ڕووماڵكردنى توندوتیژى
.jpg "ڕووماڵكردنى توندوتیژى")
2024-07-22 11:16:30
درەو:
د. هاوكار ئیبراهیم*
"گواستنهوهى دیمهنهكانى لهخۆدان و شیوهنى كهس و كارى ڕزگاربوو و قوربانیهكان له شوێنى ڕووداو و پرسهكاندا، جگه له پێشێلكردن و نهپاراستنى تایبهتمهندی ژیانى كهسهكان و بڵاوكردنهوهى ترس و بێهیوایى له نێو كۆمهڵگهدا هیچ خزمهتێك به چاكهى گشتى ناكات و بهشداریش نابێ له زیادكردنى هۆشیارى گشتیدا"
چهند ساڵێك پێش ئێستا، کۆمپانیای نێتفلێکس زنجیرە درامایهكى تەلەفزیۆنی بڵاوكردهوه – كه من لێره ناوى زنجیرهكه بههۆكارێكى ئاكاریى نانوسم- كه تێدا باس له هۆكارى خۆكوشتنى كارهكتهرێكى ههرزهكار دهكات بهشێوهیهكى زۆر سهرنجڕاكێش به جۆرێك كه زنجیرهكه تا ڕادهیهكى زۆر خۆكوشتن دهڕازێنێتهوه. زنجیرە دراماكه بووه یهكێك له پڕ بینهرترین زنجیرهكانى نێتفلێکس كه تهنیا لهماوهى سێ ههفتهى یهكهمى دواى بڵاوبوونهوهى یازده ملوێن جار له تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتهردا (ئێكسى ئێستا) تویتى لهسهر كرا. له دواى بڵاوبوونهوهى زنجیرهكه، له یهكه و نهخۆشخانه پزیشكیيه دهروونیهكانى ئهمهریكا، پزیشك و چارهسهركارانى دهروونى تێبینى زیادبوونى ڕێژهى ههوڵى خۆكوشتنیان كرد له نێو ههرزهكاراندا، كه ئهمه بووه پرسێكى گرنگ له ناوهنده پزیشكیی و میدیاییهكانى ئهمهریكا، دواتر بووه هۆى ئهوهى كه توێژهرانى دهروونى دهست به لێكۆڵینهوه بكهن لهم پرسه و بهگوێرهى ئهو توێژینه دهروونیانهى كه لهسهر زنجیرهكه بهردهستن، بهتایبهت كۆتا مێتا شیكاریهك كه ساڵى پار لهلایهن چهند توێژهرێكى ئیسپانى له گۆڤاری نێودەوڵەتی توێژینەوەی ژینگەیی و تەندروستی گشتیدا بڵاوكراوهتهوه، ئهوهیان خسته ڕوو كه كه پهیوهندیهكى بههێز ههبووه له نێوان نمایشكردنى زنجیرهكه و زیادبوونى رێژهى ههوڵ و كردارى خۆكوژى به تایبهت له نێو كچانى ههرزهكاردا. ههرچهنده بوونى پهیوهندیهكى لهو شێوهیه به واتاى ئهوه نایه كه زنجیرهكه بۆته هۆى ئهوهى كه خهڵكى بیر یان ههوڵى خۆكوشتیان بۆ دروست ببێ، بهڵام بوونى ئهم پهیوهندیه تیشك دهخاته سهر ههستیارى شاشه و میدیا لهسهر بارى دهروونى خهڵكى، بهتایبهتى ئهو كهسانهى كه خۆیان بهدهست گیروگرفته دهروونى و كۆمهڵایهتیهكانهوه دهناڵێن.
