راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف  سبەینێ لیژنەی هاوبەشی یەكێتی‌و گۆڕان بۆ یەكەمجار كۆدەبێتەوە، ئەمە قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبە، گۆڕان چاوی لە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانییە، یەكێتیش چاوی لە كاری هاوبەشە لەناو حكومەت، یەكێتی ئەگەری كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی، گۆڕان لەگەڵ پارتی رێككەوتنی هەیە‌و ترسی لە لێكەوتەكانی بڕیاری یەكێتی هەیە بۆ كشانەوە لە حكومەت، بۆیە وەرگرتنی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی كردووەتە پێشمەرج بۆ دڵنیابوون لە نیازپاكی یەكێتی‌و ئەنجامدانی هەر كارێكی هاوبەش لەگەڵ یەكێتی لەداهاتوودا. سەرەتایەكی نوێ یەكەم رۆژی ئەم مانگە، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی بە سەرۆكایەتی وەفدێكی باڵای حزبەكەی سەردانی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانی كرد لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 30ی ئەیلولی 2018 جارێكی تر پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان ئاڵۆزی تێكەوت، دوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی‌و هەڵبژاردنی هاوسەرۆكەكان، جۆرێك لە هێوربوونەوە بۆ پەیوەندییەكانیان گەڕاوەتەوە‌و بەمدواییە هەردوولا بە فەرمی چەندجارێك سەردانی یەكترییان كردووە، ئەمە سەرەتایەكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕانە. لەبارەی یەكێتی‌و گۆڕانەوە ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی لە یەكێتی جیابووەوە‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بزوتنەوەیەكی نوێی بەناوی "بزوتنەوەی گۆڕان" راگەیاند، ئەو سەردەمە نەوشیروان مستەفا لە وەڵامی ئەوانەدا كە دەیانوت گۆڕان لە یەكێتی ئینشیقاقی كردووە دەیوت:" گۆڕان هێزێكی نوێیە‌و مونشەقی هیچ حزبێكی تر نییە، ئەوان یەكێتییان بۆ خاوەنەكانی بەجێهێشتووە"، بەڵام ئەمە ئەو وێنایەی كاڵنەكردەوە كە تائێستاش زۆرینەی یەكێتییەكان بزوتنەوەی گۆڕان بە پارچەیەكی جیاكراوە لە یەكێتی تەماشا دەكەن نەك پارتێكی سیاسی سەربەخۆ، یەكێتییەكان بێ گوێدانە گرژی پەیوەندییەكان لەگەڵ گۆڕان ساڵانە لەیادی كۆچی دوای نەوشیروان مستەفادا سەردانی گۆڕەكەی دەكەن. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بەچەندین قۆناغی هەڵبەرزو دابەرزدا گوزەری كردووە، لەسەرەتادا گۆڕان ئاڕاستەی ململانێ سیاسییەكانی بەپلەی یەكەم لەگەڵ یەكێتیدا بوو، لە قۆناغێكی تردا ئاڕاستەكەی گۆڕی بۆ پارتی‌و هەندێكجاریش لە یەككاتدا ركابەرێتی هەردووكیانی دەكرد.  سەرباری ناكۆكییەكان، بزوتنەوەی گۆڕان رۆژی 12ی تشرینی دووەمی ساڵی 2014 یەكەمین رێككەوتنی فەرمی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بوو، كە هەردوولا ناكۆك بوون لەسەری‌و هیچیان سازشیان بۆ ئەوی تر نەدەكرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیان لەنێوان خۆیان دابەشكرد. دوای نزیكەی شەش ساڵ لە ئیمزاكردنی، هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە سلێمانی لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا بەنیوەناچڵی ماوەتەوە، جێبەجێ نەكردنی ئەم رێككەوتنە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا یەكێكە لە سەرچاوەكانی نیگەرانی گۆڕان لە یەكێتی. دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكێتی، رۆژی 17ی ئایاری 2016 گۆڕان رێككەوتنێكی نوێی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنێكی فراوانتر بوو، ناوی لێنرابوو "رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان" هەندێكجاریش بە رێككەوتنی دەباشان ناودەبرێت، رێككەوتنەكە لەنێوان هەردوو كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا ئیمزا كرا، بەڵام ئەم رێككەوتنەش پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی نەكردەوە، چونكە رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا، رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 2017 بزوتنەوەی گۆڕان لایخۆیەوە رێككەوتنەكەی هەڵپەسارد، بزوتنەوەی گۆڕان لەمەشدا یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی پابەندی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە نەبووە. ئێستا وەكو دوو هێزی سیاسی كە زیاتر گۆڕەپانی كاركردنی سیاسییان لە پارێزگای سلێمانیدا چڕبووەتەوە، لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتیدا تەنیا یەك رێككەوتنی فەرمی ماوە كە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانییە، ئەم رێككەوتنەش ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە وادە فەرمییەكەی كۆتایی هاتووە‌و پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە. مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2018 یەكێتی هەندێك هەوڵیدا بۆ رێكخستنی كۆبونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێهەڵچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوكات گۆڕان سازدانی هەرجۆرە كۆبونەوەیەكی رەتدەكردەوە، میدیای فەرمی گۆڕان رۆژی 29ی كانونی دووەمی 2019 هۆكاری رەتكردنەوەی كۆبونەوەی لەگەڵ یەكێتی لە شەش خاڵدا راگەیاند كە ئەمانە بوون:  •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی بەشێكی گرنگی رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی. •    بەردەوامی سزادانی سیاسی بزوتنەوەی گۆران و هەڵسوراوانی لە لایەن یەكێتیەوە. •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوولا. •    نەبردنە سەری بەڵێنی رازیبونی یەكێتی بە دواخستنی هەڵبژاردنەكانی 30 ئەیلولی پەرلەمانی كوردستان. •    هەوڵدانی یەكێتی بۆ پشتگوێخستنی گۆڕان لە كابینەی نوێَی حكومەتدا. •    یەكێتی دەیەوێت گۆڕان وەك كارتێك دژی پارتی بەكار بهێنێت. پۆستە بەتاڵەكانی گۆڕان بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، سەرەتای ئەم مانگە كە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی سەردانی بزوتنەوەی گۆڕانی كردووە، سەركردەكانی هەردوو حزب پرسی پەیوەندییەكانی نێوانیان خستوەتە بەر باس، بزوتنەوەی گۆڕان جارێكی تر نیگەرانی خۆی بە یەكێتی راگەیاندووە لەبارەی ئەوەی هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی جێبەجێ نەكراوە‌و گۆڕان پشكی تەواوەتی خۆی لە پۆستەكان وەرنەگرتووە. بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەر نزیكبونەوە‌و كارێكی هاوبەش لەگەڵ یەكێتی پێشمەرجی ئەوەی داناوە یەكێتی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بەتەواوەتی جێبەجێ بكات‌و نیازپاكی خۆی نیشان بدات، دواتر گۆڕان ئامادەیە لەبەر رۆشنایی ئەوەدا بڕیاری لە كاری هاوبەش بدات لەگەڵ یەكێتی بەتایبەتیش لەسەر ئاستی حكومەتی هەرێم. (درەو) زانیویەتی، لەبارەی پرسی پێداچوونەوە بە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی، یەكێتی‌و گۆڕان لیژنەیەكی هاوبەشیان پێكهێناوە، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی سەرۆكایەتی لیژنەكەی یەكێتی دەكات‌و لیژنەكەی گۆڕانیش شەمال عەبدولوەفا ئەندامی خانەی راپەڕاندن سەرۆكایەتی دەكات، بڕیارە سبەینێ لیژنە هاوبەشەكە یەكەمین كۆبونەوەی خۆی بكات. دیار نییە لە دانوستانی ئەمجارەدا یەكێتی‌و گۆڕان دەیانەوێت رێككەوتنێكی نوێ لەبارەی پۆستەكانی حكومەتی خۆجێی ئیمزا بكەن، یاخود تەنیا پۆستە بەتاڵەكانی گۆڕان پڕدەكرێنەوە ؟ بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەرێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانیدا (12 بۆ 15) پۆست هەن كە پشكی گۆڕانن‌و تائێستا یەكێتی رادەستی نەكردووە، لەوانە: •    سەرۆكی ئیدارەی راپەڕین •    جێگری سەرپەرەشتیاری ئیدارەی گەرمیان •    بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی گەرمیان •    جێگری پارێزگاری هەڵەبجە •    قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە •    سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا (ئەم ئەنجومەنە تائێستا دروست نەكراوە) •    قایمقامی سەیدسادق •    بەپێی رێككەوتنەكە لە كۆی (44) بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی، گۆڕان (19) بەڕێوەبەری ناحیەی بەردەكەوێت‌و یەكێتیش (18) بەڕێوەبەری ناحیە، سێ بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی كە بەر گۆڕان كەوتووە تائێستا رادەستی نەكراوە •    لیوای پاراستنی نەوت‌و گاز كە سەربە وەزارەتی ناوخۆیە فراوانتر لە حكومەتی خۆجێی ! لەدوای دروستبوونیەوە ترسی بەردەوامی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوە بووە بە ئەندازەی نزیكبونەوەی لە یەكێتی، لەبەرامبەردا لە پارتی دوربكەوێتەوە، ئێستا گۆڕان لە پارتی نزیكە‌و لە حكومەتدا هاوبەشی سەرەكییەتی، نایەوێت بەبێ وەرگرتنی گرەنتی هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی بكات. ئەرشیفی بزوتنەوەی گۆڕان دەیان لێدوانی سیاسی بەرپرسەكانیی تێدایە كە سكاڵا دەكەن لەبارەی ئەوەی یەكێتی هەركاتێك بیەوێت فشار لەسەر پارتی دروست بكات لە بزوتنەوەی گۆڕان نزیك دەبێتەوە‌و دواتر كە خۆی لەگەڵ پارتی رێكدەكەوێت گۆڕان بەتەنیایی لە گۆڕەپانەكەدا بەجێدەهێڵێت. ئێستا گەڕێكی نوێی نزیكبونەوەی لەنێوان هەردوولا دەستیپێكردووە، یەكێتی چی لە گۆڕان دەیەوێت‌و لەبەرامبەردا گۆڕان چی دەخوازێت ؟ ساتی نزیكبونەوەی ئەمجارەی نێوان هەردوو حزب لەكاتێكدایە یەكێتی چەند مانگێكە هەوڵی رێككەوتن لەگەڵ پارتی دەدات‌و هەوڵەكان تائێستا بێ ئاكام بوون‌و پارتی‌و بەدیاریكراویش مەسعود بارزانی نایەوێت دان بە ئەنجامەكانی كۆنگرەی چواری یەكێتیدا بنێت، لەدوای ئەمە ئێستا یەكێتی هەوڵێكی نوێی بۆ نزیكبوونەوەی لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی دەستپێكردووە. لەلایەكی تر، یەكێتی پرسی كشانەوەی لە حكومەت خستوەتە سەر مێزی گفتوگۆ ناوخۆییەكانی‌و لەئەگەری بڕیارداندا گۆڕان لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دەبێت هەڵوێستی خۆی یەكلابكاتەوە‌و بەهەردوولادا زیانی بەردەكەوێت، رەنگە گۆڕان نەیەوێت بكەوێتە ئەو دۆخەوە، بۆیە پشتی لە بیرۆكەی كۆبونەوەی سێقۆڵی كردووە‌و ئێستا چووەتە ناو دانوستانێكی دوو قۆڵی نوێوە لەگەڵ یەكێتی، گۆڕان لە بنەڕەتەوە لەگەڵ كۆبونەوەی سیقۆڵیدا بوو لەنێوان (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)، بەڵام ئەم هەوڵە بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی بە بنبەست گەیشتووە. (درەو) زانیویەتی، لەبەرامبەر وەرگرتنی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانیدا بەڵێنی كاری هاوبەشی لە حكومەت بە یەكێتی داوە، بەڵام بەمەرجێك كارە هاوبەشەكە كورت نەكرێتەوە لەدژایەتی پارتیدا‌و بۆ پاراستنی بەرژەوەندی سنوری ئیدارەی هاوبەشی هەردوو حزب بێت لە سلێمانی‌و هەڵەبجە.  جیاوازی دانوستانی ئەمجارەی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان لەوەدایە، ئەو تیمەی یەكێتی كە دانوستان دەكەن لەوانەن كە پێشتر پشتیوانییان لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی دەباشانی نێوان جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا دەكرد، رێككەوتنێك كە بڕیاربوو تێیدا جارێكی تر هەردوو حزب لەسەر سێ ئاڕاستەی (دارایی- سەربازی- پەیوەندییەكان) لەچوارچێوەی پرۆژەیەكی هاوبەشدا كۆبكاتەوە. دانوستانی ئەمجارە لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت كە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییە‌و یەكێك لەوانە بووە بەردەوام پاڵپشتی لە بیرۆكەی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی كردووە، سەرۆكی لیژنەی دانوستانكاری یەكێتی لەگەڵ گۆڕان ئەمجارە شاناز ئیبراهیم ئەحمەدە كە لەماوەی رابردوودا بەردەوام بانگەشەی بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی دەباشان كردووە، ئایا یەكێتی دوای كۆنگرەی چوار ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ گۆڕان بەرەو كوێ دەبات ؟ بە رێككەوتنێكی گشتگیر بزوتنەوەی گۆڕان لە پارتی دوردەخاتەوە، یاخود دانوستانی ئەمجارەش سوڕانەوەیە لەناو بازنە كۆنەكەدا.  

راپۆرت: نەزیر عەلی  ئۆپه‌راسیۆنا تركیا ل هه‌فته‌نین دژی (PKK) گه‌هشتییه‌ قۆناغا داویێ، بتنێ چه‌ند رۆژه‌ك، یان نێزیكی مه‌هه‌كێ ماینه كو هه‌موو ده‌ڤه‌را‌ هه‌فته‌نین دێ كه‌ڤیته‌ ژێر كۆنترۆلا له‌شكه‌رێ تركیا، ئه‌گه‌ر (PKK)‌ بشێت هه‌تا هه‌لبژاردنێن بهێت یێن تركیا، هه‌فته‌نین ب پارێزیت، دێ بیته‌ مه‌زنترین سه‌ركه‌ڤتن و موعجیزه‌یا دیرۆكا (PKK). ئه‌ڤ زانیارییه‌ نه‌ لێدانه‌ ل مه‌عنه‌ویات و خه‌بات و قۆربانیدانا (PKK)، یان كوردان، به‌لكو راستییه‌كه‌ و چه‌ند رۆژێن بهێت دێ بینین. ژبلی خه‌باتا درێژ یا پێشمه‌رگه‌یان، چێبوونا ڤێ هه‌رێمێ ب منه‌تا په‌كه‌كێ ژی دبینم، چنكو سالا 1991-ێ، تركیا ب سه‌رۆكایه‌تیا (تۆرگۆت ئۆزال) پشته‌ڤانییا پرۆژێ فه‌رەنسا كر و ئه‌ڤ هه‌رێمه‌ چێكر. ئارمانجا تركیا بوو باشوورێ كوردستانێ نه‌كه‌ڤیته‌ ده‌ست (PKK) چنكو 1991-ێ، ژ بلی (PKK) چۆ هێز نه‌مابوونه‌ ل باشوورێ كوردستانێ. ئه‌ڤ گۆتنه‌، سالا 2010-ێ، ده‌مێ فێربوونا پیتێن راگه‌هاندنێ، من ل رۆژنامه‌یا وار به‌لاڤكربوو، وی ده‌می هه‌ڤكاره‌كێ مه‌ (رێناس جانۆ) ره‌خنه‌ ل من گرت كو من روولێ (تۆرگۆت ئۆزال) به‌رامبه‌ر كوردان خراب نیشاندایه‌، لێ ئه‌وی بخوه‌ مۆكێبێ رۆژنامه‌یێ ئیمزاكر و مژار وه‌كی من ڤیای به‌لاڤبوو. به‌ری دوو مه‌هان رۆژنامه‌نڤیس و چاڤدێرێ ناڤدار یێ سیاسه‌تا تركیا(حسنی مه‌حلی) ل تركیا گۆت:"(تۆرگۆت ئۆزال) سالا 1991-ێ، هه‌ولدا ب درووستكرنا هه‌رێما كوردستانێ باكوورێ ئیراقێ بكه‌ته‌ پارچه‌ك ژ تركیا، لێ تركیا سه‌ركه‌ڤتی نه‌بوو". واته‌ تركیا ژ ترسێن (PKK) روول د چێكرنا ڤێ هه‌رێمێ دا‌ هه‌بوو، ئه‌گه‌ر باشوورێ كوردستانێ هه‌موو داكه‌ڤیته‌ ده‌ستێن (PKK). نووكه‌، (PKK) حكومه‌تا هه‌رێمێ و تركیا خۆدانێن ڤێ هه‌رێمێ نه‌. جاره‌كادی دێ ڤه‌گه‌رم هه‌فته‌نین: بۆچی تركیا د ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌دا سه‌ركه‌ڤتییه‌؟ - هه‌موو ئۆپه‌راسیۆنێن ده‌ر‌بازبوویی، ده‌مه‌كێ دیاریكری هه‌بوون، نمۆنه‌: ئۆپه‌راسیۆنا 1995-ێ 45 رۆژ بوو. - ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌ چۆ ده‌مێن دیاركری نینن. - ده‌مێ ساله‌كێ یه‌، تركیا ده‌ست ب ڤێ ئۆپه‌راسیۆنێ كرییه‌، ده‌مێ نێزیكبوونا سه‌ركه‌ڤتنێ ئانكو ناڤه‌راستا ڤێ مه‌هێ ناڤ و هێرشێن داویێ یێن ئۆپه‌راسیۆنێ ب زه‌قی خستنه‌ ناڤ راگه‌هاندنێ. - تركیا دوور ژ گڤاشتنێن ئه‌وروپا، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی، ئۆپه‌راسیۆنێ ئه‌نجامده‌ت. - راپۆرتا وه‌زاره‌تا ده‌رڤه‌ یا ئه‌مریكا بۆ سالا 2019-ێ، (PKK)جاره‌كادی وه‌ك تیرۆرست ناسكرییه‌ و ماف دایه‌ تركیا هێرش بكه‌ته‌ سه‌ر (PKK). لدووڤ زانیاریێن راپۆرتا (جان كێری) ئه‌ندامێ ئه‌نجۆمه‌نێ پیرێن ئه‌مریكا(داگیركرنا باكوورێ ئیراقێ ژ ئالیێ تركیا)كو 28-ێ ئادارا 1995-ێ، ئاراسته‌ی (بیل كلنتۆن) سه‌رۆكێ ویلایه‌تێن ئێكگرتیێن ئه‌مریكا كربوو و پشتبه‌ستن لسه‌ر زانیاریێن سیناتۆر (رۆد ئیسله‌ند) كربوو، گۆتبوو:"20-ێ ئادارا 1995-ێ، نێزیكی 35 هزار له‌شكه‌رێن تركیا سنوورێ ئیراقێ ب كۆراتیا 25 كیلومه‌تران به‌زاندن و هێرشه‌كا مه‌زن كرنه‌ سه‌ر گه‌ریلایێن كورد یێن پارتیا كاركه‌رێن كوردستان (PKK). به‌ری 25 سالان، هه‌لوه‌ستێ گه‌له‌ك ئه‌ندامێن كۆنگرێس و جڤاتا پیرێن ئه‌مریكا ل دژی تركیا بوو، هێرشا تركیا وه‌ك داگیركرنا باكوورێ ئیراقێ بناڤ دكر. له‌وما ژبه‌ر گڤاشتنێن ئه‌مریكا (تانسۆ چیله‌ر) سه‌رۆك وه‌زیرا وی ده‌می یا تركیا گۆت:"ئۆپه‌راسیۆنا وان بتنێ دێ 45 رۆژان به‌رده‌وام بیت، لێ هه‌رده‌مێ پێدڤیبوو ئه‌و دێ ئۆپه‌راسیۆنا دژی تیرۆرستێن (PKK) ل ده‌رڤه‌ی سنوورێن تركیا ئه‌نجامده‌ن". سالا 1995-ێ، ئۆپه‌راسیۆنا 35 هزار له‌شكه‌ران سه‌رنه‌كه‌ڤت كو 150 میلان لسه‌ر سنووری هاتبوو ئه‌نجامدان، شه‌ڕێن گه‌له‌ك دژوار ل هه‌فته‌نین هاتبوون كرن، پشتی ده‌مێ ئۆپه‌راسیۆنێ تركیا هه‌موو له‌شكه‌رێن خوه‌ نه‌ڤه‌كێشان، ژماره‌كا له‌شكه‌ران ل (گرێبی، بامه‌رنێ، ئامێدیێ و كانی ماسێ) بجهكرن. دیارترین ده‌ستكه‌ڤتێن ئۆپه‌راسیۆنا نووكه‌: - راكرنا مه‌زنترین كه‌لا به‌رخوه‌دانا (PKK) ل 36 سالێن ده‌ربازبوویی. - جێبه‌جێكرنا پلانا ڤالاكرنا ده‌ڤه‌رێن سنووری هه‌ر ژ زاخۆ تا خواكورك ب كۆراتییا 40 كیلومه‌تران. - نه‌هێلانا مه‌ترسییا (PKK) بۆ سه‌ر له‌شكه‌رێن تركیا ل ده‌رگه‌هێن ئیبراهیم خه‌لیل و سێمالكا د پاشه‌رۆژه‌كا نێزیك دا. - بجهئینان شه‌ش خالێن میساقا مللی یا 1918-ێ بۆ ڤه‌گه‌راندنا ویلایه‌تا مووسل بۆ سه‌ر "ده‌وله‌تا مه‌زنا تركیا". ئه‌گه‌ر تركیا پشتی كۆنترۆلكرنا هه‌فته‌نین، بتنێ د ئێك ئارمانجا خوه‌دا سه‌ركه‌ڤتی بیت كو كۆنترۆلكرنا سێگوشا سنوورییه‌ هه‌ر ژ هه‌فته‌نین تا سێمالكا و ئۆڤاكۆ، دێ بیته‌ مه‌زنترین لێدان ل كوردێن باشوور، رۆژئاڤا و باكوور، چنكو سالا 1991-ێ، تا نووكه‌ تركیا خه‌ونان ب گرتنا ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل‌-ڤه‌ دبینیت، لێ چنكو ده‌رگه‌هێ ئێكانه‌یێ بازرگانییا دگه‌ل ئیراقێ یه،‌ تركیا نه‌شییایه‌ وی ده‌رگه‌هی بگریت، ئه‌گه‌ر تركیا سێگۆشا سنووری هه‌موو كۆنترۆلكر، یه‌كسه‌ر دێ خه‌ونا 30 سالان، ئانكو ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئۆڤاكۆ دگه‌ل ئیراقێ جێبه‌جێ كه‌ت و پێدڤی ب منه‌تا ئیبراهیم خه‌لیل و هه‌رێما كوردستانێ نابیت. گرنگییا ئۆڤاكۆ: هه‌ولێن تركیا بۆ رێككه‌ڤتن دگه‌ل ئیراقێ بۆ ڤه‌كرنا ده‌رگەهەكێ نوو ل شوونا ئیبراهیم خه‌لیل ل قه‌زا زاخۆ یا ئیراقێ به‌رده‌وامن. ئه‌و ده‌رگەهێ تركیا دخوازیت تازه‌ دگه‌ل ئیراقێ ڤه‌كه‌ت دكه‌ڤیته‌ ده‌ڤه‌را ئۆڤاكۆ‌ یا هه‌ڤسنوور دگه‌ل ئیراقێ كو 25 كیلۆمه‌تران دكه‌ڤیته‌ رۆژئاڤایێ ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل، تركیا دخوازیت ب ڤی ده‌رگەهی راسته‌وخوه‌ كه‌لوپه‌لان ‌ ڤه‌گۆهێزیت ته‌له‌عفه‌ر و هه‌رێمێن سوننه‌یان و باشوورێ ئیراقێ. ژ بلی كو ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ دێ قه‌باره‌یێ بازرگانییا تركیا دگه‌ل ئیراقێ زێده‌كه‌ت، دهه‌مان ده‌مدا دێ بیته‌ شوونگرێ ده‌ر‌گەهێ ئیبراهیم خه‌لیل كو ئه‌ڤه‌ژی دێ بیته‌ شه‌ڕه‌كێ بهێز یێ تركیا به‌رامبه‌ر ئابورێ هه‌رێما كوردستانێ و تركیا پێدڤی ب قه‌نجی و منه‌تێن هه‌رێما كوردستانێ نابیت تا كه‌لوپه‌لێن خوه‌ ڤه‌گۆهێزیت ئیراقێ. هه‌ولێن تركیا بۆ ڤه‌كرنا ئۆڤاكۆ پشتی سالا 1991-ێ، تركیا هه‌ولدان دگه‌ل رژێما سه‌دام حسێن، ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ دگه‌ل ئیراقێ ڤه‌كه‌ت، لێ ده‌مێ هێزێن ئیراقێ ژ ته‌له‌عفه‌ر هه‌ولداین به‌ر ب سنوورێ ئوڤاكۆ بچن، باله‌فڕێن ئه‌مریكا ل بنگه‌هێ ئه‌نجه‌رلیك ل تركیا رێگری ل له‌شكه‌رێ ئیراقێ كر، دووه‌م هه‌ولا جدی یا تركیا بۆ ڤه‌كرنا ڤی ده‌رگەهی پشتی ریفراندۆما سه‌رخوه‌بوونا كوردان بوو ل هه‌رێما كوردستانێ كو25-ێ ئه‌یلولا سالا2017-ێ، ئه‌نجامدابوو. ئۆڤاكۆ دناڤبه‌را ئه‌نقه‌ره‌ و به‌غدایێ دا نووكه،‌ ترافیك ل ئۆڤاكۆ نینه‌، لێ ترافیكا ناڤبه‌را به‌رپرسێن تركیا و ئیراقێ لدۆر ڤێ مژارێ به‌رده‌وامه‌، نووكه‌، چۆ رێككه‌ڤتن دناڤبه‌را ئیراقێ و تركیا دا لسه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ نه‌هاتینه‌ ئیمزاكرن، لێ پشتی كۆربه‌ندا (توركێت- عێراق) ل 24-ێ نیسانا 2019-ێ‌ ل به‌غدا، محه‌مه‌د هاشم عانی، وه‌زیرێ به‌رێ یێ بازرگانییا ئیراقێ گۆت:"لیژنه‌ك ژ وه‌زاره‌تا بازرگانی و ڤه‌گۆهاستن و گه‌هاندنێ و وه‌زاره‌تا ده‌ر‌ڤه‌ و فه‌رمانگه‌ها گۆمركان، به‌رده‌وام دانوستاندنان دگه‌ل حكومه‌تا تركیا دكه‌ن و كارێ ڤه‌كرنا ده‌رگەهەكێ نوو دگه‌ل تركیا باش برێڤه‌دچن، ده‌مه‌كێ نێزیك ئه‌و ده‌رگەهـ دێ هێته‌ ڤه‌كرن". سالا ده‌ربازبوویی هه‌والگیرییا ئیرانێ بۆ راگه‌هاندنا وه‌لاتێ خوه‌ گۆتبوو:"د سه‌ره‌دانا به‌غدایێ دا، ل 27-ێ نیسانا 2019-ێ، مه‌ولۆد چاوش ئۆگلۆ، وه‌زیرێ ده‌رڤه‌ یێ تركیا، داخواز ژ به‌رپرسێن ئیراقێ كر پێكڤه‌ له‌زێ ل ڤه‌كرنا ده‌رگەهێ ئۆڤاكۆ بكه‌ن". دیارترین ئارمانجێن تركیا ل ئۆڤاكۆ: - تركیا پێدڤی ب هه‌رێما كوردستانێ نه‌بیت كو ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لیل بكاربینیت. - گه‌هشتنا كه‌لوپه‌لێن تركیا بۆ ناڤه‌راست و باشورێ ئیراقێ ب ره‌نگه‌كێ راسته‌وخوه‌. - تركیا ب رێكا ئیراقێ بگه‌هیت وه‌لاتێ ئوردن. - توركیا ب رێكا ئیراقێ بگه‌هیت وه‌لاتێن كه‌نداڤی. - ژكارخستنا ده‌رگه‌هێ سێمالكا دناڤبه‌را باشوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ دا. هه‌رێم بێده‌نگه‌! ل هه‌رێما كوردستانێ و ئیراقێ چۆ ده‌نگێن نه‌رازیبوونێ به‌رامبه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئۆڤاكۆ نه‌بووینه. ل گۆره‌ی ده‌ستوورێ ئیراق(وه‌لاتێ ئیراقێ ماف هه‌یه‌ ل سنوورێن هه‌رێما كوردستانێ دگه‌ل وه‌لاتێن جیران ده‌روازه‌یێن نوو ڤه‌كه‌ت و حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژی د ئیداره‌كرنا وان ده‌روازه‌یان دا پشكداربیت). كاریگه‌ریا ئۆڤاكۆ لسه‌ر دهۆك ده‌رگه‌هێ ئیبراهیم خه‌لی، قازانجه‌كا راسته‌وخوه‌ بۆ پارێزگه‌ها دهۆك هه‌یه‌، 70% ژ كۆمپانیێن بازرگانی ل دهۆك كه‌لوپه‌لێن تركیا ژ ده‌رگەهێ ئیبراهیم خه‌لیل ڤه‌دگۆهێزن مووسل و باژارێن دی یێن ئیراقێ. ئه‌گه‌ر تركیا و ئیراق لسه‌ر ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ رێككه‌ڤتن، دێ كاریگه‌ریه‌كا خراب لسه‌ر بازرگانییا ئیبراهیم خه‌لیل چێبیت، چنكو وی ده‌می تركیا پێدڤی ب ئیبراهیم خه‌لیل نابیت. ل گۆره‌ی ئامارێن وه‌زاره‌تا بازرگانییا ئیراقێ، سالا 2018-ێ، قه‌بارێ ئالۆگۆرییا بازرگانی ل ده‌رگه‌هێ‌ ئیبراهیم خه‌لیل 13 ملیار دولاربوون، لێ ب ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ ئوڤاكۆ، ئێدی ئیبراهیم خه‌لیل ئه‌ڤ قه‌بارێ ئالۆگۆریا مه‌زن نامینیت. هه‌موو ئه‌ڤ مژارێن من به‌حس كرین، گرێدایی وی نه‌خشه‌ینه‌ یێ فه‌ره‌نسا و جڤاتا ئاسایشا سه‌ر ب نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی ل سالا 1991-ێ بۆ كوردان چێكری. ئه‌رێ فه‌ره‌نسا و جیهان هه‌موو دێ به‌رامبه‌ر ڤان هه‌موو پلان و گۆهه‌رتنێن تركیا لسه‌ر ڤی نه‌خشه‌ی بێده‌نگ بن، یان دێ تبلا تركیا ل شوونا مۆرێ لسه‌ر ئاڤێ دانن؟  

راپۆرت: محەمەد رەئوف - فازڵ حەمە رەفعەت  دوای نزیکەی دوو هەفتە، حکومەتی هەرێم موچەی تەنیا (چوار) وەزارەتی دابەشکردووە، حکومەت هەم موچەی موچەخۆرانی دەستکاریکرد، هەم وادەی دابەشکردنی موچەی لە (٣٠ رۆژەوە بو ٦٠ رۆژ) درێژ کردەوە، حکومەت تاوەکو نزیكی جەژنی قوربان دابەشكردنی موچەی شوبات درێژدەکاتەوە، ئەمە کۆتایی کێشەکە نییە، بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو) تەنانەت لەدوای ریككەوتنی لەگەڵ بەغداد و بەرزبونەوەی نرخی نەوتیش، بۆ مانگی داهاتوو حکومەت ناچارە رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران زیاتر بکات،  واتا  دەستكاریكردنی موچە بڕیارێکی حەتمیە.   مەسرور بارزانی قەرزی کرد ؟ سەرباری ئەوەی بەرپرسانی کابینەی مەسرور بارزانی بەدیاریکراویش (رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ) پێشتر چەندینجار دڵنیاییاندا لەبارەی ئەوەی حکومەت دەستکاری موچە ناکات، بەڵام حكومەت رۆژی ٢٠٢٠/٦/٢١بڕیاریدا رێژەی (٢١٪)ی موچەی موچەخۆران کەمبکاتەوە. بەهانەی حکومەت بۆ دەستکاریکردنی موچە ئەوەبوو، بڕی (٦٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەبەردەستدایە، ئەم بڕە پارەیە بەشی خەرجی موچە ناکات کە مانگانە پێویستی بە (٧٥٥ ملیۆن) دۆلارە. بڕیار بوو مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت بڕی (١٠٠ ملیۆن) دۆلار قەرزبکات بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە، بەڵام پێناچێت قەرزەکەی کردبێت. سەرباری ئەوەی حکومەت کورتهێنانی خەرجی موچەی لەسەر حسابی لێبڕینی (٢١٪)ی موچەی موچەخۆران چارەسەرکرد، بەڵام بەوشێوەیەش دوای نزیكەی دوو هەفتە لەو بڕیارە، تائێستا تەنیا موچەی (٤) وەزارەتی دابەشكردووە (تەندروستی، ناوخۆ، پێشمەگە، دارایی)، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر پارەی موچە ئامادەیە بۆچی حکومەت دابەشی ناكات لەكاتێكدا لیستی تەواوی وەزارەتەكان ئامادەیەو بڕی لێبڕینی رێژەی (٢١٪) لەسەر تەواوی فەرمانبەران جێگیرکراوە جگە لە پلەباڵاكان و ئەوانەی موچەکەیان لە (٣٠٠ هەزار) دینار كەمترە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، حكومەت دەیەوێت لەیەك كاتدا هەردوو ئۆپشنەكە جێبەجێ بكات کە پێشتر لە کۆبونەوەکانی ئەنجومەنی وەزیراندا گفتوگۆی لەبارەوە دەکرا: ٭ ئۆپشنی یەکەم: بڕینی موچەی موچەخۆران بەڕێژەی ٢١٪ ٭ درێژکردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە لە ٣٠ رۆژەوە بۆ ٦٠ رۆژ حکومەت ئێستا ئۆپشنی بڕینی موچەی جێبەجێكردووەو دەیەوێت ئۆپشنی درێژكردنەوەی ماوەی دابەشکردنی موچەش جێبەجێ بكات، هەربۆیە هەفتانە موچەی دوو بۆ سێ وەزارەت دابەش دەكات و دەیەوێت تا پێش جەژنی قوربان بە موچەی مانگی شوبات بەڕێی بكات و دواتر دەست بە دابەشكردنی موچەیەكی تر بكات. بژاردەکانی بەردەم حكومەت ئێستا حكومەت بەچەند رێگەیەك دەیەوێت داهاتی زیاتر دەستبخات، بۆ ئەوەی موچەی موچەخۆران دابین بكات: ٭ رێگەی یەكەم: حكومەت ئێستا سەرقاڵی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازییە، ئەو یاسایە لە ٧/١ ەوە چوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەگەر حكومەت موچەی مانگی داهاتوو دابەش بكات كە موچەی مانگی ئازارە، ئەم یاسایە بەسەر موچەخۆراندا جێبەجێ ناكرێت، بۆیە حكومەتی هەرێم بیر لە پاشەكەوتكردنی موچەی مانگەكانی (٣، ٤، ٥، ٦) دەكاتەوەو دەیەوێت لە سەرەتای مانگی ئابەوە دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی تەموز بكات، بۆ ئەوەی یاسای چاكسازی جێبەجێ بكات و بەشێك لە داهاتی بۆ بگەڕێتەوە. ٭ رێگەی دووەم: حكومەت ناچارە بۆ مانگی داهاتوو دەستكاری زیاتری موچە بکات، كە رەنگە بۆ دەستكاریكردنی موچە جیاواز لە شێوازی بڕینی موچەی مانگی شوبات (٢١٪) شێوازێكی تر بگرێتەبەر، ئەویش لەڕێگەی دەستكاریكردن و رێكخستنەوەی دەرماڵەكانەوە بێت (٥٦٪ی خەرجی كۆی موچەی موچەخۆران بۆ دەرماڵەکان دەڕوات، واتا لەكۆی ٨٩٤ ملیار دینار ٥٠٢ ملیار دیناری موچە بۆ دەرماڵەیە)، ئەگەری بەهێز ئەوەیە حكومەت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكانەوە (كە پاڵپشتی پەرلەمانی هەیەو بەپێی مادەی (٥)ی یاسای چاكسازی دەتوانێت دەستكاری دەرماڵەكان بكات) دەستكاری موچە بكات، دەستكاریكردنەكەش بەپێی ئەو پارەیەیە کە دوای رێککەوتنەکە لەبەغدادەوە دێت. رێگەی سێیەم: حكومەت چاوەڕوانی رێككەوتنی كۆتاییە لەگەڵ بەغداد، چونكە تا رێككەوتنەكەی لەگەڵ بەغداد نەچێتە بواری جێبەجێكردن ناتوانێت بڕێكی دیاریكراو بۆ موچە دیاری بكات، ئەویش لەبەر چەند ئەگەرێك: لەدوای رێككەوتنی كۆتایی نێوان هەولێرو بەغداد، ئەگەر هەرێم تەواوی نەوتەكەی رادەستكرد یان (٢٥٠ هەزار) بەرمیل و نیوەی داهاتی ناوخۆ، لە باشترین حاڵەتدا مانگانە (٦٠٠ ملیار) دیناری لە بەغدادوە بۆ دێت، ئەم پارەیە تەرخاندەکرێت بۆ خەرجی موچەو ئەو نیوە داهاتەی تری ناوخۆش کە لای حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە بۆ خەرجی بەكاربردن تەرخاندەکرێت. ئەگەر تەواوی ئەو پارەیەی لە بەغدادوە دێت، بۆ موچە تەرخانبكرێت، كە مانگانە نزیكەی (٦٠٠ ملیار) دینارە، ئەوا نزیكەی (٣٠٠ ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت لە كۆی خەرجی مانگانەی موچە كە (٨٩٤ ملیار) دینارە، واتا پارەکەی بەغداد بەرێژەی (٣٤٪)ی کورتهێنانی هەیە بۆ پڕکردنەوەی خەرجی موچەی هەرێم، كۆی موچە، لەم حاڵەتەدا حکومەتی هەرێم هاوشێوەی ئێستا ناچارە کورتهێنانەکە لە موچەی موچەخۆران ببڕێت و رێژەی لێبڕینی موچەی موچەخۆران لە (٢١٪)و زیاد بکات بۆ (٣٤٪). بەڵام لە حاڵەتی رێكنەكەوتن لەگەڵ بەغداد، حکومەتی هەرێم تەواوی داهاتەكەی بریتی دەبێت لە: ٭ داهاتی نەوت: رۆژانە (٤٣٥ هەزار) بەرمیل نەوت رەوانە دەكات، بۆ مانگی رابردوو كۆی داهاتی نەوت كە خرایەبەر دەستی وەزارەتی دارایی (٨٦ ملیۆن) دۆلار بووە، لە حاڵەتێكدا ئەگەر بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە داهاتی نەوت وەك جارانیشی لێبیێتەوە، دەهاتەکەی دەكاتە (٢٩٥ ملیۆن) دۆلار كە پێشتر لە داهاتی نەوت دەخرایە خەزێنەی حكومەتەوە. ٭    داهاتی ناوخۆ: ئێستا نزیكەی (٩٠ ملیار) دینارە، ئەگەر وەك جارانیشی لێبێتەوە كە نزیكەی (٢٧٠ ملیار) دینار بوو. ٭یارمەتییەکەی هاوپەیمانان كە ٢١ ملیار دینارە. كۆی گشتی داهاتەكانی هەرێم بەبێ پارەی بەغداد ئێستا نزیكەی (٢٠٠ ملیۆن) دۆلار دەبێت. خۆ ئەگەر داهاتەكانی هەرێم وەك جارانی لێبێتەوە، ئەوا كۆی داهاتەكانی هەرێم بەبێ بەغداد نزیكەی (٦٠٠ ملیار) دینار دەبێت، لەم حاڵەتەشدا بەهەمان شێوەی حکومەتی هەرێم لە خەرجی موچەدا (٣٠٠ ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، واتا لەم حاڵەتەشدا حكومەت ناچارە دەستكاری موچە بكات.  ٭    تەنها لەیەك حاڵەتدا حكومەت دەستكاری موچەی موچەخۆران ناكات كە بەشێك لە وەزیرەكان لەگەڵ ئەو ئۆپشنە بوون، ئەویش درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچەیە لە (٣٠) رۆژەوە بۆ (٦٠) رۆژەو كۆكردنەوەی داهاتی دوو مانگی هەرێم و دابەشكردنی موچەی یەک مانگە، لەم ئۆپشنەدا موچە ٥٠٪ كەم دەكات، چونكە ئەگەر فەرمانبەرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەگەر بە (٦٠) رۆژ جارێك دابەشبكرێت ئەوا دەكاتە (٥٠٠ هەزار) دینار، واتا (٥٠٪) ی موچەكەی دەستكاری دەكرێت.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەگەڵ بەغداد رێکبکەوێت یان نا، پارە لە بەغدادەوە بێت یان نا، نرخی نەوت بەرزببێتەوە یان نا، حکومەت دەستكاری موچە دەكات، دەستکاریکردنی موچە بڕیارێکی حەتمیە تەنانەت ئەگەر قەیرانی کۆرۆناش تێپەڕێت.

