بەشێکی بەرپرسیاریەتییەکە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ھەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەری و ھەندێکجاریش بەھەند وەرنەگرتنی بڕیارەکانی دادگا . بەردەوامبوون لە خراپ بەڕێوەبردن و حوکمڕانی نادروست بە دڵنیاییەوە لە داھاتودا دەرھاویشتەی نەخوازراوی لێدەکەوێتەوە کە ئێستا سەرەتاکانی دەرکەوتون، جوڵەی بازاڕی وەستاندووە کار و بازرگانی سست کردووە، بازرگان و سەرمایەداران لەترسی باج و رسوماتی نایاسایی و گۆترە خۆیان بە دوور دەگرن لە بەگەڕخستنی سەرمایە و ھەوڵی بردنە دەرەوەی سەرمایەکانیان دەدەن بۆ دەرەوەی ھەرێم و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی و وڵاتانی بیانی، ئەمە جگە لەوەی نرخی شت ومەک گران بووە و موچە نییە و کەمترین خزمەتگوزاری گشتی بەدی ناکرێت و نرخی سوتەمەنی گرانە و ھاوڵاتیان لە دۆخێکدان حکومەت بە بارگرانی دەزانن، تا ئەو ڕادەیەی بەداخەوە گەڕانەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی ھاوشێوەی کەرکوک و ناوچەکانی مادەی ١٤٠ بە ئاوات دەخوازن .  

پ.ی.د. شۆخان مەحمود حسێن *      یەكێك لە پێداویستی و مەرجە سەرەكییەكانی ئابوورییەكی تەندروست و پشتبەخۆبەست بۆ كۆمەڵگە، بریتییە لە بوونی( خاكی بەپیت، ئاووهەوای گونجاو، پێگەی جوگرافیای ستراتیجی، هێزی مرۆیی، سیستمی حكومڕانی تەندرووست)، بەسەرنجدانێكی گشتی ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە زۆربەی ئەو پێكهێنەرانە لە كوردستاندا بوونیان هەیە، بەجۆرێك بەپێی زۆربەی سەرچاوەكان كوردستان لە دوو ناوچەی كویستان و گەرمیان پێكدێت ، ناوچە گەرمە سێرەکان کە چەندین گردو دەشتایی تا بڵێی بەرین وفراوانە بۆ هەموو جۆرە بەرووبوومێکی کشتوکاڵی و ئاودێری لەبارە و باشترین جۆری دانەوێڵەو میوەو سەوزەی تیابەرهەم دەهێنرێت، لەهەمانكاتدا هەڵكەوتەو شوێنی جوگرافیای ناوچەكە لەبارە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ و پەلەوەر، هاوكات ناوچەیەكی گرنگە بۆ چالاكی بازرگانی، چونكە كوردستان خاوەنی جوگرافیایەكی ستراتیجییە، هەرئەمەش وایكردووە كە لە ڕابردوو ئێستاشدا ببێتە جێگەی چاوتێبڕینی وڵاتە زلهێزەكان و بۆ بەرژەوەندی بازرگانی خۆیان بەشێوەی راستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ دەستیان بەسەردا گرتووە، لەگەڵا هەموو ئەمانەشدا كوردستان بەهۆی بوونی كوێستان و دیمەنە جوانە سروشیەكانی دەكرێت بە جوانترین ناوچەی گەشتیاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سودی لێوەربگیرێت ، هاوكات خاوەنی دانیشتوان و هێزی مرۆییە كە لە ئێستادا نزیكەی شەش ملیۆن كەس دەبێت، كە دەكرێت خاكی بەپیت و ئاوهەوای گونجاوو شوێنی ستراتیجی كوردستان بۆ خزمەتی بەرهەمهێنان و پرۆسەی بازرگانی بەكار بهێنێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی كەدەبێتە داینەمۆی بەگەڕخستن و پێكەوە بەستنی هەردوو هێزە سروشتی و مرۆییەكە، بریتییە لە جۆرو كوالێتی سیستمی حكومڕانی، كە كاریگەری و شوێنەواری بەهێز لەسەر سروشتی كۆمەڵگە درووست دەكات، گومانی تیانییە كە كوردستان چ لە سەردەمی حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق و چ لەسەردەمی حكومڕانی كوردیدا خاوەنی سیستمێكی حكومڕانی تەندروست و سیستماتیك نەبووە، بەجۆرێك زیاتر لە نیو سەدە حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق تەنها بایەخیان بە فرۆشتنی نەوت و سەرچاوە سروشتییەكان بەستووەو بایەخێكی ئەوتۆیان بە گەشەسەندنی توانای تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراقی بەگشتی و كورد بەتایبەتی نەداوە، بەڵكو بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریان لەسەر بە بەرخۆركردنی كۆمەڵگە كردووە، كە بێگومان ئەمەش مەبەست و مەغزایەكی سیاسی و ئەمنی لەپشتەوە بووە، كە هەمیشە تاكەكانی كۆمەڵگە چاو لەدەستی حكومەت و سیستم بن، بەهەمان شێوە دەسەڵاتدارانی حكومەتی هەرێمیش نەیانتوانیوە پەرە بە تواناكانی تاكی كۆمەڵگەی كوردی بدەن و زەمینە بۆ بونیادنانی پیشەسازی و ئابووری سەربەخۆ بڕەخسێنن، بەجۆرێك كە توانا مرۆییەكانی كۆمەڵگەی كوردی و ئاوو هەواو پێگە جوگرافی وخاكە بەپیتەكەی كوردستان پێكەوە گرێبدەن و تاكێكی پشتبەخۆبەستوو بەرهەم بێنن، بەڵام بەپێچەوانەوە تەنها پشتیان بە فرۆشتنی نەوت و داهاتی باج و گومرگ بەستووەو لەجیاتی ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و پاڵپشتیكردنی جوتیاران پەرەپێدانی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری، ژمارەیەكی زۆر لە شوان و جوتیارانیان كردۆتە موچەخۆر، کە بەهۆیەوە سێکتەری کشتوکاڵ و ئاودێرییان شکستپێهێنا، هاوكات لەجیاتی رەخساندنی دەرفەتی گونجاو بۆ بازرگانی نشتیمانی، بەرپرسە حزبییەكان لەڕێگەی كۆمپانیا وەهمییەكانیانەوە قۆرخی بازرگانی ناوچەكەیان كردووەو دەرفەتی کاریان بۆ خەڵکی ئاسایی بەرتەسک کردۆتەوە، هەموو ئەمانەش بووەتەهۆی بەرجەستەبوونی ئابووری رەیعی و دەركەوتنی سیمای "بەرخۆر"  لە تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردیدا، ئەم تێڕوانینەشمان لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە زۆرێك لە تیۆرەكان ئاماژە بەوە دەكەن، هەر كۆمەڵگایەك 30-40%ی داهاتەكەی پشت بە فرۆشتنی نەوت وسەرچاوە سروشتییەكان ببەستێت، بە كۆمەڵگایەكی نیمچە "بەرخۆر" دادەنرێت، بەڵام ئەگەر 40% زیاتربوو، ئەوا بەكۆمەڵگایەكی بەرخۆر دادەنرێت، سەبارەت بە هەرێمی كوردستان بەو پێیەی كە لەدوای ساڵی 2004 وە (%85 ) داهاتەكەی پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت و ئەوی دیكەشی لە گومرگ و باج و رسوماتەوە بەدەستی دەهێنێت،  خاوەنی ئابوریەكی فشەل و لاوازو ناجێگیرەو لە دیدگای ئابوری ناساندا بە بەرخۆر "ئابوری ڕەیعی" ئەژمار دەكرێت، چونكە داهاتەكەی لەڕێگەی بەرهەمهێنان وداهێنان و پیشەسازی و بەرهەمی ئاودێری و كشتوكاڵ و ناوخۆوە بەدەست نایەت، هەر لەبەر ئەمە بازاڕی ناوخۆو نەوت و سەرمایەی دەسەڵات لە كوردستان بەناچاری وابەستەی ئەو بازاڕ ودەسەڵاتە جیهانییە كە نرخی نەوت دیاری دەكات ئەمەش وایكردوە بونیادی ئابووری هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی لاوازدا بێت توانای خۆڕاگری لەبەردەم كێشەو ململانێ ناوخۆیی و دەرەكیەكاندا لاواز بێت و بچوكترین پێشهات و پەرەسەندنی سیاسی و ئابووری لەناوچەكەدا كاریگەری توند لەسەر ئابووری هەرێم دروست دەكات و ناسەقامگیری ئابووری باڵ بەسەر هەرێمی كوردستاندا دەكێشێت و ئاسایشی ئابووری لەناوچەكەدا بەردەوام لە مەترسیدا دەبێت، تەنانەت موچەخۆران هیچ دڵنیاییەكان لەبارەی بڕو كات و ئایندەی موچەكانیانەوە نییە. بەتایبەتی پێشهات و پەرەسەندنە سیاسی و ئابوورییەكانی ئەم دواییەش لە نێویشیاندا پرسی بەزۆر رادەستكردنی مەلەفی نەوت و شكستهێنانی تەواوەتی ئابووری سەربەخۆ، هێندەی تر بارودۆخی ئابووری ناوچەكەی بەرەو هەڵدێر بردووەو هیچ دڵنیاییەك سەبارەت بە موچەو سەرچاوەی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی مسۆگەر نییە.      جێگەی ئاماژەپێکردنە کە لە ئێستادا هەموان بەو راستییە گەیشتوون کە نەوت سەرچاوەی ئابوورییەکی هەمیشەیی و مسۆگەر نییە و نابێتە هۆکاری بنیاتنانی ئابورییەکی بە هێز، بەتایبەتیش دوای ئەوەی کە لە ئێستادا فرۆشتن و ئیدارەدانیشی لە دەستی دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم نەماوە، هەر بۆیە کاتی ئەوە هاتووەو ، دەسەڵاتدارانی ئێستای کوردستان بە جیدی سیاسەتی ژیاندنەوەو گەشیپێدانی کەرتەکانی کشتو کاڵ  و ئاژەڵداری و سەرچاوەکانی ئاوو گەشت و گوزار کە هەموویان تەواکەری یەکدین بکاتە پلانێکی ستراتیژی، تا لە ڕێگەیەوە سیمای بەرخۆری لە كۆمەڵگەی كوردی داببڕن و تاكێكی زیندووی بەرهەمهێن پێشكەش بە كۆمەڵگە بكەن. *مامۆستای زانکۆ\ پسپۆری کۆمەڵناسی گشتی

  د. شۆڕش حاجی ئەم نوسینە باسی وردەکاری ناوەرۆک‌و پاشخانی مێژویی‌و لێکەوتەکانی رێکەوتنامەی لۆزان نیە، بەڵکو پێشنیارێکەو لە یادی سەد ساڵەی واژۆکردنی رێککەوتنامەی لۆزاندا دەیخەمە رو، بەو هیوایەی خزمەتێک بە دۆزی گەلەکەمان بکات. گومان لەوەدا نیە کە زلهێزە براوەکانی جەنگی جیهانی یەکەم لە رێکەوتنامەی لۆزاندا دژی خواستەکانی گەلی کورد وەستانەوەو لەو بەڵێنانەیان پەشیمان بونەوە کە پێشترو لە پەیمانی سیڤر بە کوردیان دابو بۆ ئەوەی لە نەخشەی نوێی ئەو کاتەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سنوری کوردستان جیابکرێتەوەو کورد حوکمڕانی خۆی بکات. بەڵام نە رێکەوتنامەی لۆزان‌و نە ئەو رێکەوتنامانەی کە پێش ئەوو دوای ئەویش کراون‌و پەیوەندییان بە کوردو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبوە هۆکاری ئەوە نەبون کە گەلی کورد لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ نەیتوانیوە دەوڵەتێکی سەربەخۆو کیانێکی سیاسی پتەو دامەزرێنێ. بەڵکو هۆکاری سەرەکی شکستی گەلەکەمان لە بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەکانی‌و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا گەلی کورد خۆیەتی. لەناو کوردیش ئۆباڵی ئەو شکستە بە پلەی یەکەم لە ئەستۆی نوخبەی سیاسی‌یە. لێرەدا مەبەست لە نوخبەی سیاسی ئەوانەن کە لە رابردو رابەرایەتی‌ راپەڕین‌و جوڵانەوەکانی کوردیان کردوە، تا دەگاتە سەرکردەی هێزە سیاسییەکانی ئەمڕۆی کوردستان. ئەگەر