بهڵگهیهكى زانستى زۆر لهبهردهستدایه كه ئهو كهسانهى كه بهشێوهیهكى بهردهوام بهر ناوەرۆکی میدیایی توندوتیژ دهكهون، كاتێك له دهرهوهى میدیا و شاشهكانهوه دیمهنى توندوتیژ له جیهانى ڕاستهقینهدا دهبینن كهمتر ههستیار دهبن بهرامبهر به توندوتیژى و كهمتر هاوسۆز دهبن لهگهڵ قوربانى و ڕزگاربووهكان – بۆ ئاشنابوون به بهشێك لهم بهڵگانه بڕوانه ئهو توێژینهوانهى كه له بەرگی ٥١ى ژمارە ٨ گۆڤارى زانای ڕهفتارى ئهمهریكى و بەرگی ١٣٦گۆڤارى بولیتینى دهروونیدا بڵاوكراونهتهوه –، هەروەها بەرکەوتنی زۆر بە هەواڵی توندوتیژ ئهگهرى ئهوهى ههیه كه ببێتە هۆی زیادبوونی ترس و دڵەڕاوکێ به شێوهیهك كه بینهر ههست به نائارامى و نا ئاسایشى بكات و جیهان بە مەترسیدارتر لەوەی لە ژیانى ڕاستهقینهیدا هەیە ههست پێبكات – بۆ ئاشنا بوونی زیاتر بهم بابهته پێشنیارى ئاوڕدانهوه له كارهكانى جۆرج گێربنەری ههنگارى دهكهین – ئەمەش دەبێتە هۆی ئهوهى كه خهڵكى لە چالاكیه جڤاتیهكانیان دووربكهونهوه و بێمتمانە بن بهرامبهر به فەزای گشتی.
له كاتى ڕووماڵكردنى ڕووداوه توندوتیژ و زهبرئامێزهكان دام و دهزگا میدیایهكان ئەرکێکی ئاكاریی ههستیاریان لهسهرشانه، ئهگهر میدیاكاران به ههستیارى و به رێكارێكى ئاكارى ورد كار لهسهر ئهم پرسانه نهكهن ئهوا لهوانهیه ببێته هۆى دروستبوونى گرفتى دهروونى و كۆمهڵایهتى بۆ ڕزگاربووانى ڕووداوهكه و بڵاوبوونهوهى بێهیوای و توندوتیژى له نێو خهڵكیدا. ڕاگرتنى هاوسهنگى له نێوان ڕووماڵكردنى ڕووداوهكان وهك ئهوهى كه ههیه و پابهندبوون به ئاكارهكانى كارى میدیایی له ڕهچاوكردنى بارى دهروونى ڕزگاربووان و كهس وكارهكانیان و گرنگیدان به تهندروستى دهروونى گشتى كومهڵگه دهبێت له پێشینهى كارى میدیایدا بێ.
بهر مهبناى ئهو دۆزینهوه زانستیانهى كه زانستى زهبرى دهروونی له بوارى میدیادا پێیگهیشتووه، لهخوارهوه ههندێك پێشنیارێك دهخهینه ڕوو كه میدیاكاران دهتوانن سوودمهندبن لێى له كاتى ڕووماڵكردنى ڕووداوهكانى توندوتیژى، بهشێوهیهك كه ببێته هۆى كهمترین زیان بۆ بینهر و ڕزگاربووانى ڕووادوهكان و لهههمان كاتیشدا بتوانن ئهركى میدیایی خۆیان له گهیاندنى زانیارى دروست جێبهجێبكهن:
یهكهم: لهبهر ئهوهى دوور كهوتنهلهوه له ڕووماڵكردنى ڕووداوى توندوتیژ بۆ میدیا، بهتایبهتى میدیاى تایبهت به ههواڵ كارێكى نهكرده و نهبووه، بۆیه زۆر گرنگه كه میدیاكاران بهبێ جیاوازى پێگهى میدیاییان ههر له پهیامنێر و كامیراوان وپێشكهشكار و بهرپرسانى یهكهكانى ههواڵ تا رێكخهرى ڤیدیۆیی و كارمهندانى تر، ڕاهێنانى بهردهوام لهسهر بنهماكانى "كاركردنی وشیار به زەبر" وهربگرن. ئهم جۆره كاركردنه كه لهسهر دۆزینهوه زانستیهكانى زانستى زهبرى دهروونی بونیاتنراوه و بهوه دهناسرێتهوه كه لهلایهكهوه ئاشنایه به كاریگهریه نەخوازراوهكانى زهبر و توندوتیژى و ههوڵى كهمكردنهوهى ئاكامه نهخوازراوهكانى دهدات، لهلایهكى تریشهوه پاڵپشتى ڕزگاربووان و كهسانى چواردهور و جڤاتهكانیان دهكات كه بهدواى پاڵشتى دهروونى و كۆمهڵایهتیدا بگهڕێن. وهرگرتنى ڕاهێنان و ئاشنابوون به بنهما سهرهكیهكانى كاركردنی وشیار به زەبر و داڕشتنى هێڵى كاركردنى میدیایی لهسهر ئهم بنهمایه یارمهتی میدیاكاران دهدات كه ههم ئاشنابن به رێگه زانستیه جیاوازهكانى چاوپێكهوتنكردن لهگهڵ ڕزگاربووانى توندوتیژى ههمیش یارمهتیان دهدات كه ڕووماڵكردنهكهیان بهجۆرێك بێت كهوا ببته هۆى كهمترین فشارى دهروونى بۆ ڕزگاربووان و بینهر و كهمترین ئاكامى نهخوازراوى بۆ كۆمهڵگه و جڤاتهكان ههبێت.