ئامادەكردنی: خالید ڕەزا ئەمین - درەو پارتی و یەکێتی لە ململانێی نادیموکراسی‌یانەی خۆیان‌دا، ژمارەیەکی یەکجار زۆر خەڵک‌یان بە ناوی پێشمەرگەی دێرین و ژنی شاخەوە، هی هەردو شۆڕشەکە "ئەیلول و گوڵانی" پارتی دیموکراتی کوردستان و "شۆڕشی نوێ"ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان، دور لە هەموو پرەنسیپێک، بە مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و خزمخزمێنە بۆ کۆکردنەوەی دەنگ، لەسەر بودجەی گشتی، خانەنشین کردوە. لێرەدا ئەم پێشنارە بۆ حکومەت ئەکەم، ئەگەر بتانەوێ کات‌تان بۆ بگەڕێتەوە، ئەوا بە تەنها بڕیارێک، ژمارەیەکی زۆر و بە کاتێکی کەم بەشێک لە لیستەکە بژار ئەکەن. بڕیاری ئەوە بدەن، ئەوانەی لە دایک بوی ١٩٧٣-١٩٩١ لە لیستی پێشمەرگەی دێرین‌دا نوسراون، یەکسەر بسڕدێنەوە، چونکە ئەگەر کەسێک لە ١٩٧٣ لە دایک بو بێ لە هەلگیرساندنەوەی "شۆڕشی نوێ و گوڵان  لە ساڵی ١٩٧٦دا، تەمەنی تەنها سێ ساڵ بوە!! هەتا ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ تەمەنی بوە بە ١٨ ساڵ!! بۆیە لە دایک‌بوانی ١٩٧٣، ١٩٧٤، ١٩٧٦... بێ هیچ دودڵی‌یەک ئەبێ لە لیستی پێشمەرگەی دێرین (پێش ڕاپەرین) لاببرێن! کە رەنگە هەزران کەس بن.   پێشەكی سەرەتا ئەمەوێ جەخت لەوە بکەمەوە، کە ئەم نوسینەی من بە مەبەستی بەشداری‌کردنە لە راست‌کردنەوەی ئەو کاروکردەوە نا رەوانانەی هەردو هێزی فەرمانڕەوا (پارتی و یەکیتی) لە بەرامبەر خەبات و ماندوبونی هەزاران رۆلەی ئەم نیشتمانەدا، کردویانە. ئەم نا رەوایەتی‌یە لە ساڵی ١٩٦١وە دەست پێ ئەکا و، لە راپەرینی سالی ١٩٩١ کۆتایی دێ. لەدوای راپەرینەشەوە هەمان شتکراوە. بەلام مەبەست لەم نوسینە هەتا ڕاپەڕینە. ناحەقیەکانی دوای ڕاپەڕین یش کەمترنین. سەرۆکی حکومەت (مەسرور بارزانی) لە یەکەم وتاری دا، کە لە رۆژی ٢٥ی ئایاری ٢٠٢٠ بڵاوی کردەوە، وتی: "زۆرینەی لیستی موچە، نایاسایی‌یە" ئەمە دانپیدانانێکی گرنگە، بەڵام بەس نی‌یە.  هەروەها جێگری سەرۆک وەزیران (قوباد تاڵەبانی) لە رۆژی ١٦ی ٥ی ٢٠١٧ لە قەزای سۆران بە بۆنەی کۆتایی هاتنی مەراسیمی "من کتێبم خۆش ئەوێ" وتەیەکی بۆ ئامادەبوان پێشکەش کرد و وتی: "بە سیستەمی میلاکاتی حکومەتەکەمانا دەچینەوە و بن دیوار و فرە موچەی نایاسایی ناهێڵین، ئەمە بە پەیڕەوکردنی سیستەمی بایۆمێتری" دەزگای درەومیدیاش لە رۆژی ٣٠ی ٤ی ٢٠٢٠دا راپۆرتێکی لەسەر سەردانی وەفدی هەریم بۆ بەغداد بە سەرۆکایەتی قوباد تالەبانی بلاو کردۆتەوە و، ئاماژەی داوە بەکۆبونەوەی وەفدەکە لەگەل زۆرینەی فراکسیۆنە کوردستانی‌یەکان لە پارلەمانی بەغداد. لە ئەنجامی گفتوگۆی نیوانیان‌دا، لەسەر زاری جەمال کۆچەر پارلەمانتاری یەکگرتوی ئیسلامی‌ی کوردستانەوە نوسیوێتی: "قوباد تاڵەبانی دانی بەوەدا ناوە، کە ناتوانن پاکسازی لە لیستی موچەخۆران‌دا بکەن، چونکە دوسەد هەزاریان موچەخۆر و پاسەوانی باخی بەرپرسەکانن"! بۆیە لە ئێستادا باشترین کارێک، کە سەرۆک و جێگرەکەی پێکەوە بیکەن ئەوەیە بە ئیرادەیەکی بە هێزەوە، بە بێ ترس و دودڵی دەست بە چاکسازی، بژار و پاکسازی بکەن، لە هەموو سێکتەرەکان‌دا. چونکە چاکسازی بە بێ ئیرادەی پارتیی و یەکێتیی ناکرێ. بۆیە هەرچۆن لە کردنی دا بەشی شێری چاکەکەی بەر ئەوان ئەکەوێ، بێگومان لە نەکردنی دا، هەمووئۆباڵەکەی ئەکەوێتە ئەستۆی ئەوان. ئەم باسەی من تەنها هی سێکتەرێکە و ئەوانی تریش لەم خراپتر نەبن باشتر نین.! لێرەدا ئەمەوێ بە ژمارە و بەڵگە و ئەرگومێنت، ژمارەی ئەو کەسانە، ئەگەر بە دیاریی‌ کراویش نەتوانم بیسەلمێنم، ئەوا بە نزیک لە ژمارەی راستی ئەوانەی بە ناوی پێشمەرگەی دێرینەوە خانەنشین کراون، دیاری بکەم و هەڵەکان دەست‌ نیشان بکەم. لە هەمان کات‌دا باری سەرنجی خۆم بۆ راستکردنەوەیان بخەمەڕو. حاجی قادر وتەنی: "گوێم لێ ئەگرن زەریفە، ناگرن بەڵا لە خۆتان" پارتی و یەکێتی لە ململانێی نادیمۆکراسی‌یانەی خۆیان‌دا، ژمارەیەکی یەکجار زۆر خەڵک ‌یان بە ناوی پێشمەرگەی دێرین و ژنی شاخەوە، هی هەردو شۆڕشەکە "ئەیلول و گوڵانی" پارتی دیموکراتی کوردستان و "شۆڕشی نوێ"ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان، دور لە هەموو پرەنسیپێک، بە مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و خزمخزمێنە بۆ کۆکردنەوەی دەنگ، لەسەر بودجەی گشتی، خانەنشین کردوە. (پێم باشە بە پێی شۆڕشەکان قۆناغبەندیان بکەم و سەرنج و دیدی خۆم بخەمەڕو) # خانەنشینانی شۆڕشی ئەیلول، بە هەردو باڵی مەلایی‌ی و جەلالی‌یەوە پارتی دیموکراتی کوردستان دەیان هەزار خەڵکی بە ناوی پیشمەرگەی ئەیلولەوە لەسەر بودجەی گشتی خانەنشین کردوە. لەبەر نەبونی سەرچاوەی پێویست، کە بێگومان نیشانەی نا شەفاف بون و دەست نەگەیشتنە بە سەرچاوەی زانیاری، بۆیە پشت بەو زانیاریانە ئەبەستم، کە لە ماڵپەڕ و تۆڕە کۆمەڵایەتی‌یەکان بڵاو کراونەتەوە. لیستی خانەنشینی پێشمەرگەی پارتی بە ئەیلول و گوڵانەوە گەیشتۆتە ٧٠،٠٠٠ حەفتاهەزار پێشمەرگە. بە گریمانەی ئەوەی شۆڕشی ئەیلول پێشمەرگەی زۆری هەبوە، بۆیە ئێمەش بەشە زۆرەکە لەسەر ئەیلول ئەژمار ئەکەین و، وای دائەنێین ٦٠،٠٠٠ شەست هەزار لەسەر ئەیلول خانەنشین کراون و ١٠،٠٠٠ دە هەزاریش لەسەر گوڵان. ئەبێ ئاماژە بەو راستیەش بدەین، کە هێزی پێشمەرگەی ئەیلول هەتا مفاوەزاتی ساڵی ١٩٧٠ ژمارەیان زۆر نەبو، ئەو زیادبونە زۆرە لە مفاوەزاتی ١٩٧٠ بۆ ١٩٧٤ واتە لەو چوار ساڵە ئارامەدا زیادی کرد، بە جۆرێک هێزی پێشمەرگە لە ١٨ هێزدا ڕێک‌خران لەوانە: هەندرێن، زۆزک، شێخان، ئاکرێ، سەفین، دەشتی هەولێر، کەرکوک، خەبات، زمناکۆ، کاوە، بێتواتە، حەمرین، ئەزمڕ، هەڵگورد، رزگاری... هەر هێزێکیش لە بەتالیۆن، لق، پەل و دەستە پێکهات بو. ئەگەر ژمارەی هەر هێزیک بە  سێ‌هەزار- سێ هەزاروپێنج سەد بخەمڵێنین، ئەتوانین بڵێین نزیکەی  شەست‌هەزار پێشمەرگە بون. ئەم هێزانە لە دوانزە مانگی شەڕدا (ئازاری ٧٤- ئازاری ٧٥) هێزی سەرەکی بەرەنگاربونەوەی رژێمی بەعس بون. هەموو ئاوایی‌یەکیش خۆبەخشانە بە چەکی خۆیەوە، هێزی بەرگری میللی دروست کرد بو لە ماڵی خۆیان دانیشت بون کاری کشتوکاڵ، ئاژەڵداری وباخداری خۆیان ئەکرد. ئەم هێزی بەرگری میللی‌یەش، لە هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی نوێش‌دا هەبون، لە زۆربەی شەڕەکان‌دا پشتیوانی پێشمەرگە بون.   سەرەتا گرنگە هەندێک پرسیاری لۆژیکی بکەین سەبارەت بە تەمەن، وە لێرەوە گومان بخەینە سەر ئەو کەسانەی ناویان لە لیستی پێشمەرگەی ئەیلول‌دا تۆمارە، ئایە ئێستە تەمەنیان چەندە، ماون یان مردون؟ سەرەتا، با تەمەنی پێشمەرگەکانی ئەیلول بۆ دو گروپ پۆلێن بکەین، بۆ ئەوەی بتوانین تەمەنی هەردو گروپەکە هەتا ئێستە بخەمڵێنین! بێگومان لە دەستپێکردنی شۆڕشی ئەیلولەوە، واتە: ساڵی ١٩٦١ هەتا ئێستە، کە سالی ٢٠٢٠ە ئەکاتە ٥٩ ساڵ. بەمانایەکی تر ئەگەر کەسێک لە ١٩٦١دا لە دایک بو بێ، ئێستا تەمەنی ٥٩ ساڵە. گروپی یەکەم: با وای دابنێین گەنجەکان ئەوانەی لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلولەوە بون بە پێشمەرگە، تەمەنیان لە نیوان ٢٢ بۆ ٣٢ ساڵ‌دا بوە. واتە ئەگەر کەسیک لە ٢٢ ساڵی‌دا بوبێ بە پێشمەرگەی ئەیلول، لە ئێستادا تەمەنی بوە بە ٨١ ساڵ، (٢٢+٥٩=٨١). خۆ ئەگەر کەسێک ٣٢ ساڵ تەمەنی بوبێ، کەواتە: لە ئێستادا تەمەنی ٩١ ساڵە، (٣٢+٥٩=٩١). کەواتە، گروپی یەکەم لە ئێستادا تەمەنیان لە نیوان ٨١ بۆ ٩١ ساڵدایە.! موعەدەلی تەمەنیان ٨٦ ساڵە. گروپی دوەم: با وای دابنێین تەمەندارەکان لە نیوان ٣٣ بۆ ٤٣ ساڵی دا بوبن. واتە، ئەگەر کەسێک لە ٣٣ ساڵی دا بوبێت بە پێشمەرگەی ئەیلول، لە ئێستادا تەمەنی بوە بە ٩٢ ساڵ، (٣٣+٥٩= ٩٢). خۆ ئەگەر تەمەنی ٤٣ ساڵی دا بوبێت بە پێشمەرگە، لە ئێستادا تەمەنی ١٠٢ ساڵە، (٤٣+٥٩= ١٠٢). کەواتە، گروپی دوەم لە ئێستادا تەمەنیان لە نێوان ٩٢ ساڵ و ١٠٢ ساڵ‌دایە و، موعەدەلی تەمەنیان ٩٧ ساڵە. بەپێێ سایتی فەرمی دەستەی ئاماری هەرێم، موعەدەلی تەمەن‌دریژی لە هەرێم‌دا ٧٤ ساڵە. ئەم سەرنجانە لەسەر خانەنشینانی ئەیلول دوای ئەو شیکردنەوەیەی سەرەوە بە پێویست ئەزانم: یەک: لە ئەنجامی ئەو دوو گروپە  پۆلین کراوەی سەرەوەدا راستی‌یەکمان بۆ دەرئەکەوێ، کە گروپی دوەم بە دەگمەن نەبێ کەسیان لە ژیان‌دا نەماون. ئێ خۆ ناکرێ سێ چوار پشت لەدوای خۆی موچە بە ناوی باپیرە گەورەیانەوە وەربگرن!. یان ناوی سێ پشت دواتری خرابێتە شوینی باپیرەیان! ئەبێ ئەمە بەیاسا کە دادپەروەری بەرقەراربکا، رێک بخرێت. دوو: لەدوای هەرەس، ئەوانەی کە یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌یان دامەزراندوە، لەگەڵ سەدان کادرو پێشمەرگەی شۆڕشی ئەیلول بەشدارییان لە دەستپێکردنی شۆڕشی نوێ دا کردوە، ئێستە سەر بە پارتی نین تا پارتی لە لیستی خانەنشینی شۆڕشی ئەیلول بیان نوسێ!! بۆیە لە گروپی یەکەمیش ئەگەر زۆر خاتریان بگرین لە دو- سێ هەزار تێ ناپەڕن. ئیتر ٦٠،٠٠٠ شەست هەزار کەستان لە کوێ هێناوە؟ ئایا لە دوای دروستکردنی ئەم هەمو قەیران و نادادی و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتەوە، ئێستە کاتی ئەوە نی‌یە بەوپەڕی ئازایەتی‌یەوە، ئەم هەڵانە ڕاست‌بکەنەوە؟ سێ: ئەوانەشی لەسەر باڵی جەلالی (یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان) لە سەر بودجەی گشتی و بە (یاسایی!!) خانەنشینی کردون، ژمارەکەیان نازانین! ئەوانەیان لە ژیاندا مابن رەنگە لە پەنجەکانی دەست تێ نەپەڕن. ئیتر ئەم چەند هەزار خانەنشینە بەناوی پیشمەرگەی جەلالی‌یەوە، بۆ؟ لە کوێتان هێنان؟ ئایە ئێستە کاتی ئەوە نی‌یە بەوپەڕی ڕاستگۆی‌یەوە ئەو هەڵانە ڕاست‌بکەنەوە؟ بۆیە پارتیی و یەکێتی ئەگەر ئەیانەوێ بەشێک لە هەڵەکانی رابردویان راست بکەنەوە. ئەبێ ئەو ناوە (وەهم) یانە لە لیستی خانەنشینی پێشمەرگەی ئەیلول و پێشمەرگەی جەلالی دا، لەسەر بودجەی گشتی لاببەن. ئازادن لەسەر بودجەی حیزب و کۆمپانیاکانیان پارە ئەدەن بەکێ بیدەن!. بەڵام کورد وتەنی نا ڕەوایە "پیاوەتی بەسەر ئاوی حەمامەوە" بکەن. # شۆڕشی گوڵانی پارتی دیمۆکراتی کوردستان پارتی ی  لە دوای رێکەوتنی شا- صدام لە جەزائیر و بڵاوەپێکردنی شۆڕش (هەرەس). لە ٢٦ی گوڵانی ١٩٧٦دا لە مەنفا و لە ژێر ناوی قیادەی موەقەتەدا خۆیان رێک خستەوە. قورسایی هێزەکانی پارتی لە شۆڕشی گولان‌دا ئەو کادر و پێشمەرگانەی شۆڕشی ئەیلول بون، کە لە بڵاوەپێکردنی شۆڕش‌دا لەگەڵ خوالێخۆش بو بارزانی‌دا ئاودیوی ئێران بوبون و، لە ئۆردوگاکانی وەک زێوێ و شارەکانی کەرەج، عەزیميیە و تاران، بەشێک لە شار و گوندەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان‌دا، جێگیر بوبون. پارتی دیمۆکراتی کوردستان لە سەرەتای شۆڕشی گوڵانەوە هەتا راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ هەمو بنکە و بارەگاکا سەرەکییەکانیان لە ناوچەی سێ سنور لە دیوی ئێران بون. ماڵی بەڕیز بارزانی لە گوندی  سلێڤانی و بارەگاکەیی و مەکتەبی سیاسی لە گوندی ڕاژان بون، هی لق و رێکخراو و پێشمەرگەکانی تریان لە مەرگەوەر و تەرگەوەر، زێوێ و سلێڤانی بون لە سنوری پارێزگای ورمێ لە ئیران، لەسەرەتای هەشتاکانیش دا لە رێکەوتنی ناوچەیی(لۆکاڵی) نیوان یەکیتیی و پارتی دا، هەندیک لق و مەفرەیان بە کاتی هاتنەوە سنوری هەریمی سلێمانی، لە دزڵی دەوروبەری هێزێکی ٨٠ بۆ ١٠٠ پیشمەرگەییان بە فەرماندەیی خوالێخۆش بو (نالە هەورامی) هەبو ئەم هیزە، بنکە یان لە دۆڵەناو و کانی خەیاران، خۆرنەوەزان یش هەبو کە هی لقی سێ و  چواربون.  لقی یەک، کە گەورەترین هێزی سیاسی و سەربازی پارتی بو، لەساڵی ١٩٨٧دا لە گەلی زێوە ی ناوچەی بادینان بون، کە ژمارەیان  ٤٠٠ بۆ ٥٠٠ چوار سەد بۆ پێنج سەد پێشمەرگەیەک بو. هەتا رۆژی ٨ی نۆڤەمبەری ١٩٨٦ کە هەردو خوالێخۆش بو مامجەلال و ئیدریس بارزانی لە شاری تاران ریکەوتنێک‌یان ئیمزاکرد. یەکێ لە خاڵەکانی رێکەوتنەکە دابینکردنی ئازادی سیاسی و چەکداری هەردولا بو لە سەرتاسەری کوردستان‌دا. لە دوای ئەو کاتەوە، واتە لە ساڵی ١٩٨٧ هەتا ئەنفالەکان، تەنها لقی ٣ی کەرکوک و ٤ ی سلێمانی، پارتی هاتنە سنوری مەڵبەندی یەک. لە بەرپرسە دیارەکانیان کاک حەمید ئەفەندی و کاک عەبدوڵلا حەمە ئەمین برای خوالێخۆش بو فەتاح ئاغا بو، لە بەری قەردەداخ و گەرمیان و بنکە و بارەگایان دانا و دەستیان بە جەولەکردن کرد، ئەمانە بە هەمویان ٢٠٠ بۆ ٣٠٠ دووسەد بۆ سێ سەد پێشمەرگە ئەبون. ئەوە بو یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌یش بارەگای هێزێکی سەد پێشمەرگەیی (مەڵبەندی بادینان، کە کرابون بە ٤ کۆمیتەوە) بە فەرماندەیی کاک ئازاد هەورامی لە گەلی زێوە نزیک بارەگای لقی یەکی پارتی دانا. لە بادینان پارتی هێزی یەکەم بو. سەبارەت بە پێگە و هێز و مەڵبەندەکانی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان لە هەرسێ پاریزگای هەولێر و کەرکوک و سلێمانی، کە لەو سەردەمەدا بە کردەوە دەسەڵاتداری سەرئەرزی کوردستانی عێراق بو، لەگەڵ هێزی پارتی دا، هی بەراورد کردن نین. گەر پارتی ئەڵێ وانی‌یە. با لیستی ناوی پێشمەرگەکانی ئەو سەردەمە، ناڵێین بخاتە بەردەستی کۆمەڵانی خەلک، با بیخاتە بەردەمی لیژنەی پێشمەرگە لە پارلەمانی کوردستان، کە خۆی زۆرینەیە تیای‌دا.! # شۆڕشی مایس (شۆڕشی نوێ)ی سالی ١٩٧٦ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان ٢٢ی ٥ی ١٩٧٥ لە دیمەشقی پایتەختی سوریا لە مەنفا دامەزرا. بەڵام یەکەمین دەستەی چەکداری لە ناوەوەی کوردستان و لە هەرێمی سلێمانی‌یەوە ناردە شاخ. یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە شایەتی یار و نەیار، بە پشت بەستن  بەو بەڵگەنامانەی لە ڕاپەرین‌دا لە داودەزگا سەرکوتکەرەکانی بەعس‌دا، گیران. هێزی سەرەکی سەر گۆڕەپانی کوردستانی عێراق بوە لە روبەڕوبونەوەی بەعس دا.  یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان گەورەترین هێزی سەربازی خۆی لە کارەساتی هەکاری لە ساڵی ١٩٧٨ دا، لە دەست دا. بەڵام جارێکی تر هەستایەوە. لە ساڵی ١٩٨٥ زۆرترین هێزی چەکداری هەبو. لەساڵی ١٩٨٨ دا یەکێتی بەکردەوە دەسەڵاتداری سەرئەرزی کوردستانی عێراق بو. دەستی ئەگەیشتە ناو شارەکانی موسڵ و هەولێر و سلێمانی و کەرکوک. بارەگاکانی هەرسێ سکرتێر (مامجەلال تاڵەبانی-یەکێتی، نەوشیروان مستەفا- کۆمەڵە، فوئاد مەعسوم- شۆڕشگێڕان) لە پێنج کیلۆمەتر هەوایی شاری سلێمانی دا بو، بارەگای هەمو مەڵبەندەکان و سەرکردایەتی‌یەکەی لە دەوروبەری شارەکانی هەولێر، سلێمانی، کەرکوک و دهۆک دا بون. لەو سەردەمەدا ژمارەی پێشمەرگەکانی یەکێتی لە نێوان  ٦ بۆ ٧ شەش بۆ حەوت هەزار پێشمەرگە دا بوو، بە مەڵبەندەکانی یەک، دوو، سێ و بادینان‌یشەوە. گەرچی لەو سەردەمەدا هیچ ئامارێکی پێشمەرگە ئەنجام نەدراوە، بەڵام بە حوکمی بەشداریی‌کردنم وەک پێشمەرگەیەک و ئاگایم لە گەورە و بچوکی مەڵبەندەکان دا، ئەم ژمارەیە زۆر لە ڕاستی‌یەوە نزیکە. ئەگەر یەکێتی‌ی نیشتمانیی کوردستان بە ناڕاستی ئەزانی با لیستی ناوی پێشمەرگەکانی پێش ئەنفالەکان بداتە لیژنەی پێشمەرگە لە پارلەمانی کوردستان. لە دوای پرۆسە بەدناوەکانی ئەنفال و، کشانەوەی هیزەکانی یەکێتی بۆسەر سنوری ئێران و، جێگیربونی سەرکردایەتیی لە قاسمەرەش، بەرنامەی خۆڕێکخستنەوەی یەکێتی لەسەر ئاستی سیاسی و رێکخراوەیی و پێشمەرگەیی و دپلۆماسی دانرا. لەو چوارچیوەیەدا مەڵبەندەکان هەڵوەشینرانەوە و، هێزەکانی پێشمەرگە لە پەیکەری سەربازی بەتالێۆن، ڕەتڵی پارتیزانەکانی گەرمیان، دۆڵی جافەتی، شارباژێڕ،هەولێر و کەرکوک ڕیک خران . ئەمە جگە لە پێشمەرگەکانی سەرکردایەتی و داودەزگاکانی راگەیاندن و مالی‌یە و دەزگاکانی بێ‌سیم، کە ئەرکی دیاریکراویان هەبو. لەو سەروبەندەدا، بە دروستی لە وەرزی یەکەمی سالی ١٩٨٩دا سەرکردایەتی بریاری‌دا سەرژمێری پێشمەرگە بکات و، ناسنامەی پێشمەرگایەتی‌یان بۆ بکا. کۆکردنەوەی ئامار و ئامادەکردن و نوسینی ناسنامەکان بە بەڕێزان: "ئەمین قادرمینە، شۆڕش حاجی و بەندە" سپێردرا. ئەرکی من, تۆمار کردنی ناوی پێشمەرگەکان بو لە دەفتەرێکی گەورەدا، نوسینی ناوەکان بو لە سەر ناسنامەکان. ناسنامەکە رەنگی رەساسی بو، بە خەتی وردی سور لێی نوسرابو "یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان". بڕوانە نمونەی ناسنامەکان. بەپێی ئەو سەرژمێریەی کە کرا: هەم لە دەفتەرا تۆمارکرا، هەم (زۆرینە) ی پێشمەرگە ناسنامەی تایبەت بە خۆی بۆدروستکرا.   ئاماری گشتی هەمو پیشمەرگەکان لە لایەن کاک(ئاکۆ حەسەن بەکر، سۆران جەلال، هیوا) وە خرایە ناو کۆمپیتەرە (شارپ) ەکەی کاک نەوشیروانەوە، کە ئەو خۆی سەرپەرشتی کارەکانی ئەکرد. بۆ میژوو تۆماری ئەکەم، کە ژمارەی پیشمەرگەکانی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان لەو کاتەدا، کە گەورەترین هێزی سەربازی و سیاسی و رێکخراوەیی کوردستانی عێراق بو، لە نێوان ٣ هەزار بۆ سێ هەزار وپێنجسەد پیشمەرگە دا بوو. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی مەڵبەندەکان، تەشکیلاتی پێشمەرگەیی بەسەر ١٢ دوانزە بەتالیۆن و پارتیزانەکان بە (خول و مەشقی سەربازی) و، دەستەی پارێزگاری سەرکردایەتی و داودەزگاکانی تردا دابەش و رێک خرانەوە. ئەم هێزە ڕیکخراوە مەشق پێکراوە، لە هەر دە میحوەرەکەی راپەڕین دا (لە کفری تا دهۆک)، رۆڵی گەورە بینی. بێگومان لەناو پێشمەرگەکانی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌دا، زۆرینەیان گەنج و سەڵت بون، ئەوانەی ژن و منداڵ‌یان هەبو، زۆر کەمتر بون لەوانەی سەڵت بون. زۆرینەی ئەو پیشمەرگانەی ئەنێردران بۆ پارتیزانی، سەڵت بون، تا لەکاتی هەر روداویک دا کەسیان لەدوا بەجێ نەمێنێ.! مەبەستم لە باسکردنی پێشمەرگەی خێزان‌دار بۆ ئەوەیە، کە تیشک بخەمە سەر ئەو ژمارە زۆرەی ژن، کە بەناوی ژنی شاخەوە دور لە هەمو یاسا  و رێسا و عورفێک خانەنشین کراون، کە لە راستی دا ئەکرێ بە ١٠٪ ی ژمارەی هەمو پێشمەرگەکان مەزەندەی بکەین. ئەڵبەت مافی هەمو کەسێکە (چ پیاو بێ، یان ژن) رۆژیک لە رۆژان بەشداری خەباتی پیشمەرگانەی دژ بە رژیمی بەعسی فاشی کردبێ، جا لەبەر هەر هۆکاریک نەیتوانی بێ دریژە بە خەبات بدات، بە مەرجێک دەستی لەگەڵ بەعس تیکەڵاو نەکردبێ. مافی خۆیەتی ناوی لە لیستی پێشمەرگەدا تۆمار بکرێ و ڕێزی لێ بگیرێ. بە لەبەرچاوگرتنی ئەم سەرنجەش ئەتوانم بڵێم هەمو پێشمەرگەی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان (بە هەردو رەگەزەکەوە) لە سەرەتاوە (١٩٧٦) تا ئەنفالەکان، کە هێزی سەرەکی بەرەنگاربونەوەی بەعس بوە تا ڕاپەرین، لە  ١٠ دە  بۆ ١١ یانزە هەزار پێشمەرگە زیاتر نەبوە. بەپێی ئەو زانیاریانەی تا ئێستا لە رۆژنامە و سایتەکان بڵاو کراونەتەوە، یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان چل‌وشەش هەزار کەسی بەناوی پێشمەرگەی دێرینەوە خانەنشین کردوە. ئەمە جگە لە ژنی شاخ.! لە کاتێک‌دا بە پێ‌ی ئاماری قاسمەرەش، کە لەسالی ١٩٨٩ تۆمار کراوە، یەکێتی خاوەنی کەمتر لە سێ ‌هەزارو پێنج سەد پێشمەرگەی پێش راپەڕین بوە. وەک وتمان، وای دائەنێین دە بۆ یانزەهەزاریش بوە! ئیتر چل‌وشەش هەزار، بۆ؟ زیادە ڕۆیی نی‌یە گەر بڵێم: ئەگەر یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان چل‌وشەش هەزار پێشمەرگەی هەبوایە، بە رۆژی نیوەڕۆ کەرکوک ی رزگارئەکرد!! # سوپای رزگاری کوردستان (سرک) لە دوای ئەنفالەکان یەکێکی تر لەو ئۆرگانە پێشمەرگەیی‌یانەی دروست‌کرا، سوپای رزگاری کوردستان (سرک) بو. کاک نەوشیروان مستەفا ئەم سوپایەی دامەزراند بۆ ئەوەی لەکاتی پێویست دا بتوانێ لەناو شارەکانی کوردستان و عێراق‌یش چالاکی دژ بە رژێمی بەعس و داودەزگاکانی، ئەنجام بدا. وەک خۆی ئەیوت: "ئەبێ شەڕ بخەینە ناو ماڵی دوژمنەوە". سەرەتای دروست‌کردنی ئەم سوپا نهێنی‌یە بۆ کۆتایی ساڵی ١٩٨٨ ئەگەڕێتەوە. پیکهاتەکەی لەسەر تەشکیلەی تیپ، کەرت و مەفرزە بو. لە پێشمەرگەی خاوەن تەجروبە و ئەندامانی رێکخستنە نهێنی‌یەکانی کۆمەڵەی رەنجدەرانی کوردستان پیک‌هات بون و، ژمارەیان هەتا راپەرین ١٥٠ سەدوپەنجا پێشمەرگە بون. بەداخەوە لە دوای راپەڕین یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان مێژوی ئەم هێزەشی شێواند و، بەناوی پێشمەرگەی (سرک) ەوە، زیاتر لە ٣٠٠٠ سێ‌هەزار پێشمەرگەی خانەنشین کردوە. # هێزی لایەنەکانی تر (حیزبی سۆسیالیست، حیزبی شیوعی، بزوتنەوەی ئیسلامی و زەحمەتکێشان) لەپێش راپەڕین، پێشمەرگەی ئەم لایەنانە بە هەر چواریانەوە لە نۆسەد٩٠٠ بۆ ١٠٠٠ هەزار  پێشمەرگە زیاتر نەبون، کە بەپێ‌ی زانیاریی‌یەکان لەناو لیستی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان دا خانەنشینی یان بۆ کراوە. لە لایەکی ترەوە لەم ساڵانەی دوایی دا پارتی  چەند سەد کەسێکی تری لەسەر بودجەی گشتی بۆ حیزبی سۆسیال دیمۆکراتی کوردستان(حسک) خانەنشین کردوە بەداخەوە ململانیکانیان لەسەر پیشکەشکردنی خزمەت گوزاری نەبوە بەڵکو لەسەر زیاد کردنی بەتاڵەی دەمامک دار بوە.! وەک لە سەرەتاوە ئاماژەم پێداوە، پارتی دیمۆکراتی کوردستان بە ناوی پێشمەرگەی "ئەیلول و گوڵان"ەوە حەفتاهەزار کەسی خانەنشین کردوە. وەک باسم کرد، ئەگەر بەپێ‌ی تەمەن بێ، ئەوانەی لە شۆڕشی ئەیلول دا پێشمەرگە بوبن و، لە ژیان‌دا مابن لە هەزرا پێشمەرگە کەمترن و، هی شۆڕشی گوڵان‌یش لە نێوان دوو هەزار بۆ دوو هەزار پێنج سەد پێشمەرگە زیاتر نین! ئیتر نازانم چ ویژدانێک  قبوڵی ئەکا حەفتاهەزار کەس بەناوی پیشمەرگەی پارتی دیمۆکراتی کوردستانەوە لەسەر بودجەی گشتی خانەنشین بکرێ؟ هەموو ئەو پێشلکاریانەش، کە کراون پێچەوانەی مادەی ٣٩ لە یاسای ژمارە ٣٨ی راژە و خانەنشینی پێشمەرگەیە، کە لە ساڵی ٢٠٠٧ پارلەمانی کوردستان لە دەورەی سەرۆکایەتی عەدنان موفتی دا، دەریکردوە.   # ئاماری شەهیدانی سەنگەر بابەتێکی تر، کە دیسان پەیوەندی بە خەباتی پێشمەرگانەوە هەیە، شەهیدانی سەنگەرە. شەهیدی سەنگەر وەک لە ناوەکەی‌دا دیارە، ئەبێ ئەو پێسمەرگانە بن، کە لەسەنگەری خەباتی پێشمەرگانەدا روبەڕوی داگیرکەر، شەهید بون، یان گیرابن و لە سێدارە درابن. بەڵام ئەفسوس لەمەش‌دا دیسان پارتی و یەکێتی ژمارەیەکی زۆر مردویان تێکەڵاو بە لیستی شەهیدانی سەنگەر کردوە، کە تیایاندایە دەستی بە خوێنی پێشمەرگەی سەنگەر سورە! ئەمەش نیشانەی بێ مۆراڵی سیاسی و، بێ ئەندازە سوکایەتی کردن بە شەهیدی سەنگەر ئەگەیەنێ. بەپێ‌ی ئەو زانیاریانەی لە وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوەکانەوە دەستم کەوتوە، پارتی دیمۆکراتی کوردستان و یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان ٣٨٠٠٠سی ‌وهەشت هەزار کەسیان بە ناوی شەهیدی سەنگەرەرەوە ناونوس کردوە، بێگومان ئەمەش زیاتر بە مەبەستی بەستنەوەی بنەماڵەی ئەو کەسانەیە بە حیزبەکانیانەوە، تا لە کاتی هەلبژاردن دا، بە قازانجی خۆیان دەنگ و ویژدانیان بکڕن، ئیتر باکیان بەوە نیە، کە ناوی پێشمەرگەی سەنگەر لەکەدار ئەبێ، یان نا. بێگومان رێزی بێ ئەندازەم بۆ شەهیدانی سەنگەر هەیە، لە خۆشەویستی بۆ گیان‌بەخشینی ئەوانە، کە لێرەدا شەڕی پاک‌کردنەوەی لیستی شەهیدانی راستەقینەی سەنگەر لەو کەسانە ئەکەم، کە رەنگە رۆژێک لە رۆژان گەرمی و ساردیان نە چەشت‌بێ، یان بە ئەگەری زۆر لەسەر جێگە و لە ناو ماڵ‌ومناڵی خۆیان‌دا بە دەردی خودا مرد بن! بە پێ‌ی زانیاریی‌یەکان، کە لە سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوەوە دەستم کەوتوە، لەمەشیان‌دا دیسان پارتی دیمۆکراتی کوردستان بەشی شێری لەو شێواندنەدا بەرکەوتوە بە جۆرێک پارتی هەمو ئەو مردوانەی لە سالی ١٩٤٥وە ئاوارەی ئێران بون، بەهەر هۆیەک مردبن، پارتی لەسەر بودجەی گشتی بە پێشمەرگەی سەنگەر ناونوسی کردون. یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌یش بەشێکی زۆری ئەوانەی جەلالی بون و مردون، کردونی بە شەهیدی سەنگەر. ئەگەر ئەتانەوێ لەگەڵ شەهیدانی راستەقینەی سەنگەر بە وەفا بن و رێز لە خوێنی ڕژاویان بگرن، ئەبێ بێ دودڵی، لیستی شەهیدانی سەنگەر لە مردوانی سەرجێگە بژار بکەن. لە راستی‌دا نابێ ئەمە بە تەنها خواستی من بێ، ئەبێ خواست و داوا و پێداگری خێزان و کەس‌وکاری شەهیدەکان بێبەر لە هەر کەسێکی تر. بێگومان من لێرەدا باسی ئەو شەهیدانە ناکەم، کە لە خەباتی نهێنی گەلەکەمان‌دا گیراون و لە ژێر ئازار و ئەشکەنجەی داودەزگا تۆقینەرەکانی بەعس‌دا رۆحی پاکیان سپاردوە، یان بە بریاری دادگاکانی بەعس لە سێدارە دراون، کە دڵنیام لە تەک ناوی ئەم قارەمانانەش‌دا، سەدان ناوی تریان تیکهەڵکێش کردوە و، ئەبێ ئەم لیستەش پاک و خاوێن بکرێتەوە. سەبارەت بە وارسی شەهیدەکان‌یش ئەوە ئەبێ بە یاسا یەکلایی بکرێتەوە، کێ تا پلە چەندی کەسی شەهید، وە تا چ تەمەنێک بۆیان هەیە شەهیدانە وەربگرن. یاسایەک کە دادپەروەری بەدی بهێنێ. # کەمئەندامانی سەنگەر سەبارەت بە ژمارەی کەمئەندامی سەنگەر، دیسان پارتی و یەکێتی هەریەکەیان بە جیا سەدان کەسیان بە ناوی کەمئەندامی سەنگەر بەم جۆرە خانەنشین کردوە: •    پارتی دیمۆکراتی کوردستان لەسەر یەکەی هێزەکانی هەشتای سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە، زیاتر لە ٥٠٠٠ (پێنج‌هەزار) کەسی بە روتبەی سەرباز هەتا لیوا و فەریق لە سەر میلاکی وەزارەتی پێشمەرگە بە موچەی جیاجیا بە ناوی "شەهیدی زیندو" خانەنشین کردوە. هیچ کەسێکی لە لایەنەکانی تر تێدا نیە و، تەنها هی پارتی‌یە. ئەم لیستە تیکەڵەیەکە لە کەم ئەندامانی سەنگەری پێش راپەڕین و، هی دوای ڕاپەڕین، شەڕی ناوخۆ و شەڕی داعش. •    یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان لەسەر یەکەی هێزەکانی حەفتای سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە ٤٠٩٩ (چوارهەزار و نەوەدونۆ) کەسی لەسەر میلاکی وەزارەتی پێشمەرگە بە روتبەی سەرباز هەتا لیوا و دو-سێ کەسیش بە پلەی فەریق، بە موچەی جیاجیا خانەنشین کردوە. ئەم لیستەی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان پێشمەرگەی لایەنەکانی تریشی تیایە وەک: "حیزبی سۆسیالیستی کوردستان، حیزبی شیوعی کوردستان، کۆمەڵی ئیسلامی کوردستان و گۆڕان". ئەم لیستەی یەکێتیش بەهەمان شێوەی لیستەکەی پارتی، هی پێش راپەرین و دوای راپەڕین و شەری داعشە. هەوڵم دا ژمارەی کەمئەندامی سەنگەری لایەنەکانی تر، هی پیش راپەڕینم دەست بکەوێ. بەداخەوە دەستم نەکەوت.   