بەراوردی مێژوی خۆمان‌و مێژوی زۆربەی گەلانی دنیا بکەین‌و هەڵسەنگاندنێکی راستگۆیانەی  هەوڵ‌و تێکۆشانی گەلی کورد بۆ گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەکانی بکەین بۆمان دەردەکەوێ کە نوخبەی سیاسی کورد لە ئاست چاوەڕوانی خەڵکی کوردستان‌و ئەو قوربانییە نەبون کە گەلەکەمان لە کاروانی خەباتی رزگاریدا پێشکەشی کردوە. نوخبەی سیاسی کورد لە کۆنەوە تا ئێستا شکستیان هێناوە لە هەڵبژاردنی کات‌و شێوازی گونجاوی خەبات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانمان؛ شکستیان هێناوە لە دیاریکردنی دۆست‌و دوژمنانی کورد؛ شکستیان هێناوە لە ناسینی گەلی کوردو سودوەرگرتن لە هێزو تواناو خەسڵەتە بەهێزەکانی؛ شکستیان هێناوە لە قۆستنەوەی ئەو دەرفەتە مێژوییانەی بۆ گەلەکەمان هاتونە پێش؛ شکستیان هێناوە لە ئاراستەکردنی گەلەکەمان‌ بەشێوازێکی تەندروست‌و گۆڕینی کلتوری گەلی کورد(بە مانا کۆمەڵناسییەکەی) لەوەی کە هەیە بۆ کلتورێکی جیاوازی هاوشێوەی گەلانی پێشکەوتوی دنیا. بۆیە ئێستا کاتی ئەوە هاتوە هەڵوەستەیەکی جیدی بکەین‌و چیدی بێگانەو دوژمنەکانمان نەکەین بە بیانوو پاساو بۆ شکستەکانمان. بەڵکو بەخۆمان‌و رابردوماندا بچینەوەو هەمان رێچکەی شکستخواردوی پێشو نەگرینە بەرو رێگە نەدەین رۆڵەکانمان ببنە دەروێشی بازرگانەکانی کوردایەتی‌و دروشمە بێ ناوەرۆکەکان‌و لەوە زیاتر قوربانی بێبەرامبەر نەدەین‌. بەڵکو رێگایەکی تەندروست بدۆزینەوە بۆ ئەوەی بە قوربانی کەمترو لە ماوەیەکی کورتردا ئامانجە نەتەوەییەکانمان بهێنینە دی. بۆ ئەم مەبەستەش پێشنیاری پەیڕەوکردنی ئەم چەند هەنگاوە دەکەم، بەو هیوایەی ببێ بە نەخشەرێگایەک بۆ گۆڕینی ئەم واقیعە تاڵەی کە تێیدا دەژین. یەکەم/ پسپۆڕو شارەزا دڵسۆزەکانی کورد لە بواری مێژوو زانستی کۆمەڵناسی‌و سیاسی لەگەڵ ناوەندە کوردییەکانی توێژینەوە، دیراسەیەکی زانستییانەی کۆمەڵگای کوردی بکەن‌و خاڵە لاوازو بەهێزەکانی دەستنیشان بکەن‌. دووەم/ هەمان ئەو گروپە هەڵسەنگاندنێکی بابەتی ئەزمونی خەباتی کورد بکەن‌ لە کۆنەوە تا ئەمڕۆو پەندو وانەکانی ئەو مێژووە بخەنە بەردەستی گەلەکەمان. سێیەم/ هەمومان بگەڕێین سیمبوڵێک بۆ خۆمان بدۆزینەوە کە هەمومان بتوانین لەژێر چەترو سایەی ئەو سیمبوڵەدا پێناسەی خۆمان‌و ئامانجەکانمان‌و شێوازی گەیشتن بەو ئامانجانە بکەین. دەکرێ ئەو سیمبوڵە چەمکێک یان جوڵانەوەیەک بێ، سەرکردەیەک یان کەسایەتییەک بێ، روداوێکی مێژویی یان کارەساتێک بێ کە بەسەر گەلەکەماندا هاتوە. هەر کاتێک ئەو هەنگاوانەمان پیادە کردو بەرچاومان رون بوو رێگایەکی تەندروستمان گرتە بەر، دەتوانین شتە خراپەکانی گەلەکەمان بگۆڕین‌و کلتورێکی نوێ بەرجەستە بکەین‌؛ دەتوانین خەسڵەتی خۆخۆری‌و ناتەبایی بگۆڕین بە یەکگرتویی‌، هەستی خۆبەکەمزانی لە بەرامبەر بێگانە بگۆڕین بە سەربەرزی‌و شانازیکردن بە کوردبونمان، بێباکی‌و گوێنەدان بگۆڕین بە هەستکردن بە بەرپرسیاریێتی، ترس‌و دڵەراوکێ بگۆڕین بە ئازایەتی‌و بڕوابەخۆبو‌ن‌، دودڵی‌و نائومێدی بگۆڕین بە هیوای سەرفرازی‌و شکست‌و کارەساتەکانیشمان بگۆڕین بە سەرکەوتن‌.  

  چیا عەباس بەهادارترین هۆنەری سیاسەت ئەوەیە تەنها گوێبیستی ئەوانە نەبیت قسەدەکەن بەڵکو گوێبیستی ئەوانەش بیت کە بێدەنگن دەستەواژەی نارِازی زۆر بەرفراوانە، مەبەست ئەوانەیە کە بە هۆکاری سیاسی و فکریەوە لە دەسەڵات نارازین و کار بۆ گۆرینی دەکون. گەلێک نوسراوە و وتراوە لەسەر لایەنە نارازیەکان، خودی ئەو لایەنانەش دەریایەک کارنامە و پلان و نیازی خۆیان هەیە. ساڵانێکە ئەم پرۆسەیە بەردەوامە، مەخابن تا ئەم چرکەیەش ئاکامێکی کۆنکرێتی ئاشکرا بەدی ناکرێت. بە ناسینی سروشتی هێزە دەسەڵاتدارەکان، تایبەت پارتی و یەکێتی، مرۆڤ تێدەگات ئەوان لە بەرامبەر ئەم دۆخە داماو نەوەستاون و ئەو بێدەنگی و بێباکیە روکەشەی پێرِەویان دەکەن هەزار و یەک مەرام و کردار لە پشتیانەوە شاردراوەن. ناو بە ناو ختوکەی ئەو نارِازیانە دەدەن کە بەدڵیانن، لێرە و لەوێ روخسار و دەنگی نارِازیە پەککەوتە و خۆپەرست و لادەرەکان نمایش دەکەن، نەوەستاون لە چاندنی گەرای هێڵە سیخوریەکانیان لە نێوانیاندا، بێگومان کاراکتەری لاواز و خۆپەرست و دو رو لة ناو ئەو گروپانەدا راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بە لێدوان، هەڵوێست و کردارەکانیان خزمەتی گەورە بە دەسەڵات دەبەخشن، نمونەکان زۆرن، وەک وتراوە " ئەمما کردار شەرتە" نەک زمانی زبر و ریزبەندکردنی ژمارە پوچەڵەکان و سنگ دەرپەراندن و هات و هاوار و چرینەوەی قەوانە سواوەکان و رشتنی فرمێسکی تیمساح ئاسا. ئەمجۆرە دەنگۆ و رەفتارانە مەترسی گەورەن لە سەر هزری رەسەنی نارازیبون، ئەوان وەک شوانێکی پاک و بەسەلیقە خۆیان نمایش دەکەن، بەڵام لە واقیعدا دەمێکە " دانیان لە گۆشت جیر کردوە". ئەوەی مایەی سەرنج راکێشانە نارازیە ئیسلامیەکان کە کەسانی زۆر دڵسۆز و لێهاتویان تێدایە، کەسانێک لە ناویانیشدا ناسراون بەوەی لە سایەی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانیەکانەوە بۆ مەرامی مەزهەبی و ئاینی کاردەکەن، بۆیە ئەو پۆشاکی نارازیەی بەبەری خۆیاندا کردوە تەم و مژاوی بەرچاو دەکەوێت، چونکە پاکی و رەسەنی هەر کەس و پرسێک زادەی هیچ ئیرس و خەتمێکی دیاریکراو نیە بەڵکو کردار ئەوە دیاری دەکات. بەشێکی تری نارازیەکان لە پاشماوەکانی لێکترازان و ناکۆکی و ململانێ و تاقمە جیاوازەکانی نێو هێزە علمانیەکانن، تایبەت یەکێتی و گۆران، دو هێز هەڵقوڵاوی یەک سەرچاوەی فکری و سیاسی و گۆشەکراوی یەک ئەزمونی رێکخراوەیی بەسەرچو. دروستە ئەمان بە پێچەوانەی ئیسلامیەکان زادەی هزرێکی نەتەوەیی بەرفراوانی نادیارن: رادیکاڵ، چەپ، سۆشیالیست، سۆشیال دیموکرات، لیبراڵ، خەتی پان و پۆر و ئەنتی پارتی...تاد، هەر بۆیەش لە ئێستادا لە پرسی نارازیبوندا نازانن دەست بەچیەوە بگرن و زۆربەی هەوڵەکانیان لە چێشتی مجەور دەچێت وگۆرەپانی سەرەکیان سوشیاڵ میدیایە بەپێرِەوکردنی: شەلم کوێرم ناپارێزم، ئێستا هەرچی لە چارۆکە دێرینەکەیاندا هەڵگرتوە بە ترش و تاڵ و شیرینیشەوە وەک لە شەوانی بەراتدا بە سەر هەڵتۆقاوەکانی شۆستە سیاسیەکاندا دەیرێژن.    ئەم شێکردنەوەیە بۆ کەمکردنەوەی بەهای هەوڵی گشتی پێکهاتەکان نیە بەڵکو بۆ بەئاگابونە لە واقعێکی دژوار و ئاڵۆز و بۆ چاورونی بۆ مامەڵەکردن لە گەڵیان. بەشیکی بەرچاوی ئەم نارازیانە پێرەوی هاوکێشە کلاسیکیەکان لە کارەکانیاندا دەکەن، وەک: مانۆری سیاسی بۆ جەبس نەبزی ئەم و ئەو، چاوبازی لە گەڵ بەغدا، تاران و ئەنکەرە. گەران تا ئاستی دەست پانکردنەوە بۆ بەدەستهێنانی پارە، راگەیاندنی پەرش و بڵاو و ناوەرۆکی مەتاتی و نەچەسپاو. بەشیکی بەرچاوی ئەم تاقمانە ماوەیەکی درێژە لە ژورە داخراوەکان وەک نەریتی کۆنیان هەر خەریکی هێنان و بردنن و سیمایەکی کراوەی سەردەمانە لێیان بەدی ناکرێت. بەشێکی تری نارازیەکان دەستیان بە بەردەکەی " کەعبەی دیموکراسی" هەرێمەوە گرتوە، ناوبەناو تورەکەی دوعا و نزاکانیانی پێوەدەلکێنن، پاش سەدان جار رەتکردنەوە هێشتا دەروێش ئاسا بەدەوریدا دەخولێنەوە و سەریان بۆی دەلەقێنن.   لە ٢٠٠٧ بوم بە گۆڕان، دواتر وەک چالاکوانێک لە پرۆگۆران بۆ چاکسازی لە ناو خودی ئەو بزوتنەوەیە کارم کردوە، کاتێک لە گەڵ چەند هاورێیەک لەمەش بێ ئومێدیمان دروێنەکرد چالاکانە لە رەوتی ئایندەی نیشتمان ناسراو بە ( رەوا ) کار دەکەین. لەم رەوتەدا سەرەرای سودوەرگرتن لە سەرجەم هزر و ئەزمونەکانی دەیان ساڵەی ناو بزافی کوردایەتی  بەڵام هەوڵمان داوە هەوێنیکی نوێ بکەینە کەرەستەی بنەرەتی بۆ ئایندە، وەک جێگرەوە و ئەڵتەرنەتیڤ بۆ هزر و چەمکە کلاسیکیەکان کە سەرکردە، حزب، بنەماڵە، هێزی چەکدار، وەلا بۆ جەمسەرگەری ئیقلیمی و ...تاد کەرەستە بنەرەتیەکان بون. سەرەرای رێزگرتن و بەرزنرخاندنی پشکی ئەو پرسانە لە بزافی کوردایەتی، بەڵام رێگای ئەوەمان گرتۆتە بەر کە پێویستە هاوڵاتی ببێتە بناغەی بنەرەتی دەسەڵات لە باشوری کوردستان. رەواش بێبەری نەبوە و نیشە لە هەڵە بەڵام رەوا راشکاوانە لە کارنامەکەیدا رایگەیاندوە باوەری توندی هەیە کە هەڵبژاردن و چاکسازی لە حزب و حوکمرانیدا رێگا دروستەکە نین بۆ گۆرێنی دەسەڵات و هاوکاتیش کاری توند و تیژی ماڵوێرانی بەرهەم دەهێنێت... کەواتە چی باشە بکرێت؟ سیستەمی سیاسی و حوکمرانی لە هەرێم لە کەش و هەوای عیراق و ناوچەکە لە نمونە دەگمەنەکانی دنیایە، ئاماژە بەم هەڵسەنگاندنە دەدەم و ناچمە ناو وردەکاریەکانیەوە تا بەرچاو رون بێت هەوڵ و کارەکان بۆ گۆرینی ئەم سیستەمە پێویستیان بە شێواز و خەسڵەتە دەگمەنەکان هەیە. رەوا بەردەوامە لە هەوڵەکانی لە گەڵ زۆربەی تاقم و گروپە نارازیەکان بۆ دیالۆگی بنیاتنەر بۆ هەڵوێست و کاری هاوبەش، کێشەی سەرەکیان ئەوەیە کە زۆربەیان خۆیان بەفریاد رەس دەزانن، گوێبیستی بێدەنگەکان نابن و بەشێکیشیان ناخوازن دەسەڵات و هێزەکانی تر لێیان دڵگران و زویر بن، بەدەگمەن گوێبیستی هزر و فکرێکی قانعکەر دەبیت. سەرەرای ئەمانەش بەئەرێنی هەڵسەنگاندن بۆ هەوڵە جدیەکانیان کراوە بەو هیوایەی بەیەکەوە بتوانین بەسەر" صرات المستقیم" دا بپەرێینەوە. لەو باوەرەداین ئەم پرۆسەیە درێژخایانە و سەبری ئەیوبی پێویستە، کاتێک هاوڵاتی کوردستان خۆی بە کەرەستەی بنەرەتی دەسەڵات بزانێت ئیتر گۆرانکاری رێرەوە دروستەکەی خۆی دەدۆزێتەوە. چاوەروانیین و ئومێدیش لە گەشەکردندایە کە ئەو رۆژە دێتەدی.    

