درەو: د. زوبیر رەسول ئەحمەد- گۆڤاری زانستیی لێکۆڵینەوە سیاسیی و ئەمنیەکانی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی ژمارە (7) هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد، یەکەم، پرسی وزە کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا، فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت.  پوختەى توێژینەوە: هەرچەندە پەیوەندی روسیاو کورد مێژوویێکی دریژی هەیە، بەڵام لەگەل ئەوەشدا پەیوەندییەکانیان لە سنورێکی تەسکی تاکتیکی و بەرژەوەندی کورتخایەندا تێنەپەریوە. پرسیاری سەرەکی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە ئایا پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لەسەر چ بنەماییەکە، یا وردتر بڵێین چ جۆرە پەیوەندیێکە؟ لەدەرەنجامدا بەو ئارگومێنتە گەییشتین کە پەیوەندی روسیا و کورد (هەروەها هەرێمی کوردستانیش) هەمیشە لە چوارچێوەی پرسێکی ترەوە بووە. واتا روسیا هەمیشە پرسی کوردی وەک کارتێکی گوشار لە دژی نەیارەکانی بەکارهێناوە بۆ مەبەستێکی تایبەت. پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش ئەگەر چی لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەری بەرژەوەندی ئابورییشی هاتۆتە سەر، بەتایبەتی لە بواری وزە، بەڵام لە راستیدا ‌هێشتا ئەو چوارچێوە ریالیستی و تاکتیکیە مێژووییەی تێنەپەڕاندووە. وێستگە سیاسیەکانی مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا ئەوەمان بۆ دەردەخەن کە مۆسکۆ هەرگیز تا سەر لەگەل کورد بەردەوام نەبووە. دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەری زۆریان هەبووە لەسەر پەیوەندی روسیاو کورد بە گشتی. یەکەم، فاکتەری هەرێمی بە تایبەتیش فاکتەری تورکیا، کە روسیا هەمیشە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورددا رەچاوی کردووە. فاکتەری دووەمیش کە لە دوایی ٢٠٠٣ هاتۆتە نێو پەیوەندییەکانی هەردولاوە بریتیە لە فاکتەری وزەو بوونی کۆمپانیا روسییەکان لە هەرێمی کوردستاندا.  پەیوەندی دروستکردن لە گەڵ هێزێکی گەورەیی وەک روسیا گرنگی زۆری هەیە بۆ هەرێـمی کوردستان، بەڵام پشت بەستن بەو پەیوەندییانە هەرگیز جێگای متمانە نیە.  پێشەکی روسەکان لە زۆر رووەوە نزیکترن لە گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئەوروپی ئەمریکیەکانەوە، ئەمەش بێگومان رەنگی داوەتەوە لە پەیوەندییە سیاسیەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست. دیارە ئەمە بۆ گەلی کوردو  هەرێمی کوردستانیش راستە، کە خاوەن پەیوەندیێکی مێژویین لەگەڵ روسیا. تا ئەو ئاستەی ئەمە وای لە توێژەرێکی روسی وەک "ڤادیم ماکارینکا" Vadim Makarenka کردووە بڵێت کە روس و کورد یەک بنەچەیان هەیە. هەرچەندە ئەم بۆچوونە پاڵپشتی و بەڵگەی مێژوویی نیە. بەڵام لە زۆر وێستگەی سیاسی و ئابوری و ئایدۆلۆجیش کورد ئاشنایەتی زیاتری هەبووە لەگەل روسەکان بە تایبەت دوایی ئەوەی کە شۆرشی ئۆکتۆبەر بەسەرکردایەتی کۆمۆنیستەکان لە ساڵی (١٩١٧) سەر دەگرێت و کاریگەریەکانی بەخێرایی بە تەواوی جیهاندا بڵاودەبێتەوە.  هەڵبەتە کاریگەری ئەم شۆرشە بۆ گەلێکی چەوساوەو ژێردەستی وەک کورد زیاتریش بوو، چونکە لە زۆر رووەوە شۆرشی ئۆکتۆبەر موژدەی دونیاو ئاییندەیێکی سیاسی و ئابوری باشتری بە نەتەوە ژێردەستەکان دەدا بە بەراورد بە روانگەی ئەوروپی و ئەمریکیەکان لەو سەردەمەدا بۆ پرسی کورد.  ‌هەڵبەتە ئەمە جگە لەو پەیوەندییە دوورودرێژەی کە لە نێوان یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو شۆرشە کوردییەکانەوە هەبووە .   لە دوای راپەڕینی جەماوەری گەلی کوردستانی عێراق (باشوری کوردستان)  لە ساڵی ١٩٩١، بە تایبەت دوای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک دامەزراوەیەکی سیاسی و یاسایی لە ساڵی ١٩٩٢ دروستبوو، بەشێکی زۆری وڵاتان چ لە رێگای کردنەوەی کەناڵە دبلۆماسیەکان یان لە رێگای پەیوەندی نا فەرمی هەڵسان بە دروستکردن پەیوەدندی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە بوونی پەیوەندی فەرمی لەگەڵ هەرێم لە وانەیە مایەی نیگەرانی بێت بۆ بەشێک لە وڵاتان، بە تایبەت وڵاتە دراوسێکانی وەک تورکیاو ئێران سوریاو، هەتا هەندێک جار عێراقیش.  جێگیربوونی هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣ وەک کیانێکی فەڕمی و هەرێمێکی فیدراڵ لە عێراق و مافە دەستوریەکانی خەڵکی کوردستان لە دەستوری هەمیشەیی عێڕاقدا (لە ساڵی ٢٠٠٥)، پێگەیێکی دستوری و سیاسی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست کرد لە عێراقدا. ىەڵام لە راستیدا گرنگی پێگەی هەرێمی کوردستان بۆ بەشێکی زۆر لە وڵاتانی ناوچەکەو جیهانیش دوای ٢٠٠٨ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتنی نەوت و دواتریش کارکردن لە گەل کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان کرد بۆ دەرهێنان و فرۆشتنی گازو نەوت. هەر لەو ساتەوە هەرێمی کوردستان بووە جێی پەیوەندی بەشێکی زۆر لە وڵاتان لە نێوێشیاندا وڵاتێکی وەک روسیا کە هە ر زوو لە ساڵی ٢٠٠٧ قۆنسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوەو، دواتریش کۆمپانیاکانی وەک رۆسنەفت و گازپرۆمیش ئێستا لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن .  - پرسیاری سەرەکی ئەو توێژینەوەیە: ئەوەیە کا ئایا پەیوەندی نێوان روسیاو هەرێمی کوردستان لە سەر چ بنەمایەکە؟ یاخود وردتر بڕۆین روسیا لە چ گۆشەنیگایەکەوە سەیری هەرێمی کوردستان دەکات؟ ئارگومێنیتی (گریمانەی) سەرەکی ئەو توێژینەوەیە ئەوەیە کە روسیا ستراتیجیێکی تایبەتی نیە بەرامبەر هەرێمی کودستان. واتا بنەمایی پەیوەندی هەرێمی کوردستان و روسیا پەیوەستە بە بوونی پرسگەلی تر لە ناوچەکدا کە بەزۆری پرسی کاتین و تایبەتن بە دۆخێکی دیاریکراو. هەندێک جار ئەم پرسە بریتیە لە هەڵکشانی پێگەی کورد لە هاوکێشە هەرێمیەکانی ناوچەکدا، بۆ نموونە، پێگەی کورد لە عێراق لە دوای ٢٠٠٣ دواتریش لە ٢٠٠٨ و ئینجا لە کاتی شەڕی دژ بە داعش لە ٢٠١٤، یاخود دوای ٢٠١١  لە سوریاو، یانیش بەکارهێنانی پرسی کورد وەک  کارتێکی سیاسی بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە، ئینجا ئەمە ئەمریکا، عیراق، ئێران یان تورکیا بێت.    - گرنگی ئەم توێژینەوەیە: لە چەند لایەکەوە سەرچاوە دەگرێت؛ لە لایەک تاووتوێی پەیوەندی یان سیاسەتی روسیا دەکات وەک زلهێزێزێکی ئامەدەبووی بەردەوامی کاریگەر بەسەر هاوکێشە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش کاریگەر لەسەر سیاسەتەکانی هەر یەکە لە ئەمریکاو هەروەها تورکیاو ئێرانیش کە ئەکتەری باڵادەستن لە ناوچەکەدا. لە لایەکی تریش دیراسەی فۆرمی پەیوەندی زلهێزێک (گرەیت پاوەرێک Great Power- ) دەکات لەگەل هێزێکی نادەوڵەتی (هەرێمی کوردستان) کە پێگەیەکی سنورداری هەیە لە ناوچەکەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێزە تەنیا گوزارشت لەو پێگە سنوردارە ناکات کە هەیەتی، بەڵکو گوزارشت لە پرسی نەتەوەیەکی دیاری ناوچەکەش دەکات کە پرسی کوردە. ناسینی ئاراستەکانی سیاسەتی روسیا لە هەرێمی کوردستان گرنگیێکی تایبەتیشی هەیە لە بەرچاوڕوونی نوخبەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بۆ تێگەیشتن لە پێگەی هەرێمی کوردستان لە سیاسەتی روسیاو ناوچەکەشدا. ئەم توێژینەوەیە لە هەمانکاتدا گرنگی بۆ قوتابیانی زانستە سیاسیەکان و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیش هەیە بۆ تێگەیشتن لە بنەمای پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا. بە تایبەت توێژینەوەیەکی زانستی کە پشت ئەستور بێت بە چەندان سەرچاوەی ئاکادیمی و توێژەرە دیارەکانی بواری سیاسەتی دەرەوەو پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان.  - میتۆدەکانی ئەم توێژینەوەیە: لەم توێژینەوەیەدا بەشێوەیەکی گشتی پشت دەبەستین بە میتۆدی جۆرێتی – Qualitative Method، بۆ ئەم مەبەستەش چەندان سەرچاوەی زانیاری کۆکردنەوەمان بەکارهێناوە وەک کتێب، توێژینەوەو جۆرناڵی زانستی، لێدوانی رۆژنامەوانی، دۆکیومێنتی فەرمی . بۆ ئەنجامدان و لێکدانەوەی تێروانینی پرسەکانی تایبەت بەم توێژینەوە، رێچکەی شیکاری- Analytical Approach دەگرینە بەر، واتا شیکردنەوەی هەڵسوکەوت و دیاردەو کێشە سیاسیەکان و دووبارە بەرهەمهێنانەوەیان لە فۆڕمێکی تردا، کە لە هەمانکاتدا شیکردنەوەیێکی ووردی وێستگەکانی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و روسیا دەگرێتە خۆ. ئەمەش بە مەبەستی روانینی قوڵتر لە كێشەی توێژینەوەکە کە تایبەتە بە بوون یان نەبوونی پەیوەندی یان ستراتیجێکی تایبەتی روسیا  بەرامبەر هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن یان دۆزینەوەی ریشەی كێشەکە لە زۆربەی حاڵەتەکان رێگای رەخنەگرتن Critical engagement with sources لە تێکستەکانی پێشووترمان بەکارهێناوە بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێکی جیاوازتر لە توێژیەنەوەکانی پێشوو. بێجگە لەوەش پشتمان بەستووە بە هەر یەکە لە رێچکە یان میتۆدی مێژوویی historical approach بۆ ئەوەی تێگەیشتنێکی وردترو باشترمان دەستکەوێت بۆ پەیوەندییەکانی هەر یەکە لە روسیاو هەرێمی کوردستان لە رابردوو بەستنەوەشی بە ئێستاوە . بۆ دەستگەیشتن بەسەرچاوەی زانیاریەکان هەریەکە لە زمانەکانی ئینگلیزی و عەرەبی و کوردیم بەکار‌هێناوە، بەڵام بە شێوەیەکی سەرەکی پشتم بەستووە بە سەرچاوە ئینگلیزییەکان، بە تایبەت بەو توێژەرە دیارانەی کە لەسەر پەیوەندییەکانی روسیاو سیاسەتی دەروەی روسیا هەمبەر وڵاتانی جیهان و بە تایبەتی تریش سیاسەتەکانی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین کاردەکەن. - پێکهاتەی توێژینەوەکە: ئەم توێژینەوەیە لە پێشەکی و چوار باس پێکدێت؛ بۆ ئەوەی بەرچاومان روونبێت بە مێژووی مامەڵەکردنی روسیا لەگەل پرسی کورد و بزاڤی رزگاریخوازی کورد، باسی یەکەم تایبەت کراوە بە دەروازەیەک بۆ مێژوویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا. باسی دووەمیش تاووتوێی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان دەکات لە ساڵی١٩٩١ تا ٢٠٠٣، واتا روخانی رژێمی بەعس لە عێراقدا. هەرچی باسی سێیەمە ئەوا تایبەتە بە دیراسەکردنی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣، واتا لەدوای ئەوەی هەرێمی کوردستان بە فەرمی چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسی وەردەگرێت لە دەستوری عێراقدا. باسی چوارەمیش تایبەتە بەو فاکتەرانەی کە کاریگەری دروست دەکەن لەسەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان کە لە دوو فاکتەری سەرەکیدا کۆمکردۆتەوە. لە کۆتاییشدا دەرەنجامەکەنی توێژینەوەکە بە پوختی خراونەتە روو.  باسی یەکەم/ کورتەیەک لە مێژووی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا  پەیوەندی کوردو روسیا رەهەندێکی مێژووی درێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ دوو سەدە لەمەوبەر، واتا کاتێک ژنە ئیمپڕاتۆری روسیا کاترینی مەزن لە ساڵی١٧٨٧ فەرمانیدا بە بڵاوکردنەوەی زمانی کوردی . چونکە میرنشین و خێڵە کوردییەکان رۆڵێکی گەورەیان بینی لە هاوکاریکردنی روسەکان لە دژی فارس و عوسمانییەکان. بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە پەیوەندی زێرینی روسیاو کورد دەگەرێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانی دووەم .  بە تایبەت کاتێک موسکو هەڵسا بە پاڵپشتیکردنی کۆماری مهاباد لە کوردستانی ئێران لە ٢٢ کانونی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ . دروستبوونی ئەم کیانە چرکە ساتێکی گرنگ بوو بۆ بزاڤی شۆرشگێری کورد، بە تایبەتیش لە کوردستانی عێراق (باشور) بەڵام دوای ساڵێک هەر زوو لە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٧ لایەن شای ئێران روخێنرا.   رووخانی کۆماری مهاباد بێئومێدبوونێکی زۆری دروست کرد لە گشت بەشەکانی کوردستان و بووە هۆی دەربەدەربوونی بەشێکی بەرچاوی کورد، بە تایبەت ئەوانەی بەشداریی سیاسی و سەربازییان  لە دروستکردنی ئەو کۆمارەدا کردبوو. ئەمە وایکرد سەرکردەی بەرهەڵستکاری کوردی عێراق مەلا مستەفایی بارزانی کە بە پلەی وەزیری جەنگ بەشداری کردبوو لەکۆمار مەهەباد کۆچ بکات بۆ یەکێتی سۆڤیەت و ١٢ ساڵ لەوێ بمێنێتەوە . ئاوەرەبوون و مانەوەی کوردانی عێراق لە روسیاو کاریگەری زۆری هەبوو بەسەر پەیوەندی کورد لەگەل روسیا، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی. بە جۆرێک کە لە ساڵی ١٩٥٩ کورد سێ نوێنەری لە کۆنگرەی کۆمیتەی پارتی کۆمۆنیستی ئەرمینیا هەبوو.  پەیوەندییەکان بەجۆرێک گەشەیان کرد تا لە ساڵی ١٩٥٥ خرۆشۆف گەیشتە ئەو باوەڕەی کە روسیا پێویستە یارمەتی بزووتنەوە سیاسیەکانی کورد بدات .    لە خوێندنەوەی بەشێک لە مێژووی پەیوەندییەکانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کورد زۆر جار دەگەینە دەرەنجامێک لە روانگەی روسەکان کورد وەک کەمینەیەکی نەتەوەیی ژێردەست دەتوانرێت سودیان لێوەربگیرێت بۆ گوشار خستنە سەر وڵاتانی ناوچەکە بە تایبەت ئەوانەی لە بەرەی یەکێتی سۆڤیەت نین. بۆ نموونەجۆزێف ستالین کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی پێگەی ئەمەریکی و بەریتانیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست . ڤیاشیلاڤ مۆلۆتۆڤ وەک گەورە دبلۆماسێکی سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت بەکارهێنانی کوردی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ لاوازکردنی محەمەد رەزا شا و روخانی میرنشینی فارس Persia لە ناوخۆدا، ئەمەش وەک دەرفەتێکی گونجاو بۆ یەکێتی سۆڤیەت لە بواری کۆدەنگی لەسەر بەکارهێنانی ووزە، وەک چەکێک دژی رۆژئاوا .  بۆ نموونە کاتێک روسەکان هاوکاری بزاڤی شۆرشگێری دەکەن لە باکوری عێراق، بە تایبەتیش مەلا مستەفای بارزانی لە رووی چەک و تەقەمەنیەوە ئەوا مەبست لێی گوشار خستنە سەر حکومەتەکەی نوری سەعید بوو لە بەغدا کە ئەو کات پەیوەندیێکی زۆر تۆکمەی لەگەل ئینگلیزەکاندا هەبوو .    لە ساڵی ١٩٥٨ مەلا مستەفاو هاوەڵەکانی روسیایان جێهێشت بە مەبەستی گەڕانەوە بۆ عیراق، چونکە لە رێگای کۆدەتا ( شۆرشی)ی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ توانرا سیستمی پاشایەتی بڕوخێندرێت و رژێمێکی کۆماری نوێ جێیبگڕیتەوە بە سەرکردایەتی عەبدولکەریم قاسم.  ئەم رووخانەی رژێمی پاشایەتی وەک سەرکەوتنێک بۆ کۆمۆنیستەکان و روسیاش لە ناوچەکەدا سەیر دەکرا. بۆ کوردیش دیارە ئومێدێک هەبوو کە لەیەک تێگەیشتنێکی باش دروست بێت لە گەڵ عەبدولکەریم قاسم، بەڵام دوای ٢ ساڵ، کورد بە سەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی نەگەیشتن بە رێکەوتن لەگەل عەبدولکەریم قاسم، بۆیە بڕیاریاندا بە دەستپێکردنەوەی شەڕ لە دژی عیراق. بەڵام روسەکان بە پێچەوانەی ئەو هەڵوێستەی هەیان بوو بەرامبەر حکومەتی نوری سەعید لەناکاو ئەو هەڵوێستەیان دەگۆردرێ بەرامبەر بە کورد کاتێک عەبدولکەریم قاسم دێتە سەر دەسەڵات و رژێمی پاشایەتی دەروخێنێت لە عێڕاق. چونکە عەبدلکەریم قاسم لە ساڵی ١٩٥٩ کۆمەڵیک رێکەوتنی لەگەل روسیا واژووکرد لە بواری پرچەککردنی سوپای عێراق، هەروەها عێڕاق تاکلایەنە کشایەوە لە "هاوپەیمانێتی هاریکاری ئاساییشی هاوبەش" کە عێراق هەیبوو لەگەل بەریتانیا . بەڵام دوایی روخانی رژێمی عەبدولکەریم قاسم، روسیا دیسان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە ئەنجامدانی رێکەوتنی ئاشتی لەنێوان کوردو بەغدا لە ١١ ئاداری ١٩٧٠  کە دواتر جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی بۆ کورد لە عێڕاقدا بەدەستهێنا .  یەفگینی پریماکۆڤ لە یاداشتەکانیدا ئەوە دەگێرێتەوە کە لە ساڵی ١٩٦٦ تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ رۆلێکی سەرەکی بینیووە لە ناوبەندیکردن لە نێوان حکومەتی عێراق و کورددا، بۆ ئەم مەبەستەش چەندین جار سەردانی بارزانی کردووە لە ناوچەکانی کوردستاندا  .  لە راستیدا دوای هاتنە سەرکاری بەعسیەکانیش مۆسکۆ هەر کاری دەکرد بۆ دروستکردنی دۆستی بەهێز لە عێراقدا ئەمەش لە رێگای دروستکردنی "بەرەیەکی نیشتمانی " کە چەند لایەنێکی سەرەکی بگرێتەوە، بە تایبەت شیوعیەکان و بەعسیەکان و هەروەها کوردیش. بۆ ئەم مەبەستە لە ٢٨ شوباتی ساڵی ١٩٧٢روسیا نوێنەرێکی پایەبەرزی خۆی ناردە لای مەلا مستەفای بارزانی بۆ بەشداریان لە بەرەی نیشتمانی، لە بەرامبەریشدا مۆسکو بەڵینی ئەوەی بە بارزانی دا کە بیانپارێزێت لە مەترسییەکانی ناوچەکە، هەروەها بۆ رێککەوتن لەگەڵ بەعسیەکانیش هاوکارییان بکات .  یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو وەک مەڵبەندێک کە سەرکردایەتی ئایدۆلۆژی کۆمۆنیزمی دەکرد لە جیهاندا کاریگەری هەبوو لەسەر پەیوەندییەکانی کورد لەگەل یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، چونکە نەتەوە ژێردەستەکان وەک رێگایەک بۆ سەربەخۆیی دەیانڕوانیە سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم. کەچی وەک دەزانین لە بنەڕەتا سۆشیالیزمی کۆمۆنۆیزم گرنگی نادەن بە پرسە نەتەوەییەکان بەڵکو لە چوارچێوەی بەهایێکی باڵاتردا سەیری كێشەی کەمینە نەتەوەییەکان دەکەن کە سۆشیالیزمە. بۆیە یەکێتی سۆڤیەت وەک مەرجەعێک وابوو بۆ بەشێکی زۆر لەو نەتەوەو کەمینانەی کا چاوەڕێی مافی سیاسی و ئابوری باشتر بوون. بە جۆرێک لە سەرەتای روخانی یەکێتی سۆڤیەت ژمارەی کوردەکان لە نێوان ٣٠٠ هەزار تا ٥٠٠ هەزار کورد دەبوو لە روسیا . لە دوای شۆرشی ١٤ تەمووزی ١٩٥٨ کڕملین هەمیشە پەیوەندی نەبریووە لە گەڵ کورد، هەندێک جاریش بە ئاشکرا پشتگیری کردوون لە دژی نەیارەکانی، بە تایبەت لە رێگای گوشار خستنە سەر عیراق و تورکیا . مام جەلال لە یاداشتەکانیدا باسی ئەوە دەکات کاتێک کە شۆرشی کورد توشی شکست بوو "سۆڤیەتیەکان زۆر تەنگاوبوون، پێش هەرەس هاتنەلام، وتیان با بارزانی بەرگری بکات، ئێمە ئامادەین پشتیوانی بکەین" .    بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین کە مۆسکۆ هەرگیز پێی خۆشنەبووە کورد زۆر لە ئەمریکیەکانەوە نزیکببنەوە. بۆ نموونە ئەو کاتەی کورد پەیوەندی باشی هەبوو لەگەل ئەمریکیەکان ، سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣ پاڵپشتی رژێمی ئەوسای عیراقی کرد لە دژی کورد ؛ کە ئەمەش لە بنەڕەتدا بە هۆکاری نزیکبوونەوەی کورد بوو لە ئەمریکا. مۆسکۆ لەگەل کوردانی باکوریش (کورد لە تورکیا) هەرگیز پەیوەندی نەبڕیووە، بۆیە لە چەندین وێستگەی مێژووییدا روسیا یارمەتی پارتی کرێکارانی کوردستانیشی داوە. ئەمە جگە لەوەی کە تا ئێستا روسیا بە فەرمی پەکەکەی وەک رێکخراوێکی تیرۆرستی نەناساندووە .  بەڵام سەرەرای بوونی ئەو پەیواندییانەی نێوان کوردو روسیا (یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو) لە راستیدا روسیا هەرگیز تا سەر بەردەوام نەبووە لەگەل کێشەی کورد بەڵکو هەمیشە بۆ مەبەستێکی دیاریکراو بەکاری هێناوە.  باسی دووەم/ سیاسەتی دەرەوەی روسیاو بەرامبەر هەرێمی کوردستان (١٩٩١- ٢٠٠٣) لە دوای ١٩٩١ روسیا بە شێوەیەکی گشتی رۆلێکی لاوازی هەبوو لە پرسە نێودەوڵەتیەکاندا، چونکە زیاتر سەرقاڵی بونیاتنانەوەی ناومالێ خۆی بوو، بە هۆی روخانی یەکێتی سۆڤیەت و باڵادەستبوونی ئەمریکاو رۆژئاوا لە جیهاندا. هەر لەبەر ئەوەش روسیا هیچ جۆرە پەیوەندیێکی بەرچاوی نەبوو لەگەل ئەو ئیدارە کارگێریەی کە لە ساڵی ١٩٩١ لە باکوری عیراقدا دروست بوو. هەرچەندە سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت میخایل گۆرباتشۆف بە ناچاری رازیبوو بوو کە پشتگیری گەردەلولی بیابان بکات لە دژی داگیرکاری رژێمی سەدام و دەرکردنی لە کوەیت ، بەڵام روسیا لەگەل ئەوەشدا پشتگیری دانانی ناوچەی دژە فرێنی  بۆ کورد نەکرد لە باکوری عیراق . ئەمەش پێدەچێت هۆکارەکەی ئەوە بێت کە دانانی ناوچەی دژە فڕێن لە راستیدا پلان و بیرۆکەیەکی زیاتر رۆژئاوایی بوو، مەبەستیش لێی گوشار خستنە سەر رژێمی بەعس بوو، کە کۆنەدۆستی روسیا بوو.  دەتوانین بڵێین کە ئەم قۆناغە، واتا راستەوخۆ دوای نەمانی یەکێتی سۆڤیەت، زیاتر وەک پشتکردنی روسیا لە کێشەی کورد سەیر بکەین، بە تایبەت کوردانی باشور (باکوری عیراق). بەڵام سیاسەتی روسیا لە تورکیا بە جۆرێکی تر بوو. بۆریس یەڵسن هەوڵیدا کە کورد بەکاربهێنێت بۆ گوشار خستنە سەر تورکیا، ئەمەش وەک هەڵوێستێک لە بەرامبەر پاڵپشتیکردنی ئەنکەرا بۆ بەرهەڵستکارانی چیچان ) ١٩٩٤-١٩٩٦) لە دژی روسیا . لە راستیدا پەیوەندنی روسیا و تورکیا زیاتر گرژی تێکەوت کاتێک روسیا رێکخراوی کۆنگرەی نێودەوڵەتی کوردانی روسیای راگەیاند لە کانونی دووەمی ١٩٩٥ بە تایبەت کاتێک دوو چالاکوانی سیاسی کوردانی تورکیا لە دەرەوەی وڵات، هەر یەکە لە عەلی یەگیت و نەجدەت بوڵدان سەردانی مۆسکۆیان کرد بۆ دروستکردنی پەرلەمانی کوردستان لە هاندەران . بەڵام دواتر دۆخی خراپی ئابوری و لاوازی سیاسی وای لە روسیا کرد بگاتە رێکەوتنێک لەگەل تورکیا، کە بە پڕۆتۆکۆلێ "بەرگرتن لە تیرۆریزم" “prevention of terrorism ناسراوە.  بە پێی ئەو پڕۆتۆکۆلە روسیا رازی بوو کە رێگا لە چاڵاکیەکانی پەکەکە بگرێت لە روسیا، تورکیاش رازی بوو کە واز لە پاڵپشتی جەنگاوەرە سەربەخۆخوازەکانی چیچان بهێنێت.  بوونی یەڤگینی پریماکڤ وەک وەزیری دەرەوە لە حکومەتی بۆریس یەڵتسن لە ١٩٩٦ - ١٩٩٨، وای کرد کە روسیا پالپشتی عیراق بکات بە تایبەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاساییش. پریماکۆڤ کە بە دۆستە کۆنەکەی سەدام ناسرابوو، هەوڵی زۆری دا کە سزا ئابوریە سەپێنراوەکان لەسەر رژێمی عێراق هەڵبگرێت . ئەم پاڵپشتیکردنەی روسیایش چەند هۆکارێکی لە پشت بوو . یەکەم، بۆ ئەوەی دەستەی سەرۆکایەتی بە تایبەت یەڵتسن بۆ دوما ( Duma) و گەلی روسای بسەلمێنێت کە روسیای دوای یەکێتی سۆڤیەت ئێساتش دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر پرسە سیاسیەکانی جیهاندا. دوومیش، عێراق نزیکەی ٧ بلیۆن دۆلار قەرزداری روسیا بوو، عێراق نەیدەتوانی لەژێر ئابڵوقەی ئابوریدا قەرزەکانی روسیا بداتەوە. سێیەمیش، سەدام بەڵینی بە روسیادا بوو کە گرێبەستی گەورە لە گەڵ کۆمپانیاکانی روسیادا بکات لە بواری پەرەپێدانی گازو نەوت لە عێراقدا. بەڵام لەگەل ئەوەشدا یەڤگینی پریماکۆڤ بەردەوام لینکێکی هەبوو لەگەل هەر یەکە لە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی، ئەمەش بە هۆی ئەو پەیوەندییەی کە لە شەستەکانەوە لەگەل ئەو دوو سەرکردە سیاسیە هەیبوو. بۆیە لە ساڵی ١٩٩٨ پارتی دیموکراتی کوردستان داوای کردنەوەی نوێنەرایاتیان پێشکەش بە پریماکۆڤ کرد لە روسیا، بەڵام وەک نوێنەرایەتی حزبێکی سیاسی نەک نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان .  دەتوانین بڵێین کە روسیا بە هۆی ئەو پەیوەندیە ئابوری و سیاسیانەی کە لەم قۆناغەدا لەگەڵ رژێمی بەعسدا هەیبوو، هیچ پەیوەندی و گرنگیەکی بە هەرێمی کوردستان نەدا. روسیا تەواو پرگماتستیانەو ریاڵستیانە سەیری هەرێمی کوردستانی دەکرد. لەسەر ئەم بنەمایە دەوڵەتی عیراق بۆ روسیا گرنگتر بوو لە پرسی کورد، بە تایبەت کە ناوچەی دژە فڕێن لە بنەڕەتدا پرۆژەیێکی رۆژئاوایی بوو بە هاوکاری ئەمریکاو فەرەنساو تورکیا. ئەمە بێجگە لەوەی کە روسیا لەو باوەڕەدا نەبوو کە ناوچەی دژە فرێن تاسەر بمێنێتەوەو پاڵپشتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەدەستبهێنێت. بەڵکو روسیا هەرێمی کوردستانی تەنیا وەک گوشارێکی ئەمریکا دەبینی بۆ سەر رژێمی عیراق.  باسی سێیەم/ پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان لە دوای ٢٠٠٣   لە دوای داگیرکردنی عێراق لە لایەن ئەمریکاوە لە ٢٠٠٣ پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان چوونە دۆخێکی ترەوە، ئەمە سەبارەت بە سروشتی پەیوەندییەکانی روسیاو هەرێمی کوردستانیش راست بوو.  ئەگەرچی روسیا پاڵپشتی روخانی رژێمی بەعسی نەکرد لە سالی ٢٠٠٣ لە لایەن ئەمریکاوە  ، بەڵام لەگەل ئەوەش  روسیا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە هەر زوو لە دوای ٢٠٠٣ قونسوڵگەری خۆی لە هەولێر کردەوە. کە چی لە ساڵی ٢٠٠٠ مۆسکۆ خۆی بە دوور دەگرت لە هەر پەیوەندییەکی فەڕمی لەگەل هەرێمی کوردستان، بە تایبەتیش بە هۆکاری رەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی تورکیا، نەوەک بە پاڵپشتی جودابوونەوەی کورد لە عێراق تاوانبار بکرێت. بەڵام لە ٢٠٠٨ سێرجی لاڤرۆڤ ( Sergey Lavrov ) وەزیری دەرەوەی روسیا هەروەها سەرۆکی ژووری بازرگانی و پیشاسازی روسیا لە سەردانیاندا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان بە پەرۆشەوە تێبینی کەمی وەبەرهێنان و قەبارەی بازرگانی روسیایان کرد لە هەرێمی کوردستان، هەروەها هەرێمیان بە ئابورییەکی گەشەکردوو سەقامگیر ناوبرد  .   بۆ تێگەیشتنی باشتر لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوایی ٢٠٠٣  لەوانەیە پێویست بکات کە سەرەتا وێنە گەورەکەی سیاسەتی روسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوین بزانین، بە تایبەتیش روانینی فلادیمیر پۆتین بۆ ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان.  