بێگومان لەم لیستانەدا هاوشێوەی لیستی پیشمەرگە و شەهیدان، کەسانی نا شایستەی تێدایە و، هەندێک جار کەسانی وای تێ خزێنراوە، کە رەنگە لە پشکنینی لیژنەیەکی بێلایەن‌دا ئەگەر پشکنینیان بۆ بکرێتەوە، دەرنەچن. بۆیە بژارکردن و پاکسازی کردن لەم گروپەش دا، کارێکی گرنگ و پێویستە تا کەسانی ناشایستە مافی کەسانی شایستە نەخۆن و، نەبن بە بار بەسەر بودجەی گشتییەوە. # ئەم نوسینەی من، خوانەخواستە بۆ کەمکردنەوەی خەبات و تێکۆشانی هیچ حیزبێکی کوردستانی نی‌یە، کە دژ بە رژێمی بەعس تێکۆشاوە، بەڵکو بۆ راست‌کردنەوە و بە ئاگاهێنانەوەی پارتیی و یەکێتی‌یە، کە ئێستا کاتی راست‌کردنەوەی ئەو هەڵانەیە. پاکسازی لە لیستی خانەنشینانی پێشمەرگەدا بکەن، کە بێگومان دەیان هەزار کەس زیاد نوسراون، ئەمە جگە لەوەی لە پێدانی ئیمتیاز و پلەی خانەنشین کردن‌دا رەچاوی هیچ خاڵبەندی و پێوەرێک نەکراوە و، نادادی زۆری تیا کراوە. سیاسه‌تی خانه‌نشین کردنی بەشێکی زۆر لە کۆمه‌ڵگه‌ له‌ ژێرناوی پێشمه‌رگه‌دا، سوکایه‌تی کردنه‌ بە ناو و کەسایەتی پێشمەرگە. شکاندنی ئەو سیمبولەیه‌، که‌ پێشمه‌رگه‌ بە خوێنی خۆی، پێش راپه‌ڕین لە دڵ‌ودەرونی خەڵکی کوردستان دا بە دەستی هێنا بو. ئەفسوس ئێستە ئەوە لە دەست‌دراوە. پێشمەرگە دێرینەکان مافی خۆیانە بە یاسا ژیانێکی شەرەفمەندانەیان بۆ دابین بکرێ و چاویان لە دەستی هیچ حیزب و بەرپرسێک نەبێ، هیچ هێزێک نەتوانێ دەست بۆ مافەکانیان ببات. لە هەمان کات‌دا نابێ هیچ پێشمەرگەیەکی دێرن چاوی لە دوو موچە و شتی نایاسایی بێ.  ئێستە کە بڕیارە حکومەت لە مانگی تەموزدا یاسای چاکسازی بخاتە بواری جێ‌بەجێ کردنەوە، هیوادارم ئەم نوسینەی من بەشداریی‌یەک بێ بەو ئاراستەیە و، کاری لەسەر بکا. داوا لە سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی ئەکەم، ئەگەر لەبەر خاتری پاراستنی شکۆی باوک‌یشیان بێ، کە پێشمەرگە بون، ئەبێ لێبڕاوانە و ئازایانە لیستی خانەنشینی پێشمەرگە لە جاش و خۆفرۆشان و، خەڵکانی ناشایستە بژار بکەن و، ڕێز بۆ ناوی پێشمەرگە و خەباتەکەی بگێڕێنەوە. ئێستە کاتی راست‌کردنەوەی هەڵەکانە. لێرەدا ئەم پێشنارە بۆ حکومەت ئەکەم، ئەگەر بتانەوێ کات‌تان بۆ بگەڕێتەوە، ئەوا بە تەنها بڕیارێک، ژمارەیەکی زۆر و بە کاتێکی کەم بەشێک لە لیستەکە بژار ئەکەن. بڕیاری ئەوە بدەن، ئەوانەی لە دایک بوی ١٩٧٣-١٩٩١ لە لیستی پێشمەرگەی دێرین‌دا نوسراون، یەکسەر بسڕدێنەوە، چونکە ئەگەر کەسێک لە ١٩٧٣ لە دایک بو بێ لە هەلگیرساندنەوەی "شۆڕشی نوێ و گوڵان  لە ساڵی ١٩٧٦دا، تەمەنی تەنها سێ ساڵ بوە!! هەتا ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ تەمەنی بوە بە ١٨ ساڵ!! بۆیە لە دایک‌بوانی ١٩٧٣، ١٩٧٤، ١٩٧٦... بێ هیچ دودڵی‌یەک ئەبێ لە لیستی پێشمەرگەی دێرین (پێش ڕاپەرین) لاببرێن! کە رەنگە هەزران کەس بن. لە کۆتایی دا  پێوسیتە دان بەو راستیەدا بنێین کە:   ئیسڵاحاتی‌ نیوه‌وناچڵ‌ زه‌ره‌ری‌ زۆرتره‌ له‌ قازانج وه‌کو ئه‌وه‌یه‌ له‌ نه‌شته‌رگه‌ری‌دا سکی نه‌خۆشه‌که‌ هه‌ڵدڕی به‌ڵام نه‌یدرویته‌وه‌ و به‌ کراوه‌یی به‌ جێ‌ی بهێڵی! بۆیە هیوادارم چاکسازی گشتگیر بکرێ نابێ پارتی و یەکێتیی داواکردنی ئیسڵاحات لە لایەن جەماوەر و هێزەکانی ترەوە بە موئامەرە لە خۆیان بزانن! بۆ مانەوەی خۆشیان بێ ئەبێ بیکەن. بەڵگەکان # ناسنامە: 1.    مەڵبەندی یەک: رحیم قادر مصگفی (مخابری م١). 2.    جلال کریم عیسا (رابەرسیاسی تیپی ٥٥ی م١). 3.    رزگار سعید اسماعیل (پ.م کۆمیتەی بادینان). 4.    مەڵبەندی سێ: وەصفی عزیز علی (ڕابەرسیاسی تیپی م٣). 5.    سەرکردایەتی: سەرکەوت محمد فتاح (مخابر/ م.س) عەدەدجیهازی مەکتەبی سیاسی. 6.    اکرم محمد امین احمد (ئیدارەی مەکتەبی سیاسی). # وێنەکان، لە کاتی پڕکردنەوەی ناسنامەکان‌دا: 1.    خالید رەزا. رۆژی گرتنی وێنەکە ٧ی ٧ی ١٩٨٩. 2.    باست حەمەغەریب، خالید رەزا. رۆژی گرتنی وێنەکە ١١ی ٧ی ١٩٨٩. 3.    باست حەمەغەریب، خالید رەزا، ئاراس ئیبراهیم. رۆژی گرتنی  وێنەکە ١٢ی ٧ی ١٩٨٩.   # پاشکۆی وێنە و بەڵگەکان

درەو: لیژنەی ئامادەكاری لامەركەزی رەشنوسی پرۆژەی سیستەمی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی تەواوكرد، سەرۆكی لیژنەكەش دەڵێت: ئەوەی لەسەر شانمان بووە كردمان ئێستا كاتی ئەوەیە یەكێتی و گۆڕان لە ئەنجومەنی وەزیران بەرگری لە پرۆژەی لامەركەزی بكەن. بەرزان شێخ محەمەد سەرۆكی لیژنەی لامەركەزی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند:  رەشنوسی پرۆژەی سیستەمی لامەركەزی كارگێڕی و داراییمان تەواوكردووەو دوای ئەوەی لە كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی پەسەند دەكرێت رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت بۆ بڕیاردان لەسەری. بەپێی رەشنوسی پرۆژەكە كە كۆپیەكی دەست (درەو) كەوتووە ئامادەكردنی پرۆژەكەیان گەڕاندۆتەوە بۆ "سیستەمی بەڕێوەبردن لەهەرێمی كوردستان بەجۆرێكە كەدوای نزیكەی سێ دەیە لەخۆ بەڕێوەبەری و تاقیكردنەوەی سیستەمی مەركەزی، قەیرانی بەڕێوەبردن و دارایی و زیادبونی ڕۆتین و گەندەڵی لێكەوتۆتەوە، بەهۆی قەیرانە بەردەوام و یەك لەدوای یەكەكانەوەو بەلەبەرچاوگرتنی ئەزمونی سەركەوتوی وڵاتان ، كاتی ئەوە هاتووە كەجۆرێكی دیكە لە سیستەمی بەڕێوەبردن تاقیبكەینەوە كەگونجاوترین  و باشترینیان لامەركەزی كارگێڕی و داراییە" سودەكانی لامەركەزی لە پرۆژەی لامەركەزی كارگێری و داراییدا رونكراوەتەوە" دەرفەت دەدات بەهاوڵاتیان لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە بەرپرسی یەكە كارگێڕیەكانی خۆیان دیاریبكەن، بەمەش متمانەی هاوڵاتیان بە دەنگدان و بەشداری لە پرۆسەی دیموكراسی زیاددەكات، ئاسانكاری بۆ حكومەتی مەركەزدەكات و ئەركی سەرشانی كەمدەكاتەوە وادەكات باشتر ئەركە ستراتیژیەكان و نیشتیمانیەكان ڕابپەڕێنێت. سەرۆكی لیژنەی لامەركەزی دەڵێت" پرۆژەكەیان پیشانی یەكێتی و گۆڕان داوە، ئیتر ئەركی ئەوانە دەستبەپرۆژەكەوە بگرن و لە ئەنجومەنی وەزیران پەسەندی بكەن چونكە گۆڕان چوار وەزیر و یەكێتی شەش وەزیر و جێگری سەرۆك وەزیرانی هەیە". دەقی پرۆژەكە   پرۆژەی سیستەمی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی ساڵی 2020 پێشەكی: ئەم پرۆژەیە ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان دەكرێت و بۆ سەرجەم پارێزگاكانی هەولێرو سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین دروست و سودبەخش و گونجاوە. لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لەنیسانی ساڵی 2014 پاڵپشت بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2009، ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 3 پارێزگای هەرێمی كوردستان پێكهات، كەدواتر كاركردن بەیاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 كەوتە بواری جێبەجێكردنەوەو یاساكە لەم خولەدا كاریپێكرا، لەگەڵ ئەوەشدا دوای تێپەڕبونی 6 ساڵ بەسەر كاركردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و حكومەتە خۆجێیەكان هێشتا زۆربەی زۆری دەسەڵاتە كارگێڕی و داراییەكان لای وەزارەتە پەیوەندیدارەكان و ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانە، واتە تەنها لەڕوی ڕواڵەتەوەو بەهۆی یاساو ڕێنماییەوە چوارچێوەیەكی لامەركەزی دروستكراوە.  لەكاتێكدا پێشتر ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بڕیارەكانی ژمارە (11231) و (11232) لە بەرواری 17/10/2012 و بڕیارەكانی ژمارە (40) لە 16/1/2013 و هەردوو بڕیاری ژمارە (44) و (45)  لە 19/6/2013 دەركرد كەتایبەتبون بە دابەزاندنی دەسەڵاتە كارگێری و داراییەكان بۆ پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان و بەڕێوەبەرەگشتیەكان، دواتریش بەبڕیاری ژمارە (1700) لە 17/4/2016 هەردووبڕیاری ژمارە (11231 و 11232) هەڵوەشێنرانەوەو هەروەها هەرسێ بڕیاری ژمارە (40 و 44 و 45) لە 10/5/2016 بەنوسراوی ژمارە (2062) هەڵوەشێنرانەوە، هەرچەندە لەساڵی 2014 ەوە یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەركاربووەو دەبوو بەهۆی دەستبەكاربونی ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە ئەو بڕیارانەی سەرەوە هەڵبوەشێنرایەتەوەو كار بەیاسای ژمارە 3 بكرایە بۆ چەسپاندن و پیادەكردنی لامەركەزی كارگێڕی  و دارایی، بەڵام لەگەڵ ئەوەی بڕیارەكان هەڵوەشێنرانەوەو ئەنجومەنی پارێزگاكان دەسبەكاربون و حكومەتی خۆجێیەكان پێكهاتن بەڵام هێشتا سیستەمی بەڕێوەبردن و بڕیاردان مەركەزییە. لامەركەزی كارگێڕی و دارایی دابەشبونی تایبەتمەندی و دەسەڵاتە كارگێڕی و داراییەكانە لەنێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتە خۆجێیەكان، بەجۆرێك كە حكومەتە خۆجێیەكان تایبەتمەندی و توانای پیادەكردنی دەسەڵاتی كارگێڕی و داراییان هەبێت، لەژێر چاودێری ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان و هەماهەنگی و چاودێری حكومەتی مەركەزی لەسەر كارو چالاكیەكانیان. سودەكانی لامەركەزی كارگێری و دارایی: 1-     بەپیادەكردنی دیموكراسی دادەنرێت لەبواری كارگێڕی و دارایی چونكە دەرفەت دەدات بەهاوڵاتیان لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە بەرپرسی یەكە كارگێڕیەكانی خۆیان دیاریبكەن، بەمەش متمانەی هاوڵاتیان بە دەنگدان و بەشداری لە پرۆسەی دیموكراسی زیاددەكات. 2-    ئاسانكاری بۆ حكومەتی مەركەزدەكات و ئەركی سەرشانی كەمدەكاتەوە وادەكات باشتر ئەركە ستراتیژیەكان و نیشتیمانیەكان ڕابپەڕێنێت. 3-     ئەنجومەنە خۆجێیەكان بەرپرسیارێتی پلان و دروستكردنی بڕیاریان دەكەوێتە ئەستۆو ئەگەر نەنگیەك لەبڕیارێك هەبوو تەنها لەناوچەیەك یان سێكتەرێكی دیاریكراو دەبێت و بەرپرسانی كەمتەرخەمیش ئاسانترو خێراتر لێپرسینەوەیان لێدەكرێت. 4-    هۆكارێكی باش دەبێت بۆ پێگەیاندنی ژمارەیەكی زۆر لەكادری شارەزا و سەرۆكی یەكەی كارگێڕی ئەمەش یارمەتی پێشكەوتن و گەشەپێدانی كارگێڕی و دارایی دەدات و كێبڕكێ لە نێوان پارێزگاكان زیاددەكات. 5-     بەهۆی جیاوازی لە جوگرافیا و تایبەتمەندی ناوچەكان لەهەرێمی كوردستان، پێویستی و داواكاری هاوڵاتیانیش بە خزمەتگوزاری گشتی و تەنانەت تایبەتیش جیاوازن، بەم هۆیە ئەنجومەنە خۆجێیەكان لەبەر پەیوەندی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ هاوڵاتیان باشتر ئاشنان بە خواست و پێداویستیەكانی ناوچەكانیان، ئەم نزیكیەش دەبێتە هۆكارێكی یارمەتیدەرو گونجاو بۆ باشتر پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكان بەشێوەیەكی خێراتر، هەروەها كەمكردنەوەی ڕۆتین و كارئاسانی بۆ هاوڵاتیان.   6-     نمونەی ئەو ووڵاتانەی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی پیادەدەكەن وەك ( ئەڵمانیا و نەمسا و ئەمریكاو ئیمارات) ئابووریەكی جێگیری گەشەكردوویان هەیە و ئینتیمای هاوڵاتی زۆرترە چونكە بەڕاستەوخۆ سودمەندەبێت لەداهاتی ناوچەكەی و هەست بەبونی شەفافیەت دەكات ، بەراورد بەو ووڵاتانەی كە سیستەمی مەركەزی پیادەدەكەن. 7-    لە سیستەمێك كە لامەركەزی كارگێڕی و دارایی پیادە دەكات دادپەروەری كۆمەڵایەتی تێیدا زۆرترە. هۆكارەكانی ئامادەكردنی پرۆژەكە: سیستەمی بەڕێوەبردن لەهەرێمی كوردستان بەجۆرێكە كەدوای نزیكەی سێ دەیە لەخۆ بەڕێوەبەری و تاقیكردنەوەی سیستەمی مەركەزی، قەیرانی بەڕێوەبردن و دارایی و زیادبونی ڕۆتین و گەندەڵی لێكەوتۆتەوە، بەهۆی قەیرانە بەردەوام و یەك لەدوای یەكەكانەوەو بەلەبەرچاوگرتنی ئەزمونی سەركەوتوی وڵاتان ، كاتی ئەوە هاتووە كەجۆرێكی دیكە لە سیستەمی بەڕێوەبردن تاقیبكەینەوە كەگونجاوترین  و باشترینیان لامەركەزی كارگێڕی و داراییە. پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین خاوەنی ڕێژەیەكی زۆرن لە نەوت و غاز و سامانی سروشتی و قەبارەیەكی گەورەی پیشەسازی و ناوچەیەكی بەپیت و بەرفراوانی كشتوكاڵی و سەرچاوەی گرنگی گەشتوگوزاری و دەروازەی سنوری  نێودەوڵەتی و فڕۆكەخانەو خاڵی گومرگی و داهاتە ناوخۆییەكان و مقەوەماتی گەشەپێدانی  وەك كار و زەوی و سەرمایەو ڕێكخستن و هەبونی چەندیدن بەنداوی گرنگ و ستراتیژی. هەموو ئەمانە پاڵنەرمان بووە بۆ پێداگیری لەسیستەمی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی و ئامادەكردنی ئەم پرۆژەیە بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە. پاڵپشتییە یاساییەكان 1-     ماددەی 116ی دەستوری عیراقی ساڵی 2005 بەم جۆرە هاتووە (نیزامی فیدڕاڵی لەكۆماری عیراق پێكدێت لە پایتەخت و هەرێمەكان و پارێزگا لامەركەزیەكان و ئیدارە خۆ جێیەكان) 2-    هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان بەپێی یاسای ژمارە 6 ی ساڵی 1993 لەساڵی 2000 لە هەرێمی كوردستان 3-    ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەساڵی 2005 بەپێی یاسای ژمارە 59 ی ساڵی 1969 4-    یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ژمارە 3 ی ساڵی 2009  5-    یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەكان لەهەرێمی كوردستان ژمارە 4 ی ساڵی 2009 6-     بڕیارو ڕێنماییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009  7-    یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە ژمارە 1 ساڵی 2015  8-     بڕیاری پاڵاوتن و پەسەندكردنی قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكان ژمارە 1 ساڵی 2015 ی پەرلەمانی كوردستان 9-    پشت ئەستور بە هۆیە پێویستیەكانی دەرچواندنی یاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 كە دەقەكەی دەڵێت (بەمەبەستی ڕێكخستنی تایبەتمەندی و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان و كارگێڕیان لەهەرێمداو پەرەپێدانیان و لەپێناو بەدیهێنانی پرەنسیپی ناسەنتەری لەدابەشكردنی دەسەڵاتەكان بەمەبەستی ئاسانكاری و چاككردنی گەیاندنی خزمەتگوزاریە گشتیەكان بەهاوڵاتیان و پاراستنی ماف و بەرژەوەندیەكانی كۆمەڵگا ئەم یاسایە دەرچوێنرا) 10-    ماددەی دووەمی یاساكە كەدەڵێت (ئەم یاسایە دەسەڵات  وبەرپرسیارێیەتی ئەنجومەنەكان و سەرۆكەكانیان و ئەندامەكانی دەستنیشان دەكات بۆ پتەوكردنی پرەنسیپی ناسەنتەری لەدابەشكردنی دەسەڵاتەكان و چاككردنی گەیاندنی خزمەتگوزاری گشتی بۆهاوڵاتیان و  پاراستنی مافەكان و بەرژەوەندیەكانی كۆمەڵگاو پەرەپێدانی یەكە كارگێڕیەكان لەهەرێمدا) 11-    ماددەی پێنجەمی یاساكە كە دەڵێت (ئەنجومەنی پارێزگا دەسەڵاتی چاودێرییە لەناو سنوری كارگێڕی پارێزگاداو مافی ئەوەی هەیە بڕیارو پەیڕەو ڕێنماییەكان بۆ ڕێكخستنی كاروباری كارگێڕی و دارایی لەناو سنوری پارێزگادا دەربچوێنێت تاكو بتوانێت سەرپەرشتی بەڕێوەبردنی كاروباری پارێزگا بەپێی پرەنسیپی ناسەنتەری بەڕێوەبردنی كارگێڕی بكات بەجۆرێكی وا ناكۆك نەبێت لەگەڵ دەستورو یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم) 12-    ئەم پرۆژەیە پاڵپشت بە بڕگەی نۆیەم لەماددەی شەشەم لە یاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 نوسراوە كە دەقەكەی دەڵێت (پێشنیازكردنی پرۆژە یاسا تایبەتیەكان بەپەرەپێدانی پارێزگا و بەرزكردنەوەی بۆ ئەنجومەنی وەزیران لەڕێگەی وەزارەتی پەیوەندیدارەوە)       پاڵنەرە واقعییەكان 1-    ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەنیسانی ساڵی 2014  دا. 2-    متمانەدان بە پارێزگارو جێگری پارێزگارو بەڕێوەری گشتی و  قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكان. 3-    ئامادەكردنی ڕەشنوسی هەمواری یاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 لەلایەن هەرسێ ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە و ئاڕاستەكردنی بۆ پەرلەمانی كوردستان خولی چوارەم. 4-    ئامادەكردنی پرۆژەی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی و پەسەندكردنی بەزۆرینەی دەنگ لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی و ئاڕاستەكردنی بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2017 دا. 5-     لەگەڵ بونی ئەم پاڵنەرانەی سەرەوەدا و هەبونی كەرەستەو سەرچاوەی مادی و مرۆیی و جیاوازی جوگرافیای ناوچەكان و هەبونی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان و حكومەتە خۆجێیەكان،  بەڵام بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتی كارگێڕی و دارایی پێویست لای حكومەتە خۆجێیەكان نییە و هێشتا مەركەزیەتیەكی توند لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانەوە پەیڕەو دەكرێت.  6-     ئاماژە بەبڕگەی (14) لەماددەی 6 ی یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ژمارە 3 ی ساڵی 2009 ، وە بڕگەی (ب) لەماددەی 31 ی پەیڕەوەی ناوخۆی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وە ئاماژە بەكۆبونەوەی سەرۆكایەتی و سەرۆكی فراكسیۆنەكان لە 26/4/2020 و وە یاداشتی 15 ئەندامی ئەنجومەن لە 23/4/2020 ، بڕیاری پێكهێنانی لیژنەیەكی كاتی لەنوێنەری فراكسیۆنەكانی ناو ئەنجومەن بۆ ئامادەكردنی پرۆژەی لامەركەزی كارگێڕی و دارایی درا. 7-     لەدوای دەستبەكاربونی لیژنەكە و گرێدانی یەكەم كۆبونەوە لە 4/5/2020 هێڵە گشتیەكانی كاركردنی لیژنەكە دانراو بەمشێوەیە جێبەجێكرا:  •    سەردانی مەیدانی ئیدارەی ڕاپەڕین لە 6/5/2020 دا و كۆبونەوە لەگەڵ سەرپەرشتیاری ئیدارەو بەرپرسانی ئیداری ناوچەكە. •    سەردانی پارێزگای سلێمانی لە 7/5/2020 و كۆبونەوە لەگەڵ پارێزگاری سلێمانی و جێگرەكانی و قائیمقامی قەزای ناوەند. •    سەردانی ئیدارەی گەرمیان لە 10/5/2017 و كۆبونەوە لەگەڵ سەرپەرشتیاری ئیدارەو بەرپرسانی ئیداری ناوچەكە. •    سەردانی پارێزگای هەڵەبجە لە 12/5/2020 كۆبونەوە لەگەڵ پارێزگارو جێگرەكەی و قائیمقامی قەزای ناوەند. •    كۆبونەوە لەگەڵ بەڕێوەبەرە گشتیەكانی سلێمانی لە 14/5/2020 لەبینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی و دەروازەی سنوری باشماخ لە 17/5/2020 لە بینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ بەڕێوەبەرانی ئاو و سەرۆكی شارەوانی سلێمانی و بەڕێوەبەرانی باجەكان لە 18/5/2020 لەبینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ بەڕیِوەبەرانی پۆلیسی سلێمانی و پۆلیسی دارستان و پۆلیسی بەرگری شارستانی و پۆلیسی هاتوچۆ لە 19/5/2020 لەبینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ بەڕێوەبەری گەنجینەكانی سلێمانی وهەڵەبحەو گەرمیان و ڕاپەڕین و  بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی لە 20/5/2020 لەبینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ شارەزاو پسپۆڕانی بواری كارگێڕی لە 3/6/2020 لەبینای ئەنجومەن. •    كۆبونەوە لەگەڵ شارەزایانی دارایی و ئابووری لە 4/6/2020 لە بینای ئەنجومەن. •    ئەنجامدانی 2 كۆبونەوە لەگەڵ شارەزاو پسپۆرانی بواری یاسایی لە 7/6/2020 و لە 15/6/2020 لەبینای ئەنجومەن. لەدەرئەنجامی سەردانە مەیدانی و كۆبونەوەكان لەگەڵ نزیكەی  70  بەرپرسی ئیداری و ڕاوێژكردن بە 15 پسپۆرو شارەزایانی بوارە پەیوەندیدارەكان و وەرگرتنی سەرنجی نوێنەرانی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، سەرجەمیان پاڵپشتی پرۆژەكەیان كردوەو بەگرنگیان زانیوە بۆ باشتركردنی دۆخی بەڕێوەبردن لەهەرێمی كوردستان. پەیوەندیدار بە پارێزگارەكان و سەرپەرشتیاری ئیدارەكان و تەواوی بەرپرسە ئیداریەكان گرفتی زۆریان لەگەڵ نەبونی دەسەڵاتی پێویست بۆ ڕاییكردنی كاروباری هاولاتیان و گەیاندنی خزمەتگوزاری لەكاتی پێویستدا بۆ دروستبووە، بەجۆرێك بۆ بچوكترین ڕەزامەندی كارگێڕی و دارایی پێویستیان بەگەڕانەوەیە بۆ وەزارەتە پەیوەندیدارەكان و ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، هەروەها سەرجەم ئەو داهاتەی لەم سنورە لە سێكتەرە جیاوازەكان وەك داهاتی ناوحۆ كۆدەكرێتەوە بەناوی وەزارەتی داراییەوە تۆماردەكرێت و تەنها وەزارەتی دارایی دەسەڵاتی خەرجكردنی هەیە، هەروەها پەیوەندیدار بە سێكتەری نەوت و گاز و سامانی سروشتیەوە هیچ زانیاری و داتاو بەشداریەك بۆ ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان و بەرپرسانی حكومەتە خۆجێیەكان ڕێپیدراونییەو داهاتەكەشی دەچێتە سەر حسابی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان و تەنها ئەوان خەرج و مامەڵەی پێوِەدەكەن، هەروەها بەرپرسانی ئیداری دەسەڵاتی ڕێكخستنەوەی میلاكات و داڕشتنەوەو ڕێكخستنی هەیكەلی ئیداری دامودەزگاكانیان و پێكهێنانی لیژنەی لێكۆڵینەوەیان نییە، لەكاتێكدا بەپێی خاڵەكانی  بڕگەی  شەشەم لەماددەی 19 ی یاسای ژمارە 3ی ساڵی 2009 ، دەسەڵاتی داوە بەپارێزگار بۆ دەرچواندنی فەرمانی دامەزراندنی فەرمانبەرانی كارگێڕی و تەنسیب كردنیان لە پلەی حەوتەم بەرەو خوارەوە بەپێی پەیژەی (ڕیزبەندی) پلەكانی فەرمانبەرێتی و دواتر چەسپاندنی فەرمانەكەو وەرگرتنی ڕێكاری كارگێری و یاسایی دەرحەق بە فەرمانبەران لەكاتی نواندنی كەمتەرخەمی و هەبونی گەندەڵی. لەگەڵ بەركاربونی یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە ئەرك و دەسەڵاتی حكومەتە خۆجێیەكانی دیاِریكردووە، یاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان و زۆرێك لەوەزارەتە پەیوەندیدارەكان بەتایبەت یاساو ڕێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆ و دارایی دەبنە ڕێگر لەجێبەجێكردنی یاسای پارێزگاكان ، بەجۆرێك حكومەتە خۆجێیەكان لەنێوان ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان كەمتمانەیان پێبەخشیون و وەزارەتەكانیان كەلەڕوی كارگێڕیەوە پێوەی بەستراون گرفتی زۆری بۆ دروستكردون. لەدوای یەكگرتنەوەی ئیدارەكانی هەولێرو سلێمانی بەهۆی جیاوازی ڕێنماییەكان و نەبونی سیستەمێكی بەڕێوەبردنی سەرتاسەری یەكخراو كەلەسەر پێوەرو بنەما زانستیەكان دانرابێت، لاسەنگیەكی زۆر لە پرۆژەكان و دەسەڵاتی كارگێڕی و دارایی و جیاوازی بودجەی بەردەستی فەرمانگەكان دروستبووە، ئەمەش گرفتی زۆری بۆ بەرپرسانی ئیدارەو و بەڕێوەبەری فەرمانگەكان دروستكردووە، لەمیانی كارو بەدواداچونی لیژنەكەمان سەدان نمونەی ئەو گرفت و جیاوازیە لە پرۆژەكانی ئەم سنورەمان لەبەردەستە.      پێشنیازەكان 1-     تۆماركردنی سەرجەم داهاتە ناوخۆییەكان كە لە سنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین كۆدەكرێتەوە بەناوی پارێزگاو ئیدارەكان خۆیانەوە بكرێت ، دوای جیاكردنەوەی بودجەی تەشغیلی و بڕی پێویست بۆ پرۆژە خزمەتگوزاریەكان بەپێی پێوەرو جیاوازی سێكتەرو ناوچەكان بە پەسەندێتی ئەنجومەنی پارێزگا خەرجبكرێت ، دواتریش گەڕاندنەوەی ڕێژەیەك بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی كوردستان. 2-    داهاتی نەوت و غازو سامانە سروشتیەكان كەلەئێستادا لای وەزارەتی سامانە سروشتیەكانە تادروستكردنی سندوقی داهاتی نەوت و گاز بخرێتە سەر حسابی وەزارەتی دارایی، هەروەها ئیدارەدانی پرۆژەكانی وزەو سامانە سروشتیەكان بەجۆرێك بێَت كە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان و حكومەتە خۆجێیەكان ئاگادارو بەشداری وردەكاری و مامەڵە دارایی و كۆكردنەوەی داهاتەكانیانبن، نەك وەك ئێستا كەتەنها چارەسەری گرفتە كۆمەڵایەتیەكانی ئەو پرۆژانە كاری بەرپرسانی ئیداری ناوچەكان بێت. 3-    ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بودجەی پترۆ دۆلارو گاز دۆلار بۆ خزمەتگوزاری ئەو سنورانە خەرجبكات كەپرۆژە نەوتی و گازیەكانی تێدایە بەهەماهەنگی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكان، نەك وەك ئەوەی هەیە تەنها پیسكردنی ژینگەكەیان بەشی ناوچەكانەو سودمەندنابن لەهیچ پرۆژەیەكی خزمەتگوزاری. 4-    هەڵوەشاندنەوەی ڕێنمایی ژمارە 1 ی ساڵی 2018 ی وەزارەتی ناوخۆ و سەرجەم ئەو ڕێنماییانەی ڕێگری دروستدەكەن بۆ كاركردن بەیاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 5-    پاڵپشت بە خاڵی یەكەم لەبڕگەی پێنجەم ماددەی شەشەمی یاسای ژمارە 3 ی ساڵی 2009 ، ئەنجومەنی پارێزگا هەیكەلی ئیداری و دارایی سەربەخۆی هەبێت بۆ ڕاییكردنی ئیش و كارەكانی. 6-     ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەنوسراوی فەرمی داوا لەبانكی ناوەندی عیراق بكات كەلقی خۆی لەپارێزگای سلێمانی و پارێزگای هەڵەبجە بكاتەوەو سەرجەم بەربەرستە كارگێڕی و داراییەكانی كردنەوەی لەبەردەم هەڵبگیرێت، بەو پێیەی پێشتر ڕەزامەندی زارەكی هەبوەو لەئێستادا بانكی ناوەندی عیراق بۆ دەستپێكردنی هەنگاوەكانی داوای نوسراوی فەرمی دەكات . پێشنیازی دەسەڵات بۆ پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان 1-    پێدانی دەسەڵاتی دەركردنی ڕێنمایی لەلایەن پارێزگارو سەرپەرشتیاری ئیدارەكان بەمەبەستی زیادكردن و هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات بەهەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیداركان و دوای پەسەنكردنی لەلایەن ئەنجومەنی پارێزگاوە. 2-    جێبەجێكردنی پرۆژە بەشێوەی ڕاستەوخۆ لەبودجەی ئاسایی + وەبەرهێنان + پەرەپێدان بەپێی ڕێنماییەكان و  بەپەسەندێتی ئەنجومەنی پارێزگا. 3-    پێكهێنانی لیژنەی گۆڕانكاری و پەسەندكردن و ئەنجامدانی گۆڕانكاری بڕگەكان بەپێی مەرجە گشتیەكانی كاری بەڵێندەرایەتی و ڕێنماییەكانی تایبەت بەپرۆژەكانی پەرەپێدان تا ڕێژەی 15% بەپەسەندێتی ئەنجومەنی پارێزگا. 4-    پێدانی دەسەڵات بۆ گواستنەوە لەتەرخانكراوەكانی بودجەی ئاسایی و وەبەرهێنان و وەفرو پرۆژەكانی گەشەپێدانی هەرێمایەتی لەسنوری یەكە كارگێڕیەكان بەپەسەندێتی ئەنجومەنی پارێزگا. 5-    پێدانی ماوەی زیادە بۆ پرۆژەكان بەپێی پێویستی.  6-    دەسەڵاتی پێكهێنانی لیژنەی لێكۆڵینەوە لەسەر هەموو فەرمانبەرانی فەرمانگەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان، پاڵپشت بە بڕگەی حەوتەم لە ماددەی 19 ی یاسای ژمارە 3 پارێزگاكان. 7-    ڕێكخستنەوەی میلاكی فەرمانبەران لەنێوان فەرمانگەو بەڕێوەبەرایەتیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان لەسەر بنەمای تایبەتمەندی و جۆری ئەركەكانیان، هەروەها دەرچواندنی فەرمانی دامەزراندنی فەرمانبەران وتەنسیبكردنیان لەسەرئاستی پارێزگا لەپلەی حەوتەم و بەرەوخوار لەپەیژەی پلەكانی فەرمانبەرێتی و چەسپاندنی فەرمانی دامەزراندن پاڵپشت بەخاڵەكانی بڕگەی شەشەم لەماددەی 19 ی یاسای ژمارە 3 پارێزگاكان و هەروەها پێدانی دەسەڵاتی دامەزراندن بەگرێبەست بەپێی پێویستی. 8-    خەرجكردنی هاندان بۆ ئەوانەی كاردەكەن و بەشدارن لەپرۆژەكانی وەبەرهێنان لەسەر تەرخانكراوی ڕێژەی بەدواداچون و سەرپەرشتیكردن. 9-    كڕینی كەلوپەل و موجودات تابڕی (5000000) پێنج ملیۆن دینار. 10-    بەكرێگرتنی ئۆتۆمبێل (شۆفڵ+گرێدەر+گەڵابە) لەكاتی پێویست هەروەها بەكرێگرتنی ئۆتۆمبێل بۆسەر پرۆژەكان لەسەر تەرخانكراوی ڕێژەی بەدواداچون بەمەبەستی سەرپەرشتیكردن. 11-    پێدانی دەسەڵاتی (فرۆشتن+بەكرێدان)ی موڵك و ماڵی دەوڵەت بەپێی یاسای ژمارە 32 ی ساڵی 1986 ی هەمواركراو. 12-    خەرجكردنی كرێی ماندوبونی پارێزەران بەپێی بڕیاری دادگا. 13-    ئیفادكرنی جێگرانی پارێزگارو جێگرانی سەرپەرشتیاری ئیدارە سەربەخۆكان و قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكان. 14-    بەكرێگرتنی خانوو بۆ بەرژەوەندی گشتی  بۆ ئەو فەرمانبەرانەی كەپلە تایبەت و بەڕێوەبەری فەرمانگەن  لەكاتی نەبونی موڵكی گشتی و بەپێی پێویست. 15-    خەرجكردن و نوێكردنەوەی گشت دەرماڵە جێگیرو ناجێگیرەكان بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی میلاك لەسەرئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان 16-    پێدانی سوپاس و پێزانین بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی میلاك لەسەرئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان 17-    خانەنشینكردنی فەرمانبەران لەگشت پلەكان (جگە لەپلە تایبتەكان و بەڕێوەبەری گشتی و  قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیە) پاش گەیشتنی بەتەمەنی یاسایی خانەنشینی و هەروەها خانەنشنیكردنی ئەو فەرمانبەرانەی كۆچی دوایی دەكەن  پێش وادەی یاسایی خانەشینبونی، هەروەها خانەنشینكردنی ئەو فەرمانبەرانەی كەپێش تەواوبونی تەمەنی یاسایی وەزیفیان داوای خانەشین بوون دەكەن 18-    دەسەڵاتی پێدانی مۆڵەتی بێمووچەی فەرمانبەران بۆ ماوەی (5)ساڵ و بەمووچەی تەواوەوە بۆ ماوەی ( 3)  مانگ. پێشنیازی دەسەڵات بۆ بەڕێوەبەرایەتیەكانی پۆلیس 1-    پێدانی دەسەڵاتی مۆڵەتی ئاسایی و پزیشكی و دایكایەتی بۆ ئەفسەرو پۆلیس و كارمەندان بۆ دەرەوەی هەرێمی كوردستان لەپلەی عەقید بەرەو خوارەوە. 2-    پێدانی دەسەڵاتی خەرجكردنی دەرماڵەی بڕوانامەو سەرەموچەی ئەفسەران و پارەی كۆكراوە لەپلەی عەمید بەرەو خوار.  3-    دەسەڵاتی گواستنەوەو ئیستخدامی پۆلیس لەسنوری دەسەڵاتی كارگێری بەڕێوەبەرایەتیەكاندا 4-    پێدانی دەسەڵاتی نوسینەوەی پەیوەندی پۆلیس لەدوای ماوەی فیراربونی. 5-    پێدانی  دەسەڵاتی مۆڵەتی بێ مووچە رەِزامەندی لەسەر مۆڵەتی كۆكراوەو دەسەڵاتی ئیفادكردن.  6-     پێدانی دەسەڵاتی پلە بەرزكردنەوە تاپلەی مفەوەزی دەرەجە یەك. 7-    پێدانی دەسەڵاتی دروستكردنی ناسنامە. 8-     پێدانی دەسەڵاتی ڕێكخستنەوەی پەیكەری كارگێڕی و كردنەوەی بەشی نوێ بەپێی پێویست.  9-    پێدانی دەسەڵاتی دیاریكردن و ڕێكخستنەوەی میلاك و پڕكردنەوەی شاغیر.  10-     پێدانی دەسەڵاتی هەماهەنگی لەگەڵ رێكخراوە ناوخۆیی و بیانیەكان بەمەبەستی كردنەوەی خولی گەشەپێدان. 11-     پێدانی دەسەڵاتی ڕەوانەكردنی تۆمەتبارو تاوانبار بۆ ئەو شوێنانەی بەفەرمی داواكراوە. 12-    پێدانی دەسەڵات گشتاندنی فەرمانی دەستگیركردنی تۆمەتباران بۆ دەروازەو خاڵە سنوریەكان 13-    پێدانی دەسەڵاتی پەیوەندی لەگەڵ پۆلیسی ئەنتەرپوڵ 14-     پێدانی دەسەڵاتی كڕینی چەك و تەقەمەنی و بەكارهێنانەوەی چەكی دەستبەسەراگیراو بەگوێرەی فەرمانی دادگا. 15-    پێدانی دەسەڵاتی تەلەف كردن بۆ ئۆتۆمبێل و كەلوپەل. 16-    پێدانی دەسەڵاتی كڕینی ئۆتۆمبێل و سوتەمەنی و جل و بەرگ و كەلوپەل و پێداویستی دیكە. 17-    پێدانی دەسەڵاتی پەسەندكردنی ئەنجامی بڕیاری ئەنجومەنی لێكۆڵینەوە. 18-    لەكاتی دروستكردنی هەر لیژنەیەك لەوەزارەت كە پەیوەندی بەپۆلیسی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكانەوە هەبێت نوێنەری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پەیوەندیداری تێدابێت. 19-    پێدانی دەسەڵاتی پەسەندكردنی جێبەجێكردنی ڕێنمایی و مەرجەكانی بەرگری شارستانی لەكاتی دروستكردنی باڵەخانەی نوێی نیشتەجێبون و بازرگانی لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكانەوە. 20-    پێدانی دەسەڵاتی دەركردنی ڕێنمایی و پەسەندكردنی مۆڵەتی كردنەوەی نوسینگەكانی شۆفێری و مۆڵەتی پرۆژە پەیوەندیدارەكان بۆ بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پەیوەندیداری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان. پێشنیازی دەسەڵات بۆ سێكتەرە جیاواز و فەرمانگە خزمەتگوزاریەكان 1-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ بەكرێدانی ڕاستەوخۆ بەپێی خەمڵاندن بەپێی یاسای ژمارە 32 ی ساڵی 1986 بەزیادكردنی ئاشكرا بۆ ڕوبەرێكی دیاریكراوی گونجاو بۆ هەندێك پرۆژەی بچوك  و سادە كەلەلایەن هاڵاتیانەوە داواكاری لەسەرە لەناو پارك و باخچەو شۆستەی شەقامەكان بەشێوازی كۆشك یا دامەزراوەیەك بێت یان بۆ ئەو پرۆژانەی كەبچوكن یان بیرۆكەی نوێ و نایابن بەمەرجی پاراستنی ماف و ئەولەویەتی خاوەن بیرۆكەكە، كەهیچ ڕێگریەك و ئەركێكی دارایی و یاسایی بۆ شارەوانیەكان دروستناكات نەلەئێستاو نەداهاتوو وەئەمەش هیچ جۆرە زەویەكی نیزامی پرۆژەكانی بەكرێدان و موساتەحەو وەبەرهێنان ناگرێتەوە. 2- پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ بەكرێدانی (پارچە زەوی بەڕوبەری ئەندازەیی دیاریكراوی گونجاو) لەپاركەكانی ناوسنوری ماستەرپلانی شارەكان و باخچەكان و ئەو شوێنانەی ژمارەی ئیفرازكراوی نییەو لەو سێكتەرانەی ناو ماستەر پلانی شارەكان سنوری بۆ دیاریكراوە بەپێی نەخشەی پەسەندكراوی ماستەر پلانی شوێنەكە بەشێوازی (بەكرێدانی درێژخایەن)موساتەحەو وەبەرهێنان. 3- پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ دانوستاندن بۆ هەندێك كاری بازرگانی بەشێوازی (مساهمە) هاوبەش لەگەڵ سەرمایەدارو كۆمپانیاو هاوڵاتیان بۆ نۆژەنكردنەوەو برەودان بەو موڵك و ماڵانەی شارەوانی كەپێگەی ستراتیژی و نایابیان هەیە بەمەبەستی زیادكردنی داهات و هەلی كارو جوانكردنی سیمای شار. 4- پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ ئەنجامدانی گرێیەست بۆ ئەو یاساناسانەی كەشارەزاییان هەبێت لەبواری كاروباری كێشەكانی شارەوانی. 5- پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ خەرجكردنی پارەی ئیستیملاك یان جیاوازی نرخی زەوی خەمڵێنراو هەروەها دەسەڵاتی تەقسیت كردنی پارەی جیاوازی نرخی خەمڵێنراو لەدادگا بەپێی یاسای ژمارەی 12ی ساڵی 1981 7-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ ئیفرازكردن و گۆرٍینی ڕەگەزی زەوی (جگە لەسەوزایی) بەهەماهەنگی بەرێوەبەرایەتی نەخشەدانانی ئاوەدانی و بەپەسەندێتی ئەنجومەنی پارێزگا. 8-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ زیادكردنی ڕێژەی خەرجكردنی داهاتی غەرامات بەمەبەسەتی پاداشتكردن و خواردنی ڕۆژانەی چاودێرانی زیادەڕەوی. 9-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ دانوستاندن لەگەڵ لایەنی داواكار بەشێوازی (موساتەحە، وەبەرهێنان) بەمەبەستی جێبەجێكردنی پرۆژەی ستراتیژی و پێویست و نوێ. 10-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ ڕەزامەندی لەسەر جێبەجێكردن و خەرجكردنی تێچووی پرۆژەكان لەسەر بودجەی (داهات و فرۆشتنی زەوی). 11-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەلەجیاتی دانانی فەرمانبەرانی گرێبەستە كاتیەكان بەجێگرەوەكانیان لەچوارچێوەی ئەو ژمارەیەی كەساڵانە ڕەزامەندی بۆ دەردەبڕدرێت بەهەماهەنگی ئەنجومەنی پارێزگا. 12-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان  بەپێدانی مۆڵەتی بێ موچەی فەرمانبەران بۆ ماوەی (5)ساڵ.  13-    دەسەڵاتی مۆڵەت  بەمووچەی تەواو بۆ ماوەی (3 )مانگ.    14-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ گۆڕینی ناونیشانی شۆفێری كاتی لەئامێرێكەوە بۆ ئامرێكیتر. 15-    پێدانی دەسەڵات بە سەرجەم شارەوانیەكانی سنوری پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ گۆڕینی ناونیشان و پسپۆڕی  گرێبەستە كاتیەكان و پێدانی مافی مۆڵەتی ئاسایی و نەخۆشی و پێش و دوای منداڵبون و بێموچە. پێشنیازی دەسەڵات بە  بەڕێوەبەرایەتیە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان  1-پێدانی دەسەڵاتی مۆڵەتی  بێ مووچەی فەرمانبەران بۆ ماوەی (5) ساڵ ، ڕەزامەندی لەسەر پچڕانی مۆڵەتی بێ مووچەو دەستبەكاربونەوەی. 2-    دەسەڵاتی مۆڵەت بەمووچەی تەواوەوە بۆ ماوەی ( 3)مانگ.   3-    دەسەڵاتی مۆڵەتی بەخێوكەر بەپێی ڕاپۆرتی پزیشكی. 4-    خانەنشینكردنی فەرمانبەران لەگشت پلەكان پاش گەیشتنی بەتەمەنی یاسایی خانەنشینی و هەروەها خانەنشنیكردنی ئەو فەرمانبەرانەی كۆچی دوایی دەكەن  پێش وادەی یاسایی خانەشینبونی و ترقین قیدكردنی فەرمانبەرانی كۆچ كردوو، هەروەها خانەنشینكردنی ئەو فەرمانبەرانەی كەپێش تەواوبونی تەمەنی یاسایی وەزیفیان داوای خانەشین بوون دەكەن. 5-    دەسەڵاتی گواستنەوەو تەنسیبكردنی فەرمانبەران و  دەسەڵاتی ڕێكخستنەوەی میلاك لەسنوری بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندیدار. 6-     دامەزراندنی كارمەند بەشێوەی گرێبەستی كاتی تاماوەی پێویست 7-    دەسەڵاتی شاندكردنی فەرمانبەران بۆ دەرەوەی وڵات لەكاتی پێویست 8-    دەسەڵاتی پێدانی وەكالەتنامەی تایەبت و گشتی بەفەرمانبەرانی یاسایی. 9-    پێشنیاز بۆ گۆڕینی بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتیەكان بەڕەزامەندی پارێزگارو سەرپەرشتیاری ئیدارەكان. 10-    دەسەڵاتی ئەنجامدانی گرێبەستی پرۆژەكان تابڕی (2)دوو ملیار دینار بۆ هەر پرۆژەیەك و دەسەڵاتی پێوانەی كۆتایی ئەو پرۆژانە تاهەمان بڕ. 11-    دەسەڵاتی بەكرێدان و بەشبەشكردن (تقسیت)كردنی كرێی ساڵانە. 12-    دەسەڵاتی فرۆشتنی موادی لەكاركەوتوو خەمڵاندنیان بەبێ دیاریكردنی بڕی پارەی مەوادەكان. 13-    دەسەڵاتی گۆڕانكاری لەپرۆژەدا بەڕێژەی 15% ی بودجەی بنەڕەتی گرێبەستی پرۆژەكە. 14-    دەسەڵاتی پێدانی ماوەی زێدەگی بەپرۆژەكان بەپێی پێویست. 15-    دەسەڵاتی پێكهێنان و ڕەزامەندی لەسەر ئەنجامی لیژنەی لێكۆڵینەوە. 16-    پێدانی هاندان و سوپاس و پێزانین. 17-    دەسەڵات بدرێتە بەرٍێوەبەرایەتیە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ پەسەندكردنی لیژنەكانی خەمڵاندن و فرۆشتن، بۆ هەر بڕێك بێت لەدەسەڵاتی خۆیاندابێت. 18-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەمەبەستی فەرمانی ئیفادكرنی خۆیان. 19-    پێدانی دەسەڵات بەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتییە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ علاوەو ترفیع ی فەرمانبەران بەپێی بونی ڕێنماییەكان. 20-    پێدانی دەسەڵات بەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ ئاڕاستەكردنی نوسراو بۆ وەزارەتەكان و وێنەیەك بدات بەوەزارەت یان دەستەكەی خۆی. 21-    پێدانی دەسەڵات بەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بە پاداشتكردنی فەرمانبەران و ئەوانەی فەرمانبەرنین (غیر عاملین) تابڕی (300000)سێ سەد هەزار دینار بەرامبەر كارێكی ناوازەو خزمەت بێت بەبەرژەوەندی گشتی بەمەرجێك دوبارە نەبێتەوە بەپێی یاساو ڕێنماییەكان. 22-    دەسەڵات بدرێت بەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ پەسەندكردنی دەستلەكاركێشانەوەو ڕأگرتنی خەرجكردنی مووچەو پێدانی پشتگیری لەئاستی پارێزگادا. 23-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ پەسەندكردنی نرخی هاندراوی زەوی. 24-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ پەسەندكردنی ماوەو كرێی مساتەحە. 25-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ فراوانكردنی پرۆژە بە چالاكی + سەرمایە+ زەوی+ زیادكردنی هێڵی بەرهەمهێنان 26-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ گۆڕانكاری پرۆژە لەهەمان سێكتەر بەمەرجێك لەتواناو نیشاندەرە ئابوورییەكانی كەم نەكاتەوە. 27-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەپەسەندكردنی سەرەتایی بۆ پرۆژەی كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتیاری و سەرجەم كەرتەكانی دیكە. 28-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ واژوكردنی گرێبەستی ڕاوێژكاری. 29-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بە ڕەزامەندی دریًژكردنەوەی ماوەی پرۆژەكان بەپاساوی یاسایی و هونەری. 30-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەپەسەندكردنی تەنازول كردن لەسەرجەم یان بەشێكی پرۆژە بۆ كەسێكیتر بەپێی یاساو ڕێنماییەكان. 31-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەپەسەندكردنی ڕەهنی موڵك لەبری ختاب زەمان یان هەڵوەشاندنەوەی ختاب زەمان لەپاش بونی سەرجەم مەرج و ڕێكارە یاساییەكان. 32-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ دانان و لابردنی هێمای مامەڵەنەكردن لەسەر زەوی پرۆژەكانی وەبەرهێنان بەپێی یاساو ڕێنمایی. 33-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەنوێنەرایەتیكردنی بەڕێوبەری گشتی لەبەردەم دادگاو وەزارەت و فەرمانگەكان و كردنەوەی بریكارنامە لەبەڕێوەبەرایەتی گشتیەكان بەمەبەستی داخڵ بون لەداوا یاساییەكان وەك داواكار یان داوا لەسەركراو یان لایەنی سێهەم. 34-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ كردنەوەی بریكارنامە بۆ پارێزەران لەو داوایانەی كەدەسەڵاتی فەرمانبەری یاسایی نییە. 35-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان پاكتاوكردنی پێشینەی كۆتایی پرۆژەكانی وەبەرهێنان لەسەر تەرخانكراوی پشتیوانكراو لە خەرجیەكانی پرۆژەكان بەپێی بڕگەكانی گرێبەست و ڕێنماییە داراییەكان 36-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ بانگەوازی جێبەجێكردنی پرۆژەكان و كردنەوەو شیكردنەوەی تەندەرو ئیحالەكردنی بەپێی ڕێنماییەكان و جێبەجێكردنی گرێبەستە گشتیەكان. 37-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بە خەرجكردنی پێشینە بۆ كۆمپانیاو بەڵێندەرەكان بەپێی بڕگەكانی گرێبەست بەڕەچاوكردنی مەرجە گشتیە كارپێكراوەكان و ڕێنمایی جێبەجێكردنی گرێبەستە حكومیەكان. 38-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بە خەرجكردنی قەرەبوی هاوڵاتیان لەسەر بودجەی ئاسایی.  39-    پێدانی دەسەڵات بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بەپێدانی دەسەڵات بۆ واژووكردنی گرێبەست لەسەر بودجەی ئاسایی+وەبەرهێنان. 40-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بە پێدانی دەسەڵاتی گرێبەستكردنی زەوی كشتوكاڵی و هەڵوەشاندنەوەی لەگەڵ جوتیارو هاوڵاتیاندا. 41-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ گرێبەستكردنی زەوی بەردەڵان بەپێی بڕیاری 395 ی ساڵی 1983 (بناری چیاكان)بۆ باخ و ڕەزو میوەی دێمەكار كە چەند ساڵێكە بێ هیچ پاساوێكی یاسایی ڕاگیراوە كەبۆتە هۆی دیاردەی زیادەرۆیی هەروەها دەسەڵاتی گواستنەوەی گرێبەستەكە بۆ كەسێكیتر یاخود هەڵوەشاندنەوەی. 42-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ تەرخانكردن و دەستهەڵگرتن لەزەوی میری وەك زەوی بەردەڵان و لەوەڕگاو زەوی كشتوكاڵی بۆ بەرژەوەندی پرۆژەی هاوڵاتیان و دامودەزگاكانی حكومەت. 43-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ تەرخانكردن و گرێبەستكردنی زەوی بۆ پرۆژەكانی پەلەوەرو ماسی و ئاژەڵداری كەلەلایەن هاوڵاتیانەوە ئەنجامدەدرێت.  44-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ گواستنەوەو هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری دابەشكردنی زەوی كەدراوە بەجوتیاران. 45-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ مۆڵەتی پرۆژەكانی پەلەوەری و گاوداری و حەوزی ماسی و جوجك هەڵهێنەرو كارگەی ئالیك هەروەها نوێكردنەوەو گواستنەوەو هەڵوەشاندنەوەی مۆڵەتەكان یاخود گۆڕینیان بۆ پرۆژەیەكیتر. 46-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ ڕێگەپێدان بەهاوڵاتیان و جوتیاران بۆ هاوردەكردنی ئاژەڵی زیندوو پەلەوەرو گۆشتی سورو گۆشتی مریشكی بەستوو هێلكەی خواردن و شیرو  ماسی فرێش و زیندوو بەستو و پەین و ئالیك و پێكهاتەكانی بەهەموو جۆرەكانیەوە، هەروەها دەسەڵاتی ڕێگەپێدان بۆ هاوردەكردنی كەرەستە و پێداویستی كشتوكاڵی، بەلەبەرچاوگرتنی پاراستنی بەرهەمی ناوخۆو و بەپێی یاساو ڕێنماییەكان. 47-    دەسەڵات بدرێتە بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ نۆژەنكردنەوەی بینای خوێندنگەكان تابڕی (250000000) دوسەدو پەنجا ملیۆن دینار. 48-    دەسەڵات بدرێتە بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ خەرجكردن و كۆكردنەوەی داهاتی فرۆشگای خوێندنگاكان. 49-    دەسەڵات بدرێتە بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ كڕینی كەلوپەل و پێویستی خوێندنگاكان. 50-    دەسەڵات بدرێتە بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوەدانكردنەوەی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكان لەسەر بودجەی مەڵبەندەكانی كێش (قەپانەكان). 51-    فڕۆكەخانەی نێدەوڵەتی سلێمانی لەسەر وەزارەتی گواستنەوە لاببرێت و هەمان مامەڵەی كارگێڕی و دارایی فڕۆكەخانەی هەولێری لەگەڵ بكرێت. 52-    پێدانی دەسەڵات بە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی سلێمانی بۆ بانگهێشتكردنی ڕاستەوخۆی كۆمپانیاكانی تایبەتمەند لەبوارەكانی فڕۆكەخانەو فڕۆكەوانی و واژۆكردنی گرێبەست بەمەبەستی (ڕاوێژكاری ، دانان، چاكسازی، گۆڕین، تێستكردن)ی سیستەم و ئامێرو ئۆتۆمبێلە تایبەتەكانی فڕۆكەخانەو ئەنجامدانی (flight calibration) بۆ ئامێرە فڕۆكەوانیەكان بەپێی هاتوو لەپاشكۆكانی (ICAO) دوای وەرگرتنی ئۆفەرەكانیان بۆ هەرحاڵەتێك بەبێ ئەوەی پێویست بە تۆماركردنی لقی كۆمپانیاكانیان لە هەرێم بكات و پێویست بەپێدانی تەئمیناتی سەرەتایی گرێبەستەكان ناكات و پێدانی دەسەڵات بۆ خەرجكردنی ڕێژەی پێشەكی پێشینەكانیان تابڕی 50% تێچوی گرێبەستەكە وە لیژنەی تایبەت لەفڕۆكەخانە پێكبهێنرێت بۆ هەر بابەتێك لەو بوارانەی كەلەسەرەوە ئاماژەی پێدراوە بڕیار لەسەر پێداویستیان بدات. 53-    پێدانی دەسەڵات بە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ بانگەوازو جێبەجێكردنی پرۆژەكانی تایبەتمەند بەفڕۆكەخانەو بواری سەلامەتی فڕۆكەوانی و كردنەوەو شیكردنەوەو ئیحالەكردنی تەندەرەكان بەپێی ڕێنماییەكانی جێبەجێكردنی گرێبەستە گشتیەكان، هەروەها پێدانی دەسەڵات بۆ خەرجكردنی بڕی تێچونی ئەو گرێبەستانەی واژوو دەكرێن. 54-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كڕینی ڕاستەوخۆی سیستەم و ئامێرو پێداویستیەكانی فڕۆكەخانە كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بەبوارەكانی سەلامەتی گەشتیاران و فڕۆكەوانیەوە بەپێی پێوەرو ڕێنماییە نێودەوڵەتیەكان (ICAO). 55-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ دامەزراندن و واژووكردنی گرێبەستی كاتی بۆ پسپۆڕو شارەزاو ئەندازیارو كارمەندو كرێكار تاماوەی (6)مانگ كەشایەتی نوێكردنەوەبێت. 56-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ مۆڵەت بەهێڵە ئاسمانیەكان.  57-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كردنەوەو داخستنی بارودۆخی كەش بەهۆی زروفی نائاسایی. 58-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی ڕەزامەندی لەسەر دابەزینی فڕۆكە لەكاتی پێویست. 59-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ گواستنەوەو تەنسیبكردنی فەرمانبەران و دەسەڵاتی كردنەوە یان جیاكردنەوە یان دەمجكردنی بەڕێوەبەرایەتی و بەش و هۆبە تایبەت لەهەیكەلی ئیداری فڕۆكەخانە. 60-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ واژوو كردنی پەیوەستنامە لەگەڵ كۆمپانیا وەبەرهێنەرەكاندا دوای ئەوەی مۆڵەتی وەبەرهێنان وەردەگرن بۆ جێبەجێكردنی پرۆەژەكانیان لەناو فڕۆكەخانە. 61-    پێدانی دەسەڵات بە بەڕێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ شرۆڤەكردن و واژوو كردنی گرێبەستی ڕاستەوخۆ لەگەڵ لایەنەكانی تایبەت بەڕێكخستنی خولی ڕاهێنان بۆ كارمەندانی فڕۆكەخانەو یەكە یاریدەدەرەكانی فڕۆكەخانە. ئەو سێكتەرانەی بەڕێوەبەرایەتی گشتیان لەئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكاندا نییە پێشنیازدەكەین بە: 1-كردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بۆیان لەسەر ئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان. یان 2- هەمان ئەو دەسەڵاتانەی كەدەدرێت بەبەڕێوەبەرایەتیە گشتیەكانی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكان، بدرێت بەو بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگانەی كە گشتییەكانیان لەپایتەختە. كۆتایی...