د. دانا حه‌مه‌عه‌زیز سیستەمی سیاسی وڵاتانی خۆرهەڵاتیی، ڕۆڵێکی خراپی هەیە لە ئاڕاستەکردنی پەروەردەو زانست. پێوەرو فلتەرەکانی خەمڵاندنی زیرەکیی لە کۆمەڵگەی خۆرهەڵاتی و بەتایبەتیش خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (جگە لە ئیسرائیل) وەك سیستەمە سیاسییەکەی شەرمهێن و تا ئەندازەی کارەسات، چەواشەکارانەیە. گەورەترین هەڵە لە هەڵسەنگاندنی زیرەکییدا ئەوەیە خاوەن نمرە بەرزەکانی دوا قۆناغی ئامادەیی- زانستی، یەکسەر ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی بکرێن و ڕەچاوی ئارەزووی خوێندکار نەکرێت. هەڵەیەکی گەورەیە زیرەکیی گشتی خوێندکار لە نەشتەرگەریی و لێکۆڵینەوە لەسەر نەخۆشی و دەم و دان دا کورت بکرێتەوە، لەبەرامبەردا بوارەکانی دیکەی خوێندن و لێکۆڵینەوە بە کەمتر بخەمڵێنرێت، لەکاتێکدا خوێندنی پزیشکیی توانای زانستی کەمتر پێویستە لەچاو هەندێك بواری دیکە، لە بنەڕتدا پزیشکیی بەبێ کارەباو تیشك و کۆمپیوتەر، بەبێ تێگەیشتن لە کیمیاو بایۆلۆجی و بنەماو فۆرمولە فیزیایی و ماتماتیکییەکان، هیچ بەهایەکی نیە. دکتۆریی یان بە دکتۆرکردنی منداڵەکان، ئەوەندەی گرێی دەرونیی کۆمەڵگاکانی دنیای سێ یە بەتایبەتی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هێندە پەیوەست نیە بە چنینەوەی سەرمایەی کاری دکتۆریی وەك بزنسێکی باش. ڕەنگە بەشی زۆری ئەم گرێ یە، پەیوەست بێت بە کەلتوری ئەم کۆمەڵگەیانە کە مرۆڤ بە حەزو بە ویستی خۆی ناژی، وەك خۆی چێژ لە ئارەزووەکانی ژیان وەرناگرێت و هەمو شتێك دەکرێت بە قوربانیی بۆ ڕازیکردنی دەوروبەر. گرێی دکتۆریی یان کەلتوری بەزۆر بە دکتۆرکردنی منداڵان تەنها هەر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دنیای سێ باو نیە، بەڵکو بەشێوەیەکی خراپتر ڕەوه‌ندی "عەرەبیی و کوردی و تورکی و ئێرانی و هیندی..." دانیشتووی ئەوروپاو ئەمریکای گرتۆتەوە، ئەمە تەنها منداڵانی لە مەیل و ئارەزووی خۆیان بۆ خوێندن، بێ بەش نەکردوە، بەڵکو زیانێکی گەورەو مەترسیداریشی بە خودی زانستی پزیشکی و خزمەتگوزاری تەندروستی گەیاندوە. ئەوانەی بەبێ ویستی خۆیان و بە حەزی دایك و باوك ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی کراون، سەرکەوتو نین و دکتۆر یان پسپۆڕێکی باشی تەندروستیان لێ دەرناچێت. بۆ نمونە به‌ریتانیا ئەو وڵاتەیە کە ساڵانە زۆرترین دکتۆری بە بنەچە خۆرهەڵاتیی بەرهەم دەهێنێت، هەر بۆیە بەپێی پێوەری وردی زانستیی، زۆرترین دکتۆری کۆڵەوارو نەشارەزا لە کەرتی تەندروستی به‌ریتانیادا هەیە کە ئینگلیز نین، ئەمەش پاشەکشەیەکی گەورەی بە کەرتی تەندروستی به‌ریتانیا کردوەو کەلێنێکی دیاری پیشەیی لە خزمەتگوزاری تەندروستی نیشتیمانی NHSی به‌ریتانیادا دروستکردوە، ئەم کەلێنە لە کەرتی تەندروستی وڵاتانی دنیای سێ دا زۆر ترسناکترە!

عه‌بدولڕه‌زاق شه‌ریف جوانترین و گرنگترین قسەیەک کە لەسەر ریفراندۆمەکەی بارزانی و لیژنە باڵاکەی دەوری بارزانی کرابێت قسەیەکی موکەرەم تاڵەبانیە کە خۆی دەڵێت:" بە کاک مەسعودم وت ئەم ریفراندۆمە مەکەو دوژمنەکانمان خەبەر مەکەرەوە". خەبەریانبۆوە ! ئەوەی لەم پێنج ساڵەدا لە (داگیرکردنەوەو تەسلیمکردنی خاک و خەڵکی ناوچە دابڕاوەکان، ترازانی ناوخۆیی، تۆخکردنەوەی خەتی دێگەڵە، لەشکرکێشی، درۆنەکانی ئاسمانی کوردستان، ریسواکردنی حوکمڕانی، دەرفەتی گەندەڵی زیاتر، تەجسیدکردنی تەوریسی سیاسی، پشتکردنە مێژوی شۆڕش و پێشمەرگە، بەهێزکردنی پێگەی پیاوە ئەمنیەکان و سوککردنی پێگەی نوێنەرایەتیەکانی حکومەت و پەرلەمان، خیانەتی هەندێ لەبەرپرسەکانی حیزب و حکومەت، وێرانکردنی ژێرخانی ئابوری هەرێم و ژێر باری قەرزێکی دەیان ملیار دۆلاری، بڕیارەکانی دادگاکانی فیدراڵی عێراق و پاریس، دواجاریش درێژکردنەوەی نایاسایی و روخاندنی حکومەت و پەرلەمان) ئەنجامی ئەو خەبەربوونەوەیە بوو. خەبەریانبۆوەو هەموومانیان خەواند ! لەخەوتنی ئێمەیا (پارەی نەوت زیاتر دیار نەما، هێندە موڵک و زەوی گشتی دزرا ئیتر هیچ نەما، سێکتەرەکانی تەندروستی و خوێندن چوە دەستی کۆمپانیاکانی حیزبەوە، نرخی پێداویستیە سەرەکیەکان سێ هێندەی شارەکانی دەرەوەی هەرێم زیادکرا، بەرزبوونەوەو زیادکردنی باج و خەراج، بێنرخکردنی ئەدەب و هونەر و فەرهەنگ و زمانی کوردی، بەکارتۆنیکرنی دادگاو دەسەڵاتی دادوەریی و تێکچوونی تەونی کۆمەڵایەتی ) ئەنجامی خەوتنی ئێمە بوو. بۆ هەتا هەتایە ئێمەیان خەواندوە ! کێ دەمی بەتاڵەبانی تەمەن یەک سەدە ئەگات ؟ پێش ئەوەی بمرێت پێی بڵێن:" بچۆ سەری رەش و مەسعود بارزانی خەبەر بکەرەوە ".

سەلام عەبدوڵڵا پرسیارێكه‌ له‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌كرێت، كه‌ هه‌موو خواسته‌كانی گه‌له‌كه‌مانیان له‌ دووتوێی موچه‌دا كۆكردۆته‌وه و وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌و سه‌دان هه‌زار بریندارو شه‌هیده‌ی له‌ شه‌ڕی خه‌بات له‌پێناو ئازادی و سه‌ربه‌خۆییدا دراوه‌ ته‌نیا بۆ موچه‌ و بژێویی ژیانی فه‌رمانبه‌ران بووه‌. ڕژێمه‌ جیاجیاكانی عێراق، به‌ دیكتاتۆریه‌تی به‌عس و دڕنده‌یی ڕژێمه‌كه‌شییه‌وه‌ گرفتی له‌ موچه‌دان به‌ موچه‌خۆرانی هه‌رێم نه‌بووه‌و له‌كاتی خۆیدا موچه‌ی داوه‌. كه‌وابێ ئه‌وه‌ی ڕووی كردۆته‌ شاخ و چه‌كی خه‌باتی كردۆته‌ شانی له‌پێناو موچه‌ی فه‌رمانبه‌راندا نه‌بووه‌، چونكه‌ هه‌موو ئه‌و ڕاستیه‌ش ده‌زانین كه‌ دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌وساو ئێستاش هه‌ر هه‌مووی موچه‌خۆر نه‌بوون و نین.. به‌وپێیه‌ ئه‌وه‌ی خه‌باتی چه‌كداری هه‌ڵبژاردووه‌و خوێنی خۆی خستۆته‌سه‌ر ده‌سته‌كانی له‌پێناو مه‌سه‌له‌یه‌كی گه‌وره‌ترو گرنگتردا بووه‌ كه‌ ئه‌ویش چاره‌نوسی گه‌له‌كه‌یه‌تی به‌گشتی نه‌ك ته‌نیا چینێكی، ئه‌وانه‌ی ڕوویان كرده‌ خه‌باتی شاخ و ده‌یان و بگره‌ سه‌دان شه‌هیدیان دا، كه‌ هه‌ندێك لایه‌ن تا ئه‌مڕۆش شانازی به‌ ژماره‌ی زۆری شه‌هیدانیانه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئایا دروشمی سه‌ره‌كییان وه‌ك ئه‌مڕۆ به‌ شانازییه‌وه‌ بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن بۆ به‌ده‌ستهێنانی موچه‌و پاشه‌كه‌وتی موچه‌ بووه‌؟ به‌ دڵنیاییه‌وه‌ نا، چونكه‌ زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌ی ڕوویان كرده‌ شاخ هه‌میشه‌ ژماره‌یه‌كی كه‌می موچه‌خۆر بوون و زۆرینه‌ی خه‌باتگێڕان له‌ چینی نه‌دارو هه‌ژاری گه‌له‌كه‌مان بوون به‌تایبه‌تی جوتیارو كرێكارو خاوه‌ن پیشه‌ ده‌ستییه‌كان، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چین و توێژی خوێنگه‌رمی قوتابییان كه‌ زۆربه‌یان له‌پێناوی خه‌بات و ئاواتی گه‌له‌كه‌یاندا به‌خۆشحاڵییه‌وه‌ ده‌ستبه‌رداری خوێندن ده‌بوون و چه‌كی شه‌ڕه‌ف و كوردایه‌تییان ده‌كرده‌ شان و قوربانی بۆ گه‌له‌كه‌یان ده‌كرده‌ دروشمی سه‌ره‌كی و ئامانجیان، بۆیه‌ كورتكردنه‌وه‌ی داخوازی گه‌له‌كه‌مان ئه‌مڕۆ له‌ دابینكردنی مانگانه‌و موچه‌ی فه‌رمانبه‌راندا، كه‌ ئه‌وه‌ش هه‌ر له‌ داهاتی نه‌وتی خۆمان دابین ده‌كرێت. هیچ به‌ده‌ستكه‌وت حساب ناكرێ، گه‌ر داخوازییه‌كانی تری گه‌له‌كه‌مان، وه‌ك جێبه‌جێكردنی مادده‌ی 140و دیاریكردنی سنوری هه‌رێم، قه‌ره‌بووی ئه‌نفال و كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه و دانانی بودجه‌ی ڕاست و دروست بۆ هه‌رێم و پێشمه‌رگه ‌و كۆتاییهێنان به‌ بڕیاره‌كانی حزبی به‌عس سه‌باره‌ت به‌ ته‌عریب و داگیركردنی زه‌وی كه‌ركوك و ده‌وروبه‌ری بۆ نموونه‌ كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ هه‌موو رۆژێك زیاتری كردووه‌، له‌كۆتاییدا ده‌ڵێین: به‌ڵێ ئێمه‌ش پشتیوانی ئه‌وه‌ین كه‌ ده‌بێ موچه‌، بێ كه‌موكوڕی، له‌كاتی خۆیدا بدرێ، به‌ڵام ئه‌وه‌ هه‌موو داواكانمان نییه‌ له‌ حكومه‌تی فیدراڵ.