بە کورتی دەتوانین بڵێین کە روانگەی روسیای سەردەمی پوتین بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوین دەکرێت لە چەند تەوەرێکدا کورتبکرێتەوە : •    دەورەدان و بێهێزکردنی رێکخراوە توندڕەوە ئیسلامیەکان، بە تایبەت لەبەر مەترسی گەڕانەوەی ئەندامانی ئەو رێکخراوانە بۆ روسیاو وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، وەک چیچان و بۆسنیاو کازاخستان و..تاد.  •    پاڵپشتیکردنی ئەو رژێمانەی کە دۆستی روسیان هەروەها ئەو رژێمانەش کە نەیاری ئەمریکاو ئەوروپان.  •    دامەزراندنی چەند بنکەیێکی سەربازی روسیا لە ناوچەکەدا، ئەگەر تەنیا بۆ پیشاندانی هێزیش بێت. •    فروانکردنی بازارەکانی روسیا لە ناوچەکەدا لە بوارەکانی: چەکی کلاسیکی، ئەتۆم، نەوت و گاز، خۆراک و بوارەکانی تر.  بەتایبەت کە رۆژهەڵاتی ناوین ساڵانە کڕیاری ٦٠٪ ی چەکی جیهانن کە دەکاتە ١٠ بلیۆن دۆلار .  •    راکێشانی سەرنجی وەبەرهێنەرانی ناوچەکە بە تایبەتیش وڵاتانی کەنداو بۆ وەبەرهێنان لە روسیا.  •    پاڵپشتیکردنی نرخی وزە لە رێگای هەمانگیکردنی لەگەل بەرهەمهێنەرانی ئۆپێک لە ناوچەکادا.  •    بەشداربوون لە دروستکردن و دیزاینکردنی هەر چوارچێوەیەکی  ئاساییشی هەرێمی Regional security system لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە تایبەتیش لە کەنداوی فارسی/ عەرەبی دا.  لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین  کە ڕوسیا له‌ سه‌ره‌تاكانی ساڵی 2005 به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاو ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی خۆی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا زیاد كرد؛ به‌ جۆرێك له‌ نێوان ساڵانی 2005-2007 سه‌رۆك پووتین (Vladimir Putin)  سه‌ردانی هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و سعودیا ‌و ئورد‌ن‌ و میسر و ئیمارات ‌و قه‌ته‌ر و توركیای كرد. لە هەمان کاتدا ڕوسیا وه‌ك چاودێریش له‌ ڕێكخراوی هاوكاریی ئیسلامی(Organization of Islamic Cooperation) دا به‌شدار بوو. ئه‌م سه‌ردانانه‌ی ڕوسیا قۆناغێكی جیاوازی له‌ سیاسه‌تی ڕوسیا پیشان دا، به‌تایبه‌ت به‌ به‌روارد به‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكی پێشووی ڕوسیا، بۆریس یه‌ڵسن  . سه‌ردانی ڕوسیا بۆ هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ئیسڕائیل ‌و ئیمارات سه‌ره‌تای قۆناغێكی نوێ بوو بۆ ڕوسیا. ئه‌م جۆره‌ سه‌ردانانه‌ هاوكات بوون له‌گه‌ڵ ده‌ستێوه‌ردانی زۆری ڕوسیا له‌ دانوستاندنه‌ هه‌رێمییه‌كانی ناوچه‌كه،‌ به‌تایبه‌ت له‌ دانوستاندنه‌كانی پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، وه‌ك: دانوستاندنه‌كانی "كۆمه‌ڵه‌ی 5 ده‌وڵه‌ت+ 1" له‌گه‌ڵ ئێران؛ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند بوارێكی تری تایبه‌ت به‌ كار و بازرگانی. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌م تێوه‌گڵانانه‌ی ڕوسیا به‌شی هه‌ره ‌زۆریان هیچ ده‌ره‌نجامێكی ئه‌وتۆیان لێ نه‌كه‌وته‌وه‌. به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی كه‌ دامه‌زراوه‌ی ڕاند له‌ 2009 كردوویه‌تی، ڕوسیا نه‌یتوانیوه‌ هیچ كام له‌و ئامانجانه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون بپێكێت . ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه‌ له‌ به‌هاری عه‌ره‌بیدا له‌ 2011 ڕووی دا، وای له‌ مۆسكۆ كرد كه‌ ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بێت ئەم دۆخه‌ گۆڕانكاریێكی زۆری له‌ ناوچه‌كه‌ لێ بكه‌وێته‌وه‌ و كاریگه‌ریی خراپی  له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا هه‌بێت. به‌ڵام هه‌ڵوێسته‌كانی ڕوسیا پێشوه‌خته‌ نه‌بوون، به‌ڵكوو له‌گه‌ڵ گۆڕانی ڕووداوه‌كان هه‌ڵوێستی ڕوسیایش ده‌گۆڕا. ڕوسیا به‌جیا سه‌یری هه‌ر وڵاتێكی كاریگه‌ر به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی"ی ده‌كرد، به‌تایبه‌تیش له‌ ڕوانگه‌ی كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ڕوسیا. ڕوسیا وه‌ك ڕووداوێكی پێكه‌وه‌به‌ستراو و پێوه‌ندار به‌یه‌كه‌وه‌ له ‌گشت ناوچه‌كه‌دا، سه‌یری به‌هاری عه‌ره‌بیی نه‌كرد.  ئه‌مه‌یش له‌ سیاسه‌ته‌كانی پووتین (كه‌ ئه‌وكات سه‌رۆكوه‌زیران بوو) له‌ دەنگنەدان (امتناع عن التصویت) له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش، واتا ده‌نگنه‌دان به‌ بڕیاری 1973 كه‌ ڕێگه‌ی دا به‌ هێرشی ئاسمانی بۆ ڕووخانی ڕژیمی موعه‌مه‌ر قه‌زافی، ڕه‌نگی دایه‌وه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی تایبه‌ت بێت به‌ سوریا، ڕوسیا به‌ پێویستی زانی هێلێكی تایبه‌تی هه‌بێت بۆ پارێزگاریكردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕوون ‌و بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ، به‌پێچه‌وانه‌ی كه‌یسه‌كانی پێشتر كه‌ زۆربه‌یان سیاسه‌تی كورتخایه‌ن بوون. كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێین جۆرێك له ‌وه‌رچه‌رخان له‌ ستراتیژییه‌تی ڕوسیا به‌رامبه‌ر ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، ئه‌ویش له‌ كه‌یسی سووریاوه،‌ ڕووی داوه . بۆیە هاتنی روسیا بۆ سوریا بەو قەبارەو کاریگەریەوە وەک دیمتری ترنن دەڵێت "روسیای لە بۆشاییدوای یەکێتی سۆڤیەت دەرباز کرد و وای کرد روسیا هیزێکی دیاربێت لە جیهاندا" . ڕوسیا زیاتر له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ سه‌یری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات كه‌ خۆی بە هێزێكی جیهانیی دەزانێت و ده‌بێت مۆسكۆ ڕۆڵی له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت و، له‌ هه‌مان كاتدا كورسییه‌كی تایبه‌تیشی له‌سه‌ر مێزی دانوستاندنه‌كانی ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت.یاخود وەک دیمتری دەڵێت لە روانگەی پوتین  هەردوو پرسی سیاسەت و ئابوری لەیەکتر جیانابنەوە لە رۆژهەڵاتی ناویندا . لە راستیدا ڕوسیا زیاتر به‌ دیدێكی سێكیولارییانه‌ سه‌یری سیاسه‌ته‌كانی به‌رامبه‌ر ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌كات؛ واته‌ سیاسه‌تگه‌لێك كه‌ ئایدیۆلۆژی نین. ڕوسیا پێی وایه‌ ده‌توانێت له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌كان گفتۆگۆ بكات، وه‌ك ئیرینا زفیاگلسكایا- Irina Zvyagelskaya  ده‌ڵێت: "ئه‌مه‌ وای كردووه‌ ڕوسیا پارێزگاری له‌ پەیوه‌ندییه‌كی هاوسه‌نگ بكات له‌گه‌ڵ به‌شێكی زۆری ئه‌كته‌ری ده‌وڵه‌تی ‌و ناده‌وڵه‌تی كه‌ مۆسكو پێشووتر كێشه‌ی قووڵی له‌گه‌ڵ هه‌بوون." له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا پێی وایه‌ ئه‌وان سه‌ركه‌وتووترن له‌ ڕۆژئاواییەکان، چونكه‌ بەقسەی خۆیان ڕۆژئاواییەکان له‌ نێوان وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا بێلایەن نین؛ بۆیه‌ سیاسه‌تەکانی مۆسکۆ بە گونجاوتر دەبینن بۆ ناوچەکە  ‌.    كه‌واته دەتوانن بڵێین کە‌ ڕوسیا زیاتر به‌ دوای ئامانجی به‌رهه‌مداردا (پراگماتیزم) ده‌گه‌ڕێت، له‌گه‌ڵ پابه‌ندبوون به ‌هه‌ندێك به‌های سیاسی كه‌ ڕۆژئاواش پابه‌نده‌ پێی. ئه‌مه‌یش جۆرێك له‌ نه‌رمی به‌ سیاسه‌تی ڕوسیا ده‌به‌خشێت. واته‌ ده‌كرێت ڕوسیا ئامانجی درێژخایه‌نی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا نه‌بێت، به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندیی درێژخایه‌نی هه‌یه‌، وه‌ك: سه‌قامگیریی هه‌رێمی و گرنگیدان به‌ نرخی جیهانیی نه‌وت. به‌ڵام ئه‌و به‌رژەوه‌ندییانه‌ له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی بژارده‌ کورتخایەنەکاندا كێشه‌ دروست ناكه‌ن، چونكه‌ ڕوسیا به‌و شێوه‌ قووڵه‌ی ویلایەته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئەمریکا ڕۆنه‌چۆته‌ ناو كێشه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه ‌. بەم شێوەیە پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش لە دوای ٢٠٠٣ هەر لە چوارچێوەی ئەو سیاسەتە پڕاگماتیست و ریاڵیستیە بووە.  تاكه‌ مه‌ترسییه‌كی ئه‌منیی درێژخایه‌ن كه‌ ڕوسیا له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌یبێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پەیوه‌ندیی هه‌یه‌ به‌ ته‌شه‌نه‌كردنی تیرۆر له‌ ڕوسیا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌دا. نزیكه‌ی 3200 كه‌س كه‌ خه‌ڵكی ڕوسیا و وڵاتانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی پێشوون، پەیوه‌ندییان به‌ داعش ‌و ڕێكخراوه‌ تیرۆرستییه‌كان له‌ سووریا و عێراقدا كردووه‌ له‌ 2014. بۆیه‌ سه‌ركرده‌كانی مۆسكۆ، نیگه‌رانن له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و چه‌كداره‌ بیانییانه‌. ئەمە وەچەرخانێکی نوێیە لە ستراتیژییەتی ڕوسیا، چونکە به‌پێی چه‌ند ڕاپۆرتێكی دامه‌زراوه‌ی ڕاند(RAND) ی ئه‌مریكی له‌ 2003، مه‌ترسیی تیرۆری ئیسلامی، ئه‌و گرنگییه‌ی لای ڕووسه‌كان نه‌بووه .‌  ئەم سیاسەتە ریالیستیە وایکردووە کە روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوین تائاستێک کەمتر پەیوەندی لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان ببەستێت و پەیوەندییەکانی زۆرتر لە چورچێوەی دەوڵەتدا بێت، بەڵام دوای ٢٠٠٣ دۆخی هەرێمی کوردستان کەیسێکی ئاوارتەیە، بە تایبەت بەهێزی ئەو پێگە سیاسی و دەستورییەی کە هەرێمی کوردستان لە عێراقدا هەیەتی دۆخێکی تایبەتی بەخشیووە بەهەرێم. هەڵبەتە بە پێچەوانەی سیاسەتی روسیا بەرامبەر وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو کە  لەوێ روسیا بەردەوام کاراکتەرە نادەوڵەتیەکان بەکاردێنێت بۆ دەستوەردان لەو وڵاتانە . بوونی ئەم فاکتەرە، واتا‌ پاڵپشتیكردنی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و حكوومه‌ته‌كان دژ به‌ هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێكی ده‌ره‌كی وای کردووە کە پەیوەندی هەرێم و روسیا بە سنوورداری بمێنێتەوە، بە تایبەت تاوەکو ساڵی ٢٠١٧. هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ڕوسیا، ڕۆژئاوا به‌ هۆكاری ئه‌و جه‌نگ و نه‌هامه‌تییانه‌ی عێراق ‌و لیبیاو سوریاش داده‌نێت؛ بۆیه‌ ڕوسیا پشتگیری له‌ سه‌روه‌ری وڵاتان له‌ژێر سایه‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تی ده‌كات. ده‌كرێت ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ڕوسیا په‌یوه‌ست بێت به‌و مه‌ترسییه‌ی كه‌ ڕوسیا له‌ شۆڕشه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌كانی وڵاتانی سۆڤیه‌تی پێشوو هه‌یه‌تی؛ واتا هاوسه‌نگی له‌ نێوان پاراستنی دۆخی هه‌بوو (ئه‌مری واقع) و مه‌ترسییه‌ تیرۆریستییه‌كان. به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌وه‌ جۆرێكه‌ له‌ ناكۆكیی سیاسه‌تی ڕوسیا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. ڕوسیا وا خۆی نیشان ده‌دات كه‌ پارێزگاری له‌ كیانی ده‌وڵه‌ت ده‌كات و ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رنادات، به‌ڵام له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕوژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ ڕه‌فتار ده‌كات، بۆ نموونه‌ له‌ ئوكرانیاو ئۆسیتیای باشورو ئەبخازیا. له‌ لایه‌كی تر ڕوسیا له‌گه‌ڵ ئێران، كه‌ به‌ درێژاییی ناوچه‌كه‌ ده‌ست له‌ كاروباری وڵاتان وه‌رده‌دات، كار ده‌كات. له‌ لیبیایش به‌ هه‌مان شێوه، ڕوسیا یارمه‌تیی به‌شێك له‌ گرووپه‌ ئۆپۆزیسیونه‌كان ده‌دات . بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین ئەم رەفتارەی روسیا بە پرەنسیپێکی بەردەوام لە سیاسەتی روسیا هەژمار بکەین.   باسی چوارەم/ فاکتەرە کاریگەرەکانی سەر پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان ئەگەر بە وردی سەیری مێژویی پەیوەندییەکانی کوردو روسیا بکەین دەبینین کە هەمیشە دوو فاکتەر بزوێنەری سەرەکی نزیکبوونەوە یان دوورکەوتنەوەی مۆسکۆ بوونە لە کورد، ئەویش رۆلی فەکتەری هەرێمی بووە، بە تایبەتیش تورکیا، وەک فاکتەرێکی کەریگەر لەسەر سیاسەتی روسیا بەرامبەر بە کورد.  بە جۆرێک دەتوانین بلێین هەر کاتێک پەیوەندی روسیا لەگەل تورکیا تێک چوبێت روسیا هەوڵیداوە لە کورد نزیکبێتەوە بە مەبەستی گوشارخستنە سەر تورکیا. هەندیک جار دەکرێت ئەمریکاش رۆڵی هەبێت لە هاوکێشەکەدا، واتا ئەگەر ئەمریکا پشتگیری رژێمی عیراقی کردبێت ئەوا روسیا پەنای بردۆتە بەر کارتی کورد، ئینجا چ وەک گوشارێک لەسەر عێراق، یانیش لەسەر ئەمریکا. لە دوای ٢٠٠٣ فاکتەرێکی تریش هاتۆتە سەر ئەویش فاکتەری ووزەیە کە دیسان کاریگەریێکی تا رادەیەک رێژەیی هەیە بەسەر پەیوەندیەکانی روسیاو هەرێمی کوردستان، بە تایبەت لە دوای شکستهێنانی پرۆسەی ریفراندۆم لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧. بۆیە بە پێویستم زانی لەم بەشەدا کە کاریگەری ئەو دوو فەکتەرە بخەمە  بەر باس و لێکۆلینەوە.  یەکەم/  کاریگەری فاکتەری هەرێمی  کاتێک کە باس لە سیاسەتی روسیا دەکەین لە رۆژهەڵاتی ناوین وەک کاتز دەڵیت ئەوا دەبێت باسی ئەکتەرێک بکەین کە  هونەری ئەوەی هەیە کە لە یەکاتدا هاورێییەتی لەگەل هەموواندا بکات "the art of making friends with everybody" . روسیا سەرەڕای ئەو ململانێ ناوەخۆیانەی کە لە نێوان ولاتاندا هەیە لە رۆژهاڵاتی ناوین بەڵام هەمیشە ویستویەتی دۆستی هەمووان بێت، یان بواری ئەوەی هەبێت کە هەر کاتێک ویستی دۆستایەتی دروست بکات.  بۆ نموونە روسیا پەیوەندی لەگەل تورکیا هەیەو لەگەل کوردیش؛ لەگەل ئێران هەیەو لەگەل سعودیاش؛ لەگەل تاران هەیەتی و لەگەل تەلئەبیبیش. لە راستیدا ئەمە شتێکی ئاسان نیە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، بە تایبەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  ئەگەر سەیری وێستگەی پەیوەندییەکانی روسیاو تورکیا بکەین ئەوا دەبینین کە لە چەندین وێستگەی جیاوازدا پرسی کورد ئامادەیی هەبووە. بەڵام لە ساڵی ١٩٩٤ بە دواوە پرسی کورد رۆلێکی گرنگی دەبینی لە سیاسەتی روسیا دژی تورکیا لە بەرامبەر ئەو پاڵپشتییەی کە تورکیا هەیبوو بۆ چیچانیەکان . بەڵام لەگەڵ ئەوەش روسیا ساڵی ١٩٩٨ ئامادە نەبوو سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان بگرێتە خۆ، واتا ئەو کاتەی کە سوریا بە گوشاری تورکیا داوای لە ئۆجەلان کرد کە سوریا جێبهێڵێت. چونکە روسیا چاورێی هەماهەنگی گەورەی تورکیا بوو لە بواری هەناردەکردنی گازی روسیا بۆ ئەوروپا، بۆیە بەرژەوەندیە ئابورییەکانی خۆی لەگەل ئەنکەڕا نەگۆڕییەوە بە پشتیوانی کردن لە کورد. بەڵام دواجار سەرەرای ئەو بێمتمانەییەی لە نێوان ئەردۆگان و پوتیندا هەبوو، لە ساڵێ ٢٠٠٥ هەردولا گەیشتنە رێککەوتن لەسەر بەکارهێنانی پرسی چیچان لە لایەن تورکیاو پرسی کورد و لەلاین روسیا .   بەڵام لە راستیدا بەکارهێنانی پرسی کورد بە تایبەت لەلایەن روسیا لەو وێستگەیە نەوەستا بەڵکو روسیا هەرکاتێک پێویستی بوبێت دەستدیبردووە بۆ بەکارهێنانی ئەو کارتە، بەلام هەمیشە بوارێک بۆ گفتووگۆ لەگەل تورکیادا دەهێڵێتەوەو نایگەیەنێتە ئەو ئاستەی کە روسیا بە پاڵپشتیکاری پرسی کورد حساب بکرێت، بۆیە بەکارهێنانی پرسی کورد لە لایەن روسیا تەنیا لە چوارچێوەی تاکتیکێکی کاتی دایە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتێکی دیاریکراو.  بە درێژایی مێژوویی نوێ، پەیوەندییەکانی روسیا لەرۆژهەڵاتی ناوەراست هەمیشە پەیوەندار یان لە رێگای تورکیاو ئێرانەوە بووە. پەیوەندیی روسیا لەگەل تورکیا بەرەو ئاساییبوونەوە دەچوون، تا ئەو کاتەی تورکیا فرۆکەیەکی روسیای خستە خوارەوە  لە ساڵی ٢٠١٥ کە بووە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەردوو لا . ئیتر لەو ماوەیەدا چەندین جار روسیا هەوڵیدا پەیوەندی لە نێوان کوردانی سوریاو رژێمی بەشار ئەسەد دروستبکات، بەبێ رەچاوکردنی توڕەبوونی تورکەکان . بەڵام وەک زۆربەی وێستگەکانی تری پەیوەندی کوردو روسیا، دواجار مۆسکۆ کوردانی رۆژئاواشی جێهێشت لە پێناو رێکەوتن لەگەل تورکیا، ئەمە بە ئاشکرا رویدا لە ساڵی ٢٠١٨ کاتێک روسیا رێگای بە تورکیادا عەفرین داگیر بکات، لە ساڵی ٢٠١٩ بە هەمان شێوە ریکەوتنی لە نێوان هێزەکانی روسیا و تورکیا کرا بۆ کارگێری هاوبەشی هێزەکانی هەردوڵا بە قوڵای ٣٢ کیلۆمەتر لە رۆژئاوای کوردستان .  لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی ٢٠١٧ لەهەرێمی کوردستان سەرەرای دژایەتی تورکیاو عێراق و ئێران و، تا ئاستێک ئەمریکاش بەڵام روسیا بە پێچەوانەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دژایەتی ریفراندۆمی نەکرد. بۆیە دوو مانگ پیش ئەنجامدانی ریفراندۆ سێرجی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤیزۆنیدا ووتی "کوردیش وەک هەموو نەتەوەکانی تری جیهان مافی خۆیانە کە گوزارشت لە هیواو ئامانجەکانیان بکەن، ئەو ریفاندۆمەی بە نیازیشن لە مانگی سێپتەمبەر ئەنجامی بدەن ئامرازێکە بۆ گەیشتن بەو هیوایە". نەک هەر ئەوە بەڵکو ئامادەباشی روسیاشی دەربڕی بۆ ناوبژیکردنی لە نێوان بەغداو هەولێر. هەڵوێستی کۆنسۆلی روسیاش لە هەولێر هەمان هەلوێست بوو " ئێمە رێز لە بریارێک دەگرین کە هی خەڵکی کوردستان بێت".   .    ئەم هەڵوێستەی روسیا بەرامبەر ریفراندۆم لە راستیدا پڕەنسیپێکی جێگیر نەبوو لە سیاسەتی روسیا بەرامبەر هەرێمی کورداستان  بەڵکو وابەستەی چەند هۆکارێک بوو: •    وەک پەرچەکردارێک بۆ تێکچوونی پەیوەندی روسیاو تورکیا بە هۆکاری خستنەخواەروەی فڕۆکەکەی روسیا لە سوریا لە ٢٤ نۆڤەمبەری ٢٠١٥. •    مۆسکۆ بە زۆری بە دوای پرکردنەوەی ئەو بۆشاییانەدا دەگەڕێت کە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بەرامبەر دۆستەکانیان جێیدەهێڵن، هەرێمی کوردستانیش خۆی بە دۆستی ئەمریکا دەبینی.  •    بوونی سەرچاوەی باشی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا بە  قەبارەی (recoverable reserves)  ٤٥ بلیۆن دۆلار و هەروەها گازی سروشتی کە بە ٦٦, ٥ تریلیۆن مەتری چوارگۆشە دەخەملێنرێت .  ئەمەش بێگومان دەچێتە خزمەتی ئەو بازاڕەی کە روسیا کۆنتڕۆلی کردووە.   •    بوونی کۆمپانیای رۆسنەفتی روسی کارکردنیان لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان. نوێنەری کۆمپانیای رۆسنەفت  میخائیل لیۆنتیڤ لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمدا ووتی، "ئەنجامدانی ریفراندۆم لە هەرێمی کوردسان کاریگەی نابێت لەسە کارەکانی ئێمە، ئێمە بزنس دەکەین لە هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی لە عێراقدا کە بە یاسا دیاریکراوە، ئێرە سەر بە هەرێمی کوردستانی عێراقە" .   •    مۆسکۆ بەوریایی مامەڵەی لەگەل ریفراندۆمی هەرێمی کوردساتان کرد. لەدژی ریفراندۆم نەبوون بەڵام  لە هەمان کاتیشدا لەگەڵ یەکپارچەی خاکی عیراقیشدا بوون. روسیا لە راستیدا یاری دەکرد لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستاندا، یاریەک کە لە زۆر رووەوە لەو یاریە دەچێت کە لەگەل فەلەستینی و ئیسرائیلیەکاندا دەیکات، واتا روسیا لەیەک کاتدا هەم لەگەل ئیسرائیل و هەم لەگەل فەلەستینیەکانیشدا پەیوەندی هاوسەنگی هەیانە.   لە راستیدا ئەم نیمچە هەڵوێستەی روسیا بە مانایی پشتگیریکردنی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان نایەت. چونکە مۆسکو بەرژەوەندی گەورەتری لەگەل تورکیاو ئێران هەیە لە ناوچەکادا. دواتر وەک دیمتری دەڵێت پشتگیریکردنی نەتەوە جوداخوازەکان لە دەرەنجامدا لە بەرژەوەندی روسیادا نیە. چونکە ئەم هەڵوێستە راستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر هاندانی کەمینەکانی تریش لە وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشو بە تایبەت لەگەل موسڵمانانی چیچان کە مۆسکۆ دەمێکە کێشەی لەگەڵیاندا هەیە. بەڵام ئەو هەڵوێستە سەرپێیە دەکرێت پەیامێک بێت بۆ ئێران و تورکیا هەروەها عیراقیش کە ئەگەر روسیا بیەوێت دەتوانێت سەر کێشەیان بۆ دروست بکات. لە لایەکی ترەوە دەکرێت ئەم هەڵوێستەی روسیا بۆ کێشە دروستکردنیش بێت بۆ ئەمریکا و عیراق کە پەیوەندی باشیان لە نێواندا هەیە. بەڵام هەرچۆنێک بێت دەکرێت بڵێین کە ئەم هەڵوێستەی روسیاش بەرامبەر ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان تا ئاستێک باش بەشێکە لە لێکەوتەی پەیوەندیەکانی روسیا لەگەڵ تورکیا، کە ئەمەش گرنگی و کاریگەری فاکتەری تورکیامان بۆ دەردەخات لە سیاسەتی روسیا هەمبەر هەرێمی کوردستان.  دووەم/  کاریگەری فاکتەری ووزە  فاکتەری وزە لە راستیدا فاکتەرێکی تازەیەو زیاتر دەگەرێتەوە بۆ دوای ٢٠٠٣ یاخود ئەو کاتەی کە هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتن و دەرهێنانی نەوت کرد لە دوایی ٢٠٠٧.  داوتر فاکتەری وزە لە راستیدا بووە فاکتەرێکی گرنگ لە نەخشاندنی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گشت وڵاتانی جیهان.  کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان ئەگەرچی لە دوای ٢٠٠٧ بەشێکی زۆری کۆمپانیا گەورەکانی جیهان وەبەرهێنانیان تێدا کرد، بەڵام لە راستیدا ئەم کەرتە لەبەر جیۆپۆلۆتیکی فرۆشتنی وزە زیاتر لە لایەن تورکیاوە کۆنترۆل کراوە. چونکە لە رێگای بۆری نەوتی  تورکیا بۆ بەندەری جیهان دەگواسترایەوە.  هەرچەندە روسیا لە ساڵی ٢٠٠٧ قونسوڵخانەی خۆی لە هەولێر کردەوە بەڵام پەیوەندی روسیاو هەرێمی کوردستان لە بواری وزە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٢ ، واتا دوای ئەوەی کە کۆمپانیای گازپرۆمی روسی رێککەوتنێکی لەگەل هەرێمی کوردستان واژوو کرد لە بواری گەران بەدوای نەوەت .  گازپڕۆم لە هاوینی ٢٠١٢ لە دوو بلۆکی نەوت لە کێلگەکانی شاکەل و گەرمیان دەستی بەکار کرد. ىەڵام لەگەل ئەوەشدا کاتێک لە ساڵی  لە ٢٠١٥ میخایل بۆگدانۆڤ سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد تاوتۆێی بونیاتنانی پەیوەندی زیاتریان کرد لە بواری وزە، گازپرۆم دواتر لە ساڵی ٢٠١٥  لە کێلگەی هەڵەبجەش دەستی بەکار کرد .  لە مانگی مایس لە کاتی دیداری ئابوری نێودەوڵەتی ساینتپتڕوسبۆرگ هەر یەکە لە نوێنەری هەرێمی کوردستان و روسیا  لە رێگای کۆمپانی رۆسنەفت رێکەوتنێکیان واژوو کرد بۆ پەرەپێدانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان.  رۆسنەفت رازیبوو کە بۆڕیێکی گواستنەوەی گاز لە هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا دروست بکات کە توانای گواستنەوەی ٣٠ بیلیۆن کیوبیک مەتری هەیە لە ساڵێکدا، ئەمەش لە راستیدا هەنگاوێک بوو بەرەو درێژبوونی دەستی روسیا بۆ کەرتی ووزەی  رۆژهەڵاتی ناوین .    ئەو هەنگاوەی روسیا لە راستیدا بازێکی گەورە بوو لە ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا، گرنگیەکەشی ئەوەبوو کە تەنیا یەک حەفتە پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم لە ١٨ سێپتەمبەری ٢٠١٧ دەستی پێکرد؛ واتا ئەو کاتەی کە کورد گوشاری هەموو دونیای لەسەر بوو، بەڵام بە پێچەوانەوە هەرێمی کوردستان ئەوەی راگەیاند کە هەڵساوە بە ئەنجامدانی رێککەوتنێک لە گەل کۆمپانیای رۆسنەفت بۆ وەبەرهێنان لە پرۆژەی بۆری گاز  بە بڕی( ١ بلیۆن) دۆلار و  بە قەبارەی ٣٠ بلیۆن مەتری چوارگۆشە لە ساڵێکدا، هەروەها بەستنەوەی گازی هەرێمی کوردستانیش بە گازی تورکیاو گواستنەوەشی بۆ بازەرەکانی ئەوروپا . تا ئەو ئاستەی لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ رۆسنەفت رایگەیاند کە ئەوان کاردەکان لەسەر پەرەپێدانی نەوت لە پێنج بلۆکی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان.  بۆ تێگەیشتن لەو هەنگاوەی روسیا پێویستە بگەرێینەوە بۆ بیرۆکەی پرۆژەی بۆڕیە گازەکانی نابۆکۆ؛ واتا ئەو پرۆژەییەی کە بەنیاز بوو لە ٢٠١٢ بکەوێتە کارو  ببێتە جێگرەوەیەک بۆ هەناردەی گازی سروشتی روسیا لە ئەوروپادا، چونکە زۆرینەی گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیا دابین دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٨، ٤٠٪ گازی سروشتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا لە لایەن روسیاوە دابین کراو. ئەمەش وایکردووە کە روسیا هەندێک جار ئەم باڵادەستیە وەک گوشارێکی سیاسی بەرامبەر یەکێتی ئەوروپا بەکاربهێنێت .  ئەم پڕۆژەیە بە نایازبوو گازی سروشتی لە دەریای قەزوین (Caspian Region) بەشێک لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوین (هەرێمی کوردستانیش دەکەوتە ناو ئەو پڕۆژەیە) و میسر بگوازێتەوە بە خاکی وڵاتانی ئەوروپادا: بولغاریا، رۆمانیا، هەنگاریا، دواتریش بۆ تورکیاو لە وێشەوە بۆ نەمسا . یەکێتی ئەوڕوپا پالشتی ئەم پرۆژەیەی دەکرد، بەڵام دواتر ئەو پرۆژەیە شکستی هێنا و تا ئێستاش روسیا بەردەوامە لە هەژموونی خۆی بەسەر بازاری گازی سروشتی ئەوروپادا. ئەمادەیی روسیا لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان و عێڕاقیشدا یارمەتیدەر دەبێت بۆ روسیا کە لە ئاییندەدا ولاتانی تریش نەتوانن ئاڵینگاری گازی روسیا بکەن، بە تایبەت لە مۆنۆپۆلکردنی سەرچاوەکانی گازی سروشتی هەروەها نرخی وزەش لە جیهاندا . ئەم هەنگاوانەی روسیا بۆ کارکردن لە کێڵگەکانی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستاندا لە راستیدا تەنیا پرۆژەیەکی ئابوری نیە بە ڵکو پرۆژەیێکی سیاسیشە. چونکە روسیا بە پێچەوانەی ئەمریکا خاوەن ئەو هێزی نەرمە نیە کە بتوانێت هاوشانی هێزی سەربازی ئامادەیی هەبێت لە دەرەوەی سنورەکانیدا. بۆیە یەکێک لە میکانیزمە هەرە کاریگەرەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا هێزی وزەو بازاری وزەیە لە جیهاندا، کە تا ئێستا هاوشێوەی میکانیزمێکی سیاسی ئاکتیڤە لە سیاسەتی دەرەوەی روسیادا.  