دووهم: ههرچهنده میدیا ئامانجى له بهدواداچوون و به ههواڵكردنى ڕووداوه توندوتیژیهكان باش بێت، بهڵام بۆ میدیایهك كه گرنگى بدات به ئاكاره میدیاییهكان و ههست به بەرپرسیاریهتی بكات، نیەت و ئامانجى باش بەس نییە. گرنگه میدیاكاران پێش كاركردن و ڕووماڵكردنى ڕووداوى توندوتیژ، ههڵسهنگاندنێكى ڕهخنهییانه بۆ خۆیان بكهن، لهخۆیان بپرسن كه ئایا ئهم ههواڵه یان ئهم بهدواداچوونه میدیاییه چ خزمهتێك به بەرژەوەندی و چاكهى گشتى دهكات؟ كاردانهوه گشتیه پێشبینیكراوهكان بۆ ئهم ههواڵه چین؟ ئایا ڕووماڵكردنى ئهم ههواڵه چ پهیامێكى تێدایه بۆ خهڵكى و دهوڵهت؟ ڕووماڵكردنهكه چ كاریگهریهكى دهروونى و كۆمهڵایهتى لهسهر ڕزگاربووان و كهسه نزیكهكانیان دهبێت؟ ئایا بهدواداچون و ڕووماڵكردنهكهم نا بێته هۆى هاندان بۆ توندوتیژى زیاتر؟ كاتێك میدیاكاران ئهم پرسیارانه له خۆیان كرد باشتر دهتوانن دڵنیا بن لهوهى كه ڕووماڵكردنهكهیان نابێته هۆى تهشهنهكردنى توندوتیژى و بڵاوبوونهوهى ترس و بێ متمانهىى له نێو خهڵكیدا و ڕێز و شكۆی ڕزگاربووانیش پارێزراوتر دهبێت.
سێیهم: لهكاتى بهدواداچوونى ههواڵى بۆ ڕووداوێكى توندوتیژ گرنگه كهوا كۆى ههواڵهكه تهنیا لهسهر خودى ڕووداوهكه نهبێت، بهڵكو دهبێت هۆکار و پاشخان و کاریگەرییەکانی ڕووداوه توندوتیژیهكه بۆ بینهر باس بكرێت. كاتێك ههواڵ یان بهدواداچوونى میدیایی بهم شێویه بێت ئهوا لهلایهكهوه ئهگهرى ههیه كه بینهر كهمتر ترسى بۆ دروست ببى و باشتریش لهوه تێبگات کە بۆچی ڕووداوهكه ڕوویداوە و چی بکرێت بۆ كهمكردنهوه و نههێشتنى دووبارهبوونهوهى ڕووداوى هاوشێوه، لهلایهكى تریشهوه ئاستى وشیارى، هاوسۆزى، و پاڵپشتى خهڵكى بۆ ڕزگاربووان زیاتر دهكات، وادهكات كه خهڵكى بهشداری بكهن له گفتوگۆی بەرهەمدار سەبارەت بە چارەسەركردنى ڕهگ و ڕیشهكانى توندوتیژی. به پێچهوانهشهوه كاتێك ههواڵ و بهدواداچوونى میدیایی تهنها خودى ڕووداوهكه یان یهك لایهنى ژیانى بكهرى ڕووداوه توندوتیژهكه بخاته ڕوو، ئهوا جگه له دووباره دروستكردنهوهى توندوتیژى و بڵاوكردنهوهى ڕق و ترس هیچى ترى لێ چاوهڕێناكرێ.