چیا عەباس وەڵامی ئەم پرسیارە لای ئەوانەی خۆیان بە ئۆپزسیۆنی پەرلەمانی لەقەڵەم دەدەن چەندین تەوەر لەخۆدەگرێت، هێزە ئیسلامییەکان وەک لە قورئانی پیرۆزدا هاتوە:" اعتصموا جمیعا بحبل اللە و لاتفرقوا" کەم یاخود زۆر پێڕەو دەکەن، هاوکاتیش بەشیک لێیان کێشەی ئەوتۆیان لەگەڵ دەسەڵات و سیستەمی حوکمڕانی نیە چونکە سەبری ئەیوبیان هەیەو پێشیان وایە خراپیەکانی دەسەڵات نیعمەت و بەرەکەتە بۆ ئەوان تا لە سایەیاندا گەشە بکەن. هەرچەندە سەلـمێنراوە ئەم چاوەڕوانیەیان واقیعی نیە بەڵام بیر لە ئەڵتەرنەتیڤەکانی تر ناکەنەوەو پشتیشیان ئەستورە بە جەمسەرە مەزهەبیەکانی ناوچەکە، بەکورتی پەلەیان نیەو شوێنیان گەرمە. هەرچەندە چەند کەسانێکی زۆر دڵسۆزو بەئاگا کاریان لەگەڵ دەکەن بەڵام لەخودی دەسەڵاتدارەکانیانەوە ناوبەناو گوێبیستی نوزەیەک دەبین. ئەوەی لە پەرڵەمان دەمێنێتەوە نەوەی نوێ و چەند ئەندام پەرلەمانی بەناو سەربەخۆیە. نەوەی نوێ کۆپیەکی ئەزمونی شکستخواردووی بزوتنەوەی گۆڕانە، گۆڕانێک کە سەرکردەو کەسایەتیەکی مەزنی وەک نەوشیروان مستەفا رابەرایەتی دەکرد جامی ژەهرەکەی خواردەوە کاتێک ویستی بە رێگەی پەرلەمانەوە سیستەمی دەسەڵات بگۆڕێت، بۆیە دواتر رایگەیاند ژیانی پەرلەمانی لە کوردستان کەوتۆتەژێر پرسیارەوە، بە واتەیەکی تر کێشە بنەڕەتیەکە لە دەسەڵاتدا نیە بەڵکو لە سیستەمی حوکمڕانیدایەو بەم لێدوانەشی شکستی شێوازی هزری گۆڕانی راگەیاند. ئێستا خێزانێکی چەند کەسی سەرقاڵی بازرگانی نەوەی نوێ ئاڕاستە دەکەن و خەونە نەزۆکەکەیان بۆ گۆڕینی دەسەڵات بەخێرایی سەر پشتی کیسەڵ بەڕێدەکەن. ناشێت باس لەوە نەکرێت چەند کەسێکی موخەزرەمی ئەم حزب و ئەو هێز کە ئیستا لە هیچ شوێنێک شوێنیان نابێتەوە خۆیان بەم نەوە نوێیەوە هەڵواسیوەو تەماعی چەند دەسکەوتێکی تایبەتیان هەیە، چونکە سیستەمی حوکمڕانیەکە دەرفەتی بۆ ئە جۆرە هێزو کەسایەتی و گەمەچیانەی رەخساندوە. ئەوەی دەمێنێتەوە دەیان گروپ و ئاڕاستەو رەوت و تاقمە لە دەرەوەی پەرلەمان کە لەسەر یەک خاڵی هاوبەش کۆکن، ئەویش رەخنەگرتن لە دەسەڵات و وەستانەوە بەرامبەری، ئەم هێزە پەرتەوازەو تاڕادەیەک چەواشەکەرە لە سایەی سیستەمی حوکمڕانیدا کە بەناو پەرلەمانییە زەمینەی بازاری سیاسییان گەرم و خۆشە دەکەن، دەسەڵاتیش بەم گەمەیەیان دڵخۆشەو بەمەترسی نازانێت چونکە دەسەڵات لە باشوری کوردستان بەزەبری مێژوو و چەک و پارەو ستەم کاردەکات نەک بەپێوەرەکانی دیموکراسی و پەرلەمانی. بەشێکی بچوک و سنورداری ناڕازییەکان لە دەسەڵات دیدگایەکی واقعی و لۆژیکیان هەیە بەرامبەر دەسەڵات، ئەویش کارکردن بۆ گۆڕێنی دەسەڵاتی کوردی لەسایەی ئەم سیستەمی حوکمڕانیەدا خەونێکی نەزۆکەو کوتنیەوەی ئاسنی ساردە، ئەوەی چەقی گۆڕانکاری ریشەییە لە باشوری کوردستان گۆڕینی سیستەمی حوکمڕانیە، کە هاوڵاتی کەرەستە بنەڕەتیەکەیەتی، کاتێک ئەوە ئەنجامدرا ئەم دەسەڵاتە وەک گەڵای پایزان هەڵدەوەرێت. دەیان ئەزمونی میللەتەکانی دنیا ئەم راستیە دەسەلمێنن... با بڕۆین ئاوڕێکی ورد لە مێژوویان بدەینەوە ئەوسات تێدەگەین چۆن زۆربەمان دوای سەرابێک کەوتوین. با چی زیاتر میللەتەکەمان چەواشە نەکەین. سیستەمی پەرلەمانی لە عێراق و کوردستان و زۆربەی وڵاتانی ناوچەکەمان ئارایشتەکردنێکی ساختەکاری کرۆک و ناوەڕۆکە بەسەرچوو و خواستە ناڕەواکانی هێزە دەسەڵاتدارەکانە. پلاسیبۆیەکی دیموکراسی زەرەربەخشە، نوسەری ناوداری مەغربی، فاطمة المرنیسي، دەربارەی سیستەمی دیموکراسی لە ناوچەکەمان دەڵێت: انها جرحها المتعفن....! ونستۆن چەرچڵ، سەرکردەی ناوداری ئینگلیزیش دەڵێت: باشترینە لە سیستەمە هەرە خراپەکانی دنیا.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج له‌ بێده‌نگیه‌كی گه‌وره‌داین، ژاوه‌ژاوی سیاسی و شاته‌ شاتی پارله‌مانیش ناچنه‌ خانه‌ی قسه‌كردنی كاریگه‌ره‌وه‌، قسه‌كردنێك مرۆڤ ناچاری هه‌ڵوه‌سته‌ بكات، ئێستا له‌و بێده‌نگیه‌ گه‌وره‌یه‌دا كه‌س به‌ كه‌س نیه‌، هه‌ردوو لایه‌نی به‌ حسێب خاوه‌ن چه‌ك و پاره‌و ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵات رۆژ نییه‌ په‌ڵپ و بیانوو به‌ یه‌كتر نه‌گرن، ئه‌وه‌ی پایته‌ختی به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌ كار له‌ سه‌ر خنكاندنی ئه‌وانی تر ده‌كات، بۆ ئه‌مه‌ش هه‌موو رێگایه‌ك ده‌گرێته‌به‌رو گرتویه‌تی، ئه‌وانی تریش به‌شی سه‌ره‌كیان سه‌رقاڵی ژاوه‌ژاوه‌كه‌ن، هه‌ندێكجار مرۆڤ هه‌ست ده‌كات بێسه‌ریه‌كی گه‌وره‌ لێره‌ هه‌یه‌، ئه‌م بێسه‌ریه‌ بواری ده‌ستوه‌ردان، شێواندن، بێسه‌ره‌و به‌ره‌یی ره‌خساندووه‌و كه‌س نیه‌ له‌ شوێنێكا به‌ ده‌نگێكی به‌رز ژاوه‌ژاوه‌كه‌ بێده‌نگ بكات و قسه‌یه‌ك بۆ بیستن بكات، قسه‌یه‌ك بوونی هه‌بێت، ئه‌م وێرانیه‌ پێویستی به‌ قسه‌یه‌كی تره‌، قسه‌یه‌كی جیاواز، ئێستا ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی تێداین كه‌شتییه‌كه‌ له‌شێوه‌ی تایتانیك، كه‌شتیه‌ك كه‌ ناخودای نیه‌و نه‌ك به‌سته‌ڵه‌ك و شاخی سه‌هۆڵی له‌ پێشێتی بگره‌ بڵێسه‌ی توڕه‌و پڕته‌وژمی ئاگر له‌ به‌رده‌میدایه‌، هاكا گه‌یشته‌ كه‌شتیه‌كه‌و ته‌ڕو وشكی پێكه‌وه‌ كرده‌ سوتماك. پێویستمان به‌ قسه‌كه‌رێكه‌ ، قسه‌كه‌رێك بتوانێ‌ گوێیه‌ ئاخنراوه‌كانی ده‌سه‌ڵات بكاته‌وه‌و پێیان بڵێت ده‌بێت له‌ شوێنێكا بوه‌ستن، قسه‌كه‌رێك هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان له‌ چنگی هه‌فتاو هه‌شتاو له‌ ده‌ستی حزب رزگار بكات، ئه‌و هێزه‌ی تاسه‌ر ئێسك حزبێنراوه‌و له‌بری ئینتیما بۆ نیشتمان و گه‌ل ئینتیمای بۆ حزب و سه‌رانی حزب هه‌یه‌، ئێستا له‌ هه‌ركات زیاتر پێویستمان به‌ قسه‌كه‌رێكه‌ تا ده‌عباكانی حوكمڕانی نوستوو به‌ ئاگا بێنێت و دیلان ئاسا بدا به‌ گوێیاندا " نه‌ك شوشه‌ شكا وا ره‌ز ده‌سوتێ‌" نیشتمان له‌ كه‌ناری كه‌وتنایه‌، ملهوڕه‌كانی حوكمڕانی حزبی نه‌بایان دیوه‌ نه‌باران، سی ساڵه‌ شكست له‌ دوای شكست توشی گه‌ل ده‌كه‌ن و به‌ ڕێژه‌ی كه‌متر له‌ 20%ی ده‌نگده‌ره‌وه‌ حوكمڕانی 100%ی وڵات ده‌كه‌ن و هێشتا پێیان كه‌مه‌، گه‌لیان پارچه‌ پارچه‌و داڕزاو كردووه‌ ، دژی هه‌موو ده‌نگێكی جیاوازن ، خۆیان ده‌ڵێن ئێمه‌ كورسیه‌كی پارله‌مانمان هه‌بێت و سه‌دمان هه‌بێت هه‌ر حاكمین، شانازی به‌ خیانه‌ت و هێنانی ده‌بابه‌و پاسدارو میت و جه‌ندرمه‌و پۆستاڵی به‌عسه‌وه‌ ده‌كه‌ن، شكۆ شكاندنی پایته‌خت به‌ سه‌روه‌ری ده‌زانن، بۆ شكاندنی یه‌كتر ده‌ستی حه‌شدو ئاخوندو سوڵتان و كارداش ماچ ده‌كه‌ن، به‌ سی ساڵ سه‌ت ساڵ كوردی باشوریان برده‌ دواوه‌. ده‌بێت كه‌سێك هه‌بێت قسه‌ بكات، قسه‌ به‌ ده‌نگی به‌رز ئه‌مه‌ باوه‌ڕێكی لاواز نیه‌ ئه‌گه‌ر ئێستا قسه‌كه‌رێك هه‌ڵوه‌سته‌ به‌مانه‌ نه‌كات، سبه‌ی كار له‌ كار ترازاوه‌، ناكرێت بانگه‌شه‌ی سه‌ربه‌خۆی بكه‌ین و سه‌رمان له‌ ئامێزی تاران و ئه‌نكه‌ره‌و ئه‌سته‌نبوڵدا بێت، ناكرێت نه‌وتی خۆمان، نه‌وتی نیشتمانی خۆمان راده‌ستی سوڵتان بكه‌ین و ئه‌و بكه‌ینه‌ وه‌لی ئه‌مری خۆمان و پێمان وابێت خۆری ئێمه‌ له‌ كۆشكی ئه‌وه‌وه‌ هه‌ڵدێت، له‌كاتێكا ئه‌وه‌تا ئه‌و ته‌نانه‌ت له‌ پایته‌ختی عێراقیش شه‌ڕی به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ده‌كات و ئێمه‌ی هه‌ر بیر نیه‌، نه‌ك بیری نیه‌ ته‌نانه‌ت هه‌ركات بیه‌وێت سه‌رمان پانده‌كاته‌وه‌، وه‌ك چۆن له‌ سه‌رده‌می ریفراندۆما وای كرد، ئێمه‌ش نه‌وته‌كه‌ی بۆ هه‌ڕاج ده‌كه‌ین، كه‌ ئیدی بڕوام وایه‌ بۆڕی نه‌وته‌كه‌ش زۆر ئه‌سته‌مه‌ جارێكی تر هاژه‌ی نه‌وتی لێوه‌ بێت، ئێستا قسه‌كه‌رێك ده‌بێت بێته‌ سه‌ر سه‌كۆی شانۆكه‌و به‌ده‌نگی به‌رز بڵێت ئیتر به‌سه‌، به‌ڵام ئه‌و قسه‌كه‌ره‌ ده‌بێت هه‌موو ئه‌وانی تری له‌ دواوه‌ بن، هه‌موو له‌گه‌ڵیدا بن و ده‌سبه‌رداری خه‌ونی سوڵتانی و پله‌و پۆست بن، تا ئه‌و شوێنه‌ی ئیتر گه‌ل ده‌توانێ‌ ئازاده‌ بڕیاری خۆی بدات. له‌ به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی گه‌وره‌داین، رۆژ به‌ رۆژ زیاتر بچوك و بچوكتر ده‌بینه‌وه‌، ئێستا وه‌ك خێڵێكی سه‌رگه‌ردان و بێسه‌ر دێین و ده‌چین، له‌ به‌غدا به‌ به‌رچاوی شیعه‌و سونه‌وه‌ ده‌ستده‌خه‌ینه‌ بیاقاقای یه‌كتر، به‌ گریانی یه‌كتر شاگه‌شكه‌ ده‌بین، برینی ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه‌و قوربانیه‌كانیشمان به‌حزبی ده‌كه‌ین و كه‌سێك نیه‌ ئه‌م هه‌موو ناشرینیه‌ رابگرێت، ئیدی كاتی ئه‌وه‌یه‌ كه‌سێك له‌ پێشه‌وه‌ بوه‌ستێت و ده‌نگبه‌رزبكاته‌وه‌، كاتی ئه‌وه‌یه‌ به‌ دۆسته‌كانمان بڵێین ئه‌رێ‌ به‌س نیه‌ ئه‌و هه‌موو لاواندنه‌وه‌ی ئه‌م ملهوڕیه‌ كه‌ ته‌نانه‌ت گوێ‌ له‌ ئێوه‌ش ناگرێت، له‌ كه‌ناری دۆزه‌خداین ده‌ستێكی به‌هێزمان پێویسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی نه‌هێڵێت بكه‌وینه‌ خواره‌وه‌، ئێستا كاتی ئه‌وه‌یه‌ هه‌موومان بیر له‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ كێ‌ قسه‌كه‌ری ئه‌م قۆناغه‌ بێت، ته‌نها مه‌رجیش ئه‌وه‌ بێت كه‌ له‌ ته‌نیشتیه‌وه‌ تین و تاوی پێببه‌خشین و نیشتمان و گه‌ل و خۆیشمان له‌م كه‌وتنه‌ مسۆگه‌ره‌ رزگار بكه‌ین، ئیتر ئه‌وان نه‌گوێ‌ ده‌گرن، نه‌ده‌توانن گۆڕانكاری بكه‌ن.