لە لایەکی تر نابێت بیرمان بچێت کە ئەو پەیوەندییەی بواری وزە لەگەل هەرێمی کوردستان کۆمەڵێک حساباتی تریشی لە پشتە. بە تایبەت لە بواری دژایەتیکردنی رێکخراوە تیرۆرستیەکان، هەرێمی کوردستان رۆلێکی بەرچاوی هەبوو لە لەناوبردنی داعش. روسیاش لەو هاوکاری و هەماهەنگی سەربازی لەگەل هەرێم بێبەش نەبوو. لەچوارچێوەی ئەم هەماهەنگییەوە ساڵی ٢٠١٦ روسیا پێنج چەکی دژە فرۆکەی 23mm  ZU-32-2 بەخشیە هەرێمی کوردستان .  بۆیە لە بواری دژایەتیکردنی تیرۆریزم کە روسیا مەترسیێکی زۆری لەسەرە، هەرێمی کوردستانیش گرنگی خۆی دەبێت. هەڵبەتە ئەمە جگە لەوەی کە روسیا بوونی خۆی لە هەرێمی کوردستان و عێڕاق وەک پردێک دەبینێت بۆ ئامادەیی سیاسی و هەروەها ناوبەندیکردنیش لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێڕاقدا. هەڵبەتە ئەمە بێجگە لەوەی کە لە دوای ٢٠١٤ پێگەی کورد بەگشتی لە سوریا عێراقدا لە هەڵکشان دابوو، بەهۆی ئەو رۆڵەی کە کورد هەیبوو لە سوریاو عێراقدا، هەرێمی کوردستان وەک کیانێکی کوردی دەکرێت کاریگەری هەبێت بەسەر وڵاتانی وەک سوریاو، تورکیاو عێراق و ئێران، ئەم کارتە بۆ روسیا گرنگە بۆ ئەوەی هەر کاتێک پێویستی کرد وەک گوشار دژی ئەو وڵاتانە بەکاریبێنێت.    دەرەنجام هەرچەندە روسیا میژوویێکی کۆنی هەیە لە پەیوەندی لەگەڵ کورد، بەڵام ئەم پەیوەندییانەی لەگەڵ کورد هەرگیز تاسەر نەبووە، بەڵکو تایبەت بووە بە پرس و ئامانجێکی کاتی، بە جۆرێک هەر کات روسیا گەیشتبێتە ئامانجەکەی کوردی لە نیوەی رێگاوە جێهێشتووە. زۆربه‌ی پەیوەندییەکانی روسیاو کورد به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان، ده‌چنه‌ قاڵبی سیاسه‌ته‌ هه‌ڵپه‌رسته‌كان نه‌ك پەیوەندی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.  تەوەری سەرەکی پەیوەندیەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا لە راستیدا بۆ ئەو  پێگە سیاسی و جیۆپۆلۆتیکییەی هەرێمی کوردستان دەگەرێتەوە کە لە ناوچەکەدا هەیەتی؛ هەرێمی کوردستان خاوەن پرسێکی نەتەوەییە کە بەشێکە لە ئاساییشی نەتەوەیی سێ وڵاتی سەرەکی وەک تورکیاو ئێران و سوریا (لە عێڕاق دۆخەکە گۆڕاوە). ئەم پێگە سیاسییەی هەرێمی کوردستان لەگەل ئاراستەی ئەو جۆرە سیاسەتە دەگونجێت کە روسیا لە ناوچەکەدا پەیڕەوەی دەکات؛ مەبەست بەکارهێنانی کارتی کورد وەک گوشار لەسە وڵاتانی ناوچەکادا.  دوو فاکتەری سەرەکی کاریگەریان هەبووە لەسەر پەییوەندییەکانی روسیا کورد بە گشتی و هەروەها هەرێمی کوردستانیش بە تایبەتی، لە ئاییندەشدا ئەو کاریگەریە هەر دەمێنێت. یەکەم، پرسی وزەش کە پرسێکی تازەیە لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و روسیا دەکرێت کارتێکی گونجاو بێت بۆ سیاسەتی روسیا لە ناوچەکدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا روسیا لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەکەو هەرێمی کوردستاندا دواجار کیانە دەوڵەتیەکان هەڵدەبژێرێت؛ ئەم جۆرە روانینەی زلهێزەکان لە راستیدا وابەستەی هاوکێشەو گۆڕانکارییە سیاسیەکان و باڵانسی هێزە لە ناوچەکدا. بۆیە روسیا هەر کات خۆی بە پەراوێزخراو بینی لە هاوکێشە سیاسیەکانی ناوچەکەدا ئەوا پەنا دەباتە بەر ئەکتەری نادەوڵەتی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان. فاکتەری دووەم، فاکتەری هەرێمیییە، بە تایبەتیش تورکیا، کە روسیا هەمیشە رەچاوی کردووە لە پەیوەندییەکانی لەگەل کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستانیشدا. لە کۆتادا، گرنگە لەوە تێبگەین کە روسیا لە کەشێکی ئاساییدا دەیەوێت لەگەل هەموان دۆست بێت، بەڵام لە کەشێک کە لە بەرژەوەندی مۆسکۆ نەبێت و هەست بە پەراوێزخستن بکات ئەوا بێگومان پەرچەکرداری دەبێت. بەڵام بۆ کاراکتەرێکی وەک هەرێمی کوردستان بوون بە بەشێک لە پەرچەکرداری زلهێزیک یارییەکی بێ مەترسی نیە، چونکە زۆربەی پەرچەکردارەکان کاتین، کە دۆخەکە ئارام بووەوە لایەنی سێیەم دەبێتە قوربانی؛ کورد تا ئێستا ئەو جۆرە سیاسەتانەی زۆر تاقیکردۆتەوە دەبێت ئەزموونێکی باشی هەبێت و بە ئاسانی نەکەوێتە داوی یاری نێوان هێزە گەورەکان.  بۆیە دواجار ململانێ و بەرژەوەندی زلهێزەکانی هەمیشە لە دوو سەرەوە کاریگەری هەبووە لەسەر پرسی کورد؛ لە لایەک لەسەر پەیوەندی ئەو زلهێزانە great powers لەگەل کورد، لە لایەکی تریش لەسەر پەیوەندی و شێوازی خەبات و ئامانجی هێزە کوردییەکانیش لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە خەباتیان لە دژییان کردووە (واتا، عێڕاق، تورکیا، ئێران، سوریا) لەزۆر رووەوە کەوتۆتە ژێر کاریگەری سیاسەتی هێزە گەورەکانی ناوچەکە، بە تایبەتیش، ئەمریکاو روسیا.  سەرچاوەکان:    یەکەم/ بە زمانی کوردی: ١. زوبێر رەسول، رووداو، ٢٥/٩/٢٠١٩، رادەستکردنی نەوت بووژانەوە، یان پوکانەوەی هەرێمی کوردستان. ماڵپەری رووداو. https://www.rudaw.net/sorani/opinion/25092019?fbclid=IwAR3X3B2POtTtZ04xcLPYVvg MancZB8m68El6TcAEQI0EwBKFBn8do57L8S0 . [رۆژی سەردانیکردن ١/٧/٢٠٢٠]. ٢. مام جالال، ٢٠١٧، دیداری تەمەن- لە لاوێتیەوە بۆ کۆشکی کۆماری، بەرگی یەکەم، چاوپێکەوتن : سەڵاح رەشید، چاپخانەی کارۆ.     دووەم / بە زمانی عەڕەبی: 3. إياد الجعفري، ٢٠١٩. الكُرد وروسيا: تاريخ من الخيبات. المدن، بەردەستە لە ئینتەرنێت: <<shorturl.at/nPR68>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠].   ٤. عماد يوسف قدورة، ٢٠١٦. التأثير الإقليمي والدولي في القضية الكردية في العراق (دراسة حالة 1972-1975). بەردەستە لە ئەنتەرنێت< https://www.dohainstitute.org/ar/ResearchAndStudies/Pages/art764.aspx>>. [رۆژی سەردانیکردن ٥/٧/٢٠٢٠]. ٥. ليونيد إيساييف، ٢٠١٨ القضية الكردية في تاريخ وسياسات روسيا. مرکز الجزیرة للدراسات. بەردەستە لە ئەنتەرنێت  <<https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2018/08/180823085901989.html>>. رۆژی سەردانیکردن [١٢/٧/٢٠٢٠]. ٦. یفجینی بریماکوف، ٢٠١٦، الکوالیس السریة للشرق الاوسط ( النصف الثانی من القرن العشرین و بدایة القرن العادی والعشرین)، ترجمة نبیل رشوان، الطبعة الاولی، المرکز القومي للترجمة، القاهرة.   سێیەم / بەزمانی ئینگلیزی: 7. Ali Shah, S. (2003). IRAQ CRISIS: RUSSIA'S MIDDLE EAST POLICY. Strategic Studies, Summer 2003,Vol. 23,No. 2. Online <http://www.jstor.com/stable/45242470 >. [Accessed 2/5/2020]. 8. Anlar, A. (2006). Russian foreign policy towards Iraq in the Post-Cold War Era (Master's thesis). 9. Bielicki, P., (2017) Policy of the Russian Federation towards Kurds in the Syrian Conflict. University of Casimir the Great in Bydgoszcz, Poland. Securitologia, No 2 Online <<file:///C:/Users/win10/Desktop/Securitologia_1_2018_27_033_050.pdf>>.   [Accessed 8/6/2020]. 10. Borshchevskaya, A. (2020) The Kurdish Role in Russia’s Middle East Power Play. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washington institute.org/policy-analysis/view/the-kurdish-role-in-russias-middle-east-powerplay?fbclid=IwAR05lM6c88p_TDxeh WMEw2BhmxDhLYcjSDDVFu5dv77oc7J72Fweri1KRXg>>. [Accessed 1/8/2020]. 11. Borshchevskaya, A., and Wahab, B. (2018). In Search of a New Patron, the KRG Turns Back to Moscow. The Washington Institute for Near East Policy. Online <<https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/in-search-of-a-new-patron-the-krg-turns-back-to-moscow>>. [Accessed 15/6/2020]. 12. Chatham House, 2014. Russian Influence Abroad: Non-state Actors and Propaganda. <<https:// www.chathamhouse.org/sites/default/files/field/field_ document/20141024RussianInfluenceAbroad. pdf>>. [Accessed 2/7/2020]. 13. Comments by Russian workshop participants, RAND CMEPP Workshop, London, September 2016, and Washington, D.C., October 2016. 14. David Hearst, "Russia Signs 'Giant' Oil Deal with Iraq," Manchester Guardian Weekly, 18 February 1996. 15. Delanoë, I. (2015). The Kurds: A Channel of Russian Influence in the Middle East? Franco-Turkish Paper, No. 14. 16. Denzin, N. (ed.), 2007, The SAGE handbook of qualitative research. 3. ed., SAGE Publications, Thousand Oaks. 17. Freedman, R. 2001. Russian Policy toward the Middle East: The Yeltsin Legacy and the Putin Challenge. Middle East Journal, Vol. 55, No. 1, pp. 58-90. <http://www.jstor.com/stable/4329582>. [Accessed 2/5/2020].  18. Golan, G. (1992). Gorbachev's difficult time in the Gulf. Political science quarterly, 107(2), 213-230. 19. hydrocarbons-technology (2012) Nabucco Gas Pipeline, Europe. Online <https://www.hydrocar bons-technology.com/projects/nabuccopipeline/>. [Accessed 9/7/2020]. 20. Ibrahim, F. (2000). The Kurdish conflict in Turkey: obstacles and chances for peace and democracy (Vol. 4). LIT Verlag Münster. 21. Katz, M. N. (2010). Russia's Greater Middle East Policy: Security Economic Interests, Courting Islam. Online <<https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/ files/ifrirussiamiddleeastkatzengapril 2010.pdf>>. Accessed [5/7/2020]. 22. LUHN, A. 20202. Putin’s game in the Middle East. Online. <<https://www.politico.eu/article/game-in-the-middle-east-vladimir-putin/>> [Accessed 2/7/2020]. 23. Nizameddin, T. (1999). Russia and the Middle East: towards a new foreign policy. C. Hurst & Co. Publishers. 24. Olga Oliker, Keith Crane, Lowell H. Schwartz, and Catherine Yusupov, Russian Foreign Policy: Sources and Implications, Santa Monica, Calif.: RAND Corporation. 25. Olson, R. (1996). The Kurdish question and Chechnya: Turkish and Russian foreign policies since the Gulf War. Middle East Policy, 4(3), 106-119. <<https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/ 10.1111/j.1475-4967.1996.tb00227.x>>. [Accessed 5/7/2020]. 26. Petkova, M. (2019). “What did Russia get from its KRG gamble?. Al-Jazeera, April, 15; Vocal Europe (2017) Kurd Your Enthusiasm: What Are Rosneft And Russia Up To In Iraq? Online <<https://www.vocaleurope.eu/kurd-your-enthusiasm-what-are-rosneft-and-russia-up-to-in-iraq/>>. [Accessed 9/6/2020]. 27. Pietro A. Shakarian, 2017. Top Ten Origins: Russia’s Relations with the Kurds. Online <<http://origins.osu.edu/connecting-history/top-ten-origins-russia-s-relations-kurds>>. [Accessed 20/6/2020]. 28.  Popovic, N. (2020). The Energy Relationship Between Russia and the European Union. Online <https://www.e-ir.info/2020/02/24/the-energy-relationship-between-russia-and-the-european-union/#:~:text=In%202018%2C%20around%2040%25% 20of,Europe%20(Gazprom%2C%202018)>. [Accessed 1/7/2020]. 29. President of Russia, (22. Oct 2019) Memorandum of Understanding Between Turkey and the Russian Federation. <<http://en.kremlin.ru/supplement/5452>>. [Accessed 13/7/2020].   30. Ramani, S. 2020. Russia’s Outreach to Iraqi Kurdistan: A Gambit for Energy Investments and Regional Status. RUSI, Vol. 40, No. 1. Online <<https://rusi.org/publication/rusi-newsbrief/russia%E2%80%99s-outreach-iraqi-kurdistan-gambit-energy-investments-and-regional>>. [Accessed 12/6/2020]. 31. Reynolds, M. A. (2016). Vladimir Putin, Godfather of Kurdistan. The National Interest, 1.  <<https://nationalinterest.org/feature/vladimir-putin-godfather-kurdistan-15358>>. [Accessed 12/7/2020]. 32. Rudaw, 24-7-2017. Sergey Lavrov to Rudaw: Referendum is expression of Kurdish people’s aspirations. Online <<https://www.rudaw.net/english/interview/24072017.>>. [Accessed 5/7/2020]. 33. Seale, C., 2011, Secondary Analysis of Qualitative Data, in: Qualitative Research (ed. D. Silverman), 3rd ed., pp. 347-364, SAGE Publications, London. 34. Sladden, J., Wasser, B., Connable, B., & Grand-Clement, S. (2017). Russian strategy in the Middle East. Online<<https://www.rand.org/pubs/perspectives/ PE236.html?adbsc=social_2017 0810_1717621&adbid=895444590248861697&adbpl=tw&adbpr=22545453>>. [Accessed 20/6/2020]. 35. Taylor, A. ( 2019) . U.S. allies in the Mideast consider their options as Russia’s Putin visits the Gulf. The Washington Post.Online <<https://www.washingtonpost.com/world/2019/10/14/us-allies-mideast-welcome-state-visit-russias-putin-amid-syria-turmoil/>>. [Accessed 2/7/2020]. 36. Trenin, D. (2016). Russia in the Middle East: Moscow’s objectives, priorities, and policy drivers. Task Force on US Policy Toward Russia, Ukraine, and Eurasia. New York: Carnegie Endowment for International Peace. 37. Wasser, B. (2019). The Limits of Russian Strategy in the Middle East. RAND. Online<<https:// www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE300/PE340/RAND_PE340.pdf>> Accessed [5/7/2020]. 38. Winrow, G. (2017). Turkey and Russia: The importance of energy ties. Insight Turkey, 19(1), 17-32. Online <https://www.jstor.org/stable/10.2307/26300476>>. [Accessed 5/7/2020]. P.23. 39. Xalid G. (2016), Author: Kurds, Russians origins the same, portal Kurdistan24.net, online <<http:// www.kurdistan24.net/en/news/859bdd87-809a-4c97-8bd8-a2437ed7d767/author-kurds--russians-origins-the-same>> [Accessed 1/7/2020]. 40. Zhdannikov, D. (2017). Russia Becomes Iraq Kurds’ Top Funder, Quiet About Independence Vote. Reuters, September, 20. Online <<https://www.reuters.com/ article/us-mideast-crisis-kurds-referendum-russi/russia-becomes-iraq-kurds-top-funder-quiet-about-independence-vote-idUSKCN1BV1IH>>. [Accessed 5/7/2020].      

درەو: سەرچاوە: الحرە دوای چەند كاتژمێرێك لە هێرشی روسیا بۆسەر خاكی ئۆكرانیا, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند سزایەكی نوێ لەدژ مۆسكۆ راگەیاند‌و جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە وتەیەكیدا رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند دەركردنی روسیا لە سیستمی "سویفت" تایبەت بە مامەڵە داراییەكان یەكێك دەبێتە لە بژاردەكان. بایدن رونیكردەوە كە ئەم بژاردەیە هێشتا لەلایەن ئەوروپییەكانەوە جێگەی رەزامەندی نیە, ئاماژەی بەوەشدا ئەو سزایانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و هاوپەیمانەكانی بەسەر روسیایان سەپاندووە هەمان كاریگەری دەبێت, بگرە كاریگەری گەورەتریشی دەبێت لە دوورخستنەوەی مۆسكۆ لە سیستمی سویفت. هاوكات ئۆكرانیاش رۆژی پێنج شەممە داوای كرد مۆسكۆ لە سیستمی سویف دووربخرێتەوەو سەرۆكی ئەو وڵاتە ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی دوای پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە تویتەر رایگەیاند داوادەكەن روسیا لە سیستمی سویف دووربخرێتەوە‌و ئاسمانی ئۆكرانیاش بكرێتە ناوچەی قەدەغەكردنی فڕین. سیستمی سویفت چیە؟ دامەزراندنی سیستمی سویفت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1973 كاتێك كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییەكانی جیهانی نێوان بانكەكان دامەزرێندرا كە بارەگاكەی لە بەلجیكایە. بانكی نیشتمانی بەلجیكی بە هاواكاری لەگەڵ بانكە ناوەندییە سەرەكییەكانی تری وەك یەدەگی فیدراڵی ئەمریكی‌و بانكی ناوەندیی ئەوروپی و بانكی ئینگلتەرا سەرپەرشتی ئەم كۆمەڵەیە دەكات. كاری سویفت تەنها لە حەواڵكردنی دراودا چڕنابێتەوە بەڵكو وەك سیستمێكی ئاڵۆگۆڕكێكی نامەی سەلامەت كاردەكات‌و زیاتر لە (11 هەزار) دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە (200 )دەوڵەتدا بەیەكەوە بەستوەتەوە. ژمارەكانی سویفت ئاشكرایدەكەن كە لە ساڵی 2021دا لە یەك رۆژدا (42 ملیۆن) نامە ئاڵۆگۆڕكراوەو لە 2020دا روسیا نزیكەی لەسەدا (1.5) ی جوڵە داراییەكانی دارایی لە رێگەی سویفتەوە ئەنجامداوە. رێكخراوی سویفت لە ساڵی 2014 لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند كە كۆمەڵەیەكی جیهانیی بێلایەنە‌و هەر بڕیارێك بۆ سەپاندنی سزا بەسەر دەوڵەتان و قەوارەكاندا دەكەوێتە سەر شانی حكومەتەكان‌و دەسەڵاتە تەشریعییە پەیوەندیدارەكان. بە دورخستنەوەی چ كاریگەرییەك دەكاتە سەر روسیا راپۆرتێكی تۆڕی "سی ئێن ئێن" ئاماژەبەوەدەكات كە لە حاڵەتێكدا ئەگەر روسیا لە سیستمی سویفت بكرێتە دەرەوە ئاستەم دەبێت دامەزاراوە داراییەكانی بتوانن پارە بۆ ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن, ئەوەش كۆمپانیا گەورەكانی روسیا دەخاتە حاڵەتی شۆك بە تایبەتی بۆ كڕیارەكانی نەوت‌وغاز. ئاماژەیبەوەشداوە كە لە پێشترداو ساڵی 2012 ئێران لە سیستمی سویفت كرایەو دەرەوە بەهۆی سەپاندنی سزا بەسەریدا لەبەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیو تاران نزیكەی نیوەی داهاتی هەناردەكردنی نەوتی لەدەستدا‌و لە سەدا 30ش جموجوڵی بازرگانی دەرەكی زیانی بەركەوت. هەروەها راپۆرتێكی تۆڕی " ئێن بی سی نیوز" جەختدەكاتەوە كە دوورخستنەوەی روسیا لەو دامەزراوە بانكییە گرنگە دەبێتە هۆی دەستبەجێی گەیاندنی زیان بە ئابوری روسیا بە تایبەتی كە ئەوە بەواتای دابڕاندنی روسیا دێت لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەكانی لەوانەش داهاتی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز كە زیاتر لە 40%ی داهاتی روسیا پێكدەهێنێت. راپۆرتەكە دەڵێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیستمی سویفتەوە قایل كرد بۆ دەركردنی ئێران بەهۆی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە, دەركردنی روسیا لەوانەیە زیان بە ئابوری وڵاتانی تری وەك ئەڵمانیا بگەیەنێت. جیهان روسیا لە سویفت دووردەخاتەوە؟ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رۆژی پێنجشەممە جەختیكردەوە كە بەباشتری دەزانێت كۆمەڵێك سزای نوێ‌ بەكاربهێنرێت كە چوار بانكی گەورەی روسیای گرتوەتەوە بەڵام چەند كۆنگرێسمانێكی ئەمریكی دەیانەوێت روسیا لە سویفت بكرێتە دەرەوە‌و بایدنیش ئاماژەی بەوەدا كە پێویستی بە پاڵپشتی هاوتا ئەوروپییەكانی هەیە كە وادەردەكەوێت كەمتر حەماسەتیان بۆ ئەو رێوشوێنە توندە هەبێت چونكە روسیا سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەیە بۆ ئەوروپا. رێوشوێنەكانی روسیا بەگوێرەی راپۆرتێكی " سی ئێن ئێن" روسیا لەماوەی رابردوودا هەنگاوی ناوە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی تایبەت بەخۆی بۆ حەواڵەكردنی دراو كە لەسەدا 20ی حەواڵە ناوخۆییەكانی پشتی پێدەبەستن. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە كە سیستمی ئاڵۆگۆڕ‌و حەواڵەی بانكیی روسیی بواری ئەوە بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنن كە بتوانێت لەگەڵ بانكەكانی چیندا مامەڵە داراییەكانی بكات.

(درەو): روسیا خاوەنی رێژەی 60%ی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئۆكرانیا تەنیا هەندێك بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەبوو لە نمونەی (رەشەوڵاخ‌و ئەندۆمی‌و گەنم‌و خەڵوز) ئەویش بەهۆی شەڕەوە راوەستاوە، حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕی روسیا- ئۆكرانیا رانەگەیاندووە.  هەرێم لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا  چەند رۆژێكە هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا دەستی پێكردووە، زۆربەی وڵاتانی جیهان‌و ناوچەكە هەڵوێستی خۆیان لەبارەی شەڕەكە راگەیاندووە، بەڵام حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێم هێشتا هیچ هەڵوێستێكیان رانەگەیاندووە. بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دوو وڵاتە شەڕكەرەكە، تەماشای پەیوەندی ئابوری هەرێم لەگەڵ روسیا‌و ئۆكرانیا بكەین.  پەیوەندییە ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ ئۆكرانیا  بەپێی قسەی ژووری بازرگانی سلێمانی، كاری بازرگانی لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی وەستاوە.  ئۆكرانیا پەیوەندیەكی زۆری بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‌و عێراق هەیە، بەهۆی شەڕەوە، ئێستا هەموو كارە بازرگانییەكان راگیراون. (پێشەوا سیروان)، بازرگان لە شاری سلێمانی بە ژوری بازرگانی وتووە" كاری بازرگانیمان لەگەڵ وڵاتی ئۆكرانیا بەتەواوی راوەستاوە، بەهۆی ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لەو وڵاتە بۆ ماوەی 30 ڕۆژ راوەستانی كاری تەواوی كارگەكان و بەرهەمهێنەرەكانی ئەو وڵاتە ئەمەش زیانی گەورە بەكاری بازرگانی ئێمە دەگەیەنێت". بەپێی قسەی ئەم بازرگانە، بەرهەمی ئۆكرانیا كە هەناردەی هەرێم كراوە بریتی بووە لە:  •    خواردن •    شەربەت •    شیرەمەنی •    ئەندۆمی •    پاكەرەوە •    خەڵوز •    زەیتی گوڵەبەرۆژە •    گەنم •    رەشەوڵاخ دۆخی شەڕ وایكردووە، بەپێی قسەی بازرگانەكە، بازرگانان لە هەوڵی ئەوەدان بەدیلی بەرهەمە ئۆكرانییەكان بدۆزنەوە، بەتایبەت لە وڵاتانی دراوسێ وەك ئێران‌و توركیا، بۆ ئەوەی بتوانن ئەو زەرەرەی كردویانە لەوە زیاترنەبێت و كاری خۆیان بەردەوام بكەن. بەپێی وتەی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی، لە ساڵی (2017) لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە (86 هەزارو 144) رەشەوڵاخ هاتوەتە سلێمانییەوە، كەبەشی زۆری لە ئۆكرانیاوە هاتووە. ماوەیەكی زۆر بازرگانانی هەرێمی كوردستان گەنمی ئۆكرانیان هاوردە دەكردو تێكەڵیان دەكرد لەگەڵ گەنمی جوتیارانی هەرێم‌و رادەستی بەغدادیان دەكرد، ئەمە هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق پارەی گەنمی جوتیاران دوابخات. پەیوەندی ئابوری روسیا‌و هەرێم  روسیا یەكێك لەو وڵاتانە بوو كە پشتیوانی روخانی رژێمی بەعسی لە عێراق نەكرد، بەڵام دوای روخانی رژێم هەر زوو هاتە ناوەوە‌و دەستی بە دروستكردنی پەیوەندییەكی نوێ كرد، روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە.  ئێستا روسیا بەرژەوەندی ئابوری لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە، ئەمە ئەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستان تاوەكو سنوری توركیا، حكومەتی هەرێم لەبەرامبەر وەرگرتنی هەندێك قەرز لەم كۆمپانیا روسییە، بۆرییەكەی فرۆشت.  خاوەنی كۆمپانیای (روسنەفت) یەكێكە لە كەسایەتییە نزیكەكان لە ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا، بەپێی داتاكان تەنیا لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی 2021دا، كۆمپانیای (روسنەفت) داهاتی لە كرێی بۆری نەوتی هەرێم بڕی (272 ملیۆن) دۆلاری دەستكەوتووە. گرێبەستی فرۆشتنی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بە كۆمپانیای (روسنەفت) لە رۆژی 2ی حوزەیرانی 2017دا لە شاری (سانت پترسبۆرگ)ی روسیا بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی كابینەی پێشووی حكومەت واتە (نێچیرڤان بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی) ئیمزا كراوە، رێژەی 60%ی پشكی بۆری هەرێمی كوردستان بە بڕی (ملیارێك‌و 700 ملیۆن) دۆلار فرۆشرا بە كۆمپانیا روسییەكە، سەرباری ئەمە كۆمپانیاكە هەندێك قەرزی بە حكومەتی هەرێم دا.  لەپاڵ ئەمەدا، كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری گەرمیاندا كاردەكات، میژووی دەستبەكاربوونی ئەم كۆمپانیایە بۆ ساڵی 2012 دەگەڕێتەوە، ئەمە سەرەتای پەیوەندی ئابوری هەرێمی كوردستان بوو لەگەڵ روسیا لەدوای كەوتنی سەددامەوە.  روسیا لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا لە 2017دا، بێلایەنی خۆی لەنێوان بەغدادو هەرێمدا پاراست‌و بەڕوونی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاند.  روسیا ئێستا یەكێك لەو وڵاتانەیە كە هاوشێوەی ئەوروپییەكانی تر، چاوی لە غازی سروشتی هەرێمی كوردستانە.  