منیبه سهلیم له زانکۆی میشیگان و هاوكارهكانى له توێژینهوهیهكیاندا تیشك دهخهنه سهر ئهوهى كه چۆن میدیا دهتوانێ بهشداربێ له دروستكردنى كاریگهرى لهسهر خهڵكى له پشتگیریكردنیان له كردهوهى توندوتیژى. منیبه و هاوكارهكانى سێ توێژینهوهیان له چوارچێوهى یهك توێژینهوهدا بڵاوكردۆتهوه و توێژینهوهكهشیان له ژمارە شەشی بەرگی چل و چوارهمى ساڵى ٢٠١٧ له گۆڤارى “توێژینەوەی پەیوەندیکردن” بهردهسته. توێژینهوهى یهكهمیان كه ٧١٩ خوێندكارى ئهمهریكى تێیدا بهشداريان كردووه بۆیان دهركهوتووه كه بەرکەوتنى زیاتر بەو هەواڵانهى کە موسڵمانان وەک تیرۆریست نیشان دەدەن، پەیوەندییەکی ڕاستهوخۆى ههیه بە ئاستى پشتیوانیکردنى ئهو خوێندكارانه له دهستهڵاتداران بۆ ئهنجامدانى کردەی سەربازی دژ به وڵاتانی موسڵمان. له توێژینهوهى دووهمیان كه ٢٠٠ كهسى ئهمهریكى تێدا بهشداربوون، گهیشتوونه ئهو ئهنجامهى كه بهركهوتن بهو ههواڵه میدیاییانهى كه مسوڵمانان وهك تیرۆرست پیشان دهدهن یهكێكه له هۆكاره پێشبینى كراوهكان بۆ ئهوهى بهشداربووان پاڵپشتى ئهو سیاسهته نێوخۆیانه بكهن كه زیان مسوڵمانانى ئهمهریكا دهگهیهنن. له توێژینهوهى سێیهمدا كه توێژینهوهیهكى تاقیكاریه و ٤٠٠ كهس تێیدا بهشداربوون، بهشداربووهكانیان بهسهر چوار گروپدا دابهشكرد، گروپى یهكهم ئهو گرتە ههواڵانهیان پیشاندان کە موسڵمانان وەک تیرۆریست وێنا دهكهن، گروپهكهى تریان گرتەى ههواڵى بێلایەنەیان پیشاندان و گروپى سێیهم گرتهى وێناکردنی ئەرێنی دهربارهى موسڵمانانیان پیشاندان و هیچ گرته ههواڵیهكیان پیشانى گروپى چوارهم نهدا. دوای بینینی ڤیدیۆکان، بەشداربووان پرسهرێزكیان پڕکردەوە کە تێیدا تێڕوانینەکانیان بۆ موسڵمانان و پشتگیریکردنیان بۆ سیاسەتە گشتیەکان بهرامبهر به مسوڵمانان و وڵاتانى مسوڵمان نشین خستۆتهڕوو. ئهنجامهكانى توێژینهوهكه دهریخستووه كه به پێچهوانهى گروپهكانى ترهوه، گروپى یهكهم دواى بینیى ئهو گرته ڤیدیۆییانه زیاتر مسوڵمانانیان وهكو شەڕانگێز بینیوه ، پشتگیرییان بۆ کردەوەی سەربازی لە وڵاتانی موسڵمان زیاتر بووه و پاڵپشتى رێكارى مهدهنى توند و قورسیان كردووه بهرامبهر به مسوڵمانانى ئهمهریكا. ئهنجامهكانى ئهم توێژینهوه له پاڵ ئهنجامى دهیان توێژینهوهى تر ئهوهمان پێ دهڵێ كه چۆن ڕووماڵى میدیایی كاتێك تهنها له دهورى ڕووداوهكه بخولێتهوه بهبێ پێشكهشكردنى زانیاریی ورد و چڕ لهسهر ڕووداوهكه دهتوانى بهشدار بێ له دروستكردنى توندوتیژى و ڕق و كینهدا.
چوارهم: زمانى ڕووماڵكردنى میدیایی دهكرێ ئامرازێك بێت كه برهو به زهبر و توندوتیژى بدات، دهشتوانى بهشداری ههبێت له پرۆسهى چاكبوونهوهى ڕزگاربووان و كهمكردكردنهوهى توندوتیژى. ئهو زمانهى كه ڕووداوى توندوتیژى پێ ڕووماڵ دهكرێ دهبێت زمانێكى ههستیار بێت و شكۆ و شوناسى ڕزگاربووان و ئهنجامدهرى ڕووداوهكه بپارێزێ، لهههمان كاتيشدا دهبێ زمانێكى هاوسۆز نهك بهزهیی ئامێز بێت. پێویسته میدیا زمانێكى ورد و دوور له زیادەڕەوی، لهسهر بنهماى ڕاستی و بهڵگه پشتڕاستکراوەکانەوە بهكاربهێنێ. پێویسته میدیاكار تێگهیشتن و شارهزاییهكى وردى ههبێت لهبهكارهێنانى ئهو زاراوانهى كه پهیوهستن به توندوتیژیهوه وهكو " ئهشكهنجه، ئازاردان، و لاقهكردن، پاکتاوکردنی نەتەوەیی، جینۆساید، تاوانەکانی جەنگ، تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی، کوشتنی بەکۆمەڵ" گهڕانهوه بۆ ئهو پێناسهى ئهو زاراوانه بهو شێوازهى كه كه له یاسا نێوخۆیهكان و ڕێککەوتننامهكانى نەتەوە یەکگرتووەکان و دادگای تاوانی نێودەوڵەتیدا هاتوون كارێكى ئاكارى گرنگه تا ئهو چهمكانه له شوێنى خۆیاندا بهكاربهێندرێن، نهبێته هۆى به لاڕیدا لابردنى جهماوهر و دهستدرێژى بۆ سهر مافى ڕزگاربووان و كهسانى نزیكیان.
پێنجهم: "زیان مهگهیهنه" كه سهرهكترین بنهماى ئاكاریی زۆربهى پیشهكانه به میدیاشهوه، كه دهبێ لهكاتى ڕووماڵكردنى توندوتیژدا زیاتر لهكاتهكانى تر میدیاكار و دهزگا میدیاییهكان پهیڕهوی بكهن. به كورتى ئهم بنهمایه بریتیه لهوهى كه میدیاكار دهبێ سهلامهتى و خۆشگوزهرانى ڕزگاربووان بخاته پێش كاره میدیایهكهیهوه و به شێوازێك گوفتار و ڕهفتار نهكات كه زیان به ڕزگاربووان و جڤاتهكهیان بگهیهنێ. بهنموونه لهكاتى ڕوودانى ڕووداوێكى مهرگهساتى وهكو بومهلهرزه، ڕووداوى هاتوچۆ، كردهى تیرۆرستی یان ههر ڕووداوێكى مهرگهساتى تردا، ئهو كاتهى كه ڕزگاربووهكان به دهست برین و ئازارهكانیانهوه دهناڵێنن و خوێنیان لێ دهچۆڕێ و ئهندامانى خێزان و هاوڕێكانیشیان شپرزهن و له گریان و شێوهندان، ناكرێ میدیاكار لهجیاتى كارئاسانى و بڵاوكردنهوهى زانیارى لهسهر ئهوهى كه ڕزگاربووان چیان پێویسته و خهڵكى چۆن بتوانن هاوكارى دهزگا فهرمیهكان بكات، ههوڵى چاوپێكهوتن لهگهڵ ڕزگاربووان و كهس و كارهكانیان بدات و بهربهست لهبهردهم دهزگاكانى هاوكاریی دروست بكات.
گواستنهوهى دیمهنهكانى لهخۆدان و شیوهنى كهس و كارى ڕزگاربوو و قوربانیهكان له شوێنى ڕووداو و پرسهكاندا، جگه له پێشێلكردن و نهپاراستنى تایبهتمهندی ژیانى كهسهكان و بڵاوكردنهوهى ترس و بێهیوایى له نێو كۆمهڵگهدا هیچ خزمهتێك به چاكهى گشتى ناكات و بهشداریش نابێ له زیادكردنى هۆشیارى گشتیدا. بۆیه دووباره پێش ههموو كارێكى میدیایی، پێویسته میدیاكار ئهم بنهما ئاكاریه وهبیر خۆى بهێنێتهوه، لهخۆى بپرسێ ئایا ئهم كاره میدیاییه چ زیانێك به خهڵكى دهگهیهنێ، ئهو زیانه ئهگهرییانه چین كه دهشێ لهم ههواڵ و بهدواداچوونه بكهوێتهوه و چۆن بتوانم زیانه ئهگهریهكان كهم بكهمهوه.
* مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی بیلەفیڵد – ئەڵمانیا
.gif)
.gif)
.jpg)
.jpg)