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق رێككەوتن، ئێستا رێككەوتنەكە تەنیا واژۆكردنی ماوە، ئەگەر رێككەوتنەكە واژۆ بكرێت مەسرور بارزانی یەكەم بەڵێنی خۆی جێبەجێ دەكات كە رێككەوتن بوو لەگەڵ بەغداد، حكومەتی هەرێم رەزامەندی نیشانداوە داهاتی تەواوەتی نەوت دوای لێدەركردنی خەرجییەكان رادەستی بەغداد بكات، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری رێككەوتنەكە بڵاودەكاتەوە. كۆبونەوەیەكی گرنگ وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی دەكرد، دوای سێ رۆژ مانەوە لە بەغدادو گفتوگۆكردن لەگەڵ بەرپرسانی باڵای حكومەتی عێراق، گەڕایەوە بۆ هەرێمی كوردستان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بڕیارە سبەینێ وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆببێتەوە‌و لە دواین گۆڕانكاری‌و وردەكاری گفتوگۆكانیان لەگەڵ بەرپرسانی عێراق ئاگاداری بكاتەوە‌و پێكەوە دواین بڕیاری بدەن. كۆبونەوەكەی وەفدی حكومەت‌و مەسرور بارزانی كۆبونەوەیەكی گرنگ‌و مێژوییە، ئەگەر بڕیاری كۆتایی تێدا بدرێت، بۆ یەكەمجار هەرێمی كوردستان داهاتی نەوت رادەستی بەغداد دەكات‌و دەبێت بە سەرەتای قۆناغێكی نوێ كە وردە وردە دەستی توركیا لەناو نەوتی هەرێم دەكێشێتەوە. هەرێم‌و بەغداد رێككەوتن بەپێی ئەو زانیارییانە كە دەست (درەو) كەوتوون، وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق گەیشتوەنەتە رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی نەوت‌و بودجە‌و ئێستا رێككەوتنەكە تەنیا ئیمزاكردنی ماوە. (درەو) زانیویەتی رێككەوتنی نێوان وەفدی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەمشێوەیەیە: •    حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی تەواوەتی نەوت دوای لێدەركردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە رادەستی بەغداد دەكات، واتە حكومەتی هەرێم پارەی نەوت رادەستی بەغداد دەكات نەك نەوتەكە، هەرێمی كوردستان رۆژانە (450 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت داهاتی تەواوەتی ئەم نەوتە دوای لێدەكردنی خەرجییەكان، رادەستی بەغداد بكات. •    حكومەتی هەرێم رێژەی 50% داهاتی ناوخۆی دامەزراوە فیدراڵییەكانی وەكو (دەروازە سنورییەكان‌و فڕۆكەخانەكان‌و فەرمانگە فیدراڵییەكان) رادەستی بەغداد دەكات. •    بەپێی رێككەوتنەكە، حكومەتی عێراق رەزامەندی نیشانداوە لەبەرامبەر رادەستكردنی داهاتی نەوت‌و ناوخۆ، مانگانە بڕی (550 ملیار بۆ 600 ملیار) دینار بە حكومەتی هەرێم بدات. •    رێككەوتنەكە بەجۆرێك كراوە، ئەگەر نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا بەرزبووەوە، حكومەتی بەغداد بەپێی بەرزبونەوەی نرخ بەشە بودجەی هەرێم زیاد بكات. •    سەبارەت بە فشارو رێگرییەكانی توركیا لە كەیسی نەوتی هەرێمدا، بەرپرسانی بەغداد بەڵێنیان بە وەفدی حكومەتی هەرێم داوە، ئەگەر توركیا رێگری كرد، خۆیان كێشەكان لەگەڵ توركیا چارەسەر بكەن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، فشارەكانی ئەمریكاو بەریتانیا كاریگەری هەبووە لەسەر ئەوەی حكومەتی هەرێم‌و بەغداد جارێكی تر لەبارەی پرسی نەوت‌و بودجەوە بگەنە رێككەوتن. لێكەوتەكانی رێككەوتنەكە ئەگەر رێككەوتنەكە دوچاری هیچ كێشەو گرفتێك نەبێتەوە، پێشبینی دەكرێت ناوەڕاستی هەفتەی داهاتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم خۆی بچێتە بەغداد‌و لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق رێككەوتنەكە ئیمزا بكات، هەندێك لە سەرچاوەكانی زانیاریی پێشبینی دەكەن، رەنگە بۆ خۆبەدورگرتن لە توڕەیی شەقام‌و بەدیاریكراویش لایەنە شیعەكان، مستەفا كازمی خۆی ئیمزا لەسەر رێككەوتنەكە نەكات‌و لەبری ئەوەی تیمی هەردوو حكومەت رێككەوتنەكە واژۆ بكەن، لەم حاڵەتەدا پێشبینی ناكرێت مەسرور بارزانی خۆی بچێت بۆ بەغداد‌و رەنگە قوباد تاڵەبانی رێككەوتنەكە ئیمزا بكات. رێككەوتنەكە بەرلەوەی خەڵكی كوردستان لە قەیرانی دارایی رزگاربكات، حكومەتی مەسرور بارزانی لە ئەگەری لێكهەڵوەشان رزگار دەكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتی وەكو لایەنێكی پێكهێنەری حكومەت هەڕەشەی كشانەوە دەكات ئەگەر رێككەوتن نەكرێت‌و كێشەی موچە چارەسەر نەكرێت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران لەژێر فشاری توندی حزبەكەیدایە، لەدواین كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا، تەنیا بە مەرجی رێككەوتن رەزامەندی نیشاندراوە لەسەر ئەوەی جارێكی تر قوباد تاڵەبانی بە سەرۆكایەتی وەفدی هەرێم بچێتە بەغداد، هەر لەو كۆبونەوەیەدا بەهۆی ئەو رەخنە زۆرانەی كە لە بڕیارەكەی حكومەت سەبارەت بە دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران گیراوە، قوباد تاڵەبانی رایگەیاندووە ئامادەیە دەست لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران بكێشێتەوە. لەلایەكی ترەوە، ئەگەر رێككەوتنەكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، گورزێكی بەهێز دەبێت كە مەسرور بارزانی لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی دەدات‌و كۆتایی بە دەستڕۆیشتووی نێچیرڤان بارزانی دەهێنێت لە كەیسی نەوتی هەرێمدا. داهاتی نەوتی هەرێم بەپێی دواین داتاكان، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا كە نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا شكاوە، گەیشتوەتە (312 ملیۆن) دۆلار لە مانگێكدا، ئەم پارەیە تەنیا (86 ملیۆن) دۆلاری بۆ حكومەتی هەرێم ماوەتەوە‌و چوەتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی، پاشماوەی پارەكە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    60 ملیۆن دۆلاری رۆیشتووە بۆ كۆمپانیای (روزنەفت)ی روسی، ئەمە كرێی گواستنەوەی نەوتەكە بووە بە بۆرییەكاندا •    86 ملیۆن دۆلاری رویشتووە بۆ كرێی وەبەرهێنانی نەوت لەلایەن كۆمپانیاكانەوە •    80 ملیۆن دۆلاری رۆیشتووە بۆ توركیا، (30 ملیۆن) دۆلاری كرێی گواستنەوەی نەوتەكە بووە بەناو خاكی توركیا، (50 ملیۆن) دۆلاری بۆ پێدانەوەی قەرزەكانی توركیا بووە موچە دوای رێككەوتنەكە ئەگەر رێككەوتنەكە ئیمزا بكرێت، لەمەودوا داهاتی مانگانەی هەرێمی كوردستان بەشی هەرەزۆری ئەو بڕە پارەیەیە كە لە بەغدادەوە بۆی دێت. بەغداد بڕیاریداوە لەبەرامبەر رادەستكردنی داهاتی نەوت‌و ناوخۆدا، مانگانە (550 ملیار بۆ 600 ملیار) دینار بە هەرێمی كوردستان بدات، ئەمە لەحاڵەتێكدا نرخی نەوت وەكو ئێستا لە بازاڕی جیهانیدا بمێنێتەوە. لە هەموو حاڵەكاندا ئەو بڕە پارەیەی كە بەغداد مانگانە دەیدات بە حكومەتی هەرێم، تەرخاندەكرێت بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم كە مانگانە پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە، واتە هێشتا ئەو بڕە پارەیەی كە بەغداد بە هەرێمی دەدات، مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە بڕی نزیكەی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە، واتا رێژەی 34% كورتهێنانی دەبێت بۆ پڕكردنەوەی خەرجی موچە، حكومەتی هەرێم بەپێی ئەو داهاتەی لە بەغداد وەریدەگرێت موچەی موچەخۆران رێكدەخاتەوە، لەم حاڵەتەدا رەنگە حكومەت ناچاربێت رێژەی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران لە 21%وە كە بۆ ئەم مانگە بڕیاری لەسەرداوە بۆ مانگەكانی تر زیاد بكات بۆ 34%و ئەمە جێگیربكرێت، خۆ ئەگەر یاسای چاكسازی كە بڕیارە لە مانگی تەموزەوە جێبەجێبكرێت، رەنگە داهاتێكی زیاتر بۆ خەزێنەی حكومەت بگەڕێنێتەوەو ئەكات رێژەی دەستكاریكردنی موچە كەمتر بێتەوە.  

راپۆرت:درەو رەنگە وەفدی حکومەتی هەرێم بە دەستی بەتاڵەوە لە بەغدادەوە بگەڕێنەوە بۆ کوردستان، بەڵام ئەمجارە وەزیری پلاندانان هێدفۆنەکەی بەدەستەوە نابێت، چونکە پەشیمانەو چاوەڕێی کاردانەوەکانی تۆڕی کۆمەڵایەتی نەکردووە، حكومەتی هەرێم دەیەوێت داهاتی نەوت رادەست بكات، عێراق داوای پرۆسەی تەواوەتی نەوت دەكات، (درەو) لەم راپۆرتەدا زانیاری نوێ لەبارەی گفتوگۆی وەفدی هەرێم لەگەڵ بەرپرسانی عێراق دەخاتەڕوو. ئەندامانی وەفدەکە لەکوێ دەمێننەوە ؟ شاندی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دوو رۆژە لە بەغدادە، قوباد تاڵەبانی و وەزیرە یەكێتییەكانی ناو وەفدەکە لە كۆشكی سەرۆكایەتی كۆمار لای سەرۆک کۆمار بەرهەم ساڵح و وەزیرە پارتییەكانی وەفدەکەش لەبارەگای نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد لای (فارس عیسا) نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان دەمێننەوە، واتا وەفدەکە خەرجییان نیە. وەفدی حکومەتی هەرێم لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا دوو كۆبونەوەی كردووە: •    رۆژی یەكەم لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆكی وەزیرانی عێراق کۆبووە. •    رۆژی دووەم لەگەڵ وەزیری دارایی عێراق و ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیران کۆبووەوە. •    سبەینێ وەفدەکە كۆبونەوەیەكی تر دەكات، لەو کۆبونەوەیەدا وەزیری نەوتی عێراق بەشدار دەبێت. بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەكانی (درەو) لەو دوو کۆبونەوەی کە وەفدی حکومەتی هەرێم لە دوو رۆژی رابردوودا لە بەغداد کردویەتی، تا ئێستا نەگەیشتوەتە هیچ ئەنجامێك، ئەوەی قسەوباسی لەسەرکراوە تەنیا خستنەڕووی ئەو زانیارییانە بووە كە حكومەتی عێراق لە شاندی حكومەتی هەرێمی ویستووە. شاندی حكومەتی هەرێم دوو فایلی ئامادەكردووەو لەگەڵ خۆی بردویەتی بۆ بەغداد: •    فایلی تایبەت بە موچەو بودجە  •    فایلی تایبەت بە نەوت و ووزە    رێككەوتنێكی ئاڵۆز لە دوو رۆژی رابردوودا وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەرپرسانی عێراق ویستویەتی ژمارەیەكی دەستبكەوێت بۆ ئەوەی مامەڵەی لەگەڵ بكات، شاندەكەی هەرێم ئەوەی خستوەتە بەردەم بەرپرسانی عێراق کە: ٭ هەرێم (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو (50%)ی داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد دەکات ئەگەر لەبەرامبەر ئەوەدا بەغداد مانگانە بڕی (700 ملیار) دینار بە هەرێم بدات، وەڵامی بەرپرسانی عێراق بۆئەم پێشنیازە ئەوەبووە كە ئەوان ناتوانن هیچ ژمارەیەك بخەنەڕوو چونکە بارودۆخی دارایی عێراق خراپە، ئەوان بەپێی ئەو داهاتەی دێتە بەردەستیان مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەكەن. لەبارەی پرسی دەروازە سنورییەکانەوە، بەرپرسانی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە، دەروازەیەكی نوێی نێودەوڵەتی لەنێوان توركیاو عێراق دەكەنەوە، ئەو دەروازەیە دەكرێت بە دەروازەی راستەوخۆی نێودەوڵەتی لەنێوان هەردوولادا. چاوەڕوان دەکرێت سبەینێ بەبێ رێککەوتن وەفدەكەی حکومەتی هەرێم بگەڕێتەوە بۆ کوردستان، ئەگەر لە کۆبونەوەی سبەینێدا بگەنە ئەنجامێک، واژووكردنی رێككەوتنەكە جێدەهێڵن بۆ مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت، پێشتر مەسرور بارزانی رایگەیاند، ئەگەر بەغداد نیەتی رێككەوتنی هەبێت لەگەڵ هەرێم، ئەوا خۆی سەردانی بەغداد دەكات. سەرچاوەیەك لە وەفدی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند، رێككەوتنی ئەمجارە زۆر ئاڵۆزە، چونکە: •    لایەنە شیعەكان و شەقامی عێراقی فشاری زۆر توندیان لەسەر مستەفا كازمی سەرۆک وەزیران دروستكردووە نابێت بەئاسانی و وەك كابینەكانی پێشوو لەگەڵ وەفدی هەرێم رێكکەوتن بکات، چونكە شاندی هەرێم تەنها بۆ پارە دێتە بەغدادو حکومەتی هەرێم دەستی دەستی بە بەغداد دەكات و هەركات قەیرانەكەی تێپەڕاند، رێككەوتنەكە جێبەجێ ناكات. •    حكومەتی عێراق جدیە لەوەی دەبێت رێككەوتنەكە هەمیشەیی بێت و بناغەیەیەكی پتەوی هەبێت، بۆ ئەوەی كێشەی نێوان هەرێم و بەغداد بەتەواوی چارەسەر بكرێت، بەڵام حكومەتی هەرێم دەیەوێت رێككەوتنەكە كاتی بێت و بۆ ماوەیەكی دیاری كراو بێت. •    حكومەتی هەرێم دەیەوێت داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات و دۆسیەی نەوت هەر لەدەستی خۆیدا بمێنێتەوە، بەڵام بەغداد دەیەوێت پرۆسەی نەوتی هەرێمی بەتەواوەتی رادەستبكرێت، نەوت بەتەواوی لەژێر كۆنترۆڵی کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نیشتمانی نەوتی عێراق "سۆمۆ"دا بێت، بۆ ئەوەی خۆی لەسەر ئێشەی كۆمپانیاكان و گەندەڵی نەوت رزگار بكات. •    پرۆسەی نەوتی هەرێم رەگوڕێشەی درێژو جیاوازی هەیەو هەموو سەرەداوەكان لەدەستی هەرێمدا نیە، بەشێكی لای كۆمپانیای "رۆزنەفت"ی رووسیە، بەشی زۆری سەرەداوی نەوت لەدەستی توركیایە، لە كرێی كۆمپانیاو كرێی گواستنەوەی بۆری نەوت و قەرزی نەوتی توركیا، واتا بەبێ هەڵکردنی گڵۆپی سەوز لەلایەن توركیاوە، رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغداد مەحاڵە، پێشبینی دەکرێت دواجار بەغداد لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێمەوە خۆی رێككەوتن لەگەڵ توركیا بكات و نەوتی لە دەستی هەرێم دەربهێنێت. •    ئەمریكا دەیەوێت هەرێم و بەغداد رێككەوتن بكەن، ئەمریكا دەیەوێت حكومەتەكەی كازمی سەركەوێت، بەڕوونی بە بەرپرسانی هەرێمی وتووە تەنیا دەروازەی رزگاربوونی هەرێم لەم بارودۆخەدا رێككەوتنەكە لەگەڵ بەغداد.  هێدفۆنەكەی وەزیری پلاندانان وەفدی هەرێم بە فڕۆکەیەکی سەربازی چونە بەغداد، کاتێک ئەندامانی وەفدەکە لە فڕۆکەکە دابەزین، (دارا رەشید) وەزیری پلاندانانی هەرێمی كوردستان "هێدفۆن"ێکی بەدەستەوە بوو، دیمەنی هێدفۆنەکە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی قسەوباسی دروستکرد، وا لێکدرایەوە وەزیر هێدفۆنی ناو فڕۆکە سەربازییەکەی لەگەڵ خۆی بردووە، لەکاتێکدا ئەوە تەنیا بۆ ناو فڕۆکەو بۆ کەمکردنەوەی ژاوەژاوی دەنگی فڕۆکە سەربازییەکان بەکاردەهێنرێت. بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هێدفۆنەكەی وەزیری پلاندانان بلوتوز بووە، كاتێك خۆی ئامادە کردووە بۆ گەشتەکەی بەغداد، هێدفۆنەكە لەگەڵ خۆی بردووە بۆ ئەوەی لەناو فڕۆكەكە گوێ لە بەرنامەیەکی دۆكیۆمێنتەریەكی كەناڵی (BBC) بگرێت تایبەت بە چۆنیەتی ئەنجامدانی سەرژمێری و ئامار لە بەریتانیا، بەڵام دوای دابەزینی لە فڕۆكەكە لەبیرچووە بیخاتە ناو جانتاكەی و هەر بەدەستیەوە بووە. دارا رەشید ئاماژەی بەوەکردووە، بیری لەوە نەکردوەتەوە هیدفۆنەکەی بەوشێوەیە كاردانەوەی لێكەوتوەتەوە، وتویەتی" شەڵڵا هەر نەمبردایە لەگەڵ خۆم".