  راپۆرتی: درەو بەپێی ئامارەکان بەرهەمهێنانی ناوخۆی ئۆكرانیا  لە ساڵی (2021) گەیشتووە بە (200) ملیار دۆلار، یەدەگی نەختینەیی (31.6) ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردنی بەرهەمەکانی خۆی داوە لە (68.24) ملیار دۆلار، بەم پێیەش تێکڕای گەشەی ئابوری لە وڵاتەکەدا برتیبووە لە (3.4%) بەپێی خەملاندنە نێودەوڵەتییەکان. پێگەی جوگرافی ئۆکرانیا ئۆکرانیا لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتەوە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاوە، دووەم گەورەترین وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ئەورووپایە، ڕوبەرەکەی بریتییە لە (603 هەزار و 628) کیلۆمەتر دووجا، لەگەڵ ڕووسیا لە ڕۆژھەڵاتەوە بە درێژایی (1576) کیلۆمەتر هاوسنورە، لە باکورەوە لەگەڵ بیلاڕووس بە (891) کیلۆمەتر، پۆڵەندا بە (428) کیلۆمەتر، سلۆڤاکیا بە (90) کیلۆمەتر و ھەنگاریا لە ڕۆژئاواوە بە (103) کیلۆمەتر، ڕۆمانیا بە (169) کیلۆمەتر و مۆلدۆڤا بە (939) کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوا، ھاوسنوورە. جگە لەوەی لە باشورەوە بەسەر دەریای ڕەش و دەریای ئازوف دا دەڕوانێت.  زۆربەی خاکی وڵاتەکە تەختاییە و نزمە لەگەڵیدا ڕووباری گرنگی پیا تێدەپەڕێت لەوانە ڕووباری "دنایپەر" جوگرافیای وڵاتی ئۆکرانیا هەمەجۆرە و بەپێی هەرێمەکانی دەگۆڕێت، تاکە زنجیرە چیای هەڵکەوتەی وڵاتەکە "کارپاسیان"ە لە ڕۆژئاوای وڵاتەکەدا، کە سێیەم درێژترین زنجیرەچیای کیشوەری ئەورووپایە بە ١٥٠٠ کیلۆمەتر، توانەوەی بەفری چیاکان دەبنە هۆی سەرچاوەیەکی گرنگی ئاو بۆ ڕووبارەکانی و چەندین تاڤگەش لەم وڵاتەدا هەڵکەوتووە. گرنگترین سەرچاوە سرووشتییەکانی وڵاتەکە بریتین لە (نەوت، گازی سروشتی، ئاسنی خاو، مەنگەنیس، خەڵووز، خوێ، گۆگرد، گرافایت، تیتانیۆم، مەگنیسیۆم، نیکل و جیوە و چەندان کانزای بەنرخی تر) ئەم وڵاتە لە مێژوویدا ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگی ژینگەیی سرووشتی و دەستکرد بووەتەوە و بوونەتە بۆی پیسکردنی سەرچاوە ئاوییەکان و هەوای وڵاتەکە و کەوتنە ژێر کاریگەری تیشکیدانەوەوە، لەناویاندا کارەساتە بەناوبانگەکەی چێرنۆبڵە کە لە ٢٦/٤/١٩٨٦ دا ڕوویدا و بە یەکێک لە کارەساتە گەورە دەستکردەکانی مێژوو دەژمێردرێت، کارەساتی چێرنۆبڵ لە کارگەیەکی درووستکردنی چەکی ئەتۆمیدا ڕوویدا لە شاری پریپیاتی باکووری وڵاتی ئۆکرانیا کە لەو کاتەدا وڵاتی ئۆکرانیا سەر بە یەکێتی سۆڤیەت بوو، ئەم کارەساتە بە گەورەترین هەڵە و کارەساتی ئەتۆمی لە مێژوودا دەژمێردرێت چ لەڕووی قووربانیانەوە چی لەڕووی زیانی ئابوورییەوە، ڕێژەی تیشکدانی بە ڕادەیەک زۆربوو کە ناوچەکانی چواردەوری بە تیرەی ٣٤ کیلۆمەتر قەدەغەی نیشتەجێبوون کرا و کاریگەرییەکە لەسەر ئەو ناوچانە و تەواوی وڵات تا ڕۆژگاری ئەمڕۆش ماوە. ئەم کۆمارە لە ساڵی (1922)ەوە تا کەوتنی یەکێتی سۆڤییەت بەشێک بووە لەو یەکێتییەو لە (28/8/1991) سەربەخۆیی ڕاگەیاندووە. شاری (کیێڤ) کە گەورەترین شاری ئوکراینایە کرایە پایتەختی وڵاتەکە. لە ڕووی کارگێڕییەوە وڵاتی ئۆکرانیا، جگە لە دورگەی (قرم) کە خاوەنی خود موختارییە، دابەشکراوە بۆ (24) ناوچە یان پارێزگا. کە بریتین لە پارێزگاکانی (کیێڤ، بولتافا، خارکۆڤ، ئۆدیسا، سومی، لەفیف، کیرۆفۆغراف، لۆستک، دنیبرۆبێترۆفسک، چەرنۆبڵ، زابارۆجیا، ڤینیتسا، دۆنیستک، ئۆرجغورود، لۆغانسک، ئیڤانۆ فرانکیڤسک، خیرسۆن، لیکۆلایڤ، تشیرکاسی، ریڤنا، تشیرنیڤتسی، تشیرنیهیڤ، خمیلنیتسکی، جیتۆمیر). بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئوکرانیا زیاتر (44) ملیۆن کەسە کە دەکاتە (0.62%) دانیشتوانی جیھان. تەمەنی مام‌ ناوەندی دانیشتوانی  وڵاتەکە (39.8) ساڵە (69%) دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین. دانیشتوانی وڵاتەکە وەک چۆن لە پێکهاتەی نەتەوەوی ڕەگەزی جیاواز پێکهاتوون، بە هەمان شێوە پەیڕوانی ئاینی جیاوازی تێدایە. توانا ئابورییەکانی ئۆکرانیا لەگەڵ ئەوەی ئۆکرانیا بەسەرەتایەکی خراپ دەستی پێکرد، لەگەڵ جیابوونەوەی لە یەکێتی سۆڤییەت خاوەنی ئابورییەکی بەهێز نەبوو، چونکە بەردەوام لەدوای ساڵی (1991)ەوە لەگەڵ ڕوسیا پەیوەندییەکانی ڕوو لە قەیران دەکات زۆرجاریش بڵاوبوونەوەی گەندەڵی گورزی گەورەی لە ئابورییەکەی داوە.  بەڵام بەم دواییانە یەکێک بووە لە دەوڵەتە خاوەن ئابورییە بەهێزەکان لە ناوچەکە، چونکە بایەخێکی گەورەی ئابوری ستراتیجی بۆ وڵاتانی ئەوروپی هەیە، ئەمەش یارمەتی دەربووە بۆ گەشەی خێرای وڵاتە، جگە لەوەی خاوەن سەرچاوەیەکی گەورەی سروشتییە لە بواری کانزاو کشتوکاڵ، سەرباری ئەو میراتە پیشەسازییەی لە یەکێتی سۆڤییەت بۆی بەجێمابوو.  بەپێی ئامارەکان بەرهەمهێنانی ناوخۆی وڵاتەکە لە ساڵی (2021) گەیشتووە بە (200) ملیار دۆلار، یەدەگی نەختینەیی (31.6) ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردنی بەرهەمەکانی خۆی داوە لە (68.24) ملیار دۆلار، بەم پێیەش تێکڕای گەشەی ئابوری لە وڵاتەکەدا برتیبووە لە (3.4%) بەپێی خەملاندنە نێودەوڵەتییەکان. کەرتی کشتوکاڵی ئۆکرانیا پشکی گەورەی بەخشیبووە بە گەشەسەندی ئابوری وڵاتەکە، ئەمەش بایەخێکی گەورەی بەخشیوە پێیان لەسەر ئاستی جیهان، چونکە ناردەنی بواری کشتوکاڵ (45%)ی هەناردەی ئۆکرانیا پێکدەهێنێت، بەشی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گونجاوی و فراوانی و بەپیتی خاکەکەتی کە نزیەکەی (40) ملیۆن هێکتار زەوی شیاوی هەیە بۆ ئەو بوارە.  ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن ئۆکرانیا ساڵانە (50) ملیۆن تەن بەروبوومی کشتوکاڵی بەرهەم دێنێت، لەنێویاندا بەرهەمهێنانی (28) ملیۆن تەن گەنم و هەناردەکردنی زیاتر لە (18) ملیۆن تەنی، ئەمەش پلەی شەشەمی وڵاتانی هەناردەکەری گەنم و چوارەم هەناردەکەری گەنمەشامی و پلەی سێیەم لە بڕی بەرهەمهێنان، پلەی دووەم لە بەرهەمهێنانی جۆ و پلەی چوارەم لە هەنارەکەری لەسەر ئاستی جیهان پێ بەخشیوە.  سەرەڕای گرتنی پلەی یەکەمی سەرئاستی جیهان لە هەنارەکردنی زەیتی گوڵەبەڕۆژەو پلەی سێیەم لە بەرهەمهێنان وهەنارەدەکردنی هەنگوین کە ساڵانە بەنزیکەی (81) هەزار تەن دەخەمڵێنرێت. هەروەها هەناردەکردنی میوەی وڵاتەکە ساڵانە دەگات بە (55) هەزار تەن لە میوەی جۆراوجۆر، جگە لە هەنارەکردنی  (450) هەزار تەن لە گۆشتی سور و (431) هەزار تەن لە گۆشتی سپی. لە بواری کازاشدا پشکێکی گەورەی هەیە لە بەرهەمهێنانی ئاسنی خاو کە ساڵانە (60) ملیون تەنە و بەم پێیەش پلەی شەشەم دەگرێت لەبەهەمهێنانی ئاسن لەسەر ئاستی دنیا و پلەی دووەم لە خاوەندارێتی یەدەگی جیوە لەسەر ئاستی ئەوروپا. پلەی یەکەم لە کبریت و پلەی دەیەم لەسەر ئاستی جیهان لە یەدەگی خاوی تیتانیۆم. لە بواری پیشەسازیدا ئۆکرانیا پلەی چوارەمی هەیە لە هەناردەکردنی ماتۆڕ (تۆڕباین) بۆ ویستگەی وزی ئەتۆمی و پەلەی دوانزەیەمیشی هەیە لە هەنادەکردنی چەک کە بە ملیارێک دۆلار دەخەمڵێنرێت، کە نزیکەی (700) هەزار کەس کاری لە کارگەکانی چەک کاردەکەن. ئابوری ئۆكرانیا بە ژمارە روبەری ئۆكرانیا (604 هەزار) كیلۆمەترە  70%ی روبەرەكەی زەوی كشتوكاڵیە 15% دارستانە  لە ئۆكرانیا  6.9 ملیۆن تەن زەتی گوڵە بەرۆژەی هەناردەكردووە 431 هەزار تەن پەلەوەری هەناردەكردووە 81 هەزار تەن هەنگوینی هەناردەر كردووە 55 هەزار تەن میوەی هەناردەكردووە 30 هەزار تەن مەعكەرۆنی هەناردەكردووە  لە جیهاندا لە هەناردەی گەنمدا لە پلەی سێیەمدایە  ساڵی 2020 (24 ملیۆن) تەن گەنمی بەرهەمهێناوە (18 ملیۆن) تەنی هەناردەكردووە واتا 75%ی هەناردەكردووە. لە جیهاندا لە هەناردەی گەنمەشامیدا لە پلەی چوارەمدایە سامانی كانزایی 20 هەزار كانی دەرهێنانی كانزایی هەیە  5%ی یەدەگی خاوی ئاسن لە جیهاندا لە ئۆكرانیایە  خاوەنی گەورەترین یەدەگی كیبریتە لە جیهاندا لە یەدەگی جیوەدا پلەی دووەمی جیهانی هەیە  

درەو: ئۆلگا ئیفشینا- كاترینا كینكۆلۆڤا - بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت لە چەند هەفتەی رابردوودا، ڤیلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا دەستی بە وەرگرتنی بڕیاری یەكلاكرەوە كرد، كۆمەڵێك بڕیار كە كاریگەری بەردەوامیان دەبێت، ئەمەش نەك تەنیا لەسەر ئۆكرانیا‌و روسیا، بەڵكو لەسەر جیهان بەگشتی.  ئەو كەسانە كێ بوون، كە پوتین راوێژیان پێدەكات لەكاتێكی دەركردنی  ئەم بڕیارانەدا ؟ ئایا دەنگی سەربازی مۆسكۆ لە كاریگەری بەهێزی ئەو گروپەوە سەرچاوەی گرتووە كە بە "سیلۆڤیكی" ناسراوە‌و ژمارەیەك لە وەزیرو سەرۆكی ئاژانسە ئەمنییەكان لەخۆدەگرێت- وەكو ئەوەی هەندێك لە شیكەرەوەكان دەڵێن ؟ دەكرێت روسیا بە كۆماری سەرۆكی ئەفسانەیی ناوببرێت، سەرۆك پوتین هەموو دەسەڵاتەكانی بەدەستەوەیە، هەموو بڕیارە سەرەكییەكان كە پەیوەندیدارن بە بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە، لە كۆتایدا ملكەچ دەبن بۆ بڕیارە تایبەتەكانی ئەو.  بەڵام سەرباری ئەم هەموو دەسەڵاتە بەرفراوانە، پوتین راوێژ بە كەسانێك دەكات كە لە دەوروبەریدان، بەتایبەتیش ئەوانەی كە بۆ ماوەیەكی زۆر هاوڕێی بوون، ئەوانەی كە زۆر متمانەی پێیان هەیە. ئەم بازنەیە كۆمەڵێك لەو بەرپرسانە لەخۆدەگرێت كە كاریان لە ئاژانسە ئەمنییەكاندا كردووە‌و دەنگی بەهێزیان هەیە. لە روسیا ژمارەیەك ئاژانس هەن كە لە بواری ئەمن‌و جێبەجێكردنی یاسادا كاردەكەن‌و بە گروپی "سیلۆڤیكی" ناسراون.  پوتین كاروانی خۆی لە یەكێك لەم ئاژانسانەوە دەستپێكردووە، بەدیاریكراویش دەزگای هەواڵگری پێشووی سۆڤیەت (KGB)، كە كاركردنی لە قۆناغی دوای یەكێتی سۆڤیەتەوە لەژێر ناوی (دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB) دەستپێدەكات. لەوكاتەوە كە پوتین گەیشتوەتە دەسەڵات، كاریگەری گروپی "سیلۆڤیكی" زیادی كردووە.  پێنج گەورەكە زۆرینەی بڕیارەكانی تایبەت بە سیاسەتی دەرەوە‌و ناوخۆی روسیا لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیادا دەدرێن، ئەم ئەنجومەنە لە (30) ئەندام پێكدێت، ئەمانە گرنگترین پایەكانی گروپی "سیلۆڤیكی"ی پێكدەهێنن، لەناویاندا سەرۆكەكانی هەواڵگری دەرەوە‌و دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB‌و وەزیرانی ناوخۆ‌و دەرەوە‌و بەرگری لەگەڵ سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی هەردوو هۆڵەكەی پەرلەمان.  نیكۆلای پاترۆشیڤ سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا، ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی روسیا، سێرگی ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوەی روسیا، ماوەی چەندین ساڵە سەرۆك ڤیلادیمیر پوتین دەناسن‌و لە سانت بترسبۆرگ كە پێشتر بە "لینینگراد" دەناسرا، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا كاریان لەگەڵدا كردووە.  لەگەڵ ئەو سێ ناوەی پێشوودا، سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوە‌و سێرگی شویگۆ وەزیری بەرگری، ئەو گروپە پێنج كەسییە پێكدەهێنن كە دەوترێت نزیكترین كەسن لە ڤیلادیمیر پوتینەوە، كە سەرۆكی روسیا بەشێوەیەكی زۆر رێز لە بۆچونەكانیان دەگرێت بەتایبەت لەبواری سیاسەتەكانی دەرەوەدا.  نیكۆلای پاتروشیڤ نیكۆلای پاترۆشیڤ سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیایە، كە پوتین سەرۆكایەتی دەكات، پاترۆشیڤ بە "هەڵۆی سەرەكی" تیمی سەرۆك دادەنرێت، پاترۆشیڤ لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا لە دەزگای هەواڵگری روسیا KGB لەگەڵ پوتیندا كاریكردووە.  ساڵی 1999 چوەتە شوێنەكەی پوتین‌و بووە بە سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB، ئەم دەزگایە لەدوای KGB دروستبوو، پاترۆشیڤ تاوەكو ساڵی 2008 لەم پۆستەدا مایەوە، دەوترێت ئەو نزیكترین كەسە لە پوتین‌و لە هەركەسێك زیاتر گوێی بۆ ئەو دەگرێت.  سێرگی شویگۆ رەنگە لە راستیدا سێرگی شویگۆ وەزیری بەرگری، نزیكترین هاوڕێ‌و راوێژكاری پوتین بێت، ئەم پیاوە هاوكات بەرپرسی ئاژانسی هەواڵگری سەربازی روسیایە، ئەندامانی ئەم ئاژانسە تۆمەتبار دەكرێن بە ژەهراویكردنی سیخوڕی پێشووی روسیا (سێرگی سكریباڵ) لە بەریتانیا لە 2018دا، هەروەها ژەهراویكردنی سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی روسیا (ئەلیكسی ناڤالنی) لە سیبریا ساڵی 2020دا.  سەرچاوەكان دەڵێن حەفتاكانی سەدەی رابردوو، پەیوەندی باش لەنێوان شویگۆ و پۆتیندا گەشەی كردووە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی نوێوە، ئەم دوو پیاوە بوون بە هاوڕێی نزیكی یەكترو زمانێكی هاوبەش هەردووكیانی كۆكردوەتەوە، هەردووكیان بەشێوەیەكی بەردەوام لە پشووەكاندا سەردانی سیبریا دەكەن كە زێدی وەزیری بەرگرییە.  ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ  ئەلیكسەندەر بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیا FSB لەگەڵ پۆتیندا لە نوسینگەی KGB لە لینینگراد خزمەتی كردووە، ساڵی 2008 لەدوای پاترۆشیڤ پۆستی سەرۆكی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیای وەرگرتووە، لە بواری روبەڕبووبونەوەی سخوڕیدا كاریكردووە‌و چەند دەیەیەك شارەزایی هەیە.  چاودێران دەڵێن سەرۆكی روسیا زیاتر لەو راپۆرتانەی كە لە سەرچاوەكانی ترەوەی پێی دەگات، راپۆرتە هەواڵگرییەكانی دەستەی ئاسایشی فیدراڵی روسیاوە بەدڵە‌و پەسەندی دەكات. ئەم دەستەیە كاریگەری لەسەر ئەو لایەنانە هەیە كە یاسا جێبەجێ دەكەن، لەوانە وەزارەتی ناوخۆ‌و نوسینگەی داواكاری گشتی، ئەم دەستەیە هێزی تایبەتی خۆی هەیە، لەناویاندا هێزی دەستەبژێری "ئەلفا"‌و گروپەكانی "فیمبیڵ".  سێرگی لاڤرۆڤ لە توندڕەویدا، سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لەبەرامبەر بۆرتنیكۆڤ-دایە، ئەو شارەزاترین دیپلۆماتكاری روسە، لە ساڵی 2004ەوە سەرۆكایەتی وەزارەتی دەرەوەی روسیا دەكات، واتە نزیكەی دوو دەیە دەبێت. سەرباری ئەوەی لەگەڵ پوتین نەیخوێندووە‌و لە دامەزراوە ئەمنییەكاندا كاری نەكردووە، دەوترێت پوتین زۆر رێز لە لاڤرۆڤ دەگرێت.  لاڤرۆڤ لەناو بازنەی هاوڕێ تایبەتەكانی پوتیندا نییە، بەڵام رێزی سەرۆكی بەدەستهێناوە، ئەمەش بەهۆی پیشەیبوون‌و كارە جدییەكانی‌و هەڵەنەكردنییەوە لەماوەی دورودرێژی كاركردنیدا.  سێرگی ناریشكین سێرگی ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوە هاوشێوەی بۆرتنیكۆڤ‌و پاترۆشیڤ لە لینینگراد لەگەڵ پوتیندا خزمەتی كردووە، سەرباری ئەوەی سەرۆكی هەواڵگرییە، بەڵام بەشێوەیەكی رێژەیی بەرپرسی گشتییە، چەندین چاوپێكەوتنی لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندن كردووە، لەناویاندا لەگەڵ ستیڤ رۆزنبێرگ پەیامنێری BBC. ئەەوانەی ناریشكین لە نزیكەوە دەناسن دەڵێن، موخلیسی پوتینە‌و بەسروشت كەسێكی بە زەبت‌و رەبتە، ملكەچی فەرمانە‌و پابەندە بەو هێڵەی كە بۆی دەكێشرێت، باگراوەندە ئەمنییەكەی‌و بیرتیژی‌و شارەزاییە پیشەییەكەی یارمەتی داوە بچێتە ناو بازنە نزیكەكەی پوتینەوە، دەوترێت ڤلادیمیر پوتین پشت بەو یاداشتە هەواڵگرییانە دەبەستێت كە ئاژانسەكەی ناریشكین پێشكەشی دەكات.  ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا: شوێنی بڕیاردان كۆبونەوەی ئەمدواییەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی روسیا كە تێیدا گفتوگۆكرا لەبارەی داننان بەو "دوو كۆمارە"دا كە جوداخوازەكان لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا دەستیان بەسەردا گرت، نیگایەكی روونی لەبارەی دینامیكی كاری ئەم ئەنجومەنە نیشاندا. سارە راینسفۆرد پەیامنێری BBC لە خۆرهەڵاتی ئەوروپا ئەم كۆبونەوەیەی بە پارچە شانۆگەرییەك ناوبرد كە هەركەسێك تێیدا رۆڵ‌و سیناریۆیەكی دیاریكراوی هەیە.  وتی" زۆرینەی گەورە بەرپرسانی روس بەشێوەیەكی شەرمنانە لە نیوەی مێزەكەدا دانیشتوون، بەر لەوەی ڤلادیمیر پوتین یەك لەدوای یەك داوایان لێبكات لە میكرۆفۆنەكە نزیك ببنەوە‌و ئەو شتانەی پێ بڵێن كە دەیەوێت بیبیستێت".  سەرباری ئەوەی ئەمە تەنیا گەمەیەكی بیزەنتییە لە سیاسەتێكی تایبەتی‌و كەسیدا، بەڵام هەندێك لە چاودێرانی تر وای دەبینن، دینامیكیەتی پڕگرێوگۆڵی ئەم گروپە رۆڵی خۆی دەبینێت. ئەلیكسەندەر باونۆڤ پسپۆڕی سەنتەری كارینگی لە مۆسكۆ دەڵێ" دەبێت تێبگەین ئەنجومەنی ئاسایش كۆبونەوەی كۆمەڵێك كەسە كە هاوڕێ نین‌و دەكرێت بكەونە ململانێوە لەگەڵ یەكتردا".  باس لەوە دەكات" هەموو ئەوەی وتویانە – لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشدا- تەنیا گوزارشت نەبووە لەوەی بیریان لێكردوەتەوە، بەڵكو هەوڵدانیان بووە بۆ ئەوەی لەبەردەم پوتیندا بە یەكتری نەدۆڕێنن، لەم گەمەیەدا كە دەزگا ئاگاداریەتی".  كۆبونەوەكە تیشكی خستە سەر قەبارەی كۆنترۆڵی تایبەتی ڤیلادیمیر پوتین بەسەر ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییەوە، هەروەها چۆن دەتوانێت بەشێوەیەكی ئاشكرا سەرزەنشتیان بكات‌و  بیانكات بە فیلم، بەوپێیەی هاوڕێی كۆنن، تەنیا كەمێك پارێزبەندییان هەیە.  سەرباری ئەوەی هاوڕێیەكی دێرین بوو- رەنگە هاوڕێیەتی تایبەتیش- بەڵام سێگری ناریشكین سەرۆكی هەواڵگری دەرەوە پلارێكی توندی لەلایەن پوتینەوە بەركەوت، بەهۆی ئەوەی "بەڕوونی قسەی نەكرد" كاتێك پێشنیازی كرد دەرفەتێكی تر بە "هاوبەشە خۆرئاواییەكان" بدرێت بەر لەوەی دان بە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یاخیبواندا بنرێت، ئەمە بەشێوەیەكی روون، پوتینی بێزار كرد، فشاری لە ناریشكین كرد پشتیوانی خۆی بۆ داننانی خێرا بەو ناوچانەدا رابگەیەنێت، ئەمەش ئەو شتە بوو سەرۆكی هەواڵگری رەزامەندی لەسەر نیشاندا، دەركەوت كە زۆر بێزارە.  مارك جالوتی لە پەیمانگای شاهانە بۆ توێژینەوەی ئەمنی‌و بەرگریی لە تویتەر نوسی:" لە راستیدا ناریشكین لە خراپترین دۆخ رزگاری بوو، بەهۆی تێكەڵكردنەكەیەوە، پوتین پێیدا هەڵگژا. ئەم دیمەنە دەریخست ئەو خزمەتكاری سەرۆكەكەیەتی نەك هاوڕێی. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی بەمدواییە یەكێك بووە لە راشكاوترین قسەكەرە گشتییەكان، ئەمە نیشانیدا ستایش ناكرێی لەبەر ئەوەی پێشتر خزمەتت كردووە".  جێگەی باسە، ئەندامانی تری ئەنجومەنی ئاسایش وەكو ناریشكین هەستیان بەو شەرمەزارییە نەكرد، جگە لە وەزیرەكانی بەرگری‌و دەرەوە‌و بۆرتنیكۆڤ سەرۆكی دەستەی ئاسایشی، داوا لە ئەندامانی تری ئەنجومەن كە ژمارەیان 30 كەسە نەكرا بۆ ئەوەی بۆ جاری دووەم قسە بكەن.  لاڤرۆڤ پشتیوانی خۆی بۆ بەردەوامیدان بە هەوڵە دیپلۆماسییەكان نیشاندا، بەڵام شویگۆ و بۆرتنیكۆڤ توندڕەوتر بوون‌و سوور بوون لەسەر داننان بە جوداخوازەكانی سەربە روسیادا لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا.  كۆبونەوەكە هاوكات كۆبونەوەیەكی جیاواز بوو، چونكە لە تەلەفزیۆنی حكومەتی روسیاوە پەخشكرا، زۆرجار ئەنجومەنەكە بەنهێنی كۆدەبێتەوە، سەرباری بوونی گومانی لەبارەی راستی بانگەشەكانەوە، گریمانە دەكرا پەخشی راستەوخۆ بكرێت، لەكاتی تەماشاكردنی وردی ڤیدیۆكەدا چاودێران تێبینی ئەوەیان كرد، بینینی هەندێك لە ئامادەبووانی كۆبونەوەكە هاوتا نییە لەگەڵ كاتی پەخشەكەدا.  ئەنجومەنێكی تر باوەڕوایە دوور لە بەرپرسانی ئەمنی‌و وەزیری دەرەوە، پوتین كۆبونەوەی تاكەكەسیی لەگەڵ بەرپرسانی تر لە دامەزراوەی دەسەڵات‌و تەنانەت دەرەوەش دەكات.  یفگینی مینشینكۆ شیكەرەوەی سیاسی كە میدیاكانی روسیا بەشێوەیەكی بەفراوان قسەكانی بڵاودەكەنەوە، بۆ ماوەی چەندین ساڵ چاودێری دەستەبژێری روسیای كردووە، بەشێوەیەكی سیستماتیك راپۆرت لەسەر بازنەی نزیك لە ڤیلادیمیر پۆتین كۆدەكاتەوە كە بە "مەكتەبی سیاسی 2.0" ناویان دەبات، ئەمەش وەكو بەراوردكرنێك بە سەركردایەتی شیوعی سۆڤیەت.  لە دواین راپۆرتیدا بۆ ساڵی 2021، مینشینكۆ دەڵێ، سێرگی سوبیانین سەرۆكی شارەوانی مۆسكۆ‌و ئیگۆر سیچین سەرۆكی كۆمپانیای زەەبەلاحی نەوتی حكومەت (روسنەفت) لەناو ئەو كەسانەدان كە نزیكن لە سەرۆكەوە.  ئەوەش زانراوە كە هەردوو برای ملیاردێر (بۆریس، ئەركادی رۆتەنبێرگ) نزیكەن لە ڤلادیمیر پوتنەوە، ئەمەش بەوپێیەی كە دوو كەسی نزیكن‌و متمانەی پێیان هەیە، هەروەها هاوڕێی سەردەمی منداڵی ڤلادیمیر پوتینن، ئەم هەفتەیە ناوی ئەم دوو برایە هات لە سزاكانی بەریتانیا دژ بە روسیا. لە ساڵی 2020دا گۆڤاری فۆربس ناوی ئەم دوو برایەی وەكو دەوڵەمەندترین خێزان لە روسیادا هێنا.   