سه‌ردار عه‌زیز ئەگەر بە وردی لە پرسیارەکە بنواڕین دەبینین ڕوانگەیەکی تایبەت بە خوێندنەوەی کات و مێژوو لەخۆیدەگرێت، ئەویش ڕوانگەی بازنەییە. بەومانەی مێژووی کۆمەڵگا مرۆییەکان بەردەوام لە خولێکی ناکۆتای ئاشتی و شەڕدایە. شەڕ دەبێتە هۆی ئاشتی و هەروەها ئاشتی دەبێتە هۆی شەڕ. ئەم دیدە بازنەییە بۆ مێژوو هەمیشە بوونی هەبووە، بەڵام لەماوەی ڕابوردوودا لەلایەن بیرمەندو زانستخوازی ئەمریکی پیتەر تۆرچنەوە بەشێوەیەکی دەوڵەمەندانە پەرەی پێدراوە. [ئەوەی شایانی ئاماژەیە دیدی زاڵ لە دونیای ئێمەدا بۆ کات و مێژوو، دیدی مارکسییە، کە بڕوای وەهایە داهاتوو باشترە لە ڕابوردوو. بۆ نمونە لە چەمکەکانی وەک بۆ پێشەوە، یان پێشکەوتن یان پێشەوا، دەرخەری ئەوەن ڕۆشتن بەرەوپێشەوە ڕۆشتنە بەرە باشی یان باشتر لە ڕابوردوو]. یەکێک لەو بیرمەندانەی کە پیتەر کاری زۆری لەسەر دەکات، ئیبن خەلدونە. ئیبن خەلدون کە نوسەری کتێبی موقەدیمەیە، باس لە پەیوەندی نێوان بەدەویی و شاریی دەکات. چۆن بەدەویی دەبێتە شاری و پاشان شاری بەهۆی خۆشگوزەرانییەوە دادەڕزێت لە هەموو ئاستێکداو بەدەوی دێت بە سەریدا زاڵ دەبێت. ئێمە دەزانین کە لە کرۆکی ئەم هەڵکشان و داکشانەدا چەمکی عەسەبیەت هەیە، کە یانی جۆرێک لە پێکەوەبوون. لەناو بەدویدا کەسەکان پێکەوەن، لە شار خۆشگوزەرانی عەسەبیەت یان هەر جۆرێکی تر لە پێکەوەبون هەڵدەوەشێنێتەوە. پیتەر تورچن وەک کەسێک کە لە زانستی زیندەوەرزانی و ماتماتیکەوە هاتەوە دەیەوێت ئەم هەڵکشان و داکشانە لەسەر بنەمای داتا لێک بداتەوە. لە ڕوانگەی پیتەرەوە دەمەوێت قسەیەک لەسەر پەیوەندی کۆمەڵگاو حکومەت بکەم لە ئێستای باشوردا. باشوری ئێستا لە قەیراندایە. قەیرانەکان وەها باس دەکرێت کە یەکگرتن نیە، گەندەڵی هەیە، موچە خراپە، خزمەتگوزاریی نیە، یان خەتای کوردایەتییە، یان کورد خۆی هەر بۆ ئەوە دروست نەکراوە حوکمی خۆی بکات. هەندێک لەم تێڕوانینانە سنوردارن، هەندێکیان بێ بنەمان، هەندێکەشیان ڕەگەزپەرستن. بەڵام ئایا ئەم تێگەیشتنانە کرۆکی پرسەکەمان بۆ راڤە دەکات؟ ئەگەر لە ڕوانگەی پیتەرەوە ناڕەزایی و توندوتیژی ببینین لە کۆمەڵگادا، ئەوا بە گشتی سروشتێکی خولی یان بازنەیی هەیە. بەو پێیە، دەکرێت بڵێن کە بۆ ماوەی نزیکەی دە ساڵێک دۆخێک لە هەرێمی کوردستان هاتە ئاراوە، کە تیایدا خەڵکێکی زۆر بوون بە فەرمانبەر. فەرمانبەربوون کۆمەڵێک خەسڵەتی هەبوو، وەک ئاسانی، کەمکاریی، بەردەوامی، دڵنیایی، بوونی کات. کە هەموویان لە ئەنجامدا بوونە مایەی هاتنە ئارای کەلتورێکی بەرخۆریی، نمایشکاریی و پۆزاویی لە ئاست و شێوازی جیاوازدا. ئەمە لە ئاستی گشتیدا. لە ئاستی نوخبەی باڵادا، تۆڕێکی بەرفراوان لە دەوڵەمەندی نوێ دروستبوون کە بەگشتی لە دەرئەنجامی دۆخی سیاسی و ئابوریی بوو، نەک هیچ خەسڵەتێکی تایبەت. بە دیدی ئیبن خەلدون و پیتەر ئەم دۆخە بنەماکانی قەیران لەخۆیدەگرێت. هەرچەندە من ئاماژەم بە ئەوەدا کە باس لە نیتچە بکەم، بەڵام ڕەنگە لە تەوەرەکەمان کەمێک دوورمان بخاتەوە. من نامەوێت بە دیدێکی دادوەرییانەش قسەبکەم وەک ئیبن خەلدون دەدوێت بەوەی پۆلێنکاری ئەوەبکەم ئایا چی باشە و چی خراپە. پیتەر یارمەتیدەرمانە بەوەی بە پشتبەستن بە داتا، دەتوانین قسە لەسەر داهاتوو بکەین. لێرەدا چەمکی نوخبە بە مانا فراوانەکەی گرنگە. بەم پێیە کاتێک لە سەردەمێکدا هەرکەسێک بچێتە زانکۆ، پاش تەواوکردنی دەستوبرد لە کەرتی گشتیدا دادەمەزرێت، نەریتێک دروستدەکات، کە هەموان دەبێت ئەو مافەیان هەبێت. بەڵام لە پڕ ئەم مافە یان مافە وێناکراوە، نامێنێت. لێرەدا نوخبەی خوێندەوار فراوان بووە، بەڵام لە ئەنجامی زۆربوونی دەرفەتەکانی کەمبونەتەوە، بۆیە ئاساییە کە دژە نوخبە دروست ببێت. دیارە لە کوردستان دۆخێک هەیە کە سودمەندیش ناڕازییە بەوەی سودەکانی وەک جاران بەردەوام نیە. لە ئاستی نوخبەی باڵادا، کاتێک مناڵی ئەم توێژی نوخبەی باڵایە، گەورەدەبن، ئەوانیتر هەوڵدەدەن لە میانەی پرۆسەی سیاسیدا بگەنە دونیای نوخبەی باڵا، بەڵام لە وڵاتدا هێندە دەرفەت نیە، کە هەموان بە ئاسانی بتوانن وەک ئەوانەی پێشوو دەستیان پێبگات، بۆیە دژە نوخبە دروست دەبێت. بەم پێیە ململانێ لەنێوان ئەوانەی کە دەستیان بە داهاتەکان گەیشتوەو ئەوانەش کە خۆیان بە موستەحەق دەزانن کە دەستیان پێبگات دەستپێدەکات. ئێمە لە هەموو ئاستێکدا شێوازەکانی ئەم ململانێیە دەبینین. یەکەم خەسڵەتی ململانێ ئەوەیە کە هیچ بنەمایەکی کۆکەرەوە نەماوە، ئێستا موچە تۆکمەترین گرێبەستی کۆمەڵایەتییە لە کوردستان. لەبەر بەرفراوانی ئەم توێژە هەموو ئەوانیتری داپۆشیوە. بەڵام شەڕە کوشندەکە لەنێوان نوخبەی باڵادایە. ئێمە لە Robert Michelsەوە فێردەبین کە لە هەناو هەموو جۆرە رێکخستنێکدا، هەرچەندە دژ بە نوخبە بێت، هەمیشە جۆرێک لە ئۆلیگارشی بەرهەم دێت. ئەو ئەمە ناو دەنێت یاسای پۆڵاینی ئۆلیگارشی. لە کوردستان ئێمە دەزانین کە هەموو هێزە سیاسییەکان خێزانین. بەو مانایە ئەندامی حیزبەکان نەک خەڵکی کارای سیاسی نین، بەڵکو تەنها ژمارەن، هەتا خاوەنەکانیان دەستکەوتی زیاتریان پێ بە دەستبهێنێت. خەڵکەکان دەبنە ژمارەی لایک، دەبنە ژمارەی دەنگ، دەبنە ژمارەی چەکدار. هەموو ئەمانە کۆمەڵێک ڕێگریی دروستدەکەن. رێگریی لەوەی کەسێکی دەرچووی زانکۆ دامەزرێت، کەسی ئەندامی حیزبێک ببێت بە ئەندام پەرلەمان یان سەرۆکی حیزب، ڕێگریی لەوەی دەرفەت هەبێت هەتا دەستت بگاتە سەرچاوەکانی داهات. ئەم دیاردەیە گەرچی جیهانییە، بەڵام لە هەر شوێنێک مایکرۆ-چیرۆکی خۆی هەیە. بەم پێیە ئێمە بە دوو ئاڕاستەی پێچەوانەدا دەڕۆین. لەکاتێکدا خەڵکی زیاتر دێنە شارەکان، خەڵکی زیاتر دەچنە زانکۆ، خەڵکی زیاتر دەبنە خاوەن بڕوانامەی باڵا، خەڵکی زیاتر بە ئاگادەبنەوە لە بڕو سەرچاوەی داهاتەکان، بەڵام لە هەمانکاتدا هەتا بێت دەرفەتەکان کەمتر دەبن، دەستگەیشتن بۆ پلەو پایەکان سەختر دەبن، بڕوانامەکان زۆرو بۆر دەبن. بە کورتی سەردەمی فەرحانی خۆمان خۆش. پیتەر ئەمە ناو دەنێت دژە نوخبە. دژە نوخبە ئەوانەن کە دەبێت ببن بە نوخبە، چونکە هەموو شتێکیان کردوە کە نوخبە کردویەتی، بەڵام کات و دۆخەکە جیاوازە. کاتێک دژە نوخبە فشار دەکات، نوخبە لە ئەنجامی فشاردا حکومەت یان دەوڵەت بەمەبەستی خۆی بەکاردەبات و هەموو یاساو ڕێساکان پێشێلدەکات لەپێناوی ئەوەدا بتوانێت بەردەوام بێت. دۆخی کوردستان لە چەندین ئاستدا خراپە، بە کورتی ئاماژەیان پێدەدەم. یەکەم، هەتا بێت سەرچاوەو بڕی داهاتەکان کەمتر دەبێتەوە. ئەمەش وەها دەکات نوخبەو دەستوپێوەندەکەی کەمتر دەستکراوە بن وهەروەها هەوڵی ئەوە بدەن زیاتر کۆمەڵگا بگوشن بۆ بەدەستهێنانی داهات. دووەم، نوخبەی باڵا، لە ڕێگای بایولۆجییەوە، ژمارەیان زۆر دەبێت. پیتەر لەم ڕوانگەیەوە قسەی لەسەر سعودییە کردوە کە چۆن نوخبەی حاکمە بەردەوام زۆر دەبن و هەتا بێت زیاترو زیاتر داهاتی وڵاتیان پێویستە بۆ شێوازی ژیانیان. بەڵام داهات کەمدەکات، بۆ هۆکاری فشاری بەغداو گۆڕانی دۆخەکە. سێیەم، زۆرینەی هێزە سیاسییەکان و خەڵک بڕوایان وەهایە کە ئەم دۆخە هیچ کێشەی نیە، تەنها ئەوە نەبێت هەندێک زۆر دەبەن و هەندێک کەم و هەندێک هیچ. بەو مانایە ڕەهەندە ئاڵۆزەکانی قەیرانەکان نابینن، بەڵکو وەهای دەبینن پرسەکە تەنها لە چۆنێتی دابەشکردندایە. ئەمە لای نوخبەی ئۆپۆزسیونیش وەهایە، بگرە خراپترە. چوارهەم، ئەم دۆخە لە دونیادا گفتوگۆی زۆری بەرهەمهێناوە. بەڵام دۆخەکە بەوجۆرە نیە لە دونیای ئێمەدا. نە لە ئاستی دەزگاو نە لە ئاستی تاک (ڕۆشنبیر) قسە لەسەر وەرچەرخانە گەورەکان نیە. کەواتە دیاردە گەورەکان ڕودەدەن بەبێ تێگەیشتن. بە شاربوون بە خێرایی ڕودەدات، دانیشتوانی شار کە خەونی کاری جیاوازی هەیە، لەبەردەم کۆڵانێکی داخراودان، نوخبە بە هەموو جۆرەکانی زیاتر سەرقاڵە بە خۆیەوە، خوێندن خراپکەری دۆخەکەیه‌ نەک باشکەریی، چونکە خوێندن کەسەکان بۆ سیستەمێک ئامادە دەکات کە کۆتایی هاتووە.

هۆشیار عه‌بدوڵا- ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی له‌ خولی پێشووی په‌رله‌مانی عێراقدا موازنە و نغرۆبونی زیاتری عێراق لە ئابوری بەرخۆر دا. (ئەو دوو مۆدێلە کارەساتبارە بۆ خەڵکی عێراق هەردوکیان کوڕی شەرعی ئابوری رەیعی یان ئابوری بەرخۆرن.) * موازنەی ساڵی ٢٠٢٣ی عێراق یەکێکە لە گەورەترین موازەنەکانی مێژووی عێراق، بە بڕی (١٥٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی) کە دەکاتە (١٩٨.٩ ترلێۆن دیناری عێراقی). * ئەم موازەنەیە عێراق هێندەی دیکە لەناو بەرخۆری و رەیعی نەوتدا نغرۆ دەکات و لەئێستادا عێراق یەکێکە لە دیارترین دەوڵەتە بەرخۆر (رەیعیەکان) کە تەنها پشت بە یەک سەرچاوە کە نەوتە دەبەستێت. * دەوڵەتی بەرخۆر (الدولة الريعية)، (rentier state) گوزارشتێکە لە زانستی ئابوریدا ئاماژەیە بەو دەوڵەتەی کە بە شیوەیەکی فراوان پشت دەبەستێت بە داهاتی نەوت یان سەرچاوەیەکی تری سروشتی، وەک سەرچاوەی هەرە سەرەکی بۆ ئیدارەدانی وڵات. ئەو دەوڵەتانە بە دەوڵەتی نەوتیش ناسراون و ئابورییەکەیان سەرچاوەکەی نەوت یان غازە، سعودییەو قەتەرو کوەیت و عێراق لە نمونە دیارەکانی دەوڵەتی بەرخۆرن. عێراق بەهۆی نەوتەوە یان بە فۆڕمی ئابوری بەرخۆر (Rental economy) دوو مۆدێلی حوکمڕانی تاقیکردۆتەوە، کە یەکەمیان، سیستمی دەوڵەتە دیکتاتۆرەکەی بەعس و دووەمیان، سیستمی دەوڵەتە گەندەڵە شکستخواردووەکەی عێراقی دوای بەعسە، ئەو دوو مۆدێلە کارەساتبارە بۆ خەڵکی عێراق هەردووکیان کوڕی شەرعی ئابوری رەیعی یان ئابوری بەرخۆرن. دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دەستگەیشتنیان بە نەوت و فرۆشتنی نەوت بە تانکەرو بۆڕی بە خێرایی نغرۆی هەموو نەخۆشییەکانی بەرخۆری بوون هەر لە گەندەڵییەوە تا دامەزراندنی دەسەڵاتێکی پۆلیسی سەرکوتکار. بەبێ خۆڕزگارکردن لە ئابوری بەرخۆر نەخۆشییەکانی حوکمڕانی لە عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە بەردەوام دەبن، چارەسەری خێراش فرەکردن و زیادکردنی سەرچاوەکانی داهاتە جگە لە نەوت لەشێوەی کشتوکاڵ و گەشتوگوزار و پيشەسازی و هتد .. * بەهای نەوت لە موازەنەی ٢٠٢٣دا بە ٧٠ دۆلار جێگیر کراوە، چاوەڕوان دەکرێت عێراق ٣.٥ ملێۆن بەرمیل نەوت رۆژانە بفرۆشێ، بەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلەشەوە کە لەسەر هەرێم کراوەتە ماڵ. * بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی بە ١٣٠٠ هەزارو سێ سەد دینار بۆ هەر دۆلارێک دانراوە، تا ٢٠٢٥ ئەم بەهایە جێگیرەو دەشکرێ هەموار بکرێ. * یەکێک لە مەترسییە بونیادییەکانی ئەم موازەنەیە ئەوەیە کە پارەیەکی زۆری بۆ هێزە ئەمنی و چەکدارەکان بە هەموو فەصیڵ و جۆرەکانییەوە لە دیفاع و داخلیەوە تا هەیئەی حەشدی شەعبی تەرخانکردوە، عێراق بەرەو دەوڵەتێکی پۆلیسی مەترسیدار هەنگاو دەنێ، ئابوری بەرخۆر ئاسەوارەکانی بە پۆلیسیکردنی حوکمڕانی و دوورکەوتنەوەیان لە حوکمێکی مەدەنی دیموکراسی، لە بەغداو هەولێر بەتەواوی دەرخستوەو رۆژ دوای رۆژیش مەترسیدارتر دەبێت. * ئەم موازەنەیە هێندەی تر عێراقی لە کێشەی هەڵاوسانی موازنەی بەکاربردن و گەورەکردنی کەرتی گشتی لە دامەزراندن و پشتبەستن تەنها بە کەرتی گشتی نغرۆکرد کە یەکیکە لە مەترسییە جدییەکان و لە هەموو دەرەوەی ستانداردە جیهانییەکانە. * ئەو موازەنەیە مامەڵەی راستەوخۆی لەگەڵ پارێزگایەکی هەرێمی کوردستانی لە حاڵەتی بوونی ناڕەزایی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی پەساند، ئەگەر یەکێتی ساڵی ٢٠١٦ پشتیوانی ئێمەی بکردایە لەو پێشنیارە، ئێستای کوردستان لە زۆر رووەوە باشتر دەبوو، رەنگە نە ریفراندۆم ڕویداباو نە ئابوری بەناو سەربەخۆش ئاوا ببوایە بە شکست و دەستخەڕۆیی، بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆ ئەو پاساوە لە یەکێتی دەستێنی کە چیتر شکستی ئیداری سنورەکەی بخاته‌ ئەستۆی پارتی و بڵێ ئەو غەدر لەم جوگرافیایە دەکات، بۆ ئەمەش کاتی زۆرمان ناوێ تا راستییەکان ببینین. * جیاکردنەوەی داهاتی نەوتی هەرێم لە ژمارەیەکی بانکی تایبەتدا بە وردەکارییە دارایی و ئیدارییەکانیەوە، کە بە رێکەوتنی هەردوو حکومەت کراوە، قۆناغێکی تری شکستی ئەو مەلەفەیە بە دەست هەرێمەوەو دورو نزیک ڕونکاری بەدی ناهێنێ لە داهاتەکەو ئەو دەرفەتەش لەدەستدرا کە هەرێم ببێتەوە بەشێک لە کۆی موازەنەی عێراق وەک قۆناغی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٣ لە ئایندەدا ڕونتر راستی ئەم بۆچونە دەردەکەوێت، فرۆشتنی نەوت لەلایەن سۆمۆوە دەیتوانی وا لەهەرێم بکا خۆی لە بازنەی ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلە قوتار بکاو بڵی نەوتی عێراق ٣.٥ ملیۆن بەرمیلەو جیاکردنەوەی نەوتی هەرێممان قبوڵ نیە بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم نەیانکرد لەبەر ویستی مانەوەی دەستی گەندەڵ لە داهاتی ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلەو پێشینەیەکی یاسایی خراپیشیان بۆ ئایندە دانا کە راستکردنەوەی ئاسان نیە. * ئەو موازەنەیە بەگشتی لەپەیوەست بە سەنگی هەرێمی کوردستان لەڕووی ئیداری و ئابوری و سیاسییەوە، ئەو ڕاستیەی سەلماند کە ریفراندۆم چ گورزێکی کاریگەری لە هەرێم داو تادێ کاریگەرییەکانی زیاتر دەردەکەوێ، و ئابوری بەناو سەربەخۆش چۆن هەرێمی خستۆتە ناو دوو کەوانەی بەرتەسکەوە. * هەرێم بۆ ئەوەی وەک بەشێک لە عێراق رۆڵ و کاریگەری، ئابوری و ئیدارەکەی ئاسایی و یاسایی ببێتەوە دەبێ دووربخرێتەوە لەو بازرگانییە پڕ دروشمبازییەی ساڵانە سەروەختی یاسای موازەنە گەرمتردەبێ و دەیەوێ هەرێم بکاتە دورگەیەکی داخراو لەپێناو گەندەڵی و دەستپیسیدا. حوکمڕانی بە دروشمبازی ناکرێ و یاسای موازەنەش پێویستی بە عەقڵە نەک عاتیفە وروژاندن. * ئەوەی لە رۆژانی ڕابردودا، لە چەند پەرلەمانتارێکی کوردم بیست لە دروشمبازی قەومی سواو، فاڵی هەندێ پەیامنێری سەردەمی ریفراندۆمەکەی بیرهێنامەوە، ئەوانە دیسان هاوکێشەی دوژمنکاریان لەنێوان هەرێم و بەغدا دروستکردەوە! * دەمێکە دەڵێم؛ ١٠٠ ساڵە عێراق وەک دوژمن وێنادەکرێ و نەتیجەکەی ئەوەیە کە ئێستا لە هەرێم دەیچنینەوە، ١٠٠ ساڵی ڕابردوو؛ مێژوی شکستی ناسێۆنالیزمی کوردی مەرگدۆستە کە هیچ نەماوە بەسەر خەڵکی کوردستانی نەهێنێ، چی دەبێت ئەگەر ١٠ ساڵیش دوور لە دروشمبازی پووچ، بە گوتارێکی نیشتیمانی ژیاندۆست، عێراق وەک دەرفەت بۆ خزمەتی خەڵک و خاکی هەرێم سودی لێوەبگیرێ. ئەو گوتارە فشە قەومییە لە رابردوو و ئێستاشدا بە کردار ئەوەی سەلماندوە کە ئامانجە هەرە باڵاکەی دروستکردنی کۆمەڵێک دێو و دیوەخان و گیرفانە بۆ چەند خێزانێکی سیاسیی و بەس.

یوسف محه‌مه‌د- سه‌رۆكی پیشووی په‌رله‌مانی كوردستان لە چەند رۆژەدا بابەتی مامەڵەی راستەوخۆی حکومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ ھەر پارێزگایەکی ناڕازیی ناو ھەرێم بوەتە جێی باس و، ھەندێک بە خیانەتی گەورەی ئەزانن و ھەندێکی تر بە ھۆکاری ھەڵوەشانەوەی قەوارەی ھەرێمی ئەزانن! لەڕاستیدا پێشتر حکومەتی فیدڕاڵ ھەر لەڕێی یاساکانی بودجەوە مامەڵەی راستەوخۆی لەگەڵ پارێزگاکانی ھەرێم ئەکرد بۆ سەرفکردنی بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان و قەوارەی ھەرێمیش ھەڵنەوەشایەوە! نەک ھەر ئەوە بەڵکو زۆربەی ھەرەزۆری پڕۆژەکانی پارێزگایەکی وەک سلێمانی لەوکاتەدا کە بەشێوەیەکی دادپەروەرانە لە ھەمو قەزاکانیدا جێبەجێ ئەکرا، بەھۆی ئەو مامەڵە راستەوخۆیەی بەغدا لەگەڵ پارێزگاکانەوە جێبەجێ کراون. دانانی مەرجێک بۆ بە دادپەروەرانە دابەشکردنی داھات بەسەر پارێزگاکانی ھەرێم، نەک نابێتە ھۆی دابەشکردنی ھەرێم، بەڵکو ئەبێتە گەرەنتییەک بۆ یەکپێگرتنەوەی راستەقینەی ھەرێم. ئەوانەی بەناوی پاراستنی قەوارەی ھەرێم دژی ئەو بڕگەیەن ئایا لە خۆیان پرسیوە کە ھەر بە راست قەوارەی ھەرێم ئێستا یەکگرتوە یان زیاد لە ھەر کاتێکی تر دابەشبو و دابەشکراوی سەر خێزانە دەستڕۆشتوەکانی ھەرێمە!؟ جا بۆیە تکایە بەناوی دابەش نەکردنی قەوارەی ھەرێم ھێندەی تر بڕیاڕی سیاسیی ھەرێم مەکەنە بارمتەی تەنھا یەک خێزابی سیاسی و، تکام لە ھەمو ئەو پەرلەمانتارانەیە کە خۆیان لەبەرەی خەڵک ئەزانن کە لەڕێی گەڕاندنەوەی ئەو بڕگەیەوە، دەستەبەری یەکپێگرتنەوەی ھەرێم و دابەشکردنی داھاتەکانی بە دادپەروەرانە بکەن. کاک نەوشیروان چەند جارێک باسی ئەوەی ئەکرد کە کاتی خۆی لە نوسینی دەستوری عێراق، چەند جارێک کاک مەسعود لە پڕۆژە دەستورەکەدا مافی (ھەر پارێزگایەک بۆ بون بە ھەرێم)ی، سنوردار ئەکرد لەو پارێزگایانەی کە لەچوارچێوەی ھەرێم رێکنەخراون، ئەو (واتە کاک نەوشیروان) ھەمو جارێک ئەو بەربەستەی لابردوە، بۆ ئەوەی مافی ھەر پارێزگایەکی ناو ھەرێمی کوردستان بۆ دروستکردنی ھەرێمێکی سەربەخۆ ببێتە کارتی فشارو گەرەنتی بۆ باش ئیدارەدانی ھەرێمی کوردستان. ھەر بۆیەش کاتێک فراکسیۆنی گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠١٦ بۆ یەکەم جار پێشنیاری کرد کە ئەگەر دەسەڵاتی ھەرێم پابەند نەبو بە بڕگەکانی یاسای بودجەی فیدڕاڵی، ئەوا مامەڵەی راستەوخۆ بکرێت لەگەڵ ھەر پارێزگایەک کە پابەندی یاساکە بێت، کاک نەوشیروان لەو کاتەی کە ھەموان دژی ئەو پێشنیارە وەستانەوە، ئەو پشتیوانیی لێکرد. جا ھاوڕێیانی ئازیز، ئەم چەند کاتژمێرە کەمانە ماون ھیممەت بکەن بۆ گەڕاندنەوەی بڕگەی پێدانەوەی پاشەکەوت و مامەڵەی راستەوخۆی پارێزگای ناڕازی بۆ دەستەبەرکردنی یەکگرتویی ھەرێم، وەگەرنا یەکگرتویی بەزۆر ناسەپێنرێ و، بەردەوام بونی بارمتە بونی ھەمو ھەرێم بەدەست ئەم دەسەڵاتەی ئێستایەوە، رەنگە ھەنگاوی تر بێنێتە کایەوە.

  نووری بێخاڵی   چوار ساڵ سەرۆکایەتیکردنی هەرێمی کوردستان لەناو دنیایەک ئالنگاری و هەڵبەز و دابەزی کێرڤی ناکۆکییە کوردستانی و عێراقی و هەرێمایەتییەکاندا، کە تیایدا کاریگەریی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بەرژەوەندیی نێودەوڵەتیش هەبوون، کارێکی هەروا ئاسان نەبوو. لەو وتارەی کە لە ڕۆژی سوێندخواردنیدا (١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٩) پێشکەشی کرد، سەرۆکی هەرێمی کوردستان گوتی: "قۆناغه‌كانى داهاتوو، هاوكارى و هه‌ماهه‌نگى و په‌ره‌پێدانى زياترى په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌رێمى كوردستانمان لێ ده‌خوازێت له‌گه‌ڵ عێراق و وڵاتانى ناوچه‌كه‌ و دۆستانمان له‌ جيهاندا." بە هۆی ئەم دیدگا ڕۆشن و دووربینییە سیاسییەیەوە، لە ماوەی ئەم چوار ساڵەدا، سەرۆک نێچیرڤان بارزانی وەک کەشتیوانێکی لێزان، خاوەن ئەزموون و پشوودرێژ، توانی کەشتیی هەرێمی کوردستان چ لە ناوخۆ، یان لە ئاستی عێراقی و هەرێمایەتیدا، لە زۆر شەپۆلی سەرشێت و بەرکەوتنی بەربەست و بەستەڵەک، بپارێزێت.   لە ئاستی هەرێمی کوردستاندا، هەر لە یەکەم ڕۆژی دەست بەکاربوونیدا بە تەنگ یەکڕیزی و تەبایی نێوان هێزە سیاسییەکانەوە بوو و سەرۆکایەتیی هەرێمی کردە چەتری کۆکەرەوەی هەمووان. هەر لەو ماوەیەشدا، داوای ڕێککەوتنێکی ستراتیژیی نوێی لە نێوان پارتی و یەکێتی کرد. چونکە بڕوای تەواوی بەوە هەبووە و هەیە، کە ئەم هەرێمە بەبێ ئەم دوو هێزە سەرەکییە بەڕێوە ناچێت و هەر بەریەککەوتنێکی نەخوازراوی نێوانیان، دواجار داهاتووی هەرێمەکە و چارەنووسی گەلەکەی ڕووبەڕووی مەترسی دەکاتەوە. بۆیە لە میانی وتارەکەیدا جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە "ئێمه‌ زۆر جار له‌ فه‌رهه‌نگی سیاسی و نه‌ريتى میدیایيماندا پتر له‌ پێویست جه‌خت له‌سه‌ر ململانێ، ناته‌بایی و ناسازیمان ده‌كه‌ین. با له‌مه‌ودوا له گشت ئاستێكی كۆمه‌ڵايه‌تى و سیاسیدا له‌گه‌ڵ یه‌كتر كۆك و ته‌با و ساز بین... ده‌زانم ململانێ و جياوازى هه‌ر ده‌مێنن، ئه‌مه‌ شتێكى ئاسايييه‌، به‌ڵام داوا ده‌كه‌م‌ با بیركردنه‌وه‌مان ناكۆك، ناته‌با و ناساز نه‌بێت. له‌بری بيركردنه‌وه‌ له‌ چۆنيه‌تيی بنكۆڵكردنی پێگه‌ی یه‌كتر، با بیر و هه‌ڵسوكه‌وت و كردارمان پێكه‌وه‌ و بنياتنه‌رانه‌ بێت بۆ گه‌ڕان به‌ دوای چاره‌سه‌ری هاوبه‌ش و ئاینده‌ی هاوبه‌شدا." هەر لەم روانگەیەشەوە، ئەو کە دەیتوانی لەو هاوکێشەیەی ململانێ و ناکۆکییە ناوخۆییەدا بچێتە نێو بازنەیەکی تەسکی سیاسی و ببێتە بەشێک لە کێشەکان، کەچی لەبری ئەوە و بەرمەبنای ڕوانگە نیشتمانییەکەی، بووە کلیلی چارەسەر و هەر ئەمەش وای کرد حکوومەتێکی سەقامگیر لە هەرێمدا بێتە ئارا، کە بپەڕژێتە سەر کار و پڕۆژەکانی و تیمی یەکێتیش بگەڕێتەوە ناو کابینەکە.   هەر لە ئاستی هەرێمدا، وەک باوەڕ و پرەنسیپی نەگۆڕی خۆی، سەرۆکی هەرێم لە سەنگەری پاراستن و داکۆکیکردن لە ئازادییە تاکەکەسی و گشتییەکانی کۆمەڵگا،  ئازادیی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری، ئازادی و مافەکانی ژنان، کرانەوەی کۆمەڵایەتی و لە سەرووشیانەوە، لە مەتەرێزی  قووڵکردنەوەی کولتووری لێبوردەیی و بەیەکەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینییەکان مایەوە و دەشمێنێتەوە. لە ئاستی عێراقیشدا، وێڕای بوونی چەندین کێشە و ناکۆکی، بەڵام بە لۆژیکی گفتوگۆ و دانوستاندن، پەیوەندیی نێوان هەولێر و بەغدای بە ئاقاری پەیوەندییەکی جیددی، پتەو، ستراتیژی و بەرهەمداردا برد، کە بەرهەمەکەی ڕێککەوتنێکی سیاسی بوو. ڕێککەوتنێک کە بە قازانجی سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی تەواو بوو. ئەمەش بە کرداری سەلماندنی ئەو ڕوانگەیەیان بوو، کە لە ڕێورەسمی سوێندخواردنەکەیاندا ئاماژەیان پێی کرد، بەوەی کە "ده‌بێت له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی فیدرال له‌ به‌غدا پێكه‌وه‌ كار بكه‌ين بۆ دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌رى هاوبه‌ش له‌ چوارچێوه‌ی ده‌ستووری فیدرالی عێراقدا." بۆیە ئەم دەرفەتە ئەوە لە پارتی و یەکێتی دەخوازێت بەیەکەوە بکەونە کار، بۆ ئەوەی بۆ داهاتووی نزیک و دوور، لەگەڵ عێراقدا بگەنە ڕێککەوتنێکی ستراتیژی، کە لە سایەیدا دەستوور سەنگی مەحەکی یەکلاکردنەوەی هەموو ناکۆکییەکان و چارەسەری ڕیشەیی کێشەکان بێت.   لە ئاستی هەرێمایەتیشدا، لەپێناوی سەقامگیرکردنی ئاسایشی ناوچەکە، گەشەپێدانی بازرگانی، زەمینەسازیی وەبەرهێنان و پتەوکردنی پەیوەندیی دیبلۆماسی لەبەر ڕۆشنایی یاسا و ڕێسا نێودەوڵەتییەکان و داب و دەستووری دیبلۆماسی، له‌سه‌ر بنه‌ماى دراوسێیەتی باش و ڕەچاوکردنی به‌رژه‌وه‌نديى هاوبه‌ش و ڕێزله‌يه‌كگرتن، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە یەک مەسافە و تەریب، پردی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ پتەوتر کرد و دڵنیایی ئەوەی پێدان، کە هەرێمی کوردستان نەک هەر نابێتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی، بەڵکوو بە پارێزگاریکردن لە سەروەریی خۆی، هەمیشە بە فاکتەری سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی ناوچەکە دەمێنێتەوە.   لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیشدا، زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین کە بە درێژایی ئەم چوار ساڵە و ئێستاشی لەگەڵدا بێت، نێچیرڤان بارزانی ڕووخساری نێودەوڵەتیی هەرێمی کوردستانە. ئەمەش پەیوەستە بەو متمانەیەی کە لە چوارچێوەی ئەرک و بەرپرسیارێتیی خۆیدا و لە میانی پاراستن و پتەوکردنی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ یەکێتیی ئەوڕوپا و نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانی بڕیار بەدەستدا، بۆ هەرێمی کوردستان بەدەستی هێناوە.       ماوەتەوە بڵێین: سەرۆک نێچیرڤان بارزانی بە درێژایی چوار ساڵی ڕابردوو و تا ئەمڕۆش، لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان و عێراقدا بە ئاراستەی هێنانەدی کۆمەڵگایەک کاری کردووە و دەکات، کە شوێنی هەمووانی تێدا ببێتەوە. ئاراستەیەک کە پێویست دەکات هەمووان هاوکار و پاڵپشتی بن.

خەبات عەبدوڵا یەکەم: حاڵی حازر ڕووبەڕوو لەگەڵ شکستێکدا وەستاوینەتەوە، شکستێکی بەتەنها سیاسی و ئیداری نا، بەڵکو شکستێکی جڤاکی. دووەم: وەکو یەکێک لە دەرئەنجامەکانی ئەم شکستە، لەمڕۆدا شتێک نەماوە لە عێراق ناوی دۆزی کورد بێت. دۆزی کورد لە عێراق لەسەر دەستی سەرکردایەتیی سیاسیی کورد و ئەوانەی پێیان دەوترێت "نوێنەرانی کورد" لە بەغدا، لە پۆست و پارەدا کورت کرایەوە و کۆتایی پێ هێنرا. سێیەم: لە سایەی ئەم سەرکردایەتییەدا وێنەی ئێمه‌ له‌ عێراق ئاڕاسته‌یه‌کی یەکجار ناشرینی وه‌رگرت‌، وێنه‌ی کورد له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کی ئازادیخوازه‌وه‌ که‌ خولیای ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی هه‌بوو‌، گۆڕدرا بۆ دەرۆزەکەرێکی چاوبرسی. چوارەم: کورد لە سایەی لێکترازان و نەبوونی ستراتیژێکی نەتەوەیی ڕۆشندا، نوێنەری لە بەغدا نییە. بەشی هەرە گەورەی ئەوانەی بەغدا نوێنەری خۆیان و پاڵەوانی دیموکراسیی هەڵبژاردنن. بەشێکی زۆری ئەوانەی بەناوی نوێنەرانی کوردەوە لە بەغدان، لەڕووی سیاسییەوە کەسانی بێ سەواد، دەستوپێ سپی و کاراکتەری هەرزەگۆن. ڕاستییەکەی "نوێنەرانی کورد" لە بەغدا، چینی کۆمبرادۆری کوردین. پێنجەم: لەوەتەی ڕوخانی فاشیزمی بەعسی، هیچ دەمێک هێندەی ئێستا قەوارەی هەرێمی کوردستان لەبەردەم چارەنووسی نادیار و مەترسی دابەشبوون و هەڵوەشاندنەوەدا نەبووە. شەشەم: ئێمە حاڵی حازر شاهیدی نابووتبوونی کۆی ئەو پارادایمە سیاسییەیەن کە بە درێژایی شەست ساڵی پێشوو و تا ئێستا لەلایەن دوو مەیلی سیاسییەوە دنە دەدرا.

سلێمان مستەفا حەسەن پێگەی دادگای فیدراڵی لە دەستوری كۆماری عێراقی فیدراڵدا پێگەیەكی گرنگ و هەستیارە كە خاوەنی بڕیاری كۆتاییە ، چوارچێوەی هێڵە گشتیەكانی دەسەڵات و ئەرك و شێوازی پێكهێنانی لە ماددەكانی ( 92 ،93 ، 94 ) دەشستوور رونكراوەتەوە ، لە ماددەی (13)ی دەستوریشدا ئەو پێگەو باڵایە رەنگی داوەتەوە كە ئەم دەستوورە بە پایەدارترین یاسا دادەنێت و نابێت هیچ یاسایەك دابندرێت لە گەڵ حوكمەكانی ناكۆك بێت ، ئەمەش ئەو راسیتیە دوپات دەكاتەوە كە دادگای فیدراڵی بۆ  روانین و دادبینی و بریاردان و راڤەكاریە بۆ ماددەكانی دەستورو ئەوناكۆكیانەی لە دەركردنی یاساو پەیرەو بڕیارەكان دەكەونەوە ، جا ئەوە ناكۆكی و خوێندنەوە جیایانە لە نێوان هەرێمەكان و پارێزگاكان و حكومەتی ئیتحادی (فیدراڵی ) یەوە،دێنە ئاراوە ، یا لە دەرچواندنی یاسا لە ئەنجومەنی نوێنەرانبێت یان لە پەرلەمانی هەرێمەكان بێت ، كارو تایبەتمەندی  دادگای فیدراڵی چاودێری لەسەر دەستووری بوونی یاسا و پێرەوە بەركارەكان . دادگای باڵای فیدراڵی كراوەتە مەرجەع بریار بەدەست ، لە ماددەی (94)ی دەستووری عێراقدا هاتووە (بڕیارەكانی دادگای باڵای ئیتحادی بنبڕە ، و پابەندیە بۆ هەموو دەسەڵاتەكان ) ، بەو مانایەیی ئەگەر لە سەر هەر پرسێك ناكوكی كەوتە نێوان یەكێ‌ لە هەرێمەكان وحكومەتی ئیتحادی ، یان رەوایەتی و دەستوری بونی یاساكان لەسەر ئاستی ئەنجومەنی نوێنەران بێت یان پەرلەمانی هەرێمەكان بێت مەرجە و نابێت یاساكان پێچەوانەی دەستور بێت وەك لە ماددەی ( 13) برگەی دووەمیدا هاتوە (  نابێ‌ یاسەیەك دابنرێت دژبێت لەگەڵ ئەم دەستورە ، وەهەر دەقێك لە دەستورەكانی هەرێمەكان یان هەر دەقێكی تری یاسایی كە دژبێت لەگەڵی بە پوچەڵ دادەنرێت ) (تاكە دادوەرو و ناوبژیوان دادگای باڵای فیدراڵیە وبڕیارەكانی بنبڕە  ، واتە شایەنی تانەوتێهەلچونەوتەمیز كردنەوە نین .  بۆ بەرچاو روونی زیاتر  دەقی ماددە پەیوەندیدارەكانی دەستوور وەك خوی دادەنێنەوە  : لە ماددەی 92ی دەستوردا هاتوە : یەكەم -دادگای فیدراڵی باڵادەستەیەكی دادوەری سەر بەخۆیە لە ڕووی دارایی وبەڕێوەبردنەوە. دووەم -دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و یاسا ناس پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران . لەماددەی ماددەی 93 دا هاتوە : دادگای فیدراڵی باڵا ئەم تایبەتمەندیانەی دەبێت : یەكەم - چاودێری لەسەر دەستووری بوونی یاسا كان و پێرەوە بەركارەكان . دووەم - لێكدانەوەی دەقە كانی دەستوور . سێیەم - یەكلایكردنەوەی ئەو كێشانەی لە ئەنجامی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەتی فیدراڵیەوە دەردەچن ، یاساش ماف دەدات بە هەریەك لە ئەنجومەنی وەزیران و كەسانی خاوەن پلەو ئەوانی دی كە ڕاستەوخۆ لە دادگا ڕخنە لەو بڕیارانە بگرن . چوارەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لە نێوان لە نێوان حكومەتی فیدراڵ وحكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاو شارەوانیەكان و ئیدارە ناوخۆییەكان ڕوودەدات . پێنجەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لەنێوان حكومەتی هەرێمەكان یان پارێزگاكان ڕوودەدات . شەشەم :یەكلایكردنەوەی ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵا سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان . حەوتەم: پەسەندكردنی ئەنجامەكانی كۆتایی هەڵبژاردنە گشتیەكان بۆ ئەنجومەنی نوێنەران . هەشتەم :أ یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە نێوان بواری كاری دادگای فیدراڵ ودەستەی دادوەری هەرێم وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری پارێزگاكان . ب  یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە بواری كاری دەستەی دادوەری هەرێمەكان وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری هەرێمەكانەوە . هەروەها لە ماددەی  94ی دەستوردا هاتوە :  بڕیارەكانی دادگایی باڵای فیدراڵی یەكلاكەروە یە ودەبێت سەرجەم دەسەڵاتەكان پێوەی پابەندبن . لە دوای پەسەندكردنی دەستووری كۆماری عێراقی فیدراڵ  لە ساڵی 2005 ، پرسی یاسای دادگای فیدراڵی بۆتە جێگای پرسیارو تێروانینی جیا لە نێوان پسپۆرانی بواری دەستوور ، كە بەرای ئێمە ئەمە خاڵێكی نەرێنیە لەسەر یاسایەكی وا گرنگ كە رۆلی یەكلاكەروە هەیە ، گومانی تیانییە تا ئێستا كار بە (بڕیاری ژمارە 30) یاسای دادگای باڵای فیدراڵی دەكرێت كە پاڵپشت بە ماددەی (44) لە یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە دەرچوێندراوە ، واتە تا ئێستا یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بونی نییە لە ژێر چەتری دەستووری هەمیشەیی دا دەرچوێندرابیت ، جگە لە هەمواركردنەوەی نەبێت كە بەیاسای ژمارە (25 ) لە ساڵی 2021 كراوە، بەبێ‌ ئەوەی خۆی لە قەرەی كرۆكی ماددەی (92) برگەی دووەمی بدات كە تێدا هاتوە (دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و فقهی یاسا پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران )شاراوە نییە  لە ماددەكانی دەستووردا كە پەیوەندیدارن بە دادگای فیدرالی بە شێوەیەك لە شێوەكان خۆی لەهەندێ‌ پرسی هەستیار بواردەوە و ئەو ئەركەی داوەتە ئەنجومەنی نوێنەران كە بەیاسایەك یاسای دادگای فیدرالی دەربچوێنرێت كە بە رەزامەندی دەنگی دوو لەسەر سێ‌ ئەندامانی ئەنجومەن بێت ، بەڵام لەكاتی هەمواری بریاری ژمارە (30) رەچاوی ئەم خاڵە نەكراوە ، چونكە ناكرێت دادگای فیدرالی دەست كراوە بێت و ناروونی لە ئەرك و كارەكانیدا بەدیبكرێت بە حوكمی پێگەو كاریگەریەكەی ، بۆ جێبەجێكردنی حوكمەكانی یاسای دادگای فیدرالی هەمواركراو ، مالی یاسادانانی فیدرالی لە ماددەی (9) یاسای دادگای فیدرالی هەمواركراو دەسەڵاتی داوەتە دادگای فیدراڵی پەیروی ناوخۆی خۆی دەربكات .  دادادگای فیدرالیش پەیرەوی ناوخوی ژمارەی (1) لە ساڵی 2022 دەركرد كە لە (52) ماددە پێكهاتوە بۆ رێكخستنی كاراییەكانی كە هەولی داوە تا رادەیەك كەموو كوریەكانی یاساكە پربكاتەوە ، لەوانە كاریگەری بڕیارەكانی دادگا لە رووی كاتەوە ، ئایە بریارەكان كاری گەری راستەوخۆیان ( فوری) دەبێت لە رۆژی دەرچونیان یان  كاریگەری گەراوەشی دەبێت  پێشخۆیی ( رەجعی ) ، دادگای فیدراڵی لە ماددەی (37) پەیری ناوخۆی دا هاتوە ( كاریگەری بڕیارەكانی ئەم دادگایە لە رۆژی دەرچونیانەوە دەبێت ، ئەگەر لە بڕیارەكە پێچەوانەی دیارینەكرابێت ، سەبارەت بە حوكمی جەزائی ئەوا ئەسەری راستەوخۆیان دەبێت ، سەبارەت كاریگەری بڕیاری  راڤەكاری لە ماددەی (38) ی پەیرەوەكەدا هاتوە (   كاریگەری بریارەكانی راڤەكاری لە رۆژی جێبەجێكردنی حوكمەكانی دقەكەوە یە كە جێگای راڤەكاریە  ، ئەگەر دەقێكی پێچەوانەی ئەوە نەبێت ). پێشینەی دادگەری بریارەكانی دادگای فیدراڵی لەسەر چەند پرسێكی پەیوەندیدار بە كاریگەری بڕیارەكانی لەروی كاتەوە كۆمەڵێ‌ خوێندنەوەی جیای جێهێشتوە ، هەروەها لەسەر خودی یاساكە و پێكهاتەی ئەندامانی شارەزایان و پسپۆرانی یاسای دەستوری ناكۆكن لەسەری ، چونكە لە ماددەی 92ی دەستوردا هاتوە : یەكەم -دادگای فیدراڵی باڵادەستەیەكی دادوەری سەر بەخۆیە لە ڕووی دارایی وبەڕێوەبردنەوە. دووەم -دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و یاسا ناس پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران . بەڵام بڕیاری ژمارە ( 30)  لە لایەن حكومەتی ئینتقالی دەركراوە و لە كاتی هەمواركردنی یاساكەش لە ساڵی 2021 یاسای ژمارە ( 25) یاسای هەمواری یەكەمی دادگای ئتتحادی دەرچوێنرا كە خۆی بەدوور گرتوە لە ناوەرۆكی برگەی دووەمی ماددەی (92)ی دەستور ، لە لایەكی تر بەشێك لە شارەزایانی بواری دەستور بە ماددەی (130) دەستور وەڵامی ئامادەیان پێیە كە تیایدا هاتوە ( یاسا كارپێكراوەكان كاریان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە یان هەموار نەكرابن بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم دەستوورە. ( تبقی التشریعات النافژە معمولا بها،ما لم تلغ أو تعدل وفقا لاحكام هژا الدستور) ، كوردو دادگای فیدراڵی بەڕای بەندە باشتر وایە كۆتایی بەم گومان و رایە جیاوازنە بهێنرێت ،بۆیە باشتر وایە لە ئێستادا كار لەسەر ئامادەكردنی پرۆژ یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بكرێت و ئامادەكاری تەواو بكرێت بۆ كۆدەنگی و سازان و پركردنەوەی هەموو ئەو كەلێنانەی كە بەدیدەكرێن ، لە هەمانكاتدا رووبچێتە ناو رۆحی دەستور و فەلسەفەی دەستور كە بوار بۆ ئیجتهادو خوێندنەوەی جیا نەهێڵێتەوە ، چونكە لەدەستوردا تایبتمەندی دراوەتە یاسای دادگای باڵای فیدراڵی لە كاتی پەسەند كردنیدا ، وەك لە دەستوردا هاتووە كە حوكمەكانی هێڵەگشتیەكانی دەرچواندنی یاسای دەستوری روون كردوتەوە ، بۆ كوردو هەرێمی كوردستانیش گرنگە لە ئیستادا ئاورێكی جدی لەم پرسە بداتەوە ، دوور لە بیری تەسكیی حزبایەتی بە نەفەسێكی كوردانەو یاسیانەی قوڵ ئەم پرسە روو بەرووی شارەزایانی بواری دەستور بكرێتەوە ، و پێداویستیەكانی  سەرخستنی ئەم كارەیان بۆ دەستە بەر بكرێت و شان بەشانی ئەم یاسایە ئاورێكی جدیش لە یاسای نەوت غازو یاسای ئەنجومەنی ئتتحادی بدنەوە ، لە هەمان كاتدا دەستەیەكی یاسا ناس لە پارێزەرو شارەزیانی دەستور و پسپۆران پێكبهێنرێت وەك دەستەیەكی سەربەخۆ كە ئەركیان راوێژ دان و بەرگری بێت لە مافە دەستوریەكانی خەلك و هەرێمی كوردستان .