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازڵ حەمەڕەفعەت مەكتەبی سیاسی یەكێتی كاتێك هەڵوێستی خۆی لەبارەی بڕیاری دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران راگەیاند، خەڵكی هەرێمی كوردستان لە خەودا بوون، كە رۆژهەڵات لاهور شێخ جەنگی بە "تویت"ێك بەیاننامەی مەكتەبی سیاسی هەڵوەشاندەوە، بەیاننامەكەی مەكتەبی سیاسی چۆن نوسرا ؟ كێ نوسی ؟ بۆچی لە میدیاكانی یەكێتی لابراو پێچرایەوە ؟ بەیاننامەیەك لە تاریكی شەودا كاتژمێر (2:30)ی بەرەبەیانی ئەمڕۆ كاتێك خەڵكی هەرێمی كوردستان لە خەودا بوون، مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە. ئەمە بەیاننامەی دوای (4 كاتژمێر) كۆبونەوەی دوێنێ مەكتەبی سیاسی یەكێتی بوو لەبارەی بڕیاری حكومەتی هەرێم بۆ دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران. ناوەڕۆكی بەیاننامەكە بۆ زۆرێك لە یەكێتییەكان پێشبینی نەكراو و "شۆك" بوو، ئەوانە لەبەر رۆشنایی لێدوانەكانی پێشتری ئەندامانی مەكتەبی سیاسی حزبەكەیان چاوەڕێی بەیاننامەیەكی توندبوون دژ بە دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران، بەڵام بەیاننامەكەی مەكتەبی سیاسی پشتیوانی بڕیارەكەی كرد‌و بەهانەی بۆ دەستكاریكردنی موچە بەوە هێنایەوە كە "حكومەت بەناچاری ئەو بڕیارە قورسەی داوە". چەند كاتژمێرێكی نەخایاند، كە رۆژ لە ئاسۆ دەركەوت، بەیاننامەكەی مەكتەبی سیاسی لە میدیاكانی یەكێتیدا پێچرایەوە‌و تویتێكی كورتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە توڕی كۆمەڵایەتی تویتەر، لە میدیای یەكێتیدا شوێنی بەیاننامەكەی مەكتەبی سیاسی گرتەوە. لاهور شێخ جەنگی لە تویتەكەیدا هۆشداری بە ناوخۆی حزبەكە‌و دەرەوەش دەدات كە "ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆدەبێتەوە، ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد نەگاتە رێككەوتن‌و شەفافیەت لە خەرجی‌و داهاتدا نەبێت، یەكێتی ناچێتە ژێر باری موچە بڕین". لاهور شێخ جەنگی هەر لەو تویتەدا هەڕەشەی هەڵپەساردنی بەشداری یەكێتی لە پەرلەمان‌و حكومەت‌و بانگەشەكردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكات.   چی رویدا ؟ كاتژمێر (8:30) خولەكی دوێنێ شەو مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبووەوە، كۆبونەوەكە بۆ تاوتوێكردنی بڕیاری حكومەتی هەرێم بوو لەبارەی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم وەكو سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا. یەكێتی پێشتر لەڕێگەی چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسییەوە رایگەیاند، لە حكومەت پاڵپشتی لە بڕینی موچەی فەرمانبەران ناكات، بەڵام رۆژی یەكشەممە حكومەت بەڕەزامەندی تیمی یەكێتی بڕیاریدا لەسەر دەستكاریكردنی موچە. كۆبونەوەی دوێنێ شەوی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كە تاوەكو كاتژمێر (11:40) خولەكی شەو بەردەوام بوو، بۆ لێپێچینەوە بوو لە تیمی یەكێتی سەبارەت بە بەشداریكردن لە بڕیاری دەستكاریكردنی موچە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لە كۆبونەوەكەدا، قوباد تاڵەبانی رونكردنەوەی داوە بە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی دەركردنی بڕیاری دەستكاریكردنی موچە، قوباد تاڵەبانی باسی لەوەكردووە، بەنیاز نەبوون لە كۆبونەوەكەی رۆژی یەكشەممەی حكومەتدا بڕیاری كۆتایی لەبارەی دەستكاریكردنی موچە بدەن، بڕیاربووە ئەوان پێشنیازەكانی دەستكاریكردنی موچە گەڵاڵە بكەن‌و دواترو لە كۆبونەوەی سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی پەرلەمان، سەرۆكایەتی حكومەت) بڕیاری كۆتایی رابگەیەندرێت، لە ناوەڕاستی كۆبونەوەی رۆژی یەكشەممەدا ئاگاداركراون لەوەی كۆبونەوەی سێ سەرۆكایەتییەكە ناكرێت‌و دەبێت حكومەت خۆی بڕیار بدات. قسەكانی قوباد تاڵەبانی بۆ مەكتەبی سیاسی حزبەكەی قایلكەر نەبوون، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی پێشتر تیمی یەكێتی لە حكومەت ئاگاداركردووە لەوەی ئەوان پشتیوانی دەستكاریكردنی موچە ناكەن‌و رۆژی بەڕێوەچوونی كۆبونەوەكەش هەمان ئاگادارییان پێدراوە. (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەدا لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی بەتوندی رەخنەی لە قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتی لە حكومەت گرتووە‌و تۆمەتباریكردون بەوەی بریاری مەكتەبی سیاسی حزب‌و هاوسەرۆكەكانیان شكاندووە لەوەی بەشدارییان كردووە لە بریاری بڕینی موچەی فەرمانبەران. لاهور شێخ جەنگی لەبارەی پرسی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەرانەوە باسی لەوەكردووە، حكومەت بۆ بڕینی (21%)ی موچەی فەرمانبەران، پێویستی بە (150 ملیۆن) دۆلار هەبووە، دەبوو ئەو پارەیە قەرزبكات‌و دەستكاری موچە نەكات، كابینەی پێشوو (27 ملیار) دۆلار قەرزی هەبووە، با ئەم كابینەیەش (150 ملیۆن) دۆلاری قەرز بكردایە، نەك دەستكاری موچە بكات.  بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، لەبەرامبەر ئەو رەخنانەی كە لەلایەن لاهور شێخ جەنگی‌و هەندێك لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسییەوە لێی گیراوە، قوباد تاڵەبانی چەندجارێك ئاماژەی بەوەكردووە، ئامادەیە دەست لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران بكێشێتەوە. لاهور شێخ جەنگی بە قوباد تاڵەبانی وتووە: پێویستە رونكردنەوە بدەن چۆن چونەتە ژێر باری بڕیاری دەستكاریكردنی موچە، قوباد تاڵەبانی وتویەتی: من ناتوانم رونكردنەوە بدەم‌و بەو كارە تێكدەشكێم، بۆیە رونكردنەوە نادەم‌و ئامادەم دەستلەكاربكێشمەوە. بەیاننامەكە چۆن نوسرا ؟ كاتژمێر (11:40) شەو كاتێك كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆتایی هات، بەشداربوانی كۆبونەوەكە لەسەر ئەوە رێككەوتبوون بڵاوكردنەوەی راگەیەندراوی كۆبونەوەكە بخرێتە سبەینێوە (واتە ئەمڕۆ)، بەڵام كاتژمێر (2:30) خولەك بەیاننامەكە بڵاوكرایەوە، (درەو) لەكاتی خۆیدا بەیاننامەكەی بڵاوكردەوە. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، بڕیار بووە فەرید ئەسەسەرد سكرتێری ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی رەشنوسی بەیاننامەكە ئامادە بكات‌و بینێرێت بۆ ستران عەبدوڵا ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بۆ ئەوەی پاكنوسی بكات‌و ئامادەی بكات بۆ بڵاوكردنەوە. ئەسەسەرد رەشنوسەكەی ناردووە‌و ستران عەبدوڵاش پاكنوسەكەی بۆ ناردوەتەوە، بەڵام ئەسەسەرد بە ستران عەبدوڵای وتووە بڵاوی نەكاتەوە‌و لەوبارەیەوە لەگەڵ مەلا یاسین سكرتێری پێشوی جەلال تاڵەبانی و نوێنەری ئێستای یەكێتی لە قاهیرە، كە ئێستا لە سلێمانیە  قسەبكات، مەلا یاسین نوسراوێكی نوێی بۆ ستران ناردووە‌و پێی وتووە ئەمە بەیاننامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتییە‌و بافڵ تاڵەبانی رەزامەندی لەسەر دەربڕیوە‌و ئەو بەیاننامەیە بڵاوبكاتەوە، ستران عەبدوڵا بەیاننامەكەی لە (2:30) خولەكی شەودا بڵاوكردوەتەوە. (درەو) زانیویەتی، لە چەند ساتی بەر لە بڵاوكردنەوەی بەیاننامەكەدا، ستران عەبدوڵا داوای دڵنیایی لە مەلا یاسین كردووە، مەلا یاسین پێی وتووە چاوەڕێ بكات، بافَل تاڵەبانی دەیەوێت لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی لەوبارەیەوە قسە بكات، دواتر ستران عەبدوڵا ئاگادار كراوە لەوەی كاتەكە درەنگە‌و بافڵ تاڵەبانی نەیتوانیوە پەیوەندییەكەی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی وەرگرێت، بۆیە دەبێت بەیاننامەكە بڵاوبكرێتەوە. چی گۆڕدرا ؟ بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەپێی ئەوەی لە كۆبونەوەكەی دوێنێ شەودا لەسەری رێككەوتوون، بڕیار بووە لە بەیاننامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا بەهیچ شێوەیەك پشتیوان‌و بەهانە بۆ دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە نەخرێتەڕوو، بەڵام لەو بەیاننامەیەی كە بڵاوكرایەوە، بەهانەی دراوە بە حكومەت‌و باسلەوەكراوە" حكومەت بەناچاری ئەو بڕیارە قورسەی داوە". بەپێی رەشنوسی یەكەمی بەیاننامەكە بەر لە دەستكاریكردن، بڕیار نەبووە بەیاننامەی مەكتەبی سیاسی بە هیچ جۆرێك پشتیوانی بۆ تیمی یەكێتی لە حكومەت رابگەیەنێت، بەڵام ئەو بەیاننامەیەی كە بڵاوكرایەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكات مەكتەبی سیاسی یەكێتی پاڵپشتی لە تیمی حكومەت دەكات. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی باڵاوە لەناو یەكێتی دەست (درەو) كەوتوون، قوباد تاڵەبانی رۆڵی سەرەكی گێڕاوە لە دەستكاریكردنی بەیاننامەكە. ئەمانە ئەو روداوانە بوون كە دەرەنگانێكی دوێنێ شەو لەناو یەكێتیدا رویاندا، كاتێك رۆژ لە ئاسۆ دەركەوت، بەر لەوەی چاوەڕێی كاردانەوەكان بكات، قوباد تاڵەبانی بە سەرۆكایەتی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان سواری فڕۆكەیەك بوو، بەرەو بەغداد بەڕێكەوت.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی گەڕایەوە‌و سبەینێ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دەچێتە بەغداد، ئاڕاستەی بەرپرسانی هەرێم ئەم رۆژانە روو لە بەغدادە، هەموان چاویان لە رێككەوتنێكە هەرێم لەو قەیرانە داراییە سەختە رزگاربكات كە تێیكەوتووە، حكومەتی هەرێم چی لە بەغداد دەوێت ؟ بەغداد داوای چی دەكات ؟ توركیا لە كوێی رێككەوتنەكەدایە ؟ كەیسی نەوتی هەرێم بەیەكجاری چارەسەر دەكرێت یان بە هەڵواسراوی‌و وەكو كێشەیەك بۆ ساڵانی داهاتووش دەمێنێتەوە ؟ لەبارەی رێككەوتنەكەوە  بڕیارە سبەینێ جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی بچێتە بەغداد، بەڵام ئاسۆی رێككەوتن هێشتا دورە، رۆژی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد لەبارەی نەوت‌و بودجەوە ئەو رۆژە دەبێت كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم خۆی دەچێتە بەغدادو رێككەوتنەكە ئیمزا دەكات. حكومەتی هەرێمی كوردستان بەناو قەیرانێكی دارایی سەختدا گوزەر دەكات، نرخی نەوت لەبازاڕی جیهانیدا دابەزیوە، ئاستی گەڕانەوەی بەهای نەوت بۆ دۆخەكەی پێشتری هێشتا نادیارە، حكومەت لەژێر فشاری موچەخۆراندایە بەناچاری دەیەوێت جارێكی تر لە دەرگای بەغداد بداتەوە. ئەوەی تائێستا لەنێوان وەفدی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵیدا قسەی لەسەر كراوە ئەوەیە، حكومەتی هەرێم لە یەكێك لە پێشنیازەكاندا ئامادەیی دەربڕیووە تەواوی داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام پاش لێدەكردنی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتەكە، هەروەها ئامادەیی دەربڕیوە لەچوارچێوەی یاسای كارگێڕیی دارایی عێراقدا رێژەی 50%ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵییەكان رادەستی بەغداد بكات، كە دەروازە سنورییەكان‌و فڕۆكەخانەكان‌و ئەو فەرمانگانە دەگرێتەوە كە سەربە حكومەتی فیدراڵین. لەبەرامبەر ئەمەدا، حكومەتی هەرێم مانگانە داوای (600 ملیار) دینار لە بەغداد دەكات، حكومەتی عێراق ئەم بڕە پارەیە بە زۆر دەزانێت، پێیوایە تێكڕای ئەو داهاتانەی كە حكومەتی هەرێم رادەستی بەغدادی دەكات نیوەی ئەو پارەیە نییە كە داوا دەكات عێراق مانگانە پێی بدات. رێككەوتن دەكرێت ؟ بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق بۆ رێككەوتن دوو ئاڕاستەی جیاوازن: •    ستراتیژی هەرێم ئیمزاكردنی رێككەوتنی كورتخایەنە لەگەڵ حكومەتی عێراق كە بتوانێت بەهۆیەوە ئەو قەیرانە داراییە دەرباز بكات كە ئێستا تێیكەوتووە، هەرێم دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی رابردوو، مانگانە بڕە بودجەیەك لە حكومەتی عێراق وەكو سەرچاوەی داهاتی خۆی زامن بكات بەبێ ئەوەی هەموو شتێك بە دیاریكراویش نەوت بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات. •    ستراتیژی حكومەتی عێراق ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هەمیشەیی‌و گشتگیرە كە ببێت بە بنەما بۆ پەیوەندی هەردوولا لەڕووی ئابوری‌و سیاسییەوە لە داهاتوودا، عێراق دەیەوێت لەڕووی دەستورییەوە بەتەواوەتی هەرێمی كوردستان پابەند بكاتەوە بە چوارچێوەی عێراقییەكەی خۆیەوە. سەرباری ئەوەی لە ئاڕاستە گشتییەكەدا خواستی حكومەتی هەرێم لەگەڵ خواستی عێراق لەیەكتر جیاوازن، لە وردەكاری رێككەوتنەكەشدا چەندین ناكۆكییان هەیە كە یەكلاكردنەوەیان بەمزوانە كارێكی ئاسان نییە. كەیسی نەوت تەوەری سەرەكی كێشەی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد، پرسی نەوتە، لە دوای دەرهێنانی نەوتەوە لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014، هەرێم خۆی ئیدارەی كەیسی دەرهێنان‌و فرۆشتنی نەوت دەدات، بەغداد بەردەوام ناڕەزایەتی هەبووە، بەرپرسانی عێراق دەڵێن بەپێی دەستور نەوت سامانێكی گشتییە‌و بۆ هەموو گەلانی عێراقە‌و دەبێت لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵیدا بێت. لەم رێككەوتنە نوێیەدا حكومەتی هەرێم دەیەوێت داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەڵام بەغداد نەوتەكەی دەوێت نەك داهاتەكەی، رادەستكردنی نەوت بە بەغداد بۆ حكومەتی هەرێم گرفت دروست دەكات، بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، توركیا رازی نییە نەوتی هەرێم رادەستی حكومەتی عێراق بكرێت. داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان مانگانە بڕی (50 ملیۆن) دۆلاری دەچێت بۆ توركیا، ئەمە بۆ پێدانەوەی قەرزانە كە كابینەی پێشوو لەكاتی قەیرانی دارایدا بە قەرز لە توركیای وەرگرتووە، جگە لەمە هەموو مانگێك بڕی (30) ملیۆن دۆلاری تری داهاتی نەوتی هەرێم بۆ توركیا دەچێت كە پارەی گواستنەوەی نەوتەكەیە بەناو خاكی توركیادا، واتە مانگانە تەنیا لە نەوتی هەرێمدا توركیا (80 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، لەحاڵی رادەستكردنی نەوتی هەرێم بەبەغداد، دەبێت هەرێم ئەم كێشانە لەگەڵ بەغداد یەكلابكاتەوە، ئایا بەغداد دەچێتە ژێر باری قەرزەكانی هەرێمەوە ؟ سەرباری ئەمە مانگانە (60 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیای (رۆزنەفت)ی روسی دەچێت كە كرێی گواستنەوە‌و بۆرییەكەی ناوخۆی هەرێمە، ئەمە جگە لە 50%ی داهاتی نەوت كە لە بنەڕەتەوە بۆ كۆمپانیاكانی بواری وەبەرهێنانی نەوت دەچێت. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە دانوستانەكانی نێوان حكومەتی هەرێم‌و عێراق لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند، لە سەردانە دوو رۆژییەكەیدا بۆ بەغداد، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە بەرپرسانی عێراقی راگەیاندووە، هەرێم نەوت رادەست ناكات، بەڵكو داهاتی نەوت رادەست دەكات. داهاتی دواین مانگی نەوتی هەرێمی كوردستان كە رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە، لە كۆی (312 ملیۆن) دۆلار، (86 ملیۆن) دۆلاری ماوەتەوە، هەرێم دەیەوێت ئەو بڕە پارەیەی داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات كە مانگانە بۆ وەزارەتی دارایی دەگەڕێتەوە دوای لێدەكردنی پارەی قەرزو كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت، بەرپرسانی بەغداد بەمە رازی نین، دەڵێن ناكرێت هەرێم (86 ملیۆن) دۆلارمان بداتێ‌و لەبەرامبەردا مانگانەی داوای (550 ملیار) دینار واتە زیاتر (450 ملیۆن) دۆلار بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا حكومەتی عێراق بەدۆخێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕێت. بەرپرسانی هەرێم پێشبینی بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەكەن، بۆیە لەبەرامبەر رادەستكردنی بڕی (86 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت لە ئێستادا، داوای (450 ملیۆن) دۆلار لە بەغداد دەكەن. لەبارەی كێشەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، توركیا چاوی لە ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی نوێیە لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئامادەیە لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كۆتایی بە مامەڵەی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنێت. حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا، بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت. نێچیرڤان بارزانی كە خۆی ئەندازیاری رێككەوتنی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیایە، بۆ گەیاندنی لێكەوتەكانی بڕیاری رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی عێراق سەردانی بەغدادی كردووە، هەندێك لە بەرپرسانی هەرێم پێیانوایە ئەگەر هەرێم كەیسی نەوت بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات، سەروەری ئابوری لەدەستدەدات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە هەرێمی كوردستان‌و توركیا رێككەوتنی (50 ساڵە)یان هەیە لەبواری وزەدا. ئێستا هەرێمی كوردستان رۆژانە (450 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات، لەم بڕە ئامادەیە (244 هەزار) بەرمیل رۆژانە رادەستی بەغداد بكات، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن داهاتی پاشماوەی نەوتەكە بۆ خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە دەڕوات.   پاكتاوكردنی حساباتەكان پاكتاوكردنی حساباتی پێشتر لەنێوان هەردوولادا یەكێك لەو خاڵانەی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغدادە كە كێشمەكێشی لەسەرە، عێراق داوا دەكات پاكتاوی ئەو حساباتانە بكرێت كە پێشتر هەبوون، بەدیاریكراویش لەدوای دەركەوتنی "داعش"وە كە هەرێمی كوردستان نەوتی كەركوكی فرۆشتووە‌و داهاتەكەی بردووە. لەماوەی رابردوودا لەسەر ئەم بابەتە، حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم بە نوسراو وەڵامی یەكترییان دایەوە، راوەستان لەسەر حساباتەكانی پێشتر، رەنگە بەتەواوەتی دانوستانەكان ئیفلیج بكات، بۆیە پێناچێت لەسەر ئەم تەوەرەیە زۆر رابوەستن. داهاتە نانەوتییەكان ئەمە بریتییە لە داهاتە فیدراڵییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و داهاتی گومرگ‌و فڕۆكەخانەكان. حكومەتی هەرێمی كوردستان قایل بووە ئەم داهاتانە رادەستی عێراق بكات، عێراق داوای زەمانەتی زیاتر دەكات، بەغداد دەیەوێت كاری ئەو دامەزراوە فیدراڵییانەی كە لە هەرێمی كوردستان هەیە بخاتەژێر چاودێری وردەوە. بەرپرسانی عێراق لەبارەی پرسی گومرگ‌و خاڵە سنورییەكان كێشەیان لەگەڵ هەرێم هەیە، ئەوان دەڵێن هەرێم (29) دەروازەی سنوریی هەیە، بەڵام (5) دەروازەیان فەرمین، دەبێت دەروازە نافەرمییەكان دابخرێن، چونكە بەرپرسانی هەرێم لەو دەروازە نافەرمیانەوە قاچاخچێتی دەكەن‌و ئابوری عێراقیان كون كردووە‌و زیان لە داهاتی دەروازە فەرمییەكان دەدەن، ئەگەر بەمشێوەیە داهاتی دەروازەكان رادەست بكەن، بەغداد داهاتی راستەقینەی ناوخۆی هەرێم نازانێت.

(درەو): ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بڕیاری كۆتایی لەسەر دەستكاریكردنی موچەی مانگی شوباتی موچەخۆراندا، (21%)ی تەمویلی موچەی وەزارەتەكان دەبڕێت، حكومەت بۆ ئەم مانگە (600 ملیۆن) دۆلاری لەكۆی (750 ملیۆن) دۆلار کۆکردوەتەوە، مەسرور بارزانی لە كۆبونەوەكەدا بەڵێنیدا (100 ملیۆن) دۆلاری قەرزبکات بۆ موچە، لەم هەفتەیەدا دەست بە دابەشكردنی موچە دەكرێتەوە. لەبارەی کۆبونەوەکەی ئەمڕۆوە ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەیەكی چڕو یەكلاكەرەوەی لەسەر پرسی موچەی موچەخۆران كرد. (ەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەدا گفتوگۆی زۆر كراوە لەبارەی شێوازو رێژەی دەستكاریكردنی موچەی مانگی شوباتی موچەخۆران. بەپێی ئەو زانیاریانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، لە كۆبونەوەكەدا سەرەتا بڕیاردراوە دەستكاری بڕی (34%)ی تەمویلی موچەی وەزارەتەكان و سەرۆكایەتییەكانی هەرێم بكرێت، دواتر بڕیارەکە گۆڕدراوە بۆ دەستكاریكردنی رێژەی (35%). دەستكاریكردنی موچە ناڕەزایی لای وەزیرەكانی یەكێتی و بزوتنەوەی گۆڕان لێكەوتۆتەوە. قوباد تاڵەبانی چەندجارێك لە كۆبونەوەكەدا جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە ئەوان وەك یەكێتی لەگەڵ دەستكاریكردن و بڕینی موچەدا نین، بەڵام ئاساییە دابەشكردنی موچە بۆ (45) رۆژ دوابكەوێت. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لە پشكی گۆڕان لە كۆبونەوەكەدا رایگەیاندووە، ئێستا بڕی (500 ملیۆن) دۆلار لەبەردەستی وەزارەتی داراییە، كۆی موچە پێویستی بە (750ملیۆن ) دۆلارە.  وتویەتی:" بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ دەستكاریكردن و بڕینی موچەدا نیە، دەكرێت لەگەڵ بەغداد رێكبكەوین یاخود پارە قەرز بكەین بۆ موچە". دوای گفتوگۆیەكی چڕ لەسەر شێوازی دەستكاریكردنی موچە، دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن لە پشكی گۆڕان رایگەیاندووە، ئێستا حكومەت بۆ موچە پێویستی بە (100 ملیۆن) دۆلار هەیە ئەگەر سەرۆكی حكومەت بتوانێت بڕی (100 ملیۆن) دۆلار قەرز بكات، بەشێك لە كێشەكان چارەسەر دەبن و كۆی داهاتی هەرێم بۆ ئەم مانگە دەكاتە (600 ملیۆن) دۆلارو (150 ملیۆن) دۆلار كورتهێنانی موچەمان دەبێت. لەم گفتوگۆیەدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەیی خۆی بۆ قەرزكردنی بڕی (100 ملیۆن) دۆلار دەربڕیوە، تا رێژەی دەستكاریكردنی موچە كەمبێتەوە. دۆخەکە دوای قەرزکردن بە قەرزكردنی بڕی (100 ملیۆن) دۆلار، كۆی داهاتەكانی حكومەت دەگاتە (600 ملیۆن) دۆلار. كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بۆ مانگێك (750 ملیۆن) دۆلار واتا (894 ملیار) دینارە، لەكۆی (750 ملیۆن) دۆلار بۆ خەرجی موچە، ئێستا حكومەت (600 ملیۆن) دۆلاری لەبەردەستایە واتارێژەی (79%)ی خەرجی موچەی هەیەو بڕی (150 ملیۆن) دۆلار كورتهێنانی هەیە، كە دەكاتە (21%)ی كۆی خەرجی موچەی موچەخۆران. ئەم بڕیارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها بۆ مانگی دوو (شوبات)ە، حکومەت بڕیاریداوە بڕی (21%)ی تەمویلی موچەی وەزارەتەكان و سەرۆكایەتیەكانی هەرێم ببڕێت و (79%)ی تەمویلی موچەیان پێبدات و بڕیاری دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆرانیش دەداتە دەست خۆیان، بەجۆرێك موچەی پلە باڵاكان بەڕێژەی (50%)و بەرەو ژوور ببڕدرێت و موچەی خوارتر بە رێژەیەکی كەمتر،ئەوانەی (300هەزار) دیناریان هەیە موچەیان نەبڕدرێت. واتا بڕی (21%) لە موچەی موچەخۆران نابڕێت بەڵكو لە تەمویلی موچەی وەزارەتەكان دەبڕێت و ئەوان خۆیان بەپێی بەرزی و نزمی موچەو پلەكان دەستكاری رێژەی بڕینی موچەی موچەخۆران دەكەن.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت (درەو) وردەكاری هەوڵی چۆنیەتی دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەران بڵاودەكاتەوە، دەرماڵەكان رێژەی 56%ی كۆی خەرجی موچە پێكدەهێنن، حكومەت لەڕێگەی دەرماڵەكانەوە دەستكاری موچە دەكات، دەیەوێت بڕی (300 ملیار) دینار كە دەكاتە (34%) لە كۆی خەرجی موچە كەمبكاتەوە، پەرلەمان لە یاسای چاكسازیدا دەسەڵاتی بە حكومەت داوە دەستكاری دەرماڵەكان بكات، یەكێتی‌و گۆڕان كە سەرەتا دەیانویست خۆیان لە بەرپرسیارێتی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران بدزنەوە، مەسرور بارزانی ئەوسەری لێگرتن‌و بڕیاری دەستكاریكردنی موچەی دایە دەست وەزیرەكان، ئێستا هەرسێ لایەنی پێكهێنەری حكومەت (پارتی- یەكێتی- گۆڕان) پێكەوە بەشدارن لە پرۆسەی دەستكاریكردنی موچەدا. سبەینێ حكومەت كۆدەبێتەوە سبەینێ جارێكی تر ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆدەبێتەوە، پێشبینی دەكرێت لە كۆبونەوەی سبەینێدا بڕیاری كۆتایی بدرێت لەبارەی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران. پێشنیازی جۆراوجۆر هەیە بۆ دەستكاریكردنی موچە، هەموو پێشنیازەكان لەچوارچێوەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكاندا دەسوڕێتەوە. لەبارەی دەرماڵەكانەوە لە هەرێمی كوردستان كۆی موچەی مانگێكی موچەخۆران بەتێكڕا (894 ملیار) دینارە، رێژەی (56%)ی كۆی خەرجی موچە بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، واتا لەكۆی (894 ملیار) دیناری كۆی خەرجی موچە لە مانگێكدا، بڕی (502 ملیار) دیناری خەرجی دەرماڵەی موچەخۆرانە. بەپێی قسەی دكتۆر عەبدولحەكیم خەسرۆ سكرتێری لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەران (25) جۆر دەرماڵەی وەردەگرن، بەمشێوەیە: •    (4) جۆر دەرماڵەی جێگیر •    (21) جۆر دەرماڵەی ناجێگر •    16%ی موچە بۆ دەرماڵەی جێگیر خەرج دەكرێ •    40%ی موچە بۆ دەرماڵەی ناجێگیر خەرج دەكرێ لە یاسای چاكسازیدا كە لە خولی ئێستای پەرلەمانی كوردستاندا پەسەندكراوە، دەسەڵات بە حكومەت دراوە دەستكاری دەرماڵەی فەرمانبەران بكات، بۆیە لەم بوارەدا پەرلەمان ناتوانێت ناڕەزایەتی لە هەر هەنگاوێكی حكومەت دەرببڕێت. دەرماڵەی فەرمانبەران تەنیا سێ جۆریان بنەڕەتین كە بریتین لە دەرماڵەكانی (بڕوانامە، هاوسەرگیری، منداڵ)، لەدوای ئەمانەوە دیارترین دەرماڵە، دەرماڵەی (مەترسی)یە، واتا ئەو مەترسییەی كە فەرمانبەری حكومەت بەهۆی كارەكەیەوە روبەڕووی دەبێتەوە، ئەم دەرماڵەیە یەكێك لەو جۆرانەی دەرماڵەیە كە كێشەو مشتومڕی زۆری لەسەرە، بەشێكی زۆری فەرمانبەران سودمەند دەبن لەم جۆرە دەرماڵەیە، بەرپرسانی حكومەت دەڵێن "دەرماڵەی مەترسی دەبێت بە كەسێك بدرێت، كە فیعلەن مەترسی لەسەر بێت" بۆ نمونە وەكو ئەوان دەڵێن كارمەندێكی وەزارەتی كارەبا ئەگەر نەچێتە سەر تاوەرەكانی كارەبا یاخو لەناو وێستەكەكاندا كارنەكات، بۆچی هاوشێوەی ئەو كارمەندەی كە لەناو مەترسییەكەدا كاردەكات دەرماڵەی مەترسی وەربگرێت. مەسرور بارزانی ئەوسەری لێگرتن ! لە كۆبونەوەكەی رۆژی چوارشەممەی رابردووی حكومەتدا، چەند پێشنیازێك بۆ چۆنیەتی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران خراوەیەڕوو: پێشنیازی یەكەم: رێژەی 50%ی دەرماڵەی فەرمانبەران ببڕدرێت. پێشنیازی دووەم: سێ دەرماڵە بنەڕەتییەكە (بڕوانامە، خێزان، منداڵ) وەكو خۆیان بمێننەوە، بەڵام رێژەی 50%ی دەرماڵەكانی تر ببڕدرێن. كۆبونەوەی چواشەممە وەزیرەكانی راسپارد هەریەكەو لە وەزارەتەكەی خۆی لیستی موچەی فەرمانبەران‌و دەرماڵەكانیان ئامادە بكات‌و لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتەكەیدا تاوتوێی بڕینی دەرماڵەكان بكات، تاوەكو لەبەر رۆشنایی ئەو لیستانە دەستكاری موچە بكرێت. لە دوو رۆژی رابردوودا لەچوارچێوەی بڕیارەكەی حكومەتدا، وەزیرەكان لەگەڵ بەرپرس‌و بەڕێوەبەرە گشتییەكانی وەزارەتەكانیاندا كۆبونەوە، لە ساتی نوسینی ئەم راپۆرتەدا وەزیرەكان حكومەت بەبێ بەشداری مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران‌و قوباد تاڵەبانی جێگری، لە كۆبونەوەدان، وەزیرەكان دەیانەوێت پێكەوە بگەنە رێككەوتنێك لەسەر ئەو پێشنیازانەی كە خراونەتەڕوو لەبارەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكان، دوای رێككەوتن، پێكەوە پێشنیازی پەسەندكراو دەبەنە ناو كۆبونەوەی سبەینێی ئەنجومەنی وەزیران‌و لەوێ بڕیاری كۆتایی لێدەدرێت. سەرەتا كە دەستكاریكردنی موچە لە ئەنجومەنی وەزیران خرایەبەر باس، تیمی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان هەوڵیاندا خۆیان لە هەر بەرپرسیارێتییەكی دەستكاریكردنی موچە دەرباز بكەن‌و بڕیارەكە بەتەنیا بخەنە ئەستۆی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و تیمی پارتی لە حكومەت، بەڵام مەسرور بارزانی ئەوسەری لێگرتن، بڕیارەكەی دایە دەست وەزیرەكان، ئێستا هەرسێ لایەنی پێكهێنەری حكومەت (پارتی- یەكێتی- گۆڕان) بەشدارن لە بڕیاری دەستكاریكردنی دەرماڵەكان. چۆن دەستكاری دەرماڵەكان دەكرێت ؟ بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، چەند وەزارەتێك هەن كە زۆرینەی خەرجی موچە بۆ ئەوان دەڕوات لەوانە: •    وەزارەتی پەروەردە مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار لە خەرجی موچە دەبات •    وەزارەتی ناوخۆ مانگانە زیاتر لە (150 ملیار) دینار لە خەرجی موچە دەبات •    وەزارەتی پێشمەرگە مانگانە زیاتر لە (120 ملیار) دینار لە خەرجی موچە دەبات •    وەزارەتی تەندورستی مانگانە نزیكەی (60 ملیار) دینار لە خەرجی موچە دەبات •    وەزارەتی خوێندنی باڵا مانگانە نزیكەی (55 ملیار) دینار لە خەرجی موچە دەبات حكومەتی هەرێم بۆ كەمكردنەوەی خەرجی موچە لەسەردەمی قەیرانی داراییدا كە ئێستا تێیكەوتووە، بەر لە هەموو وەزارەتەكانی تر چاوی لە كەمكردنەوەی هەندێك لە دەرماڵەكانی فەرمانبەرانە لەم وەزارەتانە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە وەزارەتی پەروەردە، حكومەت چاوی لە بڕینی (150 هەزار)ی دەرماڵەی تایبەتی مامۆستایانە، ئەگەر ئەم دەرماڵەیە لە مامۆستایان ببڕدرێت، بڕی نزیكەی (22 ملیار) دینار بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە. لە وەزارەتی ناوخۆ، حكومەت چاوی لە بڕینی دەرماڵەی (مەترسی)‌و (خۆراكە)، دەرماڵەی مەترسی لە وەزارەتی ناوخۆ مانگانە بۆ هەر كارمەندێك (430 هەزار) دینارە، دەرماڵەی خواردنیش (330 هەزار) دینارە، حكومەت ئەگەر هەردوو دەرماڵەكەش نەبڕێت، لە كەمترین ئاستدا دەیەوێت یەكێك لەو دوو دەرماڵەیە ببڕێت، ئەگەر دەرماڵەی مەترسی ببڕدرێت مانگانە بڕی (50 ملیار) دینار لە خەرجی دەرماڵەی وەزارەتی ناوخۆ بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە، خۆ ئەگەر دەرماڵەی خواردن ببڕدرێت، مانگانە بڕی (40 ملیار) دینار بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەناو وەزارەتی ناوخۆ، لە پلەی (لیوا) بۆ (ئەفسەری پلە شەش) دەستكاری دەرماڵەكانیان دەكرێت. لە وەزارەتی پێشمەرگەدا موچە‌و دەرماڵە جیاوازە، زۆرینەی پێشمەرگە موچەیان لە (500 هەزار) دینارو بەرەو سەرترەو بەشێكیشیان لەم بڕە پارەیە كەمتر وەردەگرن، بڕیاری حكومەت بۆ دەستكاریكردنی موچە ئەوانە ناگرێتەوە كە موچەكەیان (500 هەزار) دینارە، بۆیە پێشمەرگەی ئاسایی بڕیاری كەمكردنەوەی موچە نایانگرێتەوە، بەڵام حكومەت چاوی لەوەیە دەرماڵەی (مەترسی) پێشمەرگە ببڕێت، ئەگەر دەرماڵەی مەترسی وەزارەتی پێشمەرگە ببڕدرێت مانگانە بڕی (20 ملیار) دینار بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە. لەبارەی وەزارەتی پێشمەرگە، بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (درەو) كەوتوون، باسلەوەكراوە، پێشمەرگە (7) رۆژ لە دەوامدایە‌و (14) رۆژ پشووە، بۆیە نابێت حكومەت خەرجی خواردن‌و مەترسییان لەو (14) رۆژەدا بۆ خەرج بكات كە لە پشوودان. وەزارەتی خوێندنی باڵا كە زۆربەی لە مامۆستایانی زانكۆ پێكدێت‌و موچەیان بەرزە‌و دەرماڵەیان بە رێژەی 100% بۆ 200% پێكدێت، حكومەت دەیەوێت رێژەی 50%ی دەرماڵەكانیان ببڕێت، حكومەت دەیەوێت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەی وەزارەتی خوێندنی باڵاوە مانگانە بڕی (20 ملیار) دینار بگەڕێنێتەوە. لە وەزارەتی تەندروستیش، حكومەت دەیەوێت دەرماڵەی مەترسی رێكبخاتەوە‌و بەڵام پێشبینی دەكرێت بەهۆی قەیرانی كۆرۆناوە، گۆڕانكاری ئەوتۆ لە دەرماڵەی تەندروستیدا نەكرێت. رێوشوێنەكانی دەستكاریكردنی دەرماڵەكان بەهەمان شێوە وەزارەت‌و دامودەزگانی تریش دەگرێتەوە. سەرباری دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەران، حكومەت چەند هەنگاوێكی تر دەنێت بۆ كەمكردنەوەی خەرجی موچە بەمشێوەیە: •    لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە حكومەت یاسای چاكسازی دەخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، لەچوارچێوەی ئەم یاسایەدا موچەی خانەنشینیی پلەباڵاكان‌و پلە تایبەتەكان كەمدەكرێتەوە بەپێی ئەوەی یاساكە دیاریكردووە كە بەرزترینی (4 ملیۆن) دینارە‌و كەمترین (ملیۆنێك‌و 200 هەزار) دینارە. •    جگە لە دەستكاریكردنی موچەی خانەنشینی پلەباڵاكان لە چوارچێوەی یاسای چاكسازیدا، بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیران لەم مانگەوە رێژەی 50%ی موچەی پلەباڵاو تایبەتەكان كەمدەكرێتەوە، ئەمە موچەی پەرلەمانتارو وەزیرو بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكار تاوەكو بەڕێوەبەری ناحیە دەگرێتەوە، لە پلە سەربازییەكانیشدا لە پلەی (لیوا) تاوەكو پلەی (مقدم) دەگرێتەوە. •    بەشێوەیەكی گشتیش پێشنیازێك هەیە كە داوا دەكات لە هەرێمی كوردستان موچەی هیچ كەسێك لە هەر پلەیەدا بێت لە (3 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت، بۆ نمونە:  •    وەزیرێك كە موچەی مانگانەی (7 ملیۆن‌و 850 هەزار) دینارە، موچەكەی دەكرێت بە (3 ملیۆن) دینار، واتە بڕی (4 ملیۆن‌و 850 هەزار) دیناری لێدەبڕدرێت. •    پەرلەمانتارێك كە موچەی مانگانەی (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینارە، موچەكەی دەكرێت بە (3 ملیۆن) دینار، واتە بڕی (5 ملیۆن‌و 200 هەزار) دیناری لێدەبڕدرێت. •    لیوایەكی سەربازیی كە هەموو پلەیەكی ئەكادیمی هەبێت موچەی مانگانەی (7 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، موچەكەی دەكرێت بە (3 ملیۆن) دینار، واتە بڕی (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) دیناری لێدەبڕدرێت. •    راوێژكارێك كە موچەی مانگانەی (6 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، موچەكەی دەكرێت بە (3 ملیۆن) دینار، واتە بڕی (3 ملیۆن‌و 500 هەزار) دیناری لێدەبڕدرێت. حكومەت بۆچی دەستكاری موچە دەكات ؟ لەدوای سەرهەڵدانی قەیرانی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا، داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم توشی داڕمان هات، داهاتی نەوت‌و ناوخۆ كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكان بوون، بەشێوەیەكی بەرچاو كەمیان كرد، موچەی فەرمانبەرانیش كە بەشێكی بەشێوەی مانگانە لە بەغدادەوە دەهات لە كۆتایی تەمەنی حكومەتی عادل عەبدولمەهدیدا كێشەی تێكەوت. حكومەتی هەرێم سەرقاڵی ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی نوێیە لەگەڵ حكومەتی عێراق، بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە حكومەتی هەرێم قایل بووە لەمەودوا مانگانە بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر زامنكردنی بەشە بودجەیەك كە عێراق مانگانە بۆ هەرێمی دابین دەكات. بەپێی زانیارییەكان، حكومەتی هەرێم لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوت‌و داهاتی ناوخۆ، مانگانە داوای (600 ملیار) دینار لە بەغداد دەكات، حكومەتی عێراق خۆشی لە قەیراندا دەژی، رازی نییە بەم بڕە پارەیە، بەرپرسانی عێراق باسی (453 ملیار) دیناری مانگانە دەكەن كە پێشتریش هەر ئەم بڕە پارەیەیان بە هەرێم داوە، رەنگە دواجار هەردوولا لەسەر (500 ملیار) دینار رێكبكەون. لەدوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد كە بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو ئیمزا بكرێت، داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم بەداهاتی ناوخۆو یارمەتییەكەی ئەمریكاوە لە (600 ملیار) دیناردا جێگیر دەبێت، ئەم پارەیە ئەگەر بەبێ دەستكاریكردنی موچە بە تەنیا بۆ خەرجی مانگانەی موچە تەرخان بكرێت كە (894 ملیار) دینارە، هێشتا نزیكەی (300 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە، واتا داهات بەرێژەی 34% لەبەرامبەر خەرجی موچەدا كورتهێنانی هەیە، حكومەت دەیەوێت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەرانەوە بڕی ئەو (300 ملیار) دینار كورتهێنانە پڕبكاتەوە‌و خەرجی مانگانەی موچە (894 ملیار) دینارەوە كەمبكاتەوە بۆ (600 ملیار) دینار.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت جارێكی تر هەرێمی كوردستان بووەوە بە مەیدانی شەڕی توركیا لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان، ئەو ناوچەیەی ئێستا توركیا هێزی زەمینی تێدا جێگیركردووە، واتە ناوچەی "هەفتانین"ی سەربە قەزای زاخۆ، 25 ساڵ لەمەوبەر بەهەمان شێوە سوپای توركیا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بەشداری (30 هەزار) سەرباز  هێرشی كردەسەری‌و دوای (45) رۆژ شەڕ نەیتوانی كۆنترۆڵی بكات‌و كشایەوە، لەم راپۆرتەدا (درەو) مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێم دژ بە (پەكەكە)‌و ناوچەی جوگرافیای (پەكەكە)‌و ژمارەی بنكە‌و بارەگاكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمدا بڵاودەكاتەوە. هاكان فیدان لە بەغداد ! هەفتەی رابردوو هاكان فیدان بەرپرسی دەزگا هەواڵگری توركیا "میت" بەشێوەیەكی نهێنی خۆی كرد بە بەغدادی پایتەختی عێراقدا، وردەكاری سەردانەكەی تائێستا نەزانراوە، بەڵام چەند رۆژێك دوای سەردانەكەی، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان ئۆپەراسیۆنێكی نوێی لەدژی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دەستپێكرد. ساڵی 2018 كە هاوشێوەی ئێستا سوپای توركیا لە ناوچەی (سیدەكان)ەوە هاتە ناو هەرێمی كوردستان بۆ لێدانی (پەكەكە)، باڵیۆزی توركیا وتی: هێرشەكە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێوان بەغداد‌و ئەنكەرەدایە، دیار نییە هێرشی ئەمجارەی توركیا كە بەشێوەی زەمینی لەناوچەی (هەفتانین)ەوە دەستپێكردووە رێككەوتنی پێشوەختەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عێراق بۆ كراوە یاخود نا، بەڵام وەزارەتی دەرەوەی عێراق دووجار باڵیۆزی توركیای لەوبارەیەوە بانگهێشتكردووە‌و یاداشتی ناڕەزایەتی پێگەیاندووە. بەرپرسانی باڵای حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان بێدەنگن لە هێرشەكان، وەزارەتی بەرگری توركیا پەیتا پەیتا دیمەنی هێرشەكانی لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بڵاودەكاتەوە. ئۆپەرسیۆنی ئەمجارەی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان ناوی لێنراوە "چنگی هەڵۆ"، لەناوچەی "هەفتانین"ی سەربە قەزای زاخۆ بەڕێوەدەچێت، لەسەر سنوری هەرێمی كوردستان سوپای توركیا بنكەی تایبەتی بۆ بەڕێوەبردنی ئۆپراسیۆنەكە كردوەتەوە، ئەمڕۆ وەزیری بەرگری توركیا سەردانی بنكەكەی كرد، پێشبینی دەكرێت ئۆپەراسیۆنی ئەمجارە ماوەیەكی زیاتر بخایەنێت، توركیا جارێكی تر نەك ئاسمان، بەڵكو زەمینی هەرێمی كوردستان‌و عێراقی بەزاندووە، "جەندرمە"ی توركی ئێستا لەناو خاكی هەرێمدان. هاتنەناوەوەی سوپای توركیا بۆ هەرێمی كوردستان نوێ نییە، مانگی ئازاری 2018 سوپای توركیا لە سنوری ناحیەی (سیدەكان)ەوە بەقوڵایی (15 كم) هاتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، رۆژی 22/3/2018 لە ناوچەی (باڵەیان) فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا بوردومان كردو (4) گەنجی ناوچەكە بەهۆی بۆردومانەكەوە شەهید بوون، رۆژی 26ی كانونی دووەم، ئەمە ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، ئەوكات لە شیلادزێ خەڵك وەكو ناڕەزایەتی دژی هێرشەكانی توركیا، پەلاماری بنكەیەكی سەربازیی توركیایاندا، ژمارەیەك تانك‌و كەلوپەلی سەربازگەكەیان سوتاند، هێزە ئەمنییەكان ژمارەیەكی زۆر لە خۆپیشاندەرەكانیان دەستگیركرد. توركیا بەشێوەیەكی سیستماتیك هێرشی ئاسمانی دەكاتەسەر بنكەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە چیاكانی "قەندیل"یان كردووە بە بارەگای خۆیان‌و لە هەشتاكانی سەدەی رابردوەوە لە ململانێی چەكداریدان لەدژی حكومەتی توركیا. بەپێی لێدوانێكی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لە هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 27ی كانونی دووەمی 2019دا داویەتی، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی چوار ساڵدا گەیشتووەتە (398) هێرش، ئەمە سەرباری (425) هێرش لەڕێگەی بۆردومانی تۆپخانەكانەوە، بە تێكڕا لەو هێرشانەدا زیاتر لە (20) كەسی مەدەنی كوژراون‌و هێرشەكان بونەتەهۆی وێرانبوونی گوندە سنورییەكان‌و نەخۆشخانە‌و رێگا‌و پرد خوێندنگەكان. مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا مێژووی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد. پەكەكە لە هەرێمی كوردستان بەهانەی هاتنەناوەوەی توركیا بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان لێدانە لە پارتی كرێكارانی كوردستان. (پەكەكە) لە ساڵی 1978 دامەزراوە، یەكەم كۆنفرانسی خۆی لە ساڵی 1981 ئەنجامداوە، لە ساڵی 1984ەوە شۆڕشی چەكداری دەستپێكردووە، لەوكاتەوە بنكەو بارەگای لە باشوری كوردستان كردوەتەوە. لەدوای پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە، لە یەكەم هەنگاودا بە فشاری توركیا هێزی پێشمەرگە لە ساڵی 1993 چووە شەڕی "براكوژیی"ەوە لەگەڵ هێزەكانی (پەكەكە)، هێزی پێشمەرگە نەیتوانی شەڕەكە یەكلابكاتەوە‌‌و (پەكەكە) لەناوچەكە دەربكات، بەڵام نیازپاكی بەرپرسانی هەرێمی نیشانی توركیادا. ئێستا بنكەو بارەگاكانی (پەكەكە) تەواوی ناوچە شاخاوی‌و سنورییەكانی رۆژهەڵات‌‌و باشور تا رۆژئاوای كوردستانی گرتوەتەوە، ناوچەیەكی فراوانیان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەی چەكداریان، جموجوڵی سیاسی‌و مەدەنیشیان لە باشوری كوردستان زیادیكردووە. لە باشوری رۆژهەڵاتی هەرێمی كوردستان، واتە سنوری نێوان هەرێمی كوردستان‌و ئێران، ناوچەیەكی فراوان‌و ناوەندی دەسەڵاتی (پەكەكە)ی تێدایە، ئەوەش زنجیرە چیای "قەندیل"ە، كە لە سنوری قەزاكانی (قەڵادزێ، رانیە، چۆمان، رەواندوز، سۆران) پێكدێت، واتا دەسەڵاتیان لە سنوری قەزای قەڵادزێوە درێژ دەبێتەوە بۆ باڵەكایەتی‌و سیدەكان‌و حاجی ئۆمەران، لەم ناوچەیەدا (62) گوند لەژێر دەسەڵاتی شارەوانییەكانی (پەكەكە)دان. بەپێی بەدواداچونێكی رۆژنامەی (رووداو)ی نزیك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (658) گوند لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دان، زیاتر لە 34%ی كۆی خاكی پارێزگای دهۆك لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە. زۆرترین سنوری دەسەڵاتی (پەكەكە) لە ناوچەی قەزای ئامێدیە، كە نزیكەی (250) گوندی ئەو ناوچەیە لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایەو زۆرینەی بنكەو بارەگا سەربازییەكانی توركیاش لەو قەزایەدایە كە بنكەكانی (بامەڕنێ، دێرەلوك، كانی ماسی) دەگرێتەوە، بەواتایەكی تر جێگیركردنی ئەو بنكە سەربازیانەی توركیا بەتەواو لەبەردەم مەترسی هەژموونی (پەكەكە)دایە، لە كۆی (2700) كیلۆمەتر دوجای خاكی ئەو قەزایە، زیاتر لە 70%ی لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە. لەدوای ئامێدی، زۆرترین سنوری جوگرافی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) لە قەزای زاخۆیە، بەوپێیەی زیاتر لە (120) گوندی ئەو قەزایە لەژێر دەستی (پەكەكە)دایە، واتە 35% خاكی قەزاكە، لە قەزای ئاكرێش زیاتر لە (20) گوندی لەژێر دەستی (پەكەكە)دایە. بەگشتی لە سنوری پارێزگای دهۆك، بەوپێیەی هەرێمەكانی بادینانی پەكەكە لەوێیە، (پەكەكە) پێگەیەكی گەورەی هەیە، كە بە نزیكەی 30% بۆ 36%ی خاكی پارێزگای دهۆك ئەژماردەكرێت، واتا تەواوی ناوچە شاخاوی‌و سنورییەكانی پارێزگای دهۆك لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدایە. لە سنوری قەزای مێرگەسور كە ناوچەكانی (بارزان‌و پیران‌و شیروان) دەگرێتەوە، زیاتر لە (150) گوند لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە، واتا بەگشتی لە سنوری قەزاكانی پارێزگای هەولێر زیاتر لە (200) گوند لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدان، جگە لە مەخمور كە كەمپێكی گەورەی (پەكەكە)ی تێدایە. لە رۆژئاواشەوە لە سنوری قەزای شەنگال ناوچەیەكی بەرفراوان‌و دەیان گوندو بەرزایی بەدەست (پەكەكە)وەیە، بەگشتی زۆرینەی بنكەو بارەگاو پێگەی پەكەكە لە سنوری ناوچەی جێنفوزی پارتیدایە، تا ئەو رادەیەی دەتوانرێت بوترێت "پەكەكە بەتەواوی  پارتی گەمارۆداوە". توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، لە مانگی كانوونی یەكەمی 2015دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900 سەرباز)و (16 تانك)‌و (20 زرێپۆش) بوون، بیانوی توركیا بۆ هێنانی ئەو هێزە، شەڕی روبەڕووبونەوەی "داعش" بوو، بەڵام لەماوەی ساڵی 2015 دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆسەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆسەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی 1%ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و 99%ی هێرشەكان بۆسەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە چەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك ورە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق. تیرۆری كۆنسە لە باشور ! سەرباری هێرشی ئاسمانی‌و زەمینی، سوپای توركیا لەم ساڵانەی دوایدا لەڕێگەی زانیاریی هەواڵگرییەوە سەركردەكانی (پەكەكە) د‌وزیوەتەوە‌و بە ئامانجی گرتوون: •     15ی ئابی 2018، زەكی شەنگالی یەكێكە لە فەرماندە باڵاكانی (پەكەكە)و ئەندامێكی كۆنسەی بەڕێوەبردنی (كەجەكە) لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە شەنگال تیرۆركرا. •      21ی ئازاری 2019، سەرحەد ڤارتۆ (ئەمروڵڵا دورسون) ئەندامی كۆمیتەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كەجەكە لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیادا تیرۆركرا. •      5ی تەموزی 2019، دیار غەریب ئەندامی كۆنسەی سەرۆكایەتیی (كەجەكە) لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیادا لە قەندیل تیرۆركرا. •    15ی ئۆكتۆبەری 2019، دەمهات عەگید بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی (كەجەكە) لە چیای ئەزمەڕی شاری سلێمانی لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا تیرۆركرا. •    15ی ئۆكتۆبەری 2019، جەمیل ئامەد (كەجەكە) لە چیای ئەزمەڕی شاری سلێمانی لە هێرشێكی فڕٍۆكە بێ فرۆِكەوانەكانی توركیادا تیرۆركرا. •    هەر بەمدواییە چەند روداوێكی تر لە هەرێمی كوردستان رویانداوە كە وابەستەكراون بە شەڕی نێوان پەكەكە‌و توركیا، لەوانە: - رۆژی 3ی ئابی ساڵی 2017 هێزێكی تایبەتی (پەكەكە) لە سنوری قەزای دوكانی سەربە پارێزگای سلێمانی دوو ئەفسەری سەربە دەزگای هەواڵگری توركیا (میت)یان رفاند، بەپێی قسەی (پەكەكە)، ئەو كەسانە پلانیان داڕشتبوو بۆ تیرۆركردنی (جەمیل بایك) هاوسەرۆكی (كەجەكە)، رفاندنی ئەو دوو ئەفسەرە لەلایەن (پەكەكە)وە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، لە ناوخۆی توركیا كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە، لە یەكەم كاردانەوەدا توركیا رۆژی 24/8/2018 (بەهرۆز گەلاڵی) نوێنەری یەكێتی نیشتمانی لە ئەنكەرە دەركرد‌، دواتر توركیا دەرگای گەشتی ئاسمانی بەسەر سلێمانیدا داخست، كۆتایی 2018 بەرپرسانی یەكێتی پەیوەندییەكانیان ئاسایی كردەوە‌و گەشتە ئاسمانییەكان دەستیان پێكردەوە. -    تیرۆركردنی دیپلۆماتكارێكی توركیا (هەندێك لە سەرچاوەكان دەڵێن ئەفسەری هەواڵگری میت) لە ریستۆرانتی "هۆقەباز" لە شاری هەولێر لە رۆژی 17ی تەموزی 2019دا، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ژمارەیەك لە ئەنجامدەرانی هێرشەكەی دەستگیركرد‌و رایگەیاند (پەكەكە) لە پشت هێرشەكەوە بووە، بەڵام تا (پەكەكە) نكولی لەوە دەكات رۆڵی لەو هێرشەدا هەبووبێت‌، جەمیل بایك هاوسەرۆكی (كەجەكە) دەڵێ:" روداوەكە پەیوەندی بە ململانێی نێوان ئێران‌و توركیاوە هەبووە".    

 راپۆرتی: رێكخراوی (CPT) دروستكردنی بنكەیەكی سەربازی لە نزیك شارەدێی وەرتێ لە مانگی ئازاردا، لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستان و دواتر بۆردوومانی هێزە ئاسمانییەكانی توكیا لە ناوچەكەدا لە مانگی نیسان و ئایاردا، بۆتە مایەی نیگەرانی دانیشتوانی ناوچەكە لە دروستبوونی ئاڵۆزی زیاتر و هەڵگیرسانی شەڕ لە دەڤەرەكەیاندا. بنیاتنانی ئەو بارەگا سەربازییە بۆتە هۆی تێكدانی ئاسایش و ئارامی گوندنشینانی دۆڵی شاورێ و دانیشتوانی شارەدێی وەرتێ. لەهەمانكاتدا بۆتە هەڕەشە بۆسەر سەقامگیری باری ئابووری ئەو ناوچەیە. چوارچێوەی جوگرافی و سیاسی و مێژوویی ناوچەكە   وەرتێ دەكەوێتە قەزای ڕەواندوز لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا، لە ڕۆژهەڵاتەوە نزیكەی ٥٠ كیلۆمەتر لە سنوری ئێرانەوە دورە و بە دووری ١٥٠ كیلۆمەتریش دەكەوێتە باشوری سنوری توركیاوە. وەرتێ لە سێ لاوە بە زنجیرە چیاكانی "ئەستێرۆكان، هەڵەموند و كارۆخ"ەوە دەورە دراوە. بەهۆی جوانی دیمەنی سروشتی و لەباری كەشوهەواكەیەوە، وەرتێ بە یەكێك لە ناوچە گەشتیارییە سەرنجڕاكێشەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق دادەنرێت. لەپاڵ ئاژەڵداری و كشتوكاڵكردندا گەشتیاری سەرچاوەیەكی ئابوری باشی بە ناوچەكە بەخشیوە. نزیكە ٥٠٠ خێزان لە شارەدێی وەرتێدا دەژین. دۆڵی شاورێ، كە دەكەوێتە بەشی باشوری وەرتێ و سەر بە قەزای ڕانیەیە، جێگەی ژیانی نزیكەی ١٢٠٠ خێزانە، داهاتی سەرەكی دانیشتووانی ناوچەكەی كشتوكاڵ، باخی میوە، ڕەزی ترێ و ئاژەڵدارییە. بارەگا سەربازییەكە لەسەر زینی ئەستێرۆكان بنیاتنراوە، ئەم زینە لەڕووی جوگرافیەوە سنوری نێوان دۆڵی شاورێ و وەرتێ دیاریدەكات، وە لە ڕووی سیاسیشەوە سنوری جیاكەرەوەی پارێزگای هەولێرە لە پارێزگای سلێمانی. لە هەمانكاتدا گرنگترین ڕێگا، كە دوو دەڤەر و دوو پارێزگا لە كوردستانی عێراقدا بەیەكدەگەیەنێت بە زینی ئەستێرۆكاندا تێپەڕدەبێت. لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا، گروپە چەكدارییە كوردەكان چیاكانی دەورووبەری ناحیەی وەرتێیان وەك سەنگەر، لەشەڕی دژ بە ڕژێمی ئەوكاتەی عێراقدا بەكاردەهێنا. لە دوای دروستكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ١٩٩٢دا، ناوچەكانی دۆڵی شاورێ و وەرتێ بوون بە گۆڕەپانی جەنگی نێوان حزبە سیاسییەكانی ئەوكات لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤-١٩٩٨. لەدوای شەڕی ناوخۆش زینی ئەستێرۆكان بوو بە سنوری جیاكەرەوەی دەسەڵاتی هەردوو حزبی خاوەن هەژموونی "یەكێتی نیشتیمانی كوردستان" و "پارتی دیموكراتی كوردستان". زنجیرە چیاكە وەكو خۆی مایەوە بەبێ هەبوونی هیچ بارەگایەكی سەربازی، بەڵام بازگەی ئاسایش لە هەردوولای چیاكەدا و لە هەردوو بەری دۆڵی شاورێ و ناحیەی وەرتێدا دروستكرا. لە ٩٠ەكانی سەدەی ڕابردووشەوە، گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە"، زینی ئەستێرۆكان و زنجیرە چیاكانی دەورووبەریان بەكارهێناوە بۆ جوڵە و هاتوچۆكانیان لەنێوان بنكە و بارەگاكانیان لە قەندیلەوە بۆ سەنگەرەكانی تریان لە شوێنەكانی تر. كاتی دروستكردنی بارەگا سەربازییەكە لە ١٨ی ئازاری ئەمساڵدا، بە بیانووی سەپاندنی قەدەغەی هاتوچۆ و ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هێزێكی گەورەی لیوای ٧ی بە سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، لەسەر زینی ئەستێرۆكان جێگیركرد. دوو ڕۆژ دواتر، هێزێێكی پێشمەرگەی سەربە هێزێكانی ٧٠ی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بارەگایەكی تریان لەسەر هەمان شاخ دروستكرد كە تەنیا دوو كیلۆمەتر لە بارەگا سەربازییەكی تر دوور بوو. لە وەڵامی ئەو دوو بارەگا سەربازییە نوێیەدا، پارتی كرێكارانی كوردستان گورپێك گەریلای لە سەنگەرێكی نێوان هەردوو بارەگا سەبازییەكەی هێزی پێشمەرگەدا جێگیركرد. كاریگەری ڕاستەوخۆی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا لەسەر هاوڵاتیانی مەدەنی   لە ١٤ی نیساندا، هێزی ئاسمانی توركیا دەستیكرد بە بۆردوومانكردنی زینی ئەستێرۆكان. سەرجەمی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر زینی وەرتێ لە مانگی نیسانەوە بۆ مانگی ئایار ٦ هێرش بوو. میدیا ناوخۆییەكان ئاماژەیان بەوەدا كە هێرشەكان گەریلاكانی پەكەكەیان بە ئامانج گرتبوو، وە ژمارەیەك پێشمەرگەش كە لەبارەگاكانیاندا بوون لەو هێرشانەدا برینداربوون. زەویوزارەكانی دەوروبەری شوێنی بۆردوومانەكان كە لەلایان هاوڵاتیانی ناوچەكەوە بەكاردەهێنران زۆر بە خراپی وێران بوون. شوانێكی خەڵكی دۆڵی شاورێ بە "سی پی تی" گووت، كە فڕۆكە جەنگییەكان ئەو لەوەڕگا و ناوچانەیان بۆردوومانكردووە كە ئەوان پێشتر بەكاریاندەهێنان بۆ لەوەڕاندنی مەڕوماڵاتەكانیان، كە ئەوە سەرچاوەی لەپیشینەی داهاتی ساڵانەی خێزانەكەیان بوو. دانیشتوانی ناوچەكە بە "سی پی تی"یان ڕاگەیاند، كە لەوكاتەوەی كە هێرشە ئاسمانییەكان دەستیان پێكردووە، ئەوان ڕۆژانە فڕۆكەی جەنگی توركیا لە ئاسمانی ناوچەكەیان دەبینن و گوێبیستی دەنگی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانیان دەبن. شارەدێی وەرتێ و دۆڵی شاورێ و قەزای ڕانیەی نزیك لەو ناوچەیە، شوێنی نیشتەجێبوونیی بەشێكی زۆر لەو خێزانانەن كە بەهۆی بۆردوومانەكانی ڕابردووی توركیا و ئێرانەوە گوندەكانی خۆیان جێهێشتووە و ئێستا لەو ناچانە دەژین. بەشێك لەو خێزانانە لە ڕابردوودا كەسوكاریان لە بۆردوومانەكاندا لەدەستداوە. وا هەستدەكرا كە ناوچەكانی شاورێ و وەرتێ ناوچەی سەلامەتن بۆ هاوڵاتیانی مەدەنی بەڵام بۆردوومانەكان و سوڕانەوەی بەردەوامی فڕۆكە جەنگییەكان و فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان هەستیكردن بە سەلامەتی و ئەمنییەتی لە ناوچەكەدا نەهێشتووە.   كاریگەرییە بەردەوامەكان ئەو چاوپێكەوتنانەی كە تیمەكانی بنیاتنانی ئاشتی مەسیحی "سی پی تی" لەگەڵ دانیشتووانی شارەدێی وەرتێ و دۆڵی شاورێ ئەنجامیداون، بوونەتە بەڵگەی ئەوەی كە هەبوونی ئەو بارەگا سەربازییە نوێیە و وەهەروەها بۆردوومانەكانی توركیا زۆر بە خراپی ژیانی ئاسایی هاوڵاتیانی ناوچەكەی شێواندووە. سەرباری تێكدانی ئەو ئاسایش و ئارامییەی كە پێشتر لە ناوچەكەدا هەبوو، هەبوونی بارەگا سەربازییەكە و بۆردوومانەكان زیانی بە سەقامگیری ئابووری ناوچەكە گەیاندووە. دانیشتویەكی ناحیەی وەرتێ بە "سی پی تی" گووت، لە بەهاراندا چەندین گژوگیای خۆڕسكی وەكو كنگر و كاردوو و قارچك و ڕێواس، لە شاخ و چیاكانی دەوروبەری وەرتێ دەڕوێن، كۆكردنەوەی ئەم گژوگیایانە و دواتر فرۆشتنیان یەكێكە لە سەرچاوە گرنگەكانی داهاتی زۆربەی خێزانەكانی ئەو ناوچەیە. ئێمە لە ماڵەوە ٧ كەسین، بەتەنیا من موچە خۆری حكومەتم. ئەمساڵ بەهۆی سوڕانەوەی فڕۆكەكانی توركیا لە ناوچەكە و ترسی بۆردوومانكردنمان نەمانتوانی هیچ گژوگیایەك كۆبكەینەوە. وە حكومەتی هەرێمیش ٤ مانگە موچەی فەرمانبەرانی نەداوە. بۆیە ئێستا لە دۆخێكی ئابووری خراپدا دەژین. بەڵام ئەوەی كارەساتبارترە ئەوەیە، كە ئێمە ناتوانین بە ئازادی و بەبێ ترس لە ماڵەكانمان بێینە دەرەوە و هەموو كاتێك لە چاوەڕوانی ئەوەداین كە بۆردوومان بكرێین. دەرامەتێكی تری گرنگی هاوڵاتیانی وەرتێ و گوندەكانی دۆڵی شاورێ بریتییە لە ئاأەڵداریكردن. ساڵانە، لە ناوەڕاستی وەرزی بەهاردا، گوندنشیانن مەڕوماڵاتەكانیان دەبەن بۆ كوێستانەكانی زینی ئەستێرۆكان بۆ لەوەڕاندنیان. بەهۆی لەباری ئاوهەوا و هەبوونی گژوگیا، خێزانە كۆچەرەكان تاوەكو سەرەتای وەرزی پایز لە كوێستانەكان دەمێننەوە. بەڵام ئەمساڵ بەهۆی ترسی بۆردوومانكردنیان لەلایەن فڕۆكە جەنگی و بێفڕۆكەوانەكانی توركیا، ئاأەڵدارەكان نەیانتوانی ئاأەڵەكانیان بەرن بۆ كوێستانەكان. لە ئاكامی ئەوەشدا بەشێك لە ئاأەڵدارەكان ناچاربوون بە فڕۆشتنی ئاأەڵەكانیان بە نرخێكی كەم لە بازاڕدا. بەدەر لە ئاژەڵداری و كوشتوكاڵكردن، گەشتیاری یەكێكی ترە لە سەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی دانیشتوانی ناحیەی وەرتێ. دیمەنە سەرنجڕاكێشەكانی ناوچەكە وایكردووە ساڵانە دەیان هەزار گەشتیار لە ناوچەكانی تری عێراقەوە سەردانی ناوچە گەشتیارییەكانی ئەو دەڤەرە بكەن. هاوڵاتییەكی ناوچەكە بە "سی پی تی" گووت، ئێمە ساڵانە تەنها بە داهاتی گەشتیاری سەیرانگاكانمان دەژیاین و هیچ داهاتێكی ترمان پێویست نەبوو، بەڵام بەهۆی جێگیركردنی ئەو بنكە سەربازییانە لەسەر زینوی ئەستێرۆكان و سوڕانەوەی فڕۆكەكانی توركیا بەبەردەوامی، تەنانەت دوای هەڵگرتنی قەدەغەی هاتوچۆش بەهۆی كۆرۆناوە خەڵك سەردانی سەیرانگاكانمان ناكەن و چیتر ناوچەكەمان بە شوێنێكی ئەمین نازانن بۆ گەشتیاری، ئێمە لەوەتەی هەین قوربانی دەستی شەڕ و جەنگ و بۆردوومانین، ئەوەی ئێمە داوای دەكەین تەنیا ژیانێكە دوور لە شەڕ و لورە لوری فڕۆكە. ئەگەری زیاتربوونی كردە سەربازییەكان چالاكوانێكی كۆمەڵگەی مەدەنی بە "سی پی تی" ڕاگەیاند، بەپێچەوانەی ئەوەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات كە دروستكردنی ئەو بارەگا سەربازییە بۆ ڕێگریكردنە لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، بارەگاكە بۆ هەمیشەیی لەوێ دەمێنێتەوە. هاوڵاتیانی دەڤەرەكەڕۆژانە بەچاوی خۆیان دەبینن كە كەرەستەی پیشەسازی بۆ سەر شاخەكە دەگوازرێتەوە بۆ دروستكردنی بارەگایەكی سەربازی كۆنكرێتی.   دانیشتوانی ناوچەكە بە "سی پی تی"یان ڕاگەیاند، كە ژمارەیەك كارمەندی هەواڵگری تورك لە دەووروبەری زینی ئەستێرۆكان و بارەگا سەربازییەكانی وەزارەتی پێشمەرگە بینراون. دانیشتوویەكی ناحیەی وەرتێ، كە لەمانگی نیساندا بۆ كۆكردنەوەی گژوگیای بەهارە ڕوویكردبووە زینی ئەستێرۆكان، بە "سی پی تی" گووت، من و ژنی براكەم، لەسەر ڕێگەی گەڕانەوەماندا لە شاخەكە دوو كەسمان بینی كە جلی مەدەنیان لەبەردا بوو، هەردووكیان كڵاویان لەسەر بوو، یەكێكیان دووربینێكی بەدەستەوە بوولە دەوروبەری شاخەكەی دەڕوانی ئەوەی تریان جیهازێكی بێتەلی بەدەستەوە بوو، ئێمەش سەلاممان لێكردن، بەڵام ئەوان شڵەژان و وەڵامیان نەداینەوە، لەنێوان خۆیاندا كەوتنە قسەكردن و بەتوركی قسەیان دەكرد، ئێمە لێیان تێنەدەگەیشتین. ئێمەش لە ترسی ئەوەی كەنەوەكو دەستگیربكرێین بە گومانی ئەوەی دەربارەی بینی ئەوان بەخەڵكی تر دەڵێین، بە ناچاری ڕێگای گەرانەوەمان بۆ وەرتێ گۆڕی و بە ڕێگایەكی تردا گەڕاینەوە بۆ شارۆچكەكە. دروستكردنی ئەو بنكە سەربازییانە لەسەر زینی ئەستێرۆكان، گومانی هەڵگیرسانی گەڕێكی تری شەڕی حكومەتی توركیای دژ بە پەكەكە لەلای هاوڵاتیان دروستكردووە. هەرچەندە لەئێستا حكومەتی توكیا زیاتر لە ٣٠ بنكە و بارەگای سەربازی لە ناو خاكی هەرێمی كوردستانی عێراقدا هەیە، بەڵام ئەو بنكە سەربازییەی سەر زینی ئەستێرۆكان دەبێت بە یەكەمین بنكەی سەربازی توكیا لەو دەڤەرەدا و وەیەكەمین بنكەی سەربازیش دەبێت كە زۆر نزیكە لە بارەگاكانی سەركردایەتی پەكەكە لە قەندیل. وەڵامی دانیشتووانی ناوچەك بەگوێرەی قسەی دانیشتوانی ناوچەكە، لابردنی ئەو بارەگا سەربازییە نوێیانە، تاكە ڕێگەی گەڕانەوەی ژیانێكی ئارامە بۆ هاوڵاتیانی وەرتێ و دۆڵی شاورێ. گوندنشینانی دۆڵی شاورێ و دانیشتوانی ناحیەی وەرتێ و چالاكوانانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەڤەرەكە، بۆ چوار جار خۆپێشاندانی ناڕەزایەتییان ڕێكخستووە و داوایان لە هەموو گروپە چەكدارەكان، لە ناویاندا هێزی پێشمەرگەش كردووە، كە بارەگاكانیان لابدەن و ناوچەكەیان بەجێبهێڵن.   لە ١٩ی نیساندا، نوێنەری نزیكەی ٧٠ گوند بە یاوەری چالاكوانانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەبەردەم بارەگا سەربازییەكەدا كۆبوونەوە و داوای گفتوگۆی ئاشتیانەیان لە هێزە سەربازییەكە كرد. فەرماندەی لیوا سەربازییەكە لەگەڵ خۆپێشاندەراندا كۆبوونەوەیەكی ئەنجامدا و لە كۆتایی كۆبوونەوەكدا فەرماندەی لیواكە و وەزیری پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە بە تەلەفون بەشداری لە كۆبوونەوەكەدا كرد، بەڵێنیاندا كە ئەو بارەگا سەربازییە بەزووترین كات لەسەر زینی ئەستێرۆكان هەڵدەگرنەوە. سەرباری جێبەچێ نەكردنی بەڵێنی لابردنی بارەگا سەربازییەكە، چیتریش ڕێگە نەدرا بە ئەنجامدانی خۆپێشاندان لە دژی دروستكردنی ئەو بارەگایە. لە سێیەمین خۆپێشانداندا، كە لە ٢٩ی نیساندا ڕێكخرابوو، هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێگریان لە خۆپێشاندەران كرد بۆ ئەنجامدانی ڕێپێوان بەرەو زینی ئەستێرۆكان. باوكی دوو لە قوربانیانی بۆردوومانەكانی توكیا، لەبەردەم هێزە ئەمنییەكان و میدیاكاندا وەستا و بە چاوی پڕ لە فرمێسكەوە گوتی، "من دوو منداڵم لەدەستداوە، نامەوێت هەمان كارەسات بەسەر خێزانی تردا ڕووبدات."   ڕاسپاردەكان "سی پی تی" نیگەرانی خۆی دەردەبڕێت لەبەرامبەر ئەو زەرەر و زیان و مەترسییانەی كە دروستكردنی ئەو بارەگا سەربازییەی وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دانیشتوانی وەرتێ و دۆڵی شاورێ دروستی كردووە. لە كاتێكدا كە دانیشتوانی هەردوو ناوچەكە لە هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی ئەو كاریگەرییە ئابوورییە نەرێنیانەی كە پەتای كۆرۆنا خستویەتییە سەر ژیانیان. بە تێگەیشتنی "سی پی تی" ئەو هەڵمەتە سەربازییانەی توركیا و پەكەكە، هەڕەشەی جددین بۆسەر ژیان و دەرامەتی دانیشتوانی ناوچەكە و وە ئەگەر سەرهەڵدانی شەڕ و ئاڵۆزی زیاتری لێدەكەوێتەوە لە ناوچەكەدا. "سی پی تی" بانگەواز لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، كە دڵنیایی بدات لە پاراستن و بە ئەولەویەت گرتنی ژیان و بژێوی دانیشتوانی ناوچەكە. هاودەنگ لەگەڵ هاوڵاتیانی ناوچەكەدا، "سی پی تی" داوای هەڵگرتنەوەی بنكە سەربازییەكان و كشانەوەی هەموو هێزە سەربازییەكان دەكات لەسەر زینی ئەستێرۆكان. "سی پی تی" داوا لە حكومەتی توركیا دەكات بۆ وەستاندنی هەموو هەڵمەتێكی سەربازی لە دەووروبەری ناحیەی وەرتێ و دۆڵی شاورێ، كە بوونەتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر ژیانی هاوڵاتیانی مەدەنی و زیان گەیاندنی زۆر بە بژێوی ژیانی ١٧٠٠ خێزان لە ناوچەكەدا. تێبینی: بۆ پاراستنی ئاسایش و سەلامەتی گیانی هەموو ئەو هاوڵاتی و گوندنشین و چالاكوانانەی كە قسەیان بۆ "سی پی تی" كردووە، لەسەر داوای خۆیان، ئاماژەمان بە ناوەكانیان نەكردووە لەم ڕاپۆرتەدا.   ڕێكخراوی CPT, ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی بواری مافی مرۆڤە، بارەگای سەرەكی ڕێكخراوەكە لە شاری شیكاگۆی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە. لە ھەر پێنج وڵاتی، كۆڵۆمبیا، كەنەدا، فەڵەستین، یۆنان و كوردستانی عێراقدا تیمی ھەیە. تیمی كوردستانی عێراقی ڕێكخراوەكە ماوەی ١٣ ساڵە كار دەكات بۆ بە بەڵگەكردنی زەرەرە گیانی و مادییەكانی بۆردوومانەكانی توركیا و ئێران لەسەر خاكی ھەرێمی كوردستان.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف جارێكی تر پرسی پێكهاتەی سوننە لە عێراق كەوتەوە ناو باس‌و خواستەكان، یەكێك لە سەركردە دیارەكانی سوننە كە بەر لە (7) ساڵ بە تۆمەتی گەندەڵی‌و تیرۆر راوەدونرا، گەڕاوەتەوە بۆ عێراق، قسە هەیە تاریق هاشمی‌و سەركردەكانی تری سوننە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی گەورەی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتیدا بێنەوە ناو گۆڕەپانە سیاسییەكە، ئەمە زەمەنی هەستانەوەی سوننەكانە ؟ یاخود هاوكێشەیەكی نوێ لە عێراق دروستدەكرێت كە خاوەنەكانی بۆ هاوسەنگكردنی پێویستیان بە ژمارەی سوننەكان هەیە ؟ گەڕانەوەی عیساوی رافع عیساوی وەزیری دارایی حكومەتی نوری مالیكی كە بەتۆمەتی تێوەگلانی لە گەندەڵی بەبێ ئامادەبوونی خۆی حكومی (7 ساڵ) زیندانی بەسەردا سەپێندرا، رۆژی سێ شەممە گەڕایەوە بۆ عێراق. ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" عیساوی خۆی رادەستی لایەنی لێكۆڵینەوەی تایبەتمەند كردووە‌و پێشتر بەبێ ئامادەبوونی خۆی حوكمی بۆ دەرچووە، بەڵام یاسای (اصول المحاكمات الجزائیە)ی رێگە بەوەدەدات كەسێك كە بەبێ ئامادەبوونی خۆی حوكم درابێت، تانە لە حوكمەكەی بدات‌و جارێكی تر بە ئامادەبوونی خۆی دادگایی بكرێتەوە". چیرۆكی عیساوی عیساوی ناوی تەواوەنی (رافیع حیاد عیساوی)ە، لەدایكبوونی ساڵی 1966ی پارێزگای ئەنبارە، پزیشكی نەشتەرگەریی ئێسك‌و شكاوی بوو، 2015 لەسەردەمی دەركەوتنی رێكخراوی "قاعیدە"دا لە عێراق، ئەستێرەی سیاسی درەوشایەوە‌و وەكو یەكێك لەسەركردەكانی پێكهاتەی سوننە لە عێراقی دوای سەددامدا دەركەوت‌و چەندین پۆستی وەرگرت لەوانە پۆستی وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری دەرەوە لەماوەی ساڵانی (2006 بۆ 2008)‌و پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران لەماوەی ساڵانی (2008 بۆ 2010)‌و پۆستی وەزیری دارایی لە (2010 بۆ 2013). عیساوی لەڕووی رێكخراوەییەوە پەیوەندی لەگەڵ حزبی ئیسلامی عێراقیدا هەبوو وەكو رەوتێكی سەربە كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین، ئەو سەردەمە دژی جیهادو توندڕەوی بوو، هەوڵی ئەدات رێگری لە گروپە توندڕەوەكان بكات فەلوجە بكەن بە گۆڕەپانی شەڕ، بەڵام سەرباری ئەوە یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد پێكهاتەی سوننە لە عێراقی نوێدا هاوشێوەی پێكهاتەكانی تر پێگەی لە دەسەڵات‌و بڕیاردا هەبێت. كۆتاییەكانی ساڵی 2012، حكومەتی مالیكی كەسێكی لە تیمی پاسەوانەكانی رافیع عیساوی وەزیری دارایی حكومەت دەستگیركرد، بەپێی ئەوەی میدیای فەرمی ئەوكاتەی حكومەت باسی دەكرد، ئەو پاسەوانەی عیساوی دانی بەوەداناوە تێوەگلاوە لە چەندین كاری "تیرۆرستی" لەگەڵ تیمی پاسەوانەكانی تاریق هاشمی جێگری سەرۆكی كۆماری پێشووی عێراقدا. ساڵی 2012 حكومەتی مالیكی ژمارەیەك لە پاسەوانەكانی تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری ئەوكاتی عێراقیان دەستگیركرد، كە یەكێك لە بەهێزترین سەركردەكانی پێكهاتەی سوننە بوو، حكومەتی مالیكی دانپێدانانی پاسەوانەكانی هاشمییان بڵاوكردەوە، دواتر فەرمانی دەستگیركردن بۆ هاشمی دەركرا، هاشمی بەغدادی بەجێهێشت‌و رووی لە هەرێمی كوردستان كرد، لە شاری سلێمانی لای كۆچكردووە جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری ئەوكاتی عێراق مایەوە‌و دواتر رووی لە توركیا كرد. راوەدونانی تاریق هاشمی لەلایەن مالیكییەوە كاردانەوەی ئەوتۆی لە شەقامی سونیدا نەبووە، بەڵام چەند مانگێك دواتر كە لەسەر هەمان دۆسیە مالیكی هەوڵیدا رافیع عیساوی تێوەبگلێنێت، ئەمجارەیان شەپۆلێك خۆپیشاندان لە ناوچە سونەنشینەكانەوە دەستیپێكرد، سوننەكان حكومەتی مالیكییان تۆمەتبار دەكرد بەوەی ناوچەكانی ئەوانی پشتگوێ خستووە‌و بەشێوەیەكی تائیفیانە مامەڵە دەكات. رۆژی 1ی ئازاری 2013، عیساوی كە وەزیری دارایی كابینەی دووەمی حكومەتەكەی مالیكی بوو، لەبەردەم خۆپیشاندەرانی سوننەدا لە شاری رومادی پارێزگای ئەنبار، دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە پۆستی وەزیری دارایی راگەیاند، عیساوی وتی:" شەرەفمەند نیم بەشێك بم لەم حكومەتە تائیفییە". عیساوی كاتێك دەستلەكاركێشانەوەی راگەیاند، ماوەی دوو مانگ بوو هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵ نوری مالیكیدا نەمابوو، بۆیە كاتێك دەستلەكاركێشانەوەی راگەیاند، لەپاڵ دۆسیەی تیرۆردا، مالیكی دۆسیەیەكی تری بۆ عیساوی كردەوە‌و رایگەیاند، دەستلەكاركێشانەوەكەی پەسەندناكات تاوەكو لێكۆڵینەوەكان لەبارەی سەرپێچییە دارایی‌و كارگێڕییەكانی لە وەزارەتی دارایی تەواو نەبێت. نیسانی 2013 دادگای عێراق بە فەرمانی نوری مالیكی، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ رافیع عیساوی بە تۆمەتی تێوەگلان لە دۆسیەی گەندەڵی دارایی‌و كارگێڕی دەركرد، عیساوی عێراقی بەجێهشت‌و چووە دەرەوەی وڵات، كانونی یەكەمی 2015 دادگای تاوانەكانی عێراق، بەبێ ئامادەبوونی خۆی، حكومی (7 ساڵ) زیندانی بەسەر عیساویدا سەپاند. مالیكی چەند دۆسیەیەكی لەسەر كارەكانی رافیع عیساوی لە وەزارەتی دارایی خستوەتە بەردەم دادگا، یەكێك لە دۆسیەكان پێدانی قەرزێكە بە كۆمپانیایەكی چیمەنتۆ، بەپێی قسەی دەستەی نەزاهە، عیساوی‌و زیا خیون بەڕێوەبەری پێشووی بانكی رافیدەین ئەو قەرزەیان داوە بە كۆمپانیاكە بەبێ لەبەرچاوگرتنی سودی ئەو پرۆژەیە ئابورییەی كە قەرزەكەیان بۆ تەرخانكردووە، سەرباری ئەوە كۆمپانیاكە پرۆژەكەی جێبەجێ نەكردووە‌و قەرزەكانیشی نەگەڕاندوەتەوە. دەستەی نەزاهە بەهای ئەو زیانەی كە رافیع عیساوی‌و بەڕێوەبەری پێشووی بانكی رافیدەین بە دارایی گشتییان گەیاندووە بە نزیكەی (40 ملیار) دینار، واتە نزیكەی (34 ملیۆن) دۆلار لەوكاتەدا خەمڵاندووە. ساڵی 2013، دوای چونەدەرەوەی تاریق هاشمی‌و رافیع عیساوی وەكو دوو سەركردەی بەهێزی سوننەكان لە عێراق، نوری مالیكی سوپای ناردە ناوچە سوننییەكان بۆ كپكردنەوەی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی سوننەكان، سوپای عێراق سەدانی كەسی لە چالاكی خۆپیشاندانەكان لەو ناوچانە دەستگیركرد، هەندێك ئەو سەردەمە ناودەنێن سەردەمی پاكتاوكردنی سوننەكان لەسەر دەستی حوكمی شیعەكان بەسەرۆكایەتی نوری مالیكی. چەند مانگێك دوای راوەدونانی تاریق هاشمی‌و رافیع عیساوی‌و سەركوتكردنی ناڕەزایەتی پارێزگا سوننەنشینەكان، ساڵی 2014 رێكخراوی "داعش" لەناوچانەوە سەریهەڵدا‌و سوپای عێراق دوچاری داڕمانێكی مێژوویی هات‌و لە پارێزگاكانی (كەركوك، سەلاحەدین- دیالە- ئەنبار) هەڵات. عیساوی چۆن گەڕایەوە ؟ رافیع عیساوی ماوەی دوو رۆژە لە عێراقە، بەفەرمانی ئەنجومەنی باڵای دادوەری راگیراوە، بەپێی قسەی سەعدون تكریتی كە توێژەرێكی سیاسیی عێراقییە" عیساوی پەیوەندییەكی دۆستایەتی بەهێزی لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق هەیە، لەسەر متمانەی بەرهەم ساڵح گەڕاوەتەوە بۆ عێراق". تكریتی دەڵێ" دوای هاتنەوە بۆ بەغداد، رافیع عیساوی لای دەزگای ئاسایشی نیشتمانی راگیراوە كە فالح فەیاز سەرۆكایەتی دەكات". لەبارەی چۆنیەتی گەڕانەوەی رافیع عیساوی بۆ عێراق قسەوباسی جۆراوجۆر هەیە، هەندێك لە پەرلەمانتارانی پێكهاتەی سوننە دەڵێن، گەڕانەوەی پەیوەندی بە رێككەوتنی لایەنە سونییەكانەوە هەیە لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق تایبەت بە پێداچونەوەی دۆسیەی سەركردە هەڵاتووەكانی سوننە‌و زیندانیكراوە سیاسییەكان، هەندێكی تر دەڵێن ئەمریكییەكان لە پشت بڕیاری گەڕانەوەی رافیع عیساوییەوەن، بەرپرسانی ئەمریكا لاوازی دارایی حكومەتی عێراقیان قۆستوەتەوە بۆ فشاركردن‌و دەیانەوێت سەركردە هەڵاتووەكانی سوننە بگێڕنەوە‌و ناو ماڵی سوننە رێكبخەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا شیعەكان باس لە كردنەدەرەوەی هێزەكانی ئەمریكا دەكەن لە عێراق. هەندێك سەرچاوەی تر باس لە رێككەوتنێكی نهێنی نێوان عێراق- قەتەر دەكەن بۆ گەڕاندنەوەی سەركردەكانی سوننە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی قەتەر ئامادەیی نیشانداوە بڕی (3 ملیار) دۆلار بۆ پشتیوانی كەرتی كارەبا پێشكەشی عێراق بكات. گێڕانەوەیەكی تر هەیە دەڵێ حكومەتی مستەفا كازمی دەیەوێت كێشەكانی عێراق لەگەڵ قەتەرو توركیا چارەسەر بكات‌و بڕیاری گەڕانەوەی عیساوی بۆ عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی توركی- قەتەری- عێراقیدایە‌و ئێرانیش رەزامەندی لەسەرداوە. لەدوای دوركەوتنەوەی تاریق هاشمی‌و رافیع عیساوی‌و بنەماڵەی نوجێفییەكان لە گۆڕەپانی سیاسی، لەناو پێكهاتەی سوننەدا ئەستێرەی كۆمەڵێك سیاسی گەنج درەوشاوەتەوە، لەوانە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق‌و جەمال كەربولی‌و محەمەد كەربولی، گەڕانەوەی عیساوی‌و تاریق هاشمی بۆ عێراق لەبەرژەوەندی سیاسییە نوێیەكانی پێكهاتەی سوننەدا نییە. محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كە ئێستا وەكو سەركردەی ژمارە (یەك)ی سوننەكان دەردەكەوێت، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ئیماراتی عەرەبیدا هەیە، ئیمارات كێشەی سیاسی لەگەڵ قەتەرو ئیخوان موسلیمین‌و توركیادا هەیە، نزیكبونەوەی حكومەتی كازمی لەگەڵ قەتەرو توركیا لە بەرژەوەندی حەلبوسی نییە، دەوترێت ساڵی رابردوو هەوڵێكی هاوشێوە هەبوو بە گەڕاندنەوەی رافیع عیساوی، ئەوكات حەلبوسی بەتوندی لەدژی وەستاوەتەوە. سەرباری ئەمە پێگەی رافیع عیساوی‌و تاریق هاشمی لەناو شەقام‌و هۆزەكانی سوننەدا لە سەركردە تازە دەركەوتووەكان بەهێزترە، بە گەڕانەوەی ئەو دوانە، زیانی گەورە بە پێگەی سیاسی حەلبوسی‌و سیاسییە نوێیەكانی پێكهاتەی سوننە دەكەوێت، بەتایبەتیش ئەگەر سەركردە كۆنەكان (عیساوی‌و ئوسامە نوجێفی) جارێكی تر لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا یەكبگرن‌و كۆببنەوە. هەندێك لەسەرچاوەكان لەناو پێكهاتەی شیعەی عێراقەوە باسلەوە دەكەن، رۆژی سێ شەممە كە رافیع عیساوی بە فڕۆكەیەكی تایبەت گەڕاوەتەوە بۆ بەغداد، لە فڕۆكەخانە شێخی عەشیرەتی "بو عیسا" پێشوازی لێكردووە كە هۆزەكەی سەددام حسێنی سەرۆكی پێشووی عێراقە، هەر لەناو شیعەكانەوە بەدیاریكراویش هەندێك گروپی حەشدی شەعبی ترس هەیە لەبارەی ئەوەی لە دادگا رافیع عیساوی لەو تۆمەتانە بێبەری بكرێت كە پێشتر لەسەری ساغ كراوەتەوە‌و ئەستۆپاكی بۆ دەربكرێت، هەندێكی تر گومانیان هەیە دوای داخستنی دۆسیەكەی لە دادگا، رافیع عیساوی بكرێت بە جێگری سەرۆك كۆماری عێراق، شیعەكانی نەیاری ئەمریكا رافیع عیساوی‌و تاریق هاشمی بە "سەرانی تیرۆر" ناودەبەن. پێشبینی ناكرێت گەڕانەوەی رافیع عیساوی بۆ عێراق بەبێ رەزامەندی كۆماری ئیسلامی ئێران بوبێت، هەندێك دەڵێن ئێرانییەكانیش سودمەند دەبن لە گەڕانەوەی سەركردە هەڵاتووەكانی سوننە، چونكە نایانەوێت لەناو پێكهاتەی سوننەدا تاكە كەسێك وەكو سەركردەی بەهێز دەركەوێت، بەدیاركراویش محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، بەهێنانەوەی سەركردە هەڵاتووەكان، ئێران جارێكی تر ئاڵۆزی دەخەنە ناو سوننەكانەوە. هەر چۆنێك بێت، پرسی گەڕاندنەوەی سەركردە هەڵاتووەكانی دەستی حوكمی نوری مالیكی بۆ عێراق، هەوڵێكی نوێ نییە، پێشتر‌و لەسەردەمی كابینەی عادل عەبدولمەهدیدا، چەند هەوڵێك هەبوون بۆ گەڕاندنەوەیان، بەپێی ئەوەی باسدەكرێت ئەوكات هەوڵەكە هەوڵی هاوبەشی نێوان قەتەر- توركیا- ئێران بووە لەبەرامبەر سعودیە، كانونی یەكەمی 2018 فوئاد حسێن وەزیری دارایی پێشووی عێراق ئیمزای لەسەر نوسراوێك كرد‌و رافیع عیساوی‌و شەش كەسی تری لەو تۆمەتانە بێبەری كرد كە لەسەر كەیسی وەزارەتی دارایی ئاڕاستەیان كرابوو، ئەمە بەبەهانەی نەبوونی بەڵگەی پێویست، گومان لەسەر ئەوە نەماوە كە عیساوی‌ بە رێككەوتنێكی پێشوەختە گەڕاوەتەوە بۆ بەردەم دادگا لە عێراق، دادگا دەیەوێت لێكۆڵینەوەكان لەسەر ئەو تۆمەتانەی كە ئاڕاستەی كراوە‌و ئەمجارە بە ئامادەبوونی خۆی لێكۆڵینەوەكان دوبارە بكاتەوە. دۆسیەی سەركردە سوننەكان گەڕانەوە رافیع عیساوی‌و دووبارەكردنەوەی پرۆسەی دادگایكردنەكەی، پرسیاری لەبارەی چارەنوسی چەندین كارەكتەری تری پێكهاتەی سوننەكان لە عێراق دروستكردووە، كە لە ساڵانی رابردوودا بەهۆی تۆمەتی "تیرۆر"و "تێوەگلان لە گەندەڵی" عێراقیان بەجێهێشتووە، لەوانە تاریق هاشمی جێگری پێشووی سەرۆك كۆمارو ئەسیل نوجەیفی پارێزگاری پێشووی نەینەوا كە تۆمەتبار كراوە بە هۆكاری كەوتنی موسڵ لە ساڵی 2014دا لەبەرامبەر چەكدارانی "داعش"‌و عومەر عەبدولستار كەربولی كە بەدۆسیەی "تیرۆر" تۆمەتباركراوە. دوای گەڕانەوەی رافیع عیساوی، تاریق هاشمی‌و نوجێفی ئامادەیی خۆیان نیشاندا بگەڕێنەوە بۆ بەردەم دادگای عێراق بۆ دەرخستنی بێتاوانی خۆیان ئەگەر بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دادگایی بكرێنەوە. ئەمە قۆناغێكی نوێیە لە عێراق، وڵات لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە، هەموان گرەو لەسەر داهاتوو دەكەن.    

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت وەزیرەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەریەكەیان لیستی موچەو دەرماڵەی فەرمانبەرەكانیان ئامادە دەكەن، حكومەت دەیەوێت دەستكاری موچە‌و دەرماڵەی فەرمانبەران بكات، چەند پێشنیازێك هەیە، بڕیاری كۆتایی بۆ هەفتەی داهاتوو دواخرا، لە هەموو حاڵەكاندا ئەو داهاتەی دەست حكومەت دەكەوێت ئەگەر هەمووشی بۆ موچەی موچەخۆران دابین بكرێت، بەشی (55%)ی موچە دەكات‌و حكومەت ناچارە (45%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە كەمبكاتەوە. موچە.. كێشە گەورەكەی حكومەت حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێوەی ئۆنلاین كۆبووەوە، هەموو كاتی كۆبونەوەكە تەرخانكرا بۆ یەك تەوەر كە باسی داهاتەكانی حكومەت‌و چۆنیەتی رێكخستنەوەی بوو لەگەڵ خەرجییەكان، بەدیاریكراویش خەرجی موچەی موچەخۆران. خەرجییەكانی حكومەت بەبەراورد بەو داهاتانەی كە دەستی دەكەوێت زۆر زیاترە، هیچ رێگایەكی لەبەردەمدا نەماوە جگە لە دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران، بەڵام لەبەر كاردانەوەی رایگشتی توانای بڕیاردانی نییە، ئێستا دابینكردنی موچە گەورەترین كێشەی حكومەتە. رۆژی (3)ی ئەم مانگە، ئەنجومەنی وەزیران كۆبووەوە، لەو كۆبونەوەیەدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بڕیاری دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەرانی خستە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام كۆدەنگی لەسەر دروست نەبوو، بڕیاربوو لە كۆبونەوەی رۆژی چوارشەممەی رابردوودا بڕیار لەسەر بابەتەكە بدرێت، بەڵام ئەو كۆبونەوەیە دواخرا، ئەنجومەنی وەزیران بەباشی زانی دوای سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغداد لەبارەی رێككەوتن لەسەر نەوت‌و بودجە لەگەڵ حكومەتی عێراق كۆببێتەوە‌و بڕیاری كۆتایی لەبارەی دەستكاریكردنی موچە بدات. كۆبونەوەی ئەمڕۆ ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بڕیاربووە لەسەر چەند تەوەرێك گفتوگۆ بكرێت، بەڵام تەوەری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەت‌و پرسی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران هەموو كاتی كۆبونەوەكەی داگیركردووە. (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا باس لەوەكراوە تەنانەت دوای رێككەوتنیش لەگەڵ حكومەتی عێراق داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم (500 ملیار) دینار دەبێت، ئەمەش تەنیا خەرجی موچەی موچەخۆران پڕناكاتەوە كە لە مانگێكدا (894 ملیار) دینارە. مەسرور بارزانی داوایكردووە ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری لەسەر دەستكاریكردنی موچە بدات، بەڵام وەزیرەكان وەكو پێویست وەڵامدانەوەیان نەبووە بۆ داواكارییەكەی، بۆیە بڕیاردان لەوبارەیەوە دواخراوە بۆ كۆبونەوەی رۆژی یەكشەممەی داهاتوو. لە كۆبونەوەكەدا چەند پێشنیازێك بۆ چۆنیەتی دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران خراوەتەڕوو: پێشنیازی یەكەم: رێژەی 50%ی دەرماڵەی فەرمانبەران ببڕدرێت كە (56%)ی كۆی موچە بۆ دەرماڵەیە. پێشنیازی دووەم: سێ دەرماڵە بنەڕەتییەكە (بڕوانامە، خێزان، منداڵ) وەكو خۆیان بمێننەوە، بەڵام رێژەی 50%ی دەرماڵەكانی تر ببڕدرێن. كۆبونەوەكە وەزیرەكانی راسپاردووە، هەریەكەو لە وەزارەتەكەی خۆی لیستی موچەی فەرمانبەران‌و دەرماڵەكانیان ئامادە بكات، تاوەكو لەبەر رۆشنایی ئەو لیستانە دەستكاری موچە بكرێت. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەبەر رۆشنایی ئەو داهاتانەی كە لەبەردەستی وەزارەتەكەیدایە چەند ئۆپشنێكی بۆ چۆنیەتی گونجاندنی داهاتەكان لەگەڵ خەرجییەكان خستوەتەڕوو. قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت پێشنیازی كردووە، بڕیاردان لەسەر چۆنیەتی دەستكاریكردنی موچە دوابخرێت بۆ هەفتەی داهاتوو، بۆ ئەوەی وەفدی حكومەت سەردانی بەغداد بكات‌و بەیەكجاری بەرچاویان روون ببێتەوە داهاتی حكومەت دوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد چەند دەبێت. بڕیاربوو ئەمڕۆ وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغداد بكات‌و رێككەوتنی كۆتایی لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی ئیمزا بكات، بەڵام فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەغداد رایگەیاند، لەسەر داوای حكومەتی عێراق كۆبونەوەكە بۆ هەفتەی داهاتوو دواخراوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەر هەفتەی داهاتوو حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەندی عێراق رێككەوتنی كۆتایی بكەن، ئەمجارەیان لەبری قوباد تاڵەبانی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت خۆی سەرۆكایەتی وەفدی هەرێم دەكات‌و دەچێتە بەغداد. ئەو زانیارییانەی تاوەكو ئێستا لەبارەی رەشنوسی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبەردەستدان ئەوەیە، حكومەتی هەرێم بۆ یەكەمجار ئامادەیی نیشانداوە مانگانە بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد لەبەرامبەر بەشەبودجەیەكدا كە بەغداد مانگانە بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت. لەبارەی بەشە بودجەكەی هەرێم تائێستا رێككەوتنی كۆتایی نەكراوە، هەرێم مانگانە داوای (600 ملیار) دینار دەكات، بەڵام بەغداد باسی (453 ملیار) دینارەكەی پێشوو دەكات، حكومەتی بەغداد دەرگای گفتوگۆی لەسەر ئەم بابەتە بەكراوەیی هێشتوەتەوە، پێشبینی دەكرێت داواجار پشكی مانگانەی هەرێم لە بەغداد بە (500 ملیار) دینار دیاری بكرێت.   داهاتی پێشبینیكراوی داهاتووی حكومەتی هەرێم ئەو (500 ملیار) دینارەیە كە مانگانە لەچوارچێوەی رێككەوتنەكەدا لە بەغدادەوە بۆی دێت، حكومەت دەیەوێت لەسەر بنەمای ئەو داهاتە خەرجییەكانی رێكبخاتەوە، موچەی فەرمانبەرانیش بەر ئەو رێكخستنەوەیە دەكەوێت. موچە دابەش دەكرێت ؟ ئێستا موچەخۆرانی هەرێم چاوەڕێی ئەوەن حكومەت موچەی مانگی شوباتیان بەسەردا دابەشبكات، بەڵام تائێستا حكومەت بڕیاری نەداوە، رەنگە هەر بڕیارێك لەوبارەیەوە بكەوێتە دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە لەگەڵ حكومەتی عێراق لە هەفتەی داهاتوودا. نیوەی مانگی شەش تێپەڕیوە، موچەخۆران هێشتا موچەی مانگی دووی ئەمساڵیان وەرنەگرتووە، كەرتی تەندوستی كە روبەڕووی شەپۆلێكی بەهێزی ڤایرۆسی كۆرۆنا بووەتەوە، بەشێكی زۆریان بەهۆی بێ موچەییەوە مانگرتنیان راگەیاندووە، ناڕەزایەتی دژی نەبوونی موچە گەیشتە ناو هێزی پێشمەرگەش. حكومەتی مەسرور بارزانی كە ماوەی زیاتر لە (11) مانگە دەستبەكاربووە، لەو ماوەیەدا موچەی (9) مانگی دابەشكردووە، بەڵام لەدوای دابەزینی نرخی نەوت‌و بڵاوبونەوەی كۆرۆناوە لەماوەی چوار مانگی رابردوودا (2) موچەی دابەشكردووە‌و حكومەت بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی تێیكەوتووە، دابەشكردنی موچەی لە (30 رۆژجارێك)ەوە بۆ (60 رۆژجارێك) درێژكردوەتەوە. ئەگەر كۆی داهاتی حكومەتی هەرێم دوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد لە (500 ملیار) دیناری مانگانەدا رابوەستێت، ئەم پارەیە ئەگەر هەمووشی بۆ موچەی موچەخۆران خەرج بكرێت، بەبێ دەستكاریكردنی موچەی فەرمانبەران بەشی (55%)ی موچە دەكات، بۆیە حكومەت ناچارە رێژەی 45%ی كۆی خەرجی موچە كەمبكاتەوە. ئەمڕۆ كاتێك حكومەت لە كۆبونەوەدا بوو، تەلەفزیۆنی (كوردستان 24)ی سەربە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت رایگەیاند" ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریداوە دەستكاری مووچەی فەرمانبەران نەكرێت، بەڵام بڕیاردراوە ئەو دەرماڵانەی نادادپەروەرییان تێدایە، رێكبخرێنەوە". داهاتی ئێستای حكومەت حكومەتی هەرێمی كوردستان (430 ملیار) دیناری داهاتی بۆ موچەی موچەخۆران كۆكردۆتەوە، چاوەڕەوان دەكرێت ئەو بڕە بگاتە نزیكەی (600) ملیار دینار. بەپێی ئەو زانیاریانەی دەست (درەو) كەوتوون، ئێستا‌و بەر لە ئیمزاكردنی رێككەوتتن لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئەو داهاتەی لەبەر دەستی حكومەتی هەرێمدایە بڕەكەی گەیشتۆتە (430 ملیار) دینار بەم شێوەیە: •     بڕی 222 ملیار دینار پاشماوەی 400 ملیار دینارەكەی بەغداد بۆ مانگی نیسان، دوای لێدەركردنی قەرزی سەرمایەداران و بانكەكان. •     بڕی 85 ملیۆن دۆلار واتا نزیكەی (100 ملیار) دینار داهاتی نەوت كە رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە. •     بڕی 21 ملیار دیناری هاوكاری هاوپەیمانان •     90 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ حكومەت لەدوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە، دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی بۆ (60) رۆژجارێك درێژكردوەتەوە، تاوەكو لەم رێگەیەوە بتوانێت داهاتی دوو مانگ كۆبكاتەوە‌و موچەی یەك مانگی موچەخۆرانی پێ دابین بكات.