درەو: درەنگانی شەو لە یەكێك لە یانەكانی سەرچناری شاری سلێمانی گەڕایەوە بە مەستی و گێژاوی كەسێكی تر كەوتە سەرو گوێلاكی "شنیار" هەتا توانی لێیدا لەبەر چاوی (هانۆ و هێڤار) دواتر نەوتی سوپاكەی كرد بەسەریدا ... كاتێك شنیار رایكردە حەمام بۆ ئەوەی ئاو بكات بەسەریدا، هونەر چەرخەكەی لێداو گڕی تێبەردا... شنیار بە جەستەیەكی گراویەوە چووە كۆڵان هەموانی بەخەبەرهێنا.. ئەمە ئەو شەوە بوو كە ئاگر لە جەستەی شنیار بەردرا... شنیار لەناو ژیانێكی دژواردا گەورە بوو دایك و باوكی جیابووبونەوە، شنیار لە (15) ساڵیدا هاوسەرگیری لەگەڵ هونەركرد، هونەر سەرقاڵی كاسبی بوو بارهەڵگرێكی پێبوو، بە پێی وتەی كەسە نزیكەكانی "شنیار" هونەر ماوەیەك بوو سەردانی یانەكانی سەرچناری دەكرد و دەستی لەگەڵ كچێكی تر تێكەڵكردبوو، شەوان بەبەمەستی و شێواوی و گیرفانی بەتاڵەوە دەگەڕایەوەو شەڕی بە شنیار دەفرۆشت، ئەو هەرچی دەستدەكەوت دەیبردە یانە شەوانیەكان و بە بەتاڵی دەگەڕایەوە...تەنانەت باوك و براكانیشی لێی زویربوون و چەند جارێكیش پەلاماریانداوەو لێیانداوە لەسەر ئەوكارانەی، بەڵام بێ سود بوو، دواجار شەوێكی درەنگ وەخت بە مەستی و گێرفانی دۆڕاوەووە گەڕایەوەو بە چەرخێك كۆتایی بە ژیانی "شنیار" هێنا.. دوایین دێڕێك كە "شنیار" لە ئاكاونتەكەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك بڵاویكردووەتەوە نوسینێكە باس لە مەرگ دەكات و دەڵێت ئەو شەوەی منی تێدا دەمرم.. وادیارە نوسینەكە هی خۆی نیەو وەری گرتووە بەڵام لە ئاكاونتەكەی خۆی بڵاویكردووەتەوە كە ئاكاونتەكەی بەناوی (He Var)ەوەیە دەقی ئەو نوسینەی كە شنیار لە ئاكاونتەكەی خۆی بڵاویكردووەتەوە: ئەو (شەوەی) منی تێدا دەمرم! هاوڕێکانم شپرزە دەبن،تەلەفون بۆ ئەم و ئەودەکەن، دەڵێین مرد ! 😮درۆ مەکە!!! کەمێک پێش ئێستا پێکەوە بووین وەرە مرد بەخوا درۆ ناکەم .ئاخربەچی مرد ؟وەختی ئەوەنییە زوو وەرە  تەرمەکەی......چەند ئازارێکی کوشندەیە مردن لەبەردەمی دایکدا ڕاوەستان لەبەردەم باوکدا،چەند دژوارە مردن لەبەردەم ئازیزاندا، چ کارەساتە مردن لەبەردەم خوشکێکی بچوکدا، مردن لەبەردەم خۆشەویسترین برادەر. مردن لەبەردەم هەموو کەسێکدا بەئازارە ئەو کاتەی دەمرم زۆر لەو دۆستانەی کەحەز ناکەن ، دەستی سڵاو بەرزکەنەوە لێم دەبنەوە هاوڕێیم جارێکی تر منیان خۆشدەوێتەوە و سەریان دەلەقێنن لەبەر خۆیانەوە دەڵێن : ئای چەند كچێكی‌ باش و میهرەبان بوو یادی بەخێر کۆمێنتەکان پڕ دەبن  لە زوخاو ،چاوەکان پڕ دەبن لە فرمێسک . دەنوسن چەند یادگاریمان هەیە هاوڕێ جارێ زوو بوو بۆ جێت هێشتین ژیان  چەند سەخیفە بۆ جێتهێشتین ژیان جێهێشتنتە جێهێشتن! لافیتەکانم بەدیواری شار هەڵدەواسرێن ، حاجییە پیرەکان بەلای لافیتەکەمانمدا تێدەپەڕن و دەڵێن :ئەوە کێیە مردوە؟ بەچی مردوە؟پرسەکەی لەچ مزگەوتێکە؟ دەڵێن : کچێكی‌ گەنجە گەنج !حاجی ... حاجی سەردەلەقێنێت و نزا دەکات هێندەی تر پیری شەکەتی ئەکات ئەژنۆکانی هێزی نامێنێت! لەبەر خۆیەوە، زیکری خوا دەکات ، جار جار دەڵێت:بەداخەوە ڕۆیشتنی گەنج ئەسەفی زۆرە..!! ،تۆ بڵێی  لەمردنیشدا گوێبیستی وشەی خۆش و ناخۆش بیت ،ئەو کاتەی دەمرم ، هەست ئەکەم مەسئولێکم ،بە هەزاران  سەیارەی کۆن و تازە بەدوامدا دێن و دەچن ،هەموو شان دەخەنە ژێر تابوتی ساردو سڕم خەڵکی لەبەر من دەست لەئیش هەڵدەگرن دوکانەکان دادەخەن، ئەوەی لە مردنمدا دەیبنم ،لە ژیاندا بە خەو نایبینم ،خەڵک بە پێوە بۆم دەوەستن، فاتیحە بۆ ڕوحم دەنێرن قورئان لە تەعزێکەمدا دەخوێنەوە ، لەبەر خاتری من دێن بۆ لای دایکم و وخوشکم .. براکانم  خزم و کەس وکار کۆدەکەمەوە ، خەڵک لەدورترین شوێنەوە دێن بۆ تەعزێکەم.. بە مردووی چەند گەورەم ئەمن ، مرۆڤ کە دەمرێ چەند گەورەیە .....  ئــەرێ بــــــۆ وایــــــــــــن     ؟؟؟

(درەو): لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هاوپەیمانێتییەكەی نوێ رادەگەیەنن، یەكێتی لەگەڵ ئەم هاوپەیمانێتییەدایە، پارتیش لەگەڵ سەدرو سوننەكان رێككەوتنی هەیە، ژمارەكان تائێستا ئەوەی نیشان دەدەن هاوپەیمانێتییەكەی پارتی ژمارەی كورسییەكانی لەوەی یەكێتی لەناو پەرلەمان زیاترە.  هاوپەیمانێتییەكی نوێ  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (نوری مالیكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز، حەیدەر عەبادی، عەممار حەكیم) بەنیازی راگەیاندنی هاوپەیمانێتییەكی نوێن.  هاوپەیمانێتییە نوێیەكە ناوی (الپبات الوگنی- چەسپاوی نیشتمانی)یە، بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، جگە لە پەرلەمانتارانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، هەندێك پەرلەمانتاری سەربەخۆش لەخۆدەگرێت. محەمەد شەممەری ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە كوتلەی دەوڵەتی یاسا دەڵێ" لە دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراقدا، هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمانی رادەگەیەنرێت". رۆژی دوو شەممەی هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە بەمەبەستی دەنگدان لەسەر پێكهێنانی لیژنەكان‌و دابەشكردنی پەرلەمانتاران بەسەر لیژنەكاندا، واتە بەگوێرەی قسەی شەممەری رۆژی دوو شەممە هاوپەیمانێتییە نوێیەكە رادەگەیەنرێت.  بەپێی ئەوەی شەممەری باسی دەكات، ژمارەی پەرلەمانتارانی ئەم هاوپەیمانێتییە نوێیە (88) پەرلەمانتارە‌و ئەگەری زیاتربونیشی هەیە.  هەوڵدان بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتی بەمەبەستی جێگیركردنی كوتلەی زۆرینەی پەرلەمانییە، واتە ئەو كوتلەیەی كە رادەسپێردرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق. پارتی‌و یەكێتی لە هاوكێشەی ژمارەكاندا پۆستی سەرۆك وەزیران لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە، وەكو عورفێك دراوە بە پێكهاتەی شیعە، ئەنجامی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو شیعەكانی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی دژبەیەكدا، موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی.  سەدر چوەتە رێككەوتن لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سوننەكان، هاوپەیمانێتییەكەی بەتێكڕا زیاتر لە (170) كورسی لە پەرلەمان هەیە، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەگەڵ ئەم بەرەیەدایە‌و بە بەرە "ئێرانییەكە" ناسراوە، دایە، بەپێی زانیارییەكان بەتێكڕا ژمارەی كورسییەكان دەگاتە (130) كورسی.  لەم حاڵەتەشدا هێشتا كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان لای هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)یە، چونكە ژمارەی كورسییەكانیان زیاترە لە بەرەكەی تر.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق كە لێكدانەوە بۆ دەستور دەكات، پرۆسەی دیاریكردنی كوتلەی گەورەی پەرلەمان، دەكەوێتە دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، چونكە سەرۆكایەتی پەرلەمان دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لیستی كوتلەی زۆرینەی ناو پەرلەمان دیاری دەكات‌و ئاڕاستەی سەرۆك كۆماری نوێی دەكات، سەرۆك كۆماریش كوتلەكە رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  پەكخستنی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێی عێراق، هێندەی پەیوەندی بە ململانێكانی ناو ماڵی شیعەوە هەیە، هێندە لەسەر ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رانەوەستاوە.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لەگەڵ یەكێتیدا توانیویانە رێژەی یەك لەسەر سێی كورسییەكانی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكەن، بەم رێژەیە ئاستەنیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێ دروستكردووە‌و دەیانەوێت بەرەكەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) شەكەت بكەن‌و دواجار وایان لێبكەن لەبەر یەكتر هەڵوەشێن. لەبەرامبەردا هاوپەیمانێتی سێقۆڵی، سەرباری ئەوەی یەكێكیان كە (پارتی دیموكراتی كوردستانە) بەمدواییە لەرێگەی دادگای فیدراڵییەو چەند گورزێكی بەهێزی بەركەوت، هێشتا بە یەكگرتوویی ماوەتەوە. ئێستا هەردوو بەرەكەی شیعە، گرەو لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەوی تر دەكات، ئێران لەسەر هێڵی فشارەكانە لەدژی بەرەكەی سەدر. پارتی‌و یەكێتی لە ململانێی شیعەكاندا لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، ئەمە یەكەمجارە كورد بەو روونییە دەچێتە ناو ململانێكانی ناو ماڵی شیعەوە، پێشتر بەردەوام كورد‌و سوننە خۆیان لە ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە بەدوور گرتووە‌و راوەستاون تا ئەوكاتەی ئەوان خۆیان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران یەكلابونەتەوە، بەڵام ئەمجارە هەر بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، پارتی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدرییەكان كرد، لەدوای هەڵبژاردنیشەوە یەكێتی یەكلابووەوە بۆ بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی.  بەم دابەشبوونە بەسەر بەرە نەیارەكانی شیعەدا، پارتی‌و یەكێتی دەستی دادگای فیدراڵییان بەسەر هەرێمی كوردستاندا واڵاكردو دوای (10) ساڵ دادگاكە بڕیاری خۆی لەبارەی پرسی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ یەكلاكردەوە‌و بە كارێكی نادەستوری ناویبرد، دادگا لەسەر هەرێمی كوردستانی چەسپاند دەبێت نەتەوەكەی رادەستی بەغداد بكات.   ئەگەر دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ بەرەیەك لەبەرامبەر ئەوی تردا سازش یاخود پەرتبوون بەخۆوە نەبینێت، دروستبوونی نیسانی یاسایی بۆ سازدانی دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نابێت‌و پرۆسەكە زیاتر دوادەكەوێت، چونكە دانیشتنەكە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، هیچ یەكێك لە دوو بەرەكەی شیعەو هاوپەیمانەكانیان ئەم ژمارەیان پێ تەواو ناكرێت، بەبێ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی نوێ دەستپێناكات.   

درەو: كەركوك ناو - راپۆری رێكخراوی (سەنتەری سیسفایەر بۆ مافە مەدەنییەكان)   توندوتيژی لە ناوچەكانی جێناكۆك تادێت زیاتر دەبن؛ كەمینەكان هەست بە ئارامی ناكەن، بارودۆخی سیاسی و ئاسایشی وڵات لە ژێر دەستی ملیشیا چەكدارییەكاندا لەوانە، حەشدی شەعبی، روبەڕوی چارەنوسێكی نادیار دەبێتەوە. بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی (سەنتەری سیسفایەر بۆ مافە مەدەنییەكان)، دیمەنی ئەمنی ناوچەكانی جێناكۆك ئاڵۆزتر بووە لە قۆناغی دوای "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام – داعش"، بەوپێیەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی پێشتر دەرفەتی بۆ حەشدی شەعبی رەخساند تا گروپی چەكداری نوێ بە بودجەی حكومەت پێكبهێنن، هەرچەندە كردەوەكانیان لە دەرەوەی چوارچێوەی دەسەڵاتی دەوڵەتدایە. راپۆرتەكەی سیسفایەر، پشت بە زانیاری چەندین میدیای عیراقی، بەڵگە و ژمارەیەك چاوپێكەوتن دەبەستێت كە ساڵی رابردوو لە كەركوك و قەزاكانی حەمدانییە، شنگال و تەلەعفەر كراون، بەڵام لەبەر پاراستنی ژیانیان لە راپۆرتەكەدا ناویان ناهێنێت. شەڕی داعش (2014-2017) هۆكارێك بووە بۆ چەكداركردنی كەمینەكان، ئەوەش بەهۆی شكستی حكومەتی عیراقی و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پاراستنی ناوچەكانیان، تا دواتر ئەو میلیشیا چەكدارييانە تێكەڵ بە حەشدی شەعبی كران و لە ناوچە كۆنتڕۆڵكراوەكانی خۆیاندا ئەركی ئەمنییان وەرگرت. "هەندێك كەس وایدەبینن ئەو هێزانە پێگەی خۆیان دەقۆزنەوە بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوت لەسەر حسابی خەڵكانی تر، گرنگی بەكەسانی نزیك لە خۆیان دەدەن تا بگەن بە پۆست و زەوی و سەرچاوەی دیكە،... هەبونی گروپی چەكداریی كەمینەكان لە هەندێك حاڵەتدا هۆكار بون بۆ زیاتركردنی ئاڵۆزییەكانی نێوان پێكهاتەكان". راپۆرتەکە گومان دەخاتە سەر داهاتوی ئەو گروپە چەكدارییانە لە پاراستنی بەرژەوەندی كەمینەكاندا، بەوپێیەی زۆرینەیان پاڵپشتی لە لایەنی باڵادەستی وەك حەشدی شەعبی وەردەگرن و ئەوانیش "تەنیا ئامڕازێكن بۆ تێپەڕاندنی ئەجێندای ناوخۆیی و هەرێمی لەو ناوچانەدا". زۆرێك لەگروپەكانی ناو حەشدی شەعبی، مێژویەكی دورودرێژیان لە عیراقدا هەیە، بەڵام ئێستا لەڕوی هێز و قەبارە و پێگەوە فراوانتر بون، وەك دامەزراوەیەكی فەرمی و هێزێكی سەرەكی دەردەكەون. حەشدی شەعبی لە ناوەڕاستی 2014 و لەسەر بنەمای فەتوایەكی عەلی سیستانی، مەرجەعی باڵای شیعە لە عیراق پێكهێنرا بۆ بەرگری لە وڵات، بەڵام فەتواكە بۆ هەڵگرتنی چەك بوو لە چوارچێوەی هێزەكانی سەر بە دەوڵەت، نەك لە شێوەی گروپی نیمچە سەربازی. لە وەڵامی ئەو فەتوایەدا، زیاتر لە 50 ملیشیا دامەزران، دەیان هەزار كەس بە خۆبەخشی بون بە چەكدار و نوری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی عیراق بە فەرمانێك حەشدی شەعبی دامەزراند، سەرباری ئەوەی بەپێی دەستور پێكهێنانی هێزی چەكدار لە دەرەوەی چوارچێوەی هێزە چەكدارەكان، رێگەپێنەدراوە. ژمارەی چەكدارانی حەشدی شەعبی بە 164 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت؛ لەو ژمارەیە 110 هەزاریان شیعەن، 45 هەزار سونە و 10 هەزار كەسیان لە كەمینەكانن. كەركوك/ 2020/ هاوڵاتییەكی شیعە لە مەراسیمەكانی عاشورا بەشداری دەكات فۆتۆ: كەركوك ناو حەشدی شەعبی بە گشتی سێ بەشن؛ یەكەمیان ئەوانەن لەگەڵ ئێراندا هاوپەیمانن و نوێنەرایەتی عەلی خامنەئیی، رابەری باڵای ئەو وڵاتە دەكەن، دوەمیان بە سەركردایەتییەكی عیراقییانە و لایەنگری عەلی سیستانی، مەرجەعی باڵای شیعەن و سێیەمیشیان یەكەكانی ناوخۆیی هەڵقوڵاوی كۆمەڵگە جیاوازەكانی باكوری عیراقن و زیاتر پەیوەستن بە گروپەكانی هاوپەیمانی ئێرانەوە. گروپە سەرەكییەكانی پێكهێنەری حەشدی شەعبی پێكهاتون لە؛ رێكخراوی بەدر، كەتائیبی حزبوڵا، عەسائیب ئەهلحەق و سەرایا سەلام. لە سەروبەندی هێرشەكانی داعش و قۆناغی دواتردا گروپی چەكداری كریستیان، ئێزیدی، شەبەك و كاكەیی دامەزران و بەشێكیان دواتر تێكەڵ بە حەشدی شەعبی بون لەوانە؛ لیوای شەبەك، كەتائیبی بابلیۆن، یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوا، یەكینەكانی بەرخودانی شنگال (یەبەشە)، هێزی پاراستنی ئێزیدخان و حەشدی توركمانی. حەشدی شەعبی تەنیا لە گۆڕەپانی شەڕدا نەمایەوە، بە ناڕاستەوخۆ بەشداری پرۆسەكانی هەڵبژاردنی كرد و چەندین پەرلەمانتاریان هەیە، كە بەشێكیان كەمینەن وەك وەك بزوتنەوەی بابلیۆن بە سەرۆكایەتی ریان كلدان لەگەڵ وەعد قەدۆ، فەرماندەی پێشوی حەشدی شەعبی شەبەك، كە هەردوو هێزەكە خراونەتە لیستی سزادانی ئەمریكاوە بە هۆی پێشێلكاری دژی مافەكانی مرۆڤ. بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر، حەشدی شەعبی پەلیانكێشا بۆ كاروباری سیاسی و ئیدارەدانی حكومی، خۆی گۆڕی بۆ لایەنێكی بەهێز و سەرەكی لە ئابوری وڵاتدا، دەستیگرت بەسەر ژمارەیەكی زۆر و فراوان لە موڵك و زەوی لە سەرانسەری عیراق، جگە لە دانانی بازگەی گومرگی و وەرگرتنی باج، لەكاتێكدا بەپێی یاسا هێزی سەربازی ناتوانێت پارە و سامان كۆبكاتەوە. "بازگەكانی پشكنین سەرچاوەیەكی سەرەكیین بۆ داهاتی حەشدی شەعبی و یەكێك لەو هۆكارانەی وایكردووە ئیمپراتۆریەتی ئابوری خۆی لە ناوچەكانی جێناكۆك بنیاتبنێت". ناوچەكانی جێناكۆك؛ كە 14 ناوچەی ئیداریین و بەسەر پارێزگاكانی كەركوك، نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین دابەشبون، لە چەند ساڵی رابردودا بە گۆڕانكاری زۆری ئەمنی و سیاسیدا تێپەڕبون، ماوەیەك زۆربەی ئەو ناوچانە لەژێر دەستی داعشدا بون، دواتر هێزەكانی پێشمەرگە توانییان سنوری ژێر دەسەڵاتیان بەهۆی ئەو ناوچانەوە فراوان بكەن تا لە 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا هێزەكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵی بۆ ناوچانە گەڕانەوە و پێشمەرگە پاشەكشێی كرد، بەهۆی لێكەوتەكانی سازدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە 27ـی ئەیلولی لەو ساڵەدا.   حەمدانییە؛ ناوچەی یەكلاییكردنەوەی دەسەڵات حەمدانییە ناوچەی زۆرینە كریستیانە، شوێنی دامەزراندنی چەندین گروپی كەمینەیە لە دوای ساڵی 2014ـەوە، بەهۆیەوە ململانێی نێوان گروپەكان لەو ناوچەیەدا زیاتر بون. ئەو قەزایە دەكەوێتە دەشتی نەینەوا لە خۆرهەڵاتی موسڵ، قەرەقوش ناوەندی قەزاكەیە و گەورەترین شاری زۆرینە كریستیانە لە عیراق، لەگەڵ شارەكانی بەرتڵە و باشیك، بەگشتی ناوچەكە بە ناسنامە و مێژوی ئاشورییەكانەوە گرێدراوە، لە هەمانكاتدا شوێنی نیشتەجێبونی ىشەبەك، ئێزیدی، عەرەب، توركمان و كاكەییە. حەمدانییە لە 2014 تا 2016 لەژێر دەستی داعشدا بوو، بۆیە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئاوارەبون و ناوچەكەش روبەڕوی وێرانكاری بۆوە. بازگەكانی پشكنین سەرچاوەیەكی سەرەكیین بۆ داهاتی حەشدی شەعبی و یەكێك لەو هۆكارانەی وایكردووە ئیمپراتۆریەتی ئابوری خۆی لە ناوچەكانی جێناكۆك بنیاتبنێت لە شەڕی كۆنتڕۆڵكردنەوەی قەزاكەدا، هێزە چەكدارییەكان بەسەر ناوچەكاندا دابەشبون و دیمەنێكی ئەمنی ئاڵۆزی لێكەوتەوە، بەوپێیەی هەرلایەك كێبڕكێی دەستبەسەرداگرتنی ناوچەی زیاتری دەكرد. هەرزوو هەڵسوكەوتی هەڵپەرستانە بەسەر ناوچەكەدا زاڵ بوو، "دەیانوت ئێمە ناوچەكەمان ئازاد كرد و خەڵك قەرزاری ئێمەن،.. كەس ناتوانێت دوریانبخاتەوە ئەگەر كاری ناساییش بكەن" بەوتەی هاوڵاتییەك بۆ سیسفایەر. دوای پاشەكشێی پێشمەرگە لە ساڵی 2017ـدا، ناكۆكی لەنێوان یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوا و كەتائیبی بابلیۆن و لیوای شەبەك سەریهەڵدا، لەسەر دەستبەسەرداگرتنی دۆسیەی ئەمنی شار و شارۆچكەكانی حەمدانییە. بەوتەی هاوڵاتیانی قەزاكە ئێستا بارودۆخ رێكخراوترە، هەر گروپێك لە ناوچەی دەسەڵاتی خۆیدا جێگیربووە و هەندێك لە پێشێلكارییەكان نەماون، بۆ نمونە "گێچەڵكردن بە ژنانی كریستیان لەلایەن چەكدارانی لیوای 30ـەوە كە دوای هاتنە ناوچەكە هەبوو، لەلایەن فەرماندەیی لیواكەوە چارەسەر كراوە"، زەمینەسازیش بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان كراوە. بەڵام ژمارەیەك لە هاوڵاتیان نیگەرانن لە دابەشبونی ئێستای هێزەكان، "ترس لە روبەڕوبونەوەی چەكداری دیكە هەیە، كە ئەگەر روبدات دەبێتە هەڕەشە لەسەر مانەوەی كەمینەكان"، كەسێكی دیكەش دەڵێت "دودڵین لە پێكدانانی نێوان هێزەكان، بە تایبەت حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، كە بەهۆیەوە ئێمە وەك پێشتر ببینە قوربانی". لە بەرانبەردا هەندێك كەس پێیانوایە حەشدی شەعبی رۆڵی هەبووە لە نەهێشتنی ناكۆكی نێوان بەغدا و هەولێر، كە هۆكاری سەرەكی نەبونی ئاسایشە لە ناوچەكەدا. ئەو رۆڵەی حەشدی شەعبی هێشتا بۆ خەڵكانی دیكە جێگەی گومانە و دەڵێن ئەجێندانی دەرەكی جێبەجێدەكات، "هەموو گروپە سەربازییەكان گوزارشت لە بەرژەوەندی تەسكی سیاسی و حزبی دەكەن نەك نوێنەرایەتیكردنی كەمینەكان". قەرەقوش؛ ناوەندی حەمدانییە لەژێر دەسەڵاتی یەكینەكانی پاراستنی دەشتی نەینەوادایە، كە هێزێكی بچوكی كریستیانی ئاشورین لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی و فەرمان لە فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی نەینەوا وەردەگرن. لایەنگرانی ئەو هێزە پێیانوایە هێزێكی شەرعی و قبوڵكراوە لە كۆمەڵگەدا، پارێزگاری لە هاوڵاتیان دەكەن و كەمترین پێشێلكاری دژی مافەكانی مرۆڤ دەكەن، لەكاتێكدا مەترسی نەمانی كریستیانەكان هەبوو لە نەخشەی داهاتوی شارەكەدا دوای داعش. فەرماندەیەكی ئەو هێزە لەبارەی چەكدارەكانیانەوە دەڵێت "لەم ناوچەیەوە و لەناو خەڵكەوە هاتون، پارێزگاری لە خاكی خۆیان دەكەن". كەركوك/ 2021/ رەنگكردن و كێشانی وێنە لەسەر دیواری شوێنە گشتییەكانی داقوق بۆ هاندانی پێكەوەژیانی پێكهاتە جیاوازەكان فۆتۆ: كەركوك ناو بەڵام رەخنەكانیش لەو هێزە كەم نین و بەوتەی بەشێك لە هاوڵاتیان "هێندە رەنگدانەوەن بۆ ئەو هێزانەی پاڵپشتییان دەكەن هێندە رەنگدانەوەی بەرژەوەندی كریستیان نین". زۆرێك لە هاوڵاتیانی عەرەبیش گومانیان هەیە ئەو هێزە بتوانێت بەرگری لە ناوچەكە بكات، لەبەرئەوەی توانای سنوردارە، هەرچەندە پێشتر چەندینجار بەڕوی هەوڵی گروپەكانی پاڵپشتیكراوی ئێران بۆ فراوانكردنی سنوری دەسەڵاتیان راوەستاوە. "كریستیان 400 بۆ 500 چەكداریان هەیە، يان لەوانەیە 600 چەكدار، لەكاتێكدا شەبەك زیاتر لە سێ هەزار چەكداریان هەیە.. هێزی كریستیانی لە حەمدانییە لاوازە، چەكی پێویستی نییە و ژمارەیان سەدا 5ـی كۆی هێزەكانی تر تێناپەڕێنێت". ناحیەی بەرتڵەی حەمدانییە، دانیشتوانەكەی كریستیان و شەبەك-ـن، پێش داعش شوێنی زۆرینە كریستیانی بوو بەڵام دواتر ئەو رێژەیە گۆڕا، ژمارەی شەبەك هەڵكشا و ئێستا بە زۆرینە هەژماردەكرێن. "ئامانج لە كردنەوەی بارەگای ئەوقافی شیعە لە بەرتڵە نەك لە ناوچەكانی تر، گەیاندنی ئەو پەیامەیە كە بەرتڵە شیعییە و شارێكی كریستیانی نییە" بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر. بارودۆخی ئەو شارە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ لیوای 30ـی شەبەك، بە توندی دەسەڵاتیان بەسەر شارەكەدا گرتووە، لەكاتێكدا ئەوان بە پێشێلكاری دژی مەدەنی ناسراون، وادیارە وایكردووە كریستیانەكان نەگەڕێنەوە. زاڵبونی دەسەڵاتی لیوای شەبەك دەرفەتی بۆ رەخساندووە كاریگەری سیاسی و ئابوری بێوێنەی لە بەرژەوەندی لایەنگرانی خۆیدا هەبێت، ئێستا ناحیەكە شوێنی نەگونجاو و نائارامە بۆ كریستیان، هاوڵاتییەك دەڵێت "حەشدی شەعبی لە هەموو بوارەكانی ژیاندا دەستتێوەردان دەكات، لە دامەزراندن و بڕیارەكانی حكومەتیشدا". لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئێران دەیەوێت پشتوێنەی شیعی لەناوچەكەدا دروستبكات كە بە دەشتی نەینەوادا تێدەپەڕێت و شەبەكیش ئامرازێكی بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە. هاوڵاتییەكی كریستیان وتی "بەرتڵە بە شارێكی سریانی كریستیانی بەناوبانگە، بەڵام لە 10ـی موحەرەمدا دەبێتە كەربەلا بەهۆی كاروانی پرسە و شیوەن كە بۆخۆی ئیستیفزازە بۆ كریستیانەكان". بەپێی راپۆرتەكە دەكرێت هاوپەیمانی لەگەڵ حەشدی شەعبی بۆ شەبەك وەك بژاردەیەكی ستراتیژی لێكبدرێتەوە، لەروی دابینكردنی پاراستن و دەسەڵاتەوە، بەوپێیەی لە رابردوو نە بەغدا و نە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیان پێشكەشنەكردون. حەشدی شەعبی دەستتێوەردان لە مامەڵەكانی خانو و زەویدا دەكات هاوڵاتیانی شەبەك پێیانوایە لیوای 30 توانیویەتی ئاسایش و سەقامگیرییان بۆ دابینبكات، "دوای هاتنی حەشدی شەعبی، كە هێزێكی پێكهێنراوە لە خەڵكی ناوچەكە، خەڵك هەستیان بە ئارامی كرد و گەڕانەوە". گومانی بەهێزی ناو كریستیانەكان لەسەر هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیای بەرتڵەیە، پێیانوایە شەبەك بە پاڵپشتی ئێران هەوڵدەدەن موڵك و ماڵی كریستیانەكان بكڕن، تەنانەت ئەگەر بە نرخێكی زۆریش بێت، "حەشدی شەعبی یاری بە بەڵگەنامەكانی موڵكی نیشتەجێبوان و دەستتێوەردان لە مامەڵەكانی خانو و زەویدا دەكات" هاوڵاتییەك كریستیان وادەڵێت. هەر لە حەمدانییە؛ ناحیەی باشیك و گوندەكانی دەوروبەری ناوچەیەكی فرەپێكهاتەن لە ئێزیدی، موسڵمان، شەبەك، كریستیان، عەرەبی سونە و شیعە پێكهاتون، بەڵام ناوەندی شار زۆرینە ئێزیدین، ئەو شارەكە پێشتر لەژێر دەستی پێشمەرگەدا بوو، دواتر كەوتە دەستی كەتائیبی بابلیۆن و ئێستا ئەمنیەتی لای لیوای 30ـی شەبەك-ـە. بارودۆخی باشیك جیاوازترە لە بەرتڵە، هەرچەندە لەهەردوو شارەكەدا لیوای شەبەك هەن، بەڵام هیچ یەكێك لەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە ئاماژەیان نەدا بە هیچ شەپۆلێكی نیشتەجێكردن یان جێگیركردنی هاوڵاتیانی شەبەك لە ناوچەكەدا، بەڵكو زیاتر ئێزیدی و كریستیان گەڕاونەتەوە. لە باشیك ژمارەیەك لە لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان یان هێزەكانی ئاسایش یاخود پێشمەرگە كێشەیان روبەڕوبۆتەوە، "دوای هاتنی حەشدی شەعبی بەشێك لە هاوڵاتیان لە ترسی كوشتن و تیرۆركردن رۆیشتن، هەندێكیان گەڕاونەتەوە بەڵام زۆرینە هەر نەگەڕانەوە". نەبونی گۆڕانكاری گەورە لە دیمۆگرافیای ناحیەكەدا بەهۆی رێگری هاوڵاتیانە لە كردنەوەی بارەگای حەشدی شەعبی، "پیاوانی ئایینی و كەسایەتی هەموو پێكهاتەكان رێگرییان كرد لە حەشدی شەعبی هەر گروپێك، ئێزیدی یان كریستیانی یاخود موسڵمان كە بچنە ناوشار، بۆیە هەر لە چواردەوری شارەكەدا مانەوە". ئەوەش هۆكار نییە تا هاوڵاتیان لە داهاتوی شارەكە نەترسن و خەمیانە هاوشێوەی بەرتڵە روبەڕوی گۆڕینی دیمۆگرافیا ببنەوە. لە ساڵی 2015ـیشەوە سەربازگەیەكی توركیا لە ناحیەكەدا هەیە، چەندینجار روبەڕوی بۆردومانی موشەك لەلایەن گروپی نەناسراو بونەتەوە، بەڵام نیازی پاشەكشێیان نییە، سەرباری دژایەتی زۆریان لەلایەن حەشدی شەعبییەوە، كە هێندەی دیكە مەترسی لێكەوتەی سەربازی لە ناوچەكەدا زیاتر كردووە.   شنگال؛ بە هەشت هێزەوە ناسەقامگیرە هەڵكەوتەی ستراتیژی شنگال، بۆتە جێگەی ململانێی هێزە هەرێمییەكان و هەریەك بۆ بەرژەوەندی خۆی لەسەر حسابی خەڵكی ناوچەكە هەوڵدەدات، بە رونی دەردەكەوێت هێزە چەكدارییەكان لەبەردەم گەڕانەوەی ئاوارەكاندا بەربەستن. شێخان/ 2018/ خانمێكی ئێزیدی لە مەراسیمەكانی پەرستگای لالش لە جەژنی چوارشەمەی سور فۆتۆ: كەركوك ناو شنگال لە خۆرئاوای موسڵە، نیشتمانی مێژویی زۆرێنە ئێزیدییە لەگەڵ بەشێك لە هاوڵاتیانی عەرەبی سونە و ژمارەیەكی كەم لە كریستیان. شارەكە لەژێر دەستی حكومەتی هەرێم و دۆسیەی ئەمنی لای پێشمەرگە بوو، كاتێك داعش لە ئابی 2014ـدا هێرشیكردە سەر قەزاكە و پێشمەرگە هەڵات، بەهۆیەوە لانیكەم 50 هەزار ئێزیدی بەرەو چیای شنگال هەڵاتن و روبەڕوی كارەسات بونەوە. بەشێك لە پیاوانی ئێزیدی چونە پاڵ یەكینەكانی بەرخودانی شنگال (یەبەشە)، كە تازە پێكهێنرابوو، تا لە شەڕی كۆنتڕۆڵكردنەوەی قەزاكەدا هاوشانی پێشمەرگە بەشداریی بكەن، دواتر ململانێی ئەوان و پارتی لەسەر دەستبەسەرداگرتنی ئیدارەدان و ئەمنیەتی ناوچەكە بەردەوام بوو. "هەشت هێزی جیاوازی لێیە، هەمویان دەڵێن بۆ پاراستنی ئێوە لێرەین، بەڵام كەسیان ئەو كارە ناكەن". یەكینەكانی بەرخودانی شنگال؛ لە 2019ـەوە بون بە بەشێك لە حەشدی شەعبی كە دوای ریفراندۆمی 2017ـی هەرێمی كوردستان چونە ناو قەزاكە؛ قایمقام و ئیدارەیەكی نوێیان دانا، هەرچەندە بەغدا و هەرێم بەرەسمی دانیان پێدانانێن. زۆرێك لەو كەسانەی بۆ سیسفایەر قسەیان كردووە، سەرباری جیاوازی لایەنگری سیاسییان، بەگرنگییەوە باس لە پێكهێنانی هێزی ئێزیدی لە شنگال دەكەن، بەوپێیەی هەستدەكەن پێشتر لەلایەن هێزە گەورەكانەوە خیانەتیان لێكراوە، "لەكاتی كۆمەڵكوژییەكەدا 12 هەزار پێشمەرگە لە شنگال و ناوچەكانی تر بون، لەو رۆژە رەشەدا كە بە گەورەترین خیانەتی دادەنێین، هەزاران گەنج و پیر ژیانیان لەدەستدا، هەموو خوشك و كچەكانمان كەوتنە دەستی داعش". يەكینەكانی بەرخودانی شنگال كە بە نزیك لە پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) هەژماردەكرێن، بە چونە پاڵ حەشدی شەعبی، توانییان هێز و دەسەڵاتیان زیاتر بكەن، تا ئاستێكی زۆر پارتی لە قەزاكە دوربخەنەوە. ئەو هێزەش روبەڕوی رەخنە بونەتەوە بەهۆی پێشێلكاری لە دژی مافەكانی مرۆڤ، تۆمەتبارن بە دەستگیركردنی زۆرەملێ، تیرۆركردن و بێزاركردنی سیاسییەكان و ئەوانەیان لێیان جیابونەتەوە، رێگریشیان كردووە لە بانگەشەی هەڵبژاردنی حزبەكانی تر لە شنگال. بەوتەی هاوڵاتییەك. هاوڵاتیان كۆكن كە پێكهێنانی هێزێكی ئێزیدی سەر بە هێزە چەكدارەكانی عیراق باشترین نمونەیە بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری، بەراورد بە هێزێكی ئێزیدی سەر بە حەشدی شەعبی یان پەكەكە. هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستان لە تشرینی یەكەمی 2020ـدا رێككەوتنی شنگالیان بۆ پێكهێنانی ئیدارەی نوێ و دۆسیەی ئەمنی و خزمەتگوزاری قەزاكە واژۆكرد، ئەوەش بە ئامادەبون و چاودێری نەتەوە یەكگرتوەكان، ئەو رێككەوتنە روبەڕوی رەخنەی توندی كۆمەڵگەی ئێزیدی بۆوە كە لە دانوستانەكاندا پرۆس و راوێژیان پێنەكراوە، سەرباری هەبونی تەوافوقی باڵای سیاسی، هێشتا جێبەجێنەكراوە. لە مافە ئایینییەكانمان بێبەشمان ناكەن، بەڵام بێزارمان دەكەن و هەوڵدەدەن بەهەر پاساوێك بێت ئیستیفزازمان بكەن سیسفایەر دەڵێت حەشدی شەعبی رۆڵی چالاكی هەبووە لە دروستكردنی بەربەستی بەردەم جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە و گەڕانەوەی ئیدارەی سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ شنگال، ئەوەش ستراتیژی گشتی حەشدی شەعبییە كە دژی ئاساییكردنەوەی سیاسی و سەقامگیرییە لە ناوچەكانی جێناكۆك. لە نەبونی پرۆسەكانی ئاوەدانكردنەوەشدا، حەشدی شەعبی هەوڵدەدات ئەو هەلە بقۆزێتەوە، تا لە بوارەكانی ئابوری و گەشەپێداندا رۆڵی بەهێزتری هەبێت. ناوچەكە بۆتە چەقی هەڵكشانی گرژییە هەرێمییەكان، بونی گروپە چەكدارییەكانی هاوپەیمانی پەكەكە كێشەیە بۆ توركیا و ئەمریكاش داوای پاشەكشێیان دەكات. توركیا چەندینجار لەڕێی بۆردومانی ئاسمانییەوە شنگالی كردۆتەوە ئامانج و لە سەرەتای ساڵی رابردودا رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە نیازی وڵاتەكەی بۆ هێرشكردنە سەر قەزاكە نیشاندا، بۆیە حەشدی شەعبی 10 هەزار سەربازی زیادەی لە ناوچەكەدا جێگیركرد، بەڵام توركیا هێرشی نەكرد. حەشدی شەعبی هاوشێوەی باشیك دژی پێشڕەوی توركیایە بۆ شنگال، گروپەكانی وەك عەسائیب ئەهلحەق و رێكخراوی بەدر و بزوتنەوەی حزبوڵا لەسەر نیازی هێرشكردنە سەر شنگال هەڕەشەیان لە حكومەتی ئەنقەرە كرد. "لە شنگال و ناوچەكانی دەوروبەری هەشت هێزی سەبازی جیاواز هەن،... هەمویان بونەتە فشار لەسەر ئەو برینەی هێشتا سارێژ نەبووە و بەهۆیەوە خەڵك بۆ زێدی خۆی نەگەڕاوەتەوە"، كەمترین رێژەی گەڕانەوە لەسەر ئاستی عیراق، لە شنگالە، كە بڵاوەپێكردنی گروپی چەكداری و بارودۆخی خراپی ئەمنی دوو هۆكاری سەرەكین. "ئەوان لە مافە ئایینییەكانمان بێبەشمان ناكەن، بەڵام بێزارمان دەكەن و هەوڵدەدەن بەهەر پاساوێك بێت ئیستیفزازمان بكەن، بۆ نمونە، زەوی جوتیاران داگیردەكەن و بەجێیناهێڵن" هاوڵاتییەك دوای گەڕانەوە وادەڵێت. ئەو خێزانانەی گەڕاونەتەوە بارودۆخیان لە ژیانی ئاوارەیی باشتر نییە، لە سەروبەندی هەڕەشەكانی توركیا سەدان خێزانی شنگال داوایان رەزامەندی عیراق و هەرێمی كوردستانیان كرد تا بگەڕێنەوە بۆ كەمپەكانی دهۆك.   تەلەعفەر؛ ئاشتییەكی فشەڵ ئەو قەزایە زۆرجار وەك نمونەیەكی بچوككراوەی گرژی نێوان شیعە و سونە لە عیراق تەماشا دەكرێت، بەهۆی داگیركردنی شارەكە لەلایەن داعشەوە دانیشتوانە شیعەكەی كۆچیان كرد و دوای كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچەكەش لەلایەن حەشدی توركمانییەوە، هاوكێشەكە پێچەوانەوە بۆوە. دهۆك/ 2021/ منداڵێكی ئاوار لە شوێنی خێوەتە سوتاوەكەی خێزانەكەی لە كەمپی شاریا فۆتۆ: كەركوك ناو تەلەعفەر زۆرینەی دانیشتوانەكەی توركمانن، بە دوری 63 كیلۆمەتر دەكەوێتە خۆرئاوای موسڵ، توركمانی سونە سێ لەسەر چواری دانیشتوان و توركمانی شیعەش بەشەكەی تر پێكدەهێنن. پێشتر ناوچەكە چەقی توندوتیژی تائیفی بوو، دواتر ناوەندێك بوو بۆ سەربازیكردنی قاعیدە و گروپە توندەڕەكانی تر، جگە لە ناكۆكی زۆری تائیفی و مەزهەبی، تا داعش لە ناوەڕاستی 2014ـدا دەستیبەسەرداگرت. "بەگشتی بارودۆخی ئێستا بەراورد بە پێش داعش باشترە، چونكە خەڵك لە هەموو پێكهاتەكان بۆیاندەركەوت داعش بەرژەوەندییەكانیان بەدیناهێنێت و خزمەتی وڵات ناكات". هەرچەندە ترسی تۆڵەسەندنەوە لە سونە هەبوو لەلایەن گروپە شیعەكانەوە، سەرباری هەبونی تاڵانی و خاپوركردنی موڵك و ماڵی خەڵك، بەڵام پێشێلكارییەكان لە ئاست چاوەڕوانییەكاندا كەمتربون. ئێستا دیمەنەكە بە گشتی ئاماژەیە بۆ باشبونی پەیوەندییەكانی نێوان سونە و شیعە لە تەلەعفەر، "ئەو وێنە رەشەی نازناوی تەلەعفەری خراپ كرد ئێستا نەماوە"، بەوتەی هاوڵاتییەك. ئەو چیرۆكە دیوێكی دیكەشی هەیە؛ هێشتا بەشێكی زۆر لە دانیشتوانە سونەكەی لە دەرەوەی تەلەعفەرن، بەپێی ئامارەكان سەدا 60ـی خەڵك گەڕاونەتەوە، ئەو سەدا 40ـی ماونەتەوە زۆرینەیان ئاوارەی سونەن، بەوپێیەی زۆرێك لە سونەكان لەژێر دەستی داعشدا مانەوە، بۆ حەشدی شەعبی ئاسانە تۆمەتباریان بكات، بێگوێدانە رادەی تێوەگلانی راستەقینەیان لەگەڵ داعش. تەنانەت ئەو كەسانەی بۆ سیسفایەر باسیان لە پەیوەندی ئەرێنی نێوان پێكهاتەكانی تەلەعفەر كرد، دانبەوەدانێن لێبوردەییەكە ئەو خێزانانە ناگرێتەوە كە پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووە. لە رێككەوتنی ساڵی 2018ـی ناحیەی عەیازییەی باشوری تەلەعفەر، كە عەشیرەتەكانی سونە و شیعە واژۆیانكرد، خاڵێكی بۆ رێگرییە لە گەڕانەوەی هەر كەسێك لە كاری تیرۆر یان كەسی پلەیەكی تێوەگلابێت، مەگەر بەڕێگەی رێكارەكانی دادگا بێتاوانی خۆی بسەلمێنێت. ئێستا هاوڵاتیانی توركمانی سونە لە زیادبونی دەسەڵاتی حەشدی شەعبی نیگەرانن و دەترسن هەمان ئەو بارودۆخە دوبارە ببێتەوە كە بۆ ماوەیەكی دودرێژ شیعەكانی قەزاكە بەدەستیەوە دەیانناڵاند، لە رێگرییەكانی بەدەم گەیشتن بە كار و دەسەڵات، حەشدی توركمانی ئەجێندای ئێران لە تەلەعفەر جێبەجێدەكەن. ناوەندی تەلەعفەر زۆرینە توركمانییە، بەڵام ناحیەكانی عەیازییە و رەبیعە و زوممار شوێنی نیشتەجێبونی عەرەبی سونە و كوردن كە بەهۆی باڵادەستی شیعەی توركمانەوە هەست بە پەراوێزخستن دەكەن. خەڵك بۆ چارەسەری كێشەكانیان دەچنە لای حەشدی شەعبی و رۆڵی ئەو گروپە زۆر لە دۆسیەی ئەمنی زیاترە. هەرچەندە پێویستە حەشدی شەعبی لە دەرەوەی ناوەندی تەلەعفەر بمێنێتەوە، بەڵام چەندین نوسینگە و بارەگایان لەناو شاردا هەیە، دەستتێوەردان لە ئیدارەداندا دەكەن و هاوڵاتییەك دەڵێت خەڵك بۆ چارەسەری كێشەكانیان دەچنە لای حەشدی شەعبی و رۆڵی ئەو گروپە زۆر لە دۆسیەی ئەمنی زیاترە.   كەركوك؛ هەر رۆژە و بەدەست یەکێکەوەیە رەنگە كەركوكی دەوڵەمەند بە نەوت ئەو ناوچەیەی جێناكۆك بێت كە گرنگی بۆ زۆرێك لە كۆمەڵگە جیاوازەكان و داخوازییە سیاسییەكانیان هەیە، بە درێژایی ساڵانی رابردو كۆنتڕۆڵكردنی شارەكە لە گۆڕانكاریدا بووە و جێگەی ناكۆكی نێوان عەرەب، كورد و توركمانە، لە سەردەمی حوكمی بەعس-ـیشدا ئامانجی سەرەكی سیاسەتی تەعریب بووە. چارەنوسی كەركوك بەستراوەتەوە بە ماددەی 140ـی دەستور كە هێشتا جێبەجێنەكراوە. هێزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ـدا دەستیانگرت بەسەر شارەكەدا و نەیانهێشت بكەوێتە دەستی داعش، بەڵام دەسەڵاتی كورد رەزامەندی عەرەب و توركمانی بەدەستنەهێنا، كە لەو ماوەیەدا بە پاڵنەری سیاسی روبەڕوی شێوازە جیاوازەكانی توندوتیژی و كۆچی زۆرەملێ بونەوە، ئەوەش بەپێی راپۆرتەكەی سیسفایەر. لە 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا كەركوك كەوتە دەست هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی عیراق و حەشدی شەعبی، دوو گروپی سەرەكی حەشدی شەعبی لە پارێزگاكەدا هەن، ئەوانیش لیواكانی 16 و 52ـی توركمانی شیعە كە پێشتر قوربانی دەستی داعش و لەسەردەمی دەسەڵاتی كورددیشدا پەراوێزخرابون. لانیكەم 150 هەزار هاوڵاتی كەركوكی كە زۆرینە كورد بون، لەكاتی هێرشەكانی حەشدی شەعبی بۆ كەركوك ئاوارەبون، بەپێی هەندێك راپۆرت حەشدی شەعبی هاوڵاتیانی كوردیان دەركردووە، موڵك و ماڵیان سوتاندون و خاپوریان كردون، بەشێك لە ئاوارەكان گەڕانەوە، بەڵام زۆرینە ناتوانن بگەڕێنەوە، بەتایبەت ئەندام و لایەنگرانی حزبە كوردییەكان، هێشتاش زۆرێك لە خێزانە كوردەكان خانوەكانیان دەفرۆشن و دەڕۆن. عەرەبیش كەوتنە ژێر كاریگەری بڵاوەپێكردنی حەشدی شەعبی لە كەركوك، بەڵام بەرێژەیەكی كەمتر، هەرچەندە دەستبەسەرداگرتنی گوندەكانی دەوروبەری بەشیر لە باشوری شارەكە بە هۆكاری نەگەڕانەوەی هاوڵاتیانی عەرەبی سونە دادەنرێت. "گروپەكانی حەشدی شەعبی ئەو خێزانانەیان لە حەویجە دەركرد و موڵكەكانیان خاپور كرد كە گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش لێدەكرێت" لە راپۆرتەكەی سیسفایەردا واهاتووە. هەروەها كەمینەكانی كەركوك پێیانوایە بە دابەشكارییی ئێستای هێزەكان لە مەترسیدان، بۆ نمونە چەندین گوندی كاكەیی هەن كە بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ دۆسیەی كورددا هاوسۆز بون چونكە پێیانوایە لەگەڵ بەرژەوەندییاندا دەگونجێت، بەڵام پاشەكشێی هێزە كوردییەكان بێ پارێزگاری ئەوانی هێشتەوە. كه‌ركوك/ 2020/ مه‌راسیمه‌ ئایینییه‌كانی له‌دایكبونی مه‌سیح له‌كڵێسای عائیله‌ موقه‌ده‌سه‌ فۆتۆ: كه‌ركوك ناو هاوڵاتییەك دەڵێت دوای گۆڕانكاری لە دەسەڵاتی كەركوك، هێزە نوێیەكان هیچ هەنگاوێكیان نەنا بۆ رێگری لە هێرشی پاشماوەكانی داعش بۆ گوندەكانی كاكەیی. "50 چەكداری داعش ئامادەكارییان دەكرد بۆ هێرشكردنە سەر گوندی زەنقر و رفاندنی خەڵك،.. هێزە ئەمنییەكانمان ئاگاداركردەوە، بەڵام هیچ جوڵەیەكیان نەكرد، تا لە شەودا داعش هات و هاوڵاتیانی رفاند، بۆ رۆژی دواتر كاتژمێر 10ـی بەیانی، پۆلیسی ناوخۆیی هات و لێكۆڵینەوەی دەستپێكرد، بەڵام لە كۆتاییدا هیچیان نەكرد"، بەهۆی ئەو بارودۆخەوە لە كۆی 15 گوندی كاكەیی تەنیا پێنج گوند خەڵكی تیایدا ماوە. كەمینەكانی دیكەش هەست بە نەبونی ئاسایش دەكەن؛ هاوڵاتییەكی كریستیان دەڵێت كڵێسای كلدانی دژی پێكهێنانی گروپی چەكداری كریستیان بون، هەروەها سابیئەی مەندائی وەك كەمینەی ئایینی نەك لە چوارچێوەی هیچ گروپێكی چەكداری كەركوكدا نین، بەڵكو لەلایەن گروپە دەسەڵاتدارەكانەوە روبەڕوی مامەڵەی رەق و توندوتیژ دەبنەوە بەهۆی ئایدۆلۆژیای ئایینییانەوە. "كاتێك لە مینبەری مزگەوتەكەوە گوێبیستی وتارەكان دەبم كە دەڵێت هەموو پێكهاتە ناموسڵمانەكان كافرن، هەست بە نائاسودەیی و نیگەرانی دەكەم، ئەوەی نیمانە و ئامادەنییە، وتاری ئایینی لێبوردەییە كە رێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرێت". لە راپۆرتەكەی سیسفایەردا هاتووە راكان جبوری، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت پاڵپشتێكی بەهێزی بەردەوامی رۆڵی حەشدی شەعبییە لە پارێزگاكەدا و لەگەڵ رێكخراوی بەدر هاوسۆزە كە نوسینگەیان لە شارەكەدا هەیە. "هەموو گروپە چەكدارەكان هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەكانیان دەدەن، ئەوەش لەسەر حسابی كەمینەكان، وەك هاوڵاتییەكی كەمینە، خۆم بە لاوازترین بازنەی كۆمەڵگە دەبینم، ئەوەش كاریگەری نەرێنی لەسەر دەرفەتی بەدەستهێنانی خزمەتگوزاری و ئاسایش و كار هەیە، لەكاتێكدا هەلیكار ئامرازێكی گرنگە بۆ بەهێزكردنی هەستكردن بە ئاسایش و دڵسۆزی بۆ نیشتمان". حەشدی شەعبی دەستكەوت و كار بۆ لایەنگرانی خۆی فەراهەم دەكات، دەستیگرتووە بەسەر زەوی گشتیدا تا بە كرێییان بدات و باج وەربگرێت، لەمدواییانەشدا زەوی نیشتەجێبونیان لە شارەكە بۆ كەسوكاری "شەهیدانی حەشدی شەعبی" تەرخانكردووە. هەروەها تۆمەتباردەكرێن بە دەستكەوتنی پارە لە پرۆژە نایاساییەكاندا، وەك وەرگرتنی باج لە شۆفێرانی بارهەڵگر لەكاتی تێپەڕینیان بە بازگەكانی پشكنین و سەپاندنی باج بە سەر دوكانداراندا بەناوی پاسەوانییەوە. جگە لە كاریگەری و دەسەڵاتەكانی لە بوارەكانی سیاسی و ئابوری، حەشدی شەعبی دەیەوێت لە بواری كلتوری و رۆشنبیریدا كاریگەری هەبێت؛ فشار دەخەنە سەر ئەو گروپانەی شیعە نین تا لەگەڵ ئایدۆلۆژیای شیعەدا بڕۆن، بەوتەی هاوڵاتییەك ئەوان زیاد لە پێویست هەوڵدەدەن كاكەییەكان ئەو ئاراستەدا ببەن بەشداری مەراسیمە ئایینەكانی شیعە بكەن. دابەشبونی ئێستای هێزە ئەمنییەكان لە كەركوك، تەنیا هاوسەنگییەكی كاتی و فشۆڵە، لەبەرئەوەی هێشتا ناكۆكییە سیاسییەكان چارەسەر نەكراون. هەموو گروپە چەكدارەكان لەسەر حسابی كەمینەكان هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەكانیان دەدەن كریستیانەكان ترسیان هەیە لەگەڵ هەر گۆڕانكارییەكدا كاریگەری لەسەر كەمینەكان دروستبێت، بەوپێیەی ژمارەیان پێشتر ئەگەر دوو هەزار خێزان بوبێت، ئێستا بۆ نزیكەی 600 خێزان كەمبونەتەوە، "هەبونی میلیشیا و هێزی چەكداری جیاواز، توشی نیگەرانیمان دەكات و وادەكات لەپێناو پاراستنی خێزانەكانماندا بیر لە كۆچكردن بكەینەوە". زۆر كەس پێیوایە تەنیا چارەسەری ئەو كێشانە لە پێكهێنانی هێزێكی گشتگیری یەكگرتودایە كە تەنیا نوێنەرایەتی بەرژەوەندی یەك گروپ نەكات.   راسپاردەكانی سیسفایەر لە راپۆرتەكەدا ژمارەیەك راسپاردە ئاڕاستەی هەریەك لە حكومەتی فیدراڵی عیراق و هەرێمی كوردستان كراوە، لە نێویاندا گرەنتی چاودێری بەسەر هێزە چەكداریی و ئەمنییەكانەوە، لەگەڵ گرەنتی پابەندبونیان بەو یاسایانەی مافەكانی مرۆڤ بە هەند وەردەگرن لەگەڵ گرتنەبەری رێكاری لێكۆڵینەوەی خێرا و بێلایەن لە پێشێلكارییەكاندا. هەروەها داوای بەشداریپێكردنی نوێنەری كەمینەكان دەكەن لە گفتوگۆ و پلانەكانی پەیوەست بە ئاسایش و ئەو ناوچانەی تیایدا دەژین، جگە لە پێویستی دەركردنی یاسایەك بۆ نەهێشتنی جیاكاری، هاندانی كەمینەكان بۆ بەشداری لە هێزە سەربازی و ئەمنییەكاندا. بەشێكی تری راسپاردەكان بۆ هەمواری یاسا عیراقییەكانە؛ بە ئامانجی دادگاییكردنی هەر كەسێك لەڕێی بەكارهێنانی هێزە سەربازی و چەكدارییەكانەوە لە تاوانى دژی مرۆڤایەتی تێوەبگلێت، داواشدەكەن بازگە ئەمنییەكانی پشكنین لە رێگا سەرەكییەكانی هاتوچۆ رادەستی حكومەت بكرێنەوە. سیسفایەر بە پێویستی دەزانێت پەلە بكرێت لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی شنگال، یەكلاییكردنەوەی دۆسیەی ناوچەكانی جێناكۆك و لەڕێی پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەوە، هانی ئاوارەكان بدرێت بۆ ناوچەكانی جێناكۆك بگەڕێنەوە.

راپۆرتی: درەو حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆری نەوتی كوردستانی درووستكردو لە 2017دا فرۆشتی بە ( ملیارێك و 700 ملیۆن) دۆلار، بەڵام لە سەرەتای 2019 تا ناوەڕاستی 2021 ( ملیارێك و 744 ملیۆن) دۆلاری داوە بە كرێی بۆری نەوت. داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 2021دا (4 ملیار و 108 ملیۆن) دۆلار بووە، ( ملیارێك و 725 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت بووە و (454 ملیۆن) دۆلاری تەنیا داوە بە كرێی بۆری كە دەكاتە رێژەی (11%).  بایەخی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان پرۆسەی گواستنەوەی نەوت قۆناغی دووەمی پیشەسازی نەوتە لە دوای بەرهەمهێنانییەوە. بۆیە دەتوانرێت بوترێت قۆناغی گواستنەوە هیچی کەمتر نییە لە قۆناغی بەرهەمهێنان و پێکەوە یەکتر تەواو دەکەن. چونکە بەرهەمهێنانی نەوت هیچ بەهایەکی نابێت ئەگەر بە ڕێگەیەک نەگواسترێتەوە بۆ بازاڕی بەکاربەر و کڕیاریارانی نەوت، جا گواستنەوەکە بە ڕێگەی (وشکانی یان ئاوی) بێت. پرۆسەی گەیاندنی نەوتیش پێویستی بە ئامراز و ئامێرێ گرنگ و گەورە هەیە بۆ گواستنەوە، سەرەڕای ئەوەی پێگەی جوگرافیش زۆرجار بەشێکە لە (کارئاسانی یان ئاستەنگ) بۆ ئەوە گواستنەوەیە. بۆیە دەکرێت داخراوی پێگەی جوگرافی هەرێمی کوردستان نەگەیشتنی بە دەریا ئاستەنگکی گەورەبێت بۆ ئەو پرۆسەیە، بۆیە بەناچاری دەبێت هەماهەنگ بێت لەگەڵ یەکێک لە وڵاتە دراوسێکانی. بۆ ئەمەش زیاتر پشت بە وڵاتی تورکیا بەستراوە بۆ گەیاندنی بەرهەمی نەوتی هەرێم بە بازاڕەکانی ئەوروپا.  باپق لەسەرەتای پیشەسازی نەوت و بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەی تەق تەق لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (1994) دەگەڕێتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان پشتی بە (تانکەر) بەستووە بۆ گواستنەوەی بەرهەمەکەی. تەنانەت حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای پرۆسەی ئازدی عێراقەوە کە بە چڕی دەستی کرد بە وەبەرهێنان لە کەرتی نەوتی هەرێم، بەتایبەتیش لەدوای پەسەندکردنی یاسای ژمارە (22ی ساڵی 2007) یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کوردستان،  بەڵام گوستنەوەی نەوت هەر بە ڕێگەی (تانکەر) بەردەوام بوو، چونکە تا ساڵی کۆتایی ساڵی (2013) هەرێمی کوردستان تەنها دەیتوانی لە ڕێگەی تەنکەرەوە بەرهەمە نەوتییەکەی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە بکات و بەو پێیەش لە توانایدا بووە رۆژانە نزیكەی (50) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی تانكەرەوە هەناردەی توركیا بکات. بەڵام بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند "لەبەرئەوەی هەرێمی کوردستان دەکەوێتە دووڕیانی نێوان رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا، پێگەیەکی نمونەیی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە هاوبەشێکی گرنگ لە دابینکردنی وزەدا بۆ جیهان. لە کاتێکدا ژمارەیەکی زۆری کۆمپانیاکان لە قۆناغی گەڕانەوە دەچنە سەر بەرهەمهێنان، کوردستان ئامادە دەبێت ببێتە ناوەندێکی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ بازاڕەکانی وزەی جیهان". لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، حکومەتی هەرێم ئەوەشی ڕاگەیاندووە؛ "رێگەی نەوت لە کێڵگە بەرهەمهێنەرەکانی کوردستانەوە پێشتر بە هێڵی بۆریەکانی کەکوک– جیهاندا تێپەڕ بووە لە رێگەی هێڵێکی دوانەیی هەناردەکردنەوە. ئەمڕۆ هەرێمی کوردستان هێڵێکی بۆری هەناردەکردنی نوێ دروست دەکات کە بە هاتنی ساڵی 2015 لە توانایدا دەبێت (1) ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا بگوازێتەوە بۆ سنووری تورکیا. هێڵی بۆریەکە لە خورمەڵەوە درێژدەبێتەوە تا فیشخابوور لەسەر سنووری تورکیا "  هەروەها حکومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەش داوە "بە مەبەستی بەستنەوە بە ژێرخانی هەناردەکردنەوە، هێڵێکی سەرەکی نوێی بۆری (81) کیلۆمەتری ناوخۆیی لە تەق تەقەوە بۆ خورمەڵە تەواو کردووە. لە توانیادایە بڕی 150,000 بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا بەرهەم بهێنرێت لە تەق تەقەوە بۆ خورمەڵە کە دەتوانرێت ببەسترێتەوە بە پاڵاوگەی هەولێر و هێڵی بۆریەکانی هەناردەکردنەوە. هێڵی بۆریەکانی تەق تەق– خورمەڵە یارمەتی هەرێمی کوردستان دەدات درک بە تەواوی بەرهەم و توانای هەناردەکردنی کێڵگەی تەق تەق بکات" (بڕوانە چارتی ژمارە (1) کە بڕ بەرهەمهێنانی نەوت دەردەخات پێش بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم)  هەروەها (چارتی ژمارە (2) کە بڕ بەرهەمهێنانی نەوت دەردەخات دوای بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم) چارتی ژمارە (1) بەرهەمیهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان (2008 - 2012)     چارتی ژمارە (2) بەرهەمیهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان (2014 - 2021) خاوەندارێتی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان بەپێی یاداشتێکی پەرلەمانتار (عەلی حەمە ساڵح) کە ئاراستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانی کردووە، دەربارەی (بۆری نەوتی کوردستان و کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم) وێنەیەکی دەست درەو میدیا کەوتووە. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بەپێی زانیارییەکانی نێو یاداشتەکە کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، بەپێی زانیارییەکان بۆرییەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهات (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆ مەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپابیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت. (بڕوانە نەخشەی بۆری نەوتی هەرێم)    بەپێی یاداشتەکە ئەم گرێبەستە ئەوەندە لە سودی کۆمپانیای رۆسنەفت بووە، بەپێی بەیاننامە داراییەکانی لقی سەنگافورەی کۆمپانیای رۆسنەفت کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستان، کۆمپانیای رۆسنەفت بڕی (250 ملیۆن) دۆلاری داوەتە ڕاوێژکارێکی دەرەکی تاوەکو دڵنیابێتەوە لە بەدەستهێنانی ڕێککەوتنە نەوتییەکانی لە هەرێمی کوردستان. هێڵی بۆری نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەهانی تورکی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری هەرێمی کوردستانەوە  بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە (1/1/2019 – 30/6/2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (393 ملیۆن و 528 هەزار و 260) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕکانی جیهان کردووە، هەر بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای ناوبراو لەو ماوەیەدا بڕی (1 ملیار 744 ملیۆن و 391 هەزار و437) دۆلای وەک کرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە خەرجداوە، کە بۆ هەر بەرمیلێک دەکاتە (4.4) دۆلار.  ئەو خەرجییەش زیاترە لەو بڕە پارەیەی کە حکومەتی هەرێم لە ساڵی (2017) لە ڕێگەی فرۆشنی بۆری نەوتی کوردستان بە کۆمپانیای رۆسنەفت دەستی کەوتووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار بووە، وەک لە سەروە ئاماژەمان پێداوە. (بۆ وردەکاری تەواوی ماوەی (2019- 30/6/2021) لە نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری (1/1/2019 - 30/6/2021))   هەر بەپێی زانیارییەکەکانی دیلۆیت تا نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووە و کۆی بەهاکەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزار و 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزار  و 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ کرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتەوە بەردەوام ڕووی کە بەرزبوونەوەیە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە سەرەتای ساڵی (2019) تا نیوەی یەکەمی (2021) کە ژمارەیان (10) ڕاپۆرتە، بەرزبوونەوەیە بە ڕوونی دەبینرێت، بۆ نمونە لە ڕاپۆرتی یەکەمی دیلۆیت کە وردەکاری پرۆسەی نەوتی هەرێمی ڕوونکردووەتەوە لە ماوەی (1/1/2019 – 31/3/2019) کرێی گواستنەوەی (1) بەرمیل نەوتی هەرێم (3.2) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم بووە، بەڵام لە دوا ڕاپۆرتی کۆمپانیا وردبینییەکەدا لە ماوەی (1/4/2021 – 30/6/2021) کرێی گواستنەوەی (1) بەرمیل نەوتی هەرێم (6.1) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم وەستاوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)). بەجۆرێک لە (1/1/2019 – 31/3/2019) کۆی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم (122 ملیۆن و 55 هەزار و 61) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم بووە، بەڵام لە دوا ڕاپۆرتی کۆمپانیا وردبینییەکەدا لە ماوەی (1/4/2021 – 30/6/2021) کۆی کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم (238 ملیۆن 932 هەزار و 863) دۆلار لەسەر حکومەتی هەرێم وەستاوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) لە یاداشتەکەی (پەرلەمانتار  - عەلی حەمە ساڵح)دا هاتووە لەماوەی (2020 – 6/2021) واتە ساڵێک و شەش مانگ (1 ملیار و 584 ملیۆن دۆلار) دراوەتە کرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە، لە ساڵی (2020) دا (21.3%) کۆی داهاتی نەوت دراوەتە کرێی بۆری نەوتی هەرێم، ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەرکردنە، بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان تەنها (24.6%) کۆی درێژی بۆری نەوتە لە خورمەڵەوە تا بەندەری جەیهان، بەڵام (70%)ی کۆی کرێی گواستنەوەی پێدراوە. ئەگەر (18) مانگی سەرەتای (2020) بۆ شەش مانگی یەکەمی (2021) وەک پێوەر وەربگیرێت (70%) کرێی گواستنەوەی نەوت بۆ کۆمپانیاکانی (کار و رۆسنەفت) ڕۆشتووە (30%) بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی بووە! (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) ئایا دەکرێت بۆری نەوت لە سنوری تورکیا دوو هێندەو نیوی بۆری نەوت بێت لە سنوری هەرێمی کوردستان، بەڵام کرێی بۆری لە سنوری هەرێمی کوردستان زۆر زیاتر بێت لە سنوری تورکیا؟ خشتەی ژمارە (3)   ئینفۆگرافیك سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ماوەی (1/1/2019 – 30/6/2021) کە ژمارەیان (10) ڕاپۆرتە و سەرجەمیان لە ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەستە. عەلی حەمە ساڵح، یاداشت بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان (وێنەیەکی لای درەو میدیایە) هێڵی بۆریەکانی نەوت، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/mnr/publications/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA/ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا دەستیپێكرد، 13/12/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/131220131#sthash.rRkwbuML.dpuf د. أحمد ياسين & د.شيركو كرمانج & م. يادكار عبدالله، طرق نقل النفط من حقول كوردستان العراق، مجلة وادى النيل للدراسات والبحوث الإنسانية والاجتماعية والتربوية؛ https://jwadi.journals.ekb.eg/article_85184_20d92d83d507b1d588bfd4d469478ad6.pdf Andrew Snow, Kurdistan and Baghdad: A Tangled Web Over Oil and Budgets; https://www.usip.org/publications/2018/01/kurdistan-and-baghdad-tangled-web-over-oil-and-budgets

راپۆرتی: درەو  بەپێی داتاکان، هەرێمی کوردستان خۆی دەخزێنێتە نێو ڕیزبەندی (10) لە گەورەترین وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەوت لە جیهاندا بۆ ساڵی (2021)، لەدوای هەر یەک لە (فەنزویلا، سعودییە، کەنەدا، ئێران، عێراق، کوەیت، ئیمارات، ڕوسیا و لیبیا)ەوە دێت و پلەی دەیەم دەگرێت، پێش هەریەک لە وڵاتانی (نێجیریا بە (37.1) ملیار بەرمیل، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە (36.5) ملیار بەرمیل، کازاخستان بە (30) ملیار بەرمیل و چین بە (25.5) ملیار بەرمیل) یەدەگەوە دەکەوێت. یەکەم: یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان زانیاری جیاواز بەردەستە لە بارەی بڕو قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم، بەڵام زانیارییە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە ئاماژە بەوە دەدەن کە بە (45) ملیار بەرمیلی خەمڵێنراو لە نەوتی یەدەگ لە هەرێمی کوردستاندایە، ئەم ژمارەیەش لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاو کراوەتەوە. هەر لەم بارەیەوە وەزیری پێشووی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (ئاشتی هەورامی) لە (19ی ئابی 2010) لە ته‌لاری وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان، لە كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا سه‌باره‌ت یه‌ده‌گی نه‌وت له‌ هەرێمی کوردستان رایگه‌یاند؛ "(45) ملیار به‌رمیل نه‌وت له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌". جارێکی ترو لە (11 ی تەموزی 2013) جەختی لەو ژمارەیە کردووەتەوەو بە رۆژنامەی حەیات-ی ڕاگەیاندووە؛ "یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستانی بە (45) ملیار بەرمیل خەمڵێندراوە" ئەمە جگە لە نەوتی ناوچە دابڕاوەكان، كە بەپێی خەمڵاندنە بەراییەكان ئاماژە بە (100) تاوەكو (200) ترلیۆن مەتر سێجا دەكەن". لەم بارەیەوە (کەمال ئەتروشی) وەزیری ئێستای سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم لە (28ی حوزەیرانی 2021) لە کۆبوونەوەیان لەگەڵ پەرلەمانتارانی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، لە وەڵامی پەرلەمانتاران لە بارەی یەدەگی نەوتەوە وتی؛ -    كوردستان له‌سه‌ر حه‌وزی نه‌وتییه‌، كه‌ له‌ كوردستان تا عومان درێژ ده‌بێته‌وەو یه‌ك حه‌وزی نه‌وته‌. -    ئەم نەوتە (200) ملیۆن ساڵه‌ جێگیر بووه‌ و باشترین جێگه‌یه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و غاز. -    له‌ كوردستان یه‌ده‌گی نه‌وت تایبه‌ته‌ و به‌راورد ناكرێت به‌ یه‌ده‌گی نه‌وتی سعوودییه‌ و ئیمارات و عێراق، هه‌رچه‌نده‌ یه‌ك حه‌وزه‌. -    یه‌ده‌گی نه‌وتی هەرێم كه‌م بووه‌ته‌وه و ئێستا (١٠%)ی یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراقه‌، هه‌ر بۆیه‌ یه‌ده‌گمان به‌راورد ناكرێت به‌ یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراق و كه‌نداو. -    یه‌ده‌گی نه‌وتی عێراق ١١٥ ملیار به‌رمیله‌، به‌ڵام له‌ كوردستان ئیشی له‌سه‌ر نه‌كراوه‌. -    توانای نه‌وتی كوردستان جیاوازه‌، ڕێژەی (52 تا 54%)ی نه‌وتی كوردستان له‌ دهۆكه‌ و (40%)ی له‌ هه‌ولێره‌ و (6 تا 10%)ی له‌ سلێمانییه‌. بەڵام زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم زیاترە لە (45) ملیار بەرمیل، چونکە گەڕان و پشکنینی کۆمپانیاکان بۆ دۆزینەوەی نەوت بەردەوامەو زۆرجاریش گوێبیستی دۆزینەوەی بڕی زیاتری نەوت دەبین لە هەرێمی کوردستان بۆ نمونە؛ لەمانگی (ئابی 2010) دامه‌زراوه‌ی‌ نه‌وتی‌ كۆریای باشور پاش ئه‌وه‌ی‌ گرێبه‌ستێكی‌ گه‌ڕان و ده‌رهێنانی‌ نه‌وتی‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان واژۆكرد و پاش سێ ساڵ گه‌ڕان، دوو ناوچه‌ی‌ زۆرگه‌وره‌ی‌ له‌شاری‌ سلێمانی‌ دۆزیه‌وه‌ كه‌ نه‌وتیان تێدایه‌، ئەوانیش بلۆکەکانی بازیان و سەنگاو بوون، ئەگەر چی ئەوکات بڕەکە ئاشکرا نەکرا بەڵکو باس لە بڕێکی زۆری یەدەگی نەوت دەکرا. لە سەرەتای ساڵی (2011) كۆمپانیای (گۆلف گیستۆن)ی به‌ریتانی کە ‌له‌هه‌رێمی كوردستان كاری دۆزینه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌دا، رایگه‌یاندووه‌، ئه‌وان ئێستا نه‌وتی زیاتریان دۆزیوه‌ته‌وه ‌له‌و ناوچانه‌ی كه‌ كاری تێدا ده‌كه‌ن. به‌پێی لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و كۆمپانیایه‌ بێت ته‌نها له‌ناوچه‌ی شێخان كه‌جێگه‌كه‌ی دیاری نه‌كردبوو ‌رایگه‌یاند "ئه‌وه‌ی ئه‌وان تا ئێستا پێشبینیان كردووه (‌220) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتیان دۆزیوه‌ته‌وه‌"، ‌(جۆن جێرسنتلاوه‌ر) به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمپانیای ناوبراو باسی له‌وه‌كردووه‌، ئه‌وان گه‌یشتوونه‌ته ‌ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌هه‌رێمی كوردستان خاوه‌نی سه‌رمایەیە‌كی گه‌وره‌ی نه‌وته‌و ئه‌و ناوچه‌یه‌ی ئه‌وان كاری تێدا ده‌كه‌ن به‌شێوه‌یه‌كی گشتی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. لە (9/11/2012) ئاژانسی‌ هه‌واڵی‌ رۆیته‌رز له‌زاری‌ (تۆم براتلی‌) وته‌بێژی‌ كۆمپانیای‌ (DNO)ی نەرویجی بڵاویكرده‌وه‌، "کۆمپانیاکە بیره‌ نه‌وتێكی‌ نوێی‌ له‌سنوری‌ پارێزگای‌ هه‌ولێر دۆزیوه‌ته‌وه‌،  كه‌ یه‌ده‌گێكی‌ نه‌وتی‌ زۆری‌ تێدایه‌ به‌ نزیكه‌ی‌ (700) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت". (د.بێوار خه‌نسی - راوێژكاری پێشووی ئاسایشی ئابووری) هه‌رێم لە ساڵی (2013) له‌ لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئه‌نادۆڵ رایگه‌یاندووە؛ "هه‌رێم خاوه‌نی زیاتر له‌ (60) ملیار به‌رمیل یه‌ده‌گی نه‌وته‌، به‌ڵام به‌هۆی كه‌می پشكنینه‌كان تا ئێستا هه‌بوونی (45) ملیار به‌رمیل پشتڕاستكراوه‌ته‌وه‌". هەروەها بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی ڕوداوو لە (30/5/2013) بڵاوکراوەتەوە بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی Bloomberg-ی ئەمریكی: "هەردوو كۆمپانیای گەنێل ئینێرجی توركی و گۆڵف كیستۆنی بەریتانی بیرە نەوتێكی نوێیان لە پارێزگای دهۆك دۆزیوەتەوە". بەپێی راپۆرتەكە "كۆمپانیای گەنێل ئینێرجی توركی لە كێڵگەی نەوتی بەربەهاری لە پارێزگای دهۆك، بیرێكی نوێیان لێداوە و ئەنجامە سەرەتاییەكانی ئەو هەڵكەندنەش زۆر باش بووە ‌و رۆژانە 2100 بەرمیل نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت". هەر بەپێی زانیارییەکانی ماڵپەڕی ناوبراو لە کۆتاییەکانی ساڵی (2013)هەردوو كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی كۆریای باشو‌ور ناسراو بە (KNOC) و كۆمپانیای سویسری ئۆریكس كە كۆمپانیای سەركارن، دۆزینەوەی نەوتی زیاتریان لە بلۆكی هەولێر راگەیاند، كە مەزەندەكراوە ئەو كێڵگەیە 600 ملیۆن بەرمیل نەوتی یەدەگی لە خۆی گرتبێ. بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان کە لە ساڵی (2015)دا بڵاوکراوەتەوەو تێدا هاتووە "هەرێمی کوردستان خاوەن (50) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی جێگیر و (80) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی ناجێگیرە". لە (28ی تەموزی 2019) کۆمپانیای دانا گازی ئیماراتی کە لە کێڵگەی (کۆرمۆر) وەبەرهێنان دەکات ڕاگەیاند؛ کە "زیاتر لە (50) ملیۆن بەرمیل نەوتیان دۆزیوەتەوە بەمەش یەدەگی نەوتی کێڵگەکە بەرزتر دەبێتەوە".  جگە لەو دۆزینەوانە چەندین نمونەی دۆزینەوی یەدەگی نوێی نەوتی لە کێڵگە جیاوازەکانی نەوتی هەرێم لەبەردەستن، هەموو ئەمانە دەریدەخەن کە قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم بڕێکی ئێجگار گەورەترە کە تا ئێستا دۆزابێتەوە. دووەم: یەدەگی هەرێم لە ڕیزبەندییە جیهانییەکاندا ئەگەر هەر ئەو ئامارە وەربگرین کە لە سایتی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەربارەی یەدەگی نەوتی هەرێم خراوەتەڕوو کە بە (45) ملیار بەرمیل خەمڵێندراوە، ئەوا بەپێی داتاکان هەرێمی کوردستان خۆی دەخزێنێتە نێو ڕیزبەندی (10) لە گەورەترین وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەوت لە جیهاندا بۆ ساڵی (2021)، لەدوای هەر یەک لە (فەنزویلا، سعودییە، کەنەدا، ئێران، عێراق، کوەیت، ئیمارات، ڕوسیا و لیبیا)ەوە دێت و پلەی دەیەم دەگرێت و پێش هەریەک لە وڵاتانی (نێجیریا بە (37.1) ملیار بەرمیل، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە (36.5) ملیار بەرمیل، کازاخستان بە (30) ملیار بەرمیل و چین بە (25.5) ملیار بەرمیل) دەکەوێت لە یەدەگی نەوتدا. بڕوانە چارت و خشتەکە.   سەرچاوەکان د. غالب محەمەد عەلی، نەوتی هەرێم: سیاسەتێکی ناحەکیمانە، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان،(2015). سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، نەوت، تێڕوانین، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/mnr/publications/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA/ سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، فەرمانگەی میدیاو زانیاری،وەزیرى سامانە سرووشتییەکان: بۆ ئایندەى کوردستان، غاز گرنگه‌ چونکە نه‌وت نامێنێت، 29/6/2021، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2021/june/%D9%88%DB%95%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%89-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%95-%D8%B3%D8%B1%D9%88%D9%88%D8%B4%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%86-%D8%A6%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%DB%95%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D8%B1%D9%86%DA%AF%D9%87-%DA%86%D9%88%D9%86%DA%A9%DB%95-%D9%86%D9%87-%D9%88%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%8E%D9%86%DB%8E%D8%AA یه‌ده‌گی نه‌وتی هه‌رێم بۆ 60ملیار به‌رمیل به‌رزده‌بێته‌وه‌، 28/12/2013، ماڵپەڕی فەرمی پی یو کەی میدیا؛ http://www.kurdiu.org/hawal/index.php?pageid=57949 گۆلف كیستۆن نه‌وتى زیاتر له‌هه‌رێمى كوردستان ده‌دۆزێته‌وه‌، 5/1/2011، ماڵپەڕی کوردیو؛ https://www.pukmedia.com/KS/details/?Jimare=23308 سەمیع زوبێر، ئاشتی هەورامی: یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان 45 بلیۆن بەرمیلە، لە ڕۆژنامەی (حەیات) 11/7/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/11072013 نەوتی زیاتر لە بلۆكی هەولێر دۆزرایەوە، لە کۆریا تایمزەوە، 10/11/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ http://rudaw.net/sorani/business/101120132#sthash.IfEYbNTA.dpuf بیرە نەوتێكی نوێ لە پارێزگای دهۆك دەدۆزرێتەوە، لە بلومبێرگەوە، 30/5/2013، ماڵپەڕی ڕوداوو؛ https://www.rudaw.net/sorani/business/300520131 ئاشتی هه‌ورامی: تا ساڵی 2014 ده‌توانین رۆژانه‌ یه‌ك ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ره‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ بكه‌ین، 19/8/2010، ماڵپەڕی گوڵان؛ https://www.gulanmedia.com/so/story/203111/1621545111-937-%D8%A6%D8%A7%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C:-%D8%AA%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C2014-%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%86-%D8%B1%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C-%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D9%83-%D9%85%D9%84%DB%8C%DB%86%D9%86-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%84-%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%AA-%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%DB%8C-%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D9%87%E2%80%8C-%D8%A8%D9%83%D9%87%E2%80%8C%DB%8C%D9%86 دانة غاز تعلن عن أول اكتشاف نفطي في إقليم كردستان العراق وأكبر احتياطيات للغاز في العراق، موقع الرسمي للشریکة؛ https://www.danagas.com/wp-content/uploads/2021/04/20190725-Reserves-KRI-Arabic.pdf Oil Reserves by Country 2021, World Population Review, at the website; https://worldpopulationreview.com/country-rankings/oil-reserves-by-country Kurdistan Oil: The Past, Present and Future, The Kurdistan Project, at the website; https://thekurdishproject.org/kurdistan-news/kurdistan-oil/

راپۆرت: درەو لەكۆی (7) بڕیار كە بەمدواییە دادگای فیدراڵی دەریكردوون، (4) بڕیاریان دژی بارزانی بووە، هێشتا بڕیارێكی تریش ماوە، ئەگەر دادگا كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتبكاتەوە، پارتی كاندیدی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار نابێت، لەسەر داوای بارزانی، سەدر بڕیاریدا بایكۆت بشكێنێت‌و بگەڕێتەوە سەر مێزی گفتوگۆكان، پێشبینی سەرەتای قۆناغێكی نوێی دانوستانی نێوان لایەنەكان‌و ئەگەری كۆبونەوەی پەرلەمان دەكرێت كە ماوەی نزیكەی 40 رۆژە راوەستاوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.    دانوستان دەستپێدەكاتەوە زیاتر لە 4 مانگ بەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا تێپەڕێوە، هێشتا ئاسۆی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت نادیارە. لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی پەرلەمانی نوێی عێراق كە رۆژی 9ی كانونی دووەم بەڕێوەچوو، ماوەی نزیكەی 40 رۆژە پەرلەمان كۆنەبوەتەوە.  لەدوای تێكچوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بەشێوەیەكی تاكلایەنە دانوستانەكانی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەت راگرت، بەڵام دوێنێ بارزانی بە تەلەفۆن لەگەڵ سەدر قسەی كرد‌و داوای كۆبونەوەی هاوپەیمانی سێقۆڵی لێكرد، سەدر قایل بوو بە كۆبونەوەكە، بەمشێوەیە دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی راگەیاند.  دوای راگرتنی دانوستانەكان، سەدر چاوەڕێی دەكرد لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی سەردانی بكەن‌و داوای گفتوگۆی لێ بكەن، بەڵام ئەمە روینەدا، بەپێچەوانەوە لەم ماوەیەدا هاوپەیمانەكانی سەدر كە بەدیاریكراویش لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە گورزی گەورەی بەركەوت.  لەو بڕیارانەی كە لە دادگای فیدراڵییەوە لەدژی بارزانی دەرچوون، سەدر وەكو هاوپەیمانی سەرەكی پارتی، هیچ هەڵوێستێكی روونی رانەگەیاند، ئەمە لەكاتێكدایە، وا لێكدەدرێتەوە بارزانی باجی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر داوە.  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچوون، دوای ئەم زنجیرە بڕیاری دادگای فیدراڵی، هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەڵوەشێتەوە، بەڵام هاوپەیمانێتییەكە تائێستا لەژێر فشارەكانی ئێراندا خۆی راگرتووە‌و دیار نییە كەی ئاڵای سپی هەڵدەكات.  حكومەتی زۆرینە دروست دەبێت ؟ سەرباری ئەو رووداوانەی كە لەدوای دانیشتنی یەكەمی پەرلەمانەوە رویانداوە، هێشتا سەدر سورە لەسەر قسەی خۆی، دەڵێ" حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی" دروست دەكەم، دوێنێ لە پەیوەندییەكەیدا لەگەڵ بارزانی هەمان قسەی كردوەتەوە. هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لە كۆی (329) كورسی پەرلەمانی عێراق تەنیا نزیكەی (170) كورسییان هەیە، ئەم رێژەیە نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردن سەرۆك كۆمار تەواو ناكات كە (220) كورسییە.  بارزانی دەیەوێت بۆچونی سەدر بگۆڕێت، پێشنیازی بۆ كردووە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش بانگهێشتی ناو حكومەت بكات‌و بە چەند پۆستێك نوری مالیكی قایل بكات‌و كێشەی نیساب چارەسەر بكات، بارزانی لەمەدا یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری لە بەرژەوەندی خۆی كردوەتە ئامانج، بەڵام سەدر كێشەی كۆنی لەگەڵ مالیكی هەیە‌و هێشتا سورە لەسەر ئەوەی نابێ بەشداری حكومەت بكات.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش كە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانیان لێ دەكرێت، سەرباری گرەوەكانی سەدر بۆ پەرتكردنیان، هێشتا یەیەكگرتوویی ماونەتەوە‌و دەڵێن بە بێ مالیكی ئێمەش بەشداری حكومەت ناكەین، سەدر بانگهێشتی هادی عامری كردووە بۆ ناو حكومەت، عامری رەتیكردوەتەوە.  كۆبونەوەی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كە بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو لە هەولێر بەڕێوەبچێت، رەنگە دەرگا لەسەر گەڕێكی نوێی دانوستان لەنێوان سەدرییەكان‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بكاتەوە‌و گەرموگوڕییەكی نوێ بۆ كۆبونەوەكانی پەرلەمانی عێراق بگەڕێنێتەوە، ئەگەرنا هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پێشتر، ئەمجارەش پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بۆ چەند مانگێكی تر دوادەكەوێت.  لە هەموو حاڵەتەكاندا پێشبینی دروستكردنی حكومەتی زۆرینە بۆ ئەم قۆناغەی عێراق‌و ئەو پەرتبونە سیاسییە نوێیەی كە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر دروستی كردووە، هێشتا ئەگەرێكی دوورە.  بەگوێرەی دەستوری عێراق، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەكەوێتە دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، گەڕی دووەمی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە كۆتایی هاتووە، ئێستا كاتی ئەوەیە پەرلەمان ناوی كاندیدە پەسەندكراوەكان رابگەیەنێت، لەسەر دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لەدادگای فیدراڵی عێراق سكاڵای یاسایی لەسەر سەرۆكایەتی پەرلەمان تۆماركراوە، پێشبینی دەكرێت دوای راگەیاندنی ناوی كاندیدە پەسەندكراوەكان بڕیاری خۆی لەبارەی یاسایبوون یاخود نایاسایبوونی كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن رابگەیەنێت.  ئەگەر دادگای فیدراڵی كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە جاری دووەمدا رەتبكاتەوە، هاوپەیمانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) گورزێكی تری بەردەكەوێت، چونكە لەم حاڵەتەدا سەرۆكایەتی پەرلەمان دەبێت بگەڕێتەوە بۆ سەر لیستی یەكەمی كاندیدەكانی پۆستی سەرۆك كۆمار كە كاندیدەكەی پارتی (هۆشیار زێباری) تێدا لابراوە، پارتی لەبەرامبەر یەكێتیدا بەبێ كاندید دەمێنێتەوە، ئەمە تەنیا زیان نییە بۆ بارزانی، زیان لە هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكەش دەدات، چونكە كوتلەی گەورەی پەرلەمان كە دیاری دەكرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رادەسپێردرێت، سەرۆك كۆمار ئەگەر یەكێك نەبێت لە ئەندامانی ئەم هاوپەیمانێتییە، دەتوانێت كێشەو گرفت دروست بكات.  دادگای فیدراڵی ململانێكانی بەلادا دەخات ؟ لەماوەی ئەم (40) رۆژەدا، دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق وەكو دەسەڵاتی یەكەم لە عێراق دەركەوت‌و لەم ماوەیەدا ئەم دادگایە (7) بڕیاری دەركردووە كە (4) بڕیاریان راستەوخۆ بارزانی وەكو هاوپەیمانێكی سەرەكی سەدر كردوەتە ئامانج‌و (2) بڕیاریشیان لە بەرژەوەندی هاوپەیمانێتییەكەی سەدرو بارزانی بووە، بڕیاێكیشی دژی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بووە. بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی لەدوای یەكەم كۆبونەوەی پەرلەمانەوە، ئەمانە بوون:  بڕیاری یەكەم: دانیشتنەكە دەستوریی بوو  رۆژی 25/1/2022 دادگای فیدراڵی ئەو تانە یاساییانەی رەتكردەوە كە لەبارەی نادەستوریبوونی دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان تۆماركرابوون، دادگا دانیشتنەكەی بەدەستوریی ناوبرد، ئەم بڕیارەی دادگا لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە دژی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) شكایەوە، هاوپەیمانی سێقۆڵی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی نوێی كۆنترۆڵ كرد.   بڕیاری دووەم: كوتلەی گەورە كەی دیاری دەكرێت ؟ رۆژی 3/2/2022 دادگا فیدراڵی تانەیەكی پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبارەی دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورەی پەرلەمانی عێراق رەتكردەوە، دادگا رایگەیاند، بەگوێرەی دەستور كوتلەی گەورە لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دیاری دەكرێت، ئەم بڕیارەش لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە زیانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، چونكە لە دانیشتنی یەكەمی پەرلەماندا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لیستی ناوی پەرلەمانتارانی خۆیان وەكو كوتلەی گەورە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد، بەڵام بەهۆی ئەم بڕیارەی دادگاوە لیستەكەیان رەتكرایەوە، كوتلەی زۆرینە بەواتای ئەو هاوپەیمانێتییە دێت كە مافی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی پێدەسپێردرێت. بڕیاری سێیەم: نیساب چەندە ؟ هەر لە حوكمەكەی رۆژی 3/2/2022دا دادگای فیدراڵی كەیسێكی تری یەكلاكردەوە لەبارەی پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، دادگا نیسابی یاسایی بۆ كۆبونەوەی پەرلەمان لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بە (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، بەگوێرەی ئەم حوكمەی دادگا لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا دەبێت لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادەبن ئینجا نیسابی كۆبونەوە تەواو دەبێت، ئەم بڕیارە لە زیانی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بوو، بەدیاریكراویش بارزانی كە دەیویست بەزۆرینەی سادە پۆستی سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە، ئەم بڕیارەی دادگا (پلپ المعگل- یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی دروستكرد، وایكردووە هیچ لایەك بەبێ ئەوەی تر نەتوانێت نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان تەواو بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  بڕیاری چوارەم: زێباری راگرت ! رۆژی 6/2/2022 دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی نیشتمانی‌و پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ، رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت بەهۆی ئەو تۆمەتانەی گەندەڵی كە لەسەری بوو، ئەمە گورزێكی گەورە بوو بۆ بارزانی، هاوكات بۆ هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، دۆسیەكەی زێباری هێندە كاریگەر بوو، تەنانەت سەدری هاوپەیمانی بارزانیش بەرگری لێنەكرد‌و داوای لە پەرلەمانتارەكانی كرد، دەنگی پێنەدەن.  بڕیاری پێنجەم: زێباری دورخستەوە دوای راگرتنی رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری، رۆژی 13/2/2022 دادگای فیدراڵی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردەوە، ئەمە بارزانی توشی گێرمەو كێشەی دیاریكردنی كاندیدێكی نوێ كرد، سەرباری ئەوە لەڕووی سیاسییەوە هۆشیار زێباری گورزێكی لە ناوبانگی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)دا.  بڕیاری شەشەم: بەرهەم ساڵح بەردەوام دەبێت دوای دروستبوونی كێشە لە نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵنەبژاردنی سەرۆك كۆمار، دادگای فیدراڵی رۆژی 13/2/2022 بڕیاریدا بەوەی بەرهەم ساڵح لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی سەرۆك كۆماری نوێ هەڵدەبژێردرێت.  بڕیاری حەوتەم: كورد نابێ نەوت بفرۆشێت رۆژی 15/2/2022 دادگای فیدراڵی حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی راگەیاند كە ساڵی 2012 لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان تۆماركرابوو، دادگا بڕیاریدا بەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم نادەستورییە‌و دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، ئەم حوكمەش گورزێكی گەورە بوو لە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، حوكمەكە بارزانی كردە ئامانج.     

 راپۆرت: درەو لە 2017دا دوای لەدەستدانی كۆنترۆڵی ناوچە جێناكۆكەكان، بارزانی قایل بوو بەوەی دادگای فیدڕاڵی دەرەنجامەكانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام ئێستا قایل نییە بە بڕیاری هەمان دادگا بۆ رادەستكردنی نەوت بە بەغداد، یەكێتیش كە ساڵێك لەمەوبەر بە نهێنی چووەتە دانوستان لەگەڵ بەغداد بۆ رادەستكردنی غازی سروشتی، ئێستا بە رادەستكردنی نەوت نیگەرانە، بارزانی لەنێوان دوو بڕیاری دادگای فیدراڵیدا، وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  ریفراندۆم‌و بڕیاری دادگای فیدراڵی  2017 هەرێمی كوردستان بە رێبەرایەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان، ریفراندۆمی بۆ (سەربەخۆیی) ئەنجامدا، ئەم ریفراندۆمە ناوچە جێناكۆكەكانیشی گرتەوە، ئەمە حكومەتی ناوەندی ئەوكاتی عێراق كە (حەیدەر عەبادی) سەرۆكایەتی دەكرد، توڕەكرد.  كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، وڵاتانی دراوسێ، بەشێك لە رایگشتی هەرێمی كوردستان دژی سازادانی ریفراندۆمەكە بوون، بەڵام بارزانی سور بوو لەسەر بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لەوادەی خۆیدا. نیچیرڤان بارزانی كە برازای مەسعود بارزانییە، ئەوكات سەرۆكی حكومەت بوو، راستەخۆ خۆی لە پرسی ریفراندۆم نەگلاند‌و هەندێك خۆی بە دوورگرت، بەڵام بۆ قایلكردنی (مام)، كەناڵە تەلەفزیۆنییەكەی (رووداو)ی خستە خزمەتی بانگەشەكردن بۆ ریفراندۆم، نێچیرڤان بارزانی بۆچوونی جیاوازی هەبوو، تێگەیشتبوو، ئەنجامی ریفراندۆم بە كارەسات بۆ هەرێمی كوردستان كۆتایی دێت.   25ی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم كرا، دوای 20 رۆژ لە ریفراندۆم، هێزەكانی عێراق پەلاماری ناوچە جێناكۆكەكانیان دا، هێزەكانی پێشمەرگەی (پارتی‌و یەكێتی) لەم ناوچانە كشانەوە، كە لەدوای هاتنی داعشەوە كۆنترۆڵیان كردبوو. نزیكەی مانگێك دوای رووداوەكانی ئۆكتۆبەر‌و بە دیاریكراوی لە رۆژی 20ی تشرینی دووەمی 2017دا، دادگای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی یاساییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بڕیاری خۆی لەبارەی ریفراندۆكەكە دەركرد‌و رایگەیاند" ریفراندۆم نادەستورییە‌و لێكەوت‌و دەرەنجامەكانی هەڵدەوەشێندرێتەوە".  نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، راستەوخۆ پابەندبوونی هەرێمی بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە نیشاندا، واتە قایلبوون بە هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكانی ریفراندۆم، ئەمە بۆ هەڵگرتنی ئەو سزایانە بوو كە لەوكاتەدا حكومەتی ناوەندی عێراق‌و وڵاتانی دراوسێ بەسەر هەرێمدا سەپاندبوویان.  دوای ریفراندۆم، مەسعود بارزانی لەلایەن باڵیۆزو نێردە نێودەوڵەتییەكانەوە پشتگوێ خرا، ئەمە بەهۆی ئەوە بوو گوێی بۆ قسەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەگرتبوو، كاتێك دۆخەكە ئاڵۆز بوو، بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی كشایەوە، شكستی ریفراندۆمی رادەستی نێچیرڤان بارزانی كرد‌و قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكانی ریفراندۆم.  نەوت‌و بڕیاری دادگای فیدراڵی   رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو هەڵبژاردنی پەرلەمانیی "پێشوەختە" لە عێراق بەڕێوەچوو، ئەم هەڵبژاردنە بۆ یەكەمجار نەخشەی سیاسی عێراقی بەشێوەیەكی كاریگەر گۆڕی، لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران پێگەیان لە پەرلەماندا پاشەكشێی كرد، موقتەدا سەدر كە یەكێكە لە رێبەرە دیارەكانی شیعەی عێراق‌و ماوەیەكە هەوڵی یاخیبوون لەژێر چەتری ئێران دەدات، بوو بە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن.  ئێرانییەكان زوو هەستیان بە مەترسی دۆخەكە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەیان كرد، لەسەر ئاستی باڵا لەگەڵ بارزانی‌و سوننەكان قسەیان كرد، داوایان كرد نەبن بە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە، لەگەڵ لایەك نەبن دژی لاكەی تر، مەسعود بارزانی كە هاوپەیمانێتی سێقۆڵی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان) كردبوو، سوور بوو لەسەر هاوپەیمانێتییەكەی، لەمەشدا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بە ئامانج گرت، داوای وەرگرتنەوەی ئەم پۆستەی لە یەكێتی دەكرد.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی هاوشێوەی ریفراندۆمەكە، لەم هەنگاوەشدا لەگەڵ بارزانی مامیدا نەبووە، بۆچوونی وابووە، پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی بەجێبهێڵدرێت‌و پارتی نەبێت بە بەشێك لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعە.  نێچیرڤان بارزانی كە لەدوای نسكۆی 1975ەوە لەگەڵ بنەماڵەكەیدا رووی لە ئێران كردووە‌و لە (كەرەج)ی نزیك تاران ژیاوە، زمانی (فارسی) دەزانێت‌و پەیوەندی مێژووی لەگەڵ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، ئەمدواییە كە پارتی لە ئێران زیاتر دوركەوتەوە، ئەو هەوڵی ئاسایكردنەوەی دۆخەكەی داوە، بەڵام بارزانی مام سەرلەنوێ ریسەكەی كردەوە بە خوری.  رۆژی 15ی ئەم مانگە، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی یاسایی كە ساڵی 2012 تۆماركرابوو، بڕیاریدا بە نادەستوریبوونی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی ناوەندی.  ئەمجارەیان پۆستەكان ئاڵوگۆڕیان پێكراوە، نێچیرڤان بارزانی لە سەرۆكی حكومەتەوە بووە بە سەرۆكی هەرێم، نێچیرڤان كە بەبێ سێ‌و دوو قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم‌و پرسی سەربەخۆیی كورد، ئێستا رازی نییە بەوەی كورد نەوتەكەی راستی حكومەتی فیدراڵ بكات‌و لەسەر ئەم بنەمایە پشكی كورد لە بودجەی گشتی عێراق دیاری بكرێت.  قایل نەبوونی بەوەی كورد لەرێگەی عێراقەوە نەوتەكەی بفرۆشێت بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، نێچیرڤان خۆی ئەندازیاری "ئابوری سەربەخۆ"‌و رێككەوتنی 50 ساڵەی نەوتە لەگەڵ توركیا، 17 ساڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم بووە‌و نزیكەی سێ ساڵیشە سەرۆكی هەرێمە، لەرێگەی كەرتی نەوتەوە پێگەو ئابوری خۆی بەهێز كردووە‌و پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ توركیا دروستكردووە، بەمدواییە دەیەوێت دوای نەوت، غازی سروشتی هەرێم رادەستی توركیا بكات. بڕیاری ئابوری سەربەخۆ كە زیاتر خۆی لە فرۆشتنی نەوت بەبێ رەزامەندی حكومەتی ناوەندی بەغداد دەبینییەوە، لە ساڵی 2014وە بووە هۆی بڕینی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، ئیتر لێرەوە سەردەمی قەیرانی دارایی یەكەم دەستی پێكرد‌و موچەی فەرمانبەران كێشەی تێكەوت، تائێستاش كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی حكومەت دەكات ئەم قەیرانە داراییە بەردەوامە.   بەپێی داتاكان، لە 2014وە بۆ ئێستا، بەهۆی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە كە نێچیرڤان بارزانی رێبەرایەتی دەكرد، هەرێمی كوردستان بڕی زیاتر (100 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی عێراق لەدەستداوە، لەمە خراپتر دادگای فیدراڵی ئێستا كێشەی بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم دروستكردووە كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەت‌و دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمە، ئەم بڕیارەش لێكەوتی ئابورییە سەربەخۆكەیە.  ئەگەر رۆژگاری پێش دەرهێنانی نەوت لە كوردستان، كێشەی نێوان كورد‌و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق پرسی خاك بوبێت بەتایبەتیش چارەنوسی كەركوك، ئێستا ئیتر نەوت تایتڵی گەورەی كێشەی كوردە لە عێراقدا‌و پرسی خاك وەلانراوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە بارزانییەكان ئامادەن لەدوای ریفراندۆم خاك لەدەستبدەن، بەڵام ئامادە نین نەوت رادەست بكەن.  یەكێتی‌و نەوت یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە لە (30) ساڵی رابردوودا، هاوبەشی سەرەكی حوكمڕانی كوردستان بووە لەگەڵ پارتیدا، لەدوای كۆتایهانی شەڕی ناوخۆو یەكخستنی حكومەتەوە لە ساڵی 2005دا، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (سلێمانی‌و هەڵەبجە‌و گەرمیان‌و راپەڕین) لەڕووی خزمەتكوزاریی‌و ئاوەدانییەوە بەبەراورد بە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی (هەولێرو دهۆك) پاشەكشێیان بەخۆوە بینیوە.  پارتی‌و یەكێتی سەرباری ئەوەی ماوە لەدوای ماوە لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستە حكومییەكانی هەرێم‌و بەغداد دەكەونە كێشمەكێش، بەڵام هەردوولا سودمەندبوون لە ئابوری نەوت‌و هیچ كات ناكۆكییەكانیان سەری بۆ لێكترازان نەكێشاوە.  یەكێتی بەر لە رووداوەكانی (8)ی تەموزی ساڵی رابردوو، واتە بەر لە دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی، چووە ناو گفتوگۆیەكی نهێنییەوە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی بەغداد لەبارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی سامانی سروشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی (لەكاتی خۆیدا وەكو یەكەمین میدیای كوردی (درەو) لە راپۆرتێكدا باسی لە رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و بەغداد كردووە، (لێرە كلیك بكە بۆ خوێندنەوە راپۆرتەكە). بەپێی ئەو زانیارییانەی كە ئەوكات (درەو) لەبارەی ئەو رێككەوتنە دەستی كەوتبوو، یەكێتی قایل بوو بوو بەوەی غازی سروشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی رادەستی حكومەتی عێراق بكات، بەمەرجی ئەوەی حكومەتی عێراق لەڕووی داراییەوە راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ سلێمانیدا بكات نەك لەرێگەی حكومەتەوە لە هەولێر، ئەم رێككەوتنە تا حاڵەتی ئیمزا كردن هەنگاوی نا، بەڵام مستەفا كازمی كە سەرەتای دەستبەكاربوونی بوو لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا، دڵنیا نەبوو لەوەی ئایا بۆ ویلایەتێكی تر دەمێنێتەوە یاخود نا، بۆیە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە بۆ دۆخێكی لەبارتر هەڵگرت.  یەكێتی كە ساڵێك لەمەوبەر هەوڵیداوە سامانی سروشتی رادەستی عێراق بكات، ئێستا بە دوو دڵییەوە تەماشای بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق دەكات لەبارەی رادەستكردنی نەوتەوە، بڕیاربەدەستانی یەكێتی سەرباری ئەوەی خۆشحاڵن لەم كاتەدا كە كێشەی پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار هەیە، دادگای فشاری خستوەتەسەر پارتی، بەڵام لەلایەكی ترەوە بە نیگەرانییەوە لە بڕیارەكە دەڕوانن، بەوپێیە جێبەجێبوونی بڕیارەكە پشكی یەكێتی لە فرۆشی نەوتی هەرێم دەبڕێت.  یەكێتی لەماوەی رابردوودا لەسەر زاری هەندێك لە بەرپرسە باڵاكانییەوە باسی لەوەكردووە، ئاگاداری وردەكاری فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێم نییە، بەڵام هەر كاتێك لە بەغدادەوە بڕیار لەبارەی چارەنوسی ئەم دۆسیە نزیك بوبێتەوە، یەكێتی بەوپەڕی هێزییەوە لە تەنیشت پارتی راوەستاوە‌و پشتیوانی لە سیاسەتی نەوتیی ئێستا كردووە. 

  راپۆرتی: درەو داهاتی كارەبای هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2021دا بڕی (825 ملیار) دینار بووە، بەڵام وەزارەتی كارەبا نەك هەر نەیتوانیوە كارەبای 24 كاتژمێری دابین بكات بەڵكو لە هەندێك وەرزدا رۆژانە تەنیا 4 كاتژمێر كارەبای دابینكردووە،  (ملیۆنێك و 674 هەزار) هاوبەشی كارەبا هەیە، وەزارەتی كارەبا زیاتر لە (60هەزار) سەرپێچی لەسەر تۆڕەكانی كارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان تۆماركراوە رەوشی كارەبا بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشان لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (یەک ملیۆن و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا. تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو، وەزارەتی کارەبا (ملیۆنێک و 47 هەزار و 425) پێوەری زیرەکی بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەستووە. وەزارەتی کارەبای تا ئێستا توانیویەتی (60 هەزار و 681) سەرپێچی لەسەر تۆڕەکانی کارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان دەستنیشان بکات، بە جۆرێک لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین سەرپێچی تۆمارکراوە کە (20 هەزار و 676) سەرپێچییەوە کەمترینیشی لە پارێزگای هەڵەبجەیە کە (هەزاو 849) سەرپێچییە. لە کاتێکدا بەراورد بە ژمارەی بەپێوەرە بەستراوەکان سەرپێچییەکانی پارێزگای دهۆک لە پێشەنگدایە بەڕێژەی (8%) و پارێزگای هەولێر کەمترین سەرپێچی تێدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (4%). هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆتێکی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (یەک ملیۆن و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا،  دابەشبوون بەسەر جۆرە هاوبەشەکانی (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری) بە جۆرێک  لە پارێزگای هەولێر (610 هەزار و 617) هاوبەش و لە پارێزگای سلێمانی هەڵەبجە (624 هەزار و 123) هاوبەش و لە پارێزگای دهۆک (366 هەزار و 376) هاوبەش و لە ئیدارەی گەرمیان (73 هەزار و 648) هاوبەش هەیە بڕوانە چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) ڕێژەی بەستنی پێوەری زیرەکی کارەبا لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەپێی دواین ئاماری فەرمی کە لە کۆتایی ساڵی ڕابردوو، کە فەرمانگەی میدیاو زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردەووتەوە، وەزارەتی کارەبا (ملیۆنێک و 47 هەزار و 425) پێوەری زیرەکی بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەستووە، بە جۆرێک لە پارێزگای هەولێر (382 هەزار و 392)  پێوەر و لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە (392 هەزار و 961) پێوەر و لە پارێزگای دهۆك (207 هەزار و 52) پێوەر و  لە ئیدارەی گەرمیان زۆرترین پێوەری زیرەك بەستراوە، كە (65 هەزار و 20) هاوبەشی كارەبا پێوەرەكەیان بۆ بەستراوە. بۆ وردەکاری ڕێژەی ژمارەی پێوەری بەستراوو نەبەستراو بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) ئامارەکانی پێوەری زیرەک سەرپێچییەکانی سەر تۆڕەکانی کارەبا لە رێگەی پێوەری زیرەکەوە بەپێی ئامارێکی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (15/2/2022)، تا ئێستا توانیویەتی (60 هەزار و 681) سەرپێچی لەسەر تۆڕەکانی کارەبا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان دەستنیشان بکات، بە جۆرێک لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین سەرپێچی تۆمارکراوە کە (20 هەزار و 676) سەرپێچییەوە کەمترینیشی لە پارێزگای هەڵەبجەیە کە (هەزاو 849) سەرپێچییە. لە کاتێکدا بەراورد بە ژمارەی بەپێوەرە بەستراوەکان سەرپێچییەکانی پارێزگای دهۆک لە پێشەنگدایە بە بەڕێژەی (8%) و پارێزگای هەولێر کەمترین سەرپێچی تێدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (4%) بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2)   دۆخی كارەبا لە نێوان ساڵی 2018 – 2021 بە پێی راگەیەندراوی وەزارەتی كارەبای هەرێم داهاتی ساڵی 2021ی كارەبای هەرێم (825 ملیار) دینار بووە، بەجۆرێك داهاتی كارەبا لە 2018 دا (289 ملیار) دیناربووە، بەو پێیەش ( 536 ملیار) داهاتی كارەبا زیادبووە، بەڵام وەزارەتی كارەبای هەرێم نەك نەیتوانیوە كارەبای (24) كاتژمێری دابین بكات بەڵكو لە هەندێك لە وەرزەكانی ساڵدا تەنیا (4) كاتژمێر كارەبا دراوە بە هاوڵاتیان. سەرچاوە: -    ئامارەکانی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان  

راپۆرت: درەو دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانی، دواجار ئەمڕۆ دادگای فیدراڵی عێراق، بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی پرسی "ئابوری سەربەخۆ"ی هەرێم راگەیاند، بەپێی ئەم بڕیارە چیتر هەرێم بۆی نییە بەبێ ئاگاداری بەغداد نەوت هەناردە بكات‌و دەبێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئەم بڕیارە گورزێكی گەورەی دا لە سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێم، گورزێك كە رەنگە بۆ هەمیشە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد بباتە قۆناغێكی نوێوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  راگرتنی هەناردەی نەوت   دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی یاساییە‌و حوكمەكانی تانەیان لێ نادرێت، لەبارەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ (واتە بەبێ رەزامەندی حكومەتی ناوەندیی لە بەغداد)، حوكمی كۆتایی خۆی راگەیاند.  كورتەی حوكمەكەی دادگای فیدڕاڵی ئەمەیە:  •    نادەستوریبوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و هەڵوەشاندنەوەی.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێم بە (رادەستكردن تەواوی بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان‌و ناوچەكانی تر، كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم نەوتیان لێ دەردەهێنێت)‌و رادەستكردنی بە حكومەتی فیدراڵی.  •    سكاڵاكار مافی ئەوەی هەیە بەدواداچوون بكات بۆ پەچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرەكەی سكاڵالێكراو (وەزیری سامانە سروشتییەكان) لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بدات پێداچونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرباری هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوت‌و غاز، ئیمزای كردوون، بەمەبەستی وردبینیكردنیان‌و دیاریكردنی مافە داراییەكانی كە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، هەروەها  پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیدا دیاری بكرێت، بەجۆرێك گەیشتنی بە هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم گەرەنتی بكات. چیرۆكی ئەم سكاڵا یاساییە   لە 2012 حكومەتی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی، سكاڵایەكی یاسایی لەسەر ئاشتی هەورامی‌ وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌و حكومەتی هەرێم تۆماركرد، لەبارەی نایاسایبوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێم. راگەیاندنی حوكمی كۆتایی لەبارەی ئەم كەیسە، لەكاتی خۆیدا بەهۆی نێوەندگیری سیاسییەوە راوەستا، عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق ئامادە نەبوو لەسەر ئەم سكاڵایە شایەتی بدات، لە قۆناغی دواتریشدا بەهۆی تێكچوونی نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵییەوە، دادگا نەیتوانی حوكمی خۆی دەربكات.  ساڵی رابردوو، بەمەبەستی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، لایەنەكان لەسەر چارەسەركردنی كێشەی نیسابی یاسایی دادگا رێككەوتن، چونكە بەبێ كارابونەوەی ئەم دادگایە، نەدەتوانرا هەڵبژاردن ساز بكرێت، بەمشێوەیە دادگای فیدراڵی كەوتەوە سەر كارەكانی خۆی.  بۆچی لەم كاتەدا ؟ دەركردنی حوكمی یاسایی لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی كە ساڵی 2012 تۆماركراوە، لەم كاتەدا، بەدور نییە لە بارودۆخی سیاسی ئێستا.  لایەنە كوردییەكان بەدیاریكراویش (پارتی‌و یەكێتی)، دابەشبوون بەسەر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی ماڵی شیعەدا، پارتی لایەنی موقتەدا سەدری گرتووە، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدایە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران بەمدواییە سەردانی هەولێری كردووە‌و لەوێ هۆشداری بە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی داوە، نەبن بە لایەنگر لەناو كێشەی لایەنە شیعەكان. گەمەكردنی پارتی لەسەر هێڵی ململانێ ناوچەییەكان، هەرێمی كوردستانی خستە ژێر گوشاری ئێرانەوە، هەندێك پێیانوایە بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی عێراق بۆ راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەشێكە لەم گوشارانە.  قەدەغەكردنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەكاتێكدایە، بەمدواییە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەشێوەیەكی كتوپڕ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی بانگهێشتی ئەنكەرە كرد‌و لەوێ دوای هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستانی لێكرد.  توركیا غازی سروشتی لە ئێران دەكڕێت، دۆزینەی سەرچاوەیەكی تری دابینكردنی (غاز) لە هەرێمی كوردستانەوە، گورزێكی گەورە دەبێت بۆ ئابوری ئێران، ئابورییەك كە خۆی لە بنەڕەتەوە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە لە لێواری داڕمان نزیكبوەتەوە.  پێشبینەیەكی یاسایی ! ناڕەزایەتی حكومەتی عێراق لەبارەی فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە نوێ نییە، ساڵی 2015 حكومەتی بەغداد بۆ یەكەمجار لە دادگای (تێكساس)ی ئەمریكا سكاڵای لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ تۆماركردووە‌و سكاڵاكەی بردەوە.   لەپاڵ ئەمەدا حكومەتی بەغداد لە دادگای پاریس سكاڵایەكی یاسایی زۆر گەورەتری لەسەر توركیایە سه‌باره‌ت به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم تۆمار كردووه‌ كە بەهاكەی (26 ملیار) دۆلارە. ئەمە سكاڵایەكە كە حكومەتی عێراق لەسەر توركیای تۆماركردووە بەهۆی ئەوەی، بەبێ رەزامەندی بەغداد، نەوتی هەرێمی كوردستان بەناو بۆری عێراقدا دەگوازێتەوە بۆ بەندەری جیهان. عێراق لە سكاڵاكەیدا، حكومەتی توركیای تۆمەتبار كردووە بەوەی پێشێلی رێككەوتنەكانی نێوان هەردوو وڵاتی كردووە، رێككەوتنێك كە سەرەتاكەی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1946‌و دووجار نوێكراوەتەوە كە دواینجاریان لە ساڵی 2010دا بووە كاتێك حسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی عێراق بووە. دوای دەرچوونی حوكمەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدڕاڵی، یەكلایبوونەوەی كەیسی دادگای پاریس نزیكتر دەكاتەوە، لەسەردەمی كابینەی پێشووی حكومەتی عێراقدا بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی، وادەی یەكلابونەوەی كەیسەكە لە دادگای پاریس كۆتایی هات، بەڵام عەبدولمەهدی لەسەر داوای مەسعود بارزانی‌و فشارەكانی توركیا، بەلاداخستنی دۆسیەكەی دواخست. ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو كەسانەیە كە ئاگاداری وردەكاریی ئەم دۆسیەیە، "حاجی ئەحمەد" لە 13ی ئایاردا یاداشتێكی ئاڕاستەی هەریەكە لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كردووە. لەو نوسراوەدا، حاجی ئەحمەد باسی لەوەكردووە، وەفدێكی پەرلەمانتارانی سوننە، لە توركیا چاویان بە ژمارەیەك بەرپرسی باڵای توركیا كەوتووە، یەكێك لەوانە (یاسین ئەقتای) جێگری رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە لەناو پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا. بەگوێرەی یاداشتەكەی حاجی ئەحمەد، وەفدە پەرلەمانییەكەی عێراق لەگەڵ بەرپرسانی توركیا باسیان لە راگرتنی پرۆسەی هەناردەی نەوتی هەرێم كردووە، یاسین ئەقتای جێگری ئەردۆغان پێی وتوون، توركیا دەیەوێت لەگەڵ عێراق بگاتە رێككەوتن، ئەگەر عێراق سكاڵاكەی لەسەر توركیا لە دادگای پاریس بكێشێتەوە، ئەوا ئەنكەرە هەناردەی نەوتی هەرێم رادەگرێت. یەكلابونەوەی سكاڵاكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگای پاریس، سەرباری سزا داراییەكەی، توركیا لەسەر ئاستی جیهان‌و لەبەرچاوی كۆمپانیا گەورەكان دەخاتە ژێر گومانەوە، بەوپێیەی رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكانی بواری نەوتی پێشێل كردووە، ئەمە ئەو بابەتەیە كە توركیا لێی دەترسێت‌و رەنگە دواجارو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ عێراق، حكومەتی هەرێمی تێدا بكات بە قوربانیی. چارەنوسی ئابوری سەربەخۆ ! ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا نەوت بەشێوەی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمە ناوی لێنرا "ئابوری سەربەخۆ"، بەهۆی ئەم بڕیارەوە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا حكومەت‌و خەڵكی هەرێم زیاتر لە (100 ترلیۆن) دیناری زیانی ئابورییان بەركەوتووە، چۆن ؟ پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەهات، لە ساڵی 2013دا، واتە ساڵێك بەرلەوە هەرێم بڕیار لەسەر ئابوری سەربەخۆ بدات، بڕی (15 ترلیۆن‌و 338 ملیار) دینار لەبەغداوە بۆ هەرێم رەوانەكراوە، واتە هەر مانگێكی ئەو ساڵە، هەرێمی كوردستان (ترلیۆنێك‌و 278 ملیار) دیناری لە بەغداد وەرگرتووە.  بەڵام كۆتایی 2013 كاتێك حكومەتی هەرێم بڕیار لەسەر فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ دەدات، بەغداد لە سەرەتاكانی 2014دا ئیتر بەشە بودجەی هەرێم رادەگرێت، ئەوكات حكومەتی هەرێم دەیوت ئاستی هەناردەكردنی نەوت لە مانگێكدا بۆ یەك ملیۆن بەرمیل بەرزدەكاتەوە.  بەپێی راپۆرتی راپۆرتێكی فەرمانگەی توێژینەوەی پەرلەمانی عێراق، هەرێمی كوردستان لە (2014 بۆ 2019) بەبڕی (40 ملیارو 703 ملیۆن) دۆلار، واتا (47 ترلیۆن و 961 ملیار) دینار، نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لە (62 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لەبودجەی عێراق لەدەستداوە، چۆن ؟   •    لە ساڵی 2014 بۆ 2019 پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (75 ترلیۆن و 514 ملیار و 843 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لەو بڕە تەنیا (13 ترلیۆن و 370 ملیارو 533 ملیۆن) دیناری بۆ هاتووەو ( 62 ترلیۆن و 171 ملیارو 310 ملیۆن) دیناری لێبڕدراوە بەهۆی ئەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد نەكردووە.  واتا حكومەتی هەرێم لەو پێنج ساڵەدا بەبەهای (47 ترلیۆن) دینار نەوتی فرۆیشتووە، بەڵام (62 ترلیۆن) دینار پشكی خۆی لەدەستداوە لە پرۆژە بودجەی عێراقدا. ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم پێش پرۆسەی ئابوری سەربەخۆ قەرزدار نەبوو، بەڵام لەدوای راگەیاندنی پرۆسەی ئابوری سەربەخۆوە لە 2014 تا ئێستا 2019 بڕی قەرزەكانی گەیشتە (27 ملیار و 549 ملیۆن و 958 ملیۆن) دۆلار، كە بە پارەی عێراقی دەكاتە (40 ترلیۆن ) دینار، لەو بڕە (8 ملیارو 966 ملیۆن) دۆلاری پاشەكەوتی موچەی موچەخۆرانە كە دەكاتە (13 ترلیۆن) دینار،  واتا سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ ( 40 ترلیۆن) دینار قەرزی خستوەتە سەر شانی حكومەتی هەرێم. لەلایەكی تر بەهۆی مامەڵەی نەوت و گازەوە، حكومەتی هەرێم تائێستا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دیناری لە دادگاكاندا بە كۆمپانیاكانی نەوت و گاز دۆڕاندووە:  •    رۆژی 2ی تەموزی 2015، كۆمپانیای دانەگاز بڕی (ملیارێك و 980 ملیۆن) دۆلاری لە دادگای لەندەن لە حكومەتی هەرێم بردەوە. •    رۆژی 14ی شوباتی 2017 بۆ جاری دووەم كۆمپانیای دانەگاز لە دادگای لەندەن بڕی (121 ملیۆن) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم بردەوە. كۆی ئەو پارانەی كە حكومەتی هەرێم بە كۆمپانیای دانەگازی دۆڕاندووە دەكاتە (2 ملیارو 101 ملیۆن) دۆلار، ئەم پارەیە ئەوكات بە دیناری عێراقی دەیكردە (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار. واتە كۆی زیانی ئابوری كە بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە، بەهاكەی زیاتر لە (100 ترلیۆن) دینارە، بەمشێوەیە:  •    (62 ترلیۆن) دینار پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتەوە بەغداد بڕیویەتی. •    2014 بۆ 2019 حكومەتی هەرێم (40 ترلیۆن) دینار قەرزدار بووە. •    (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بەهای ئەو كەیسانەی كە حكومەتی هەرێم لە دادگاكان بە كۆمپانیاكانی نەوت‌و غازی دۆڕاندووە.   •    بەمدواییە كەیسێكی تر لە دادگای لەندەن لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان یەكلابووەوە، ئەمە تایبەت بوو بە سكاڵایەكی كۆمپانیای (داینا سیتی پترلیۆم)، دادگای لەندەن بەهۆی ئەوەی نەیتوانی ئەوە یەكلابكاتەوە ئایا هەرێم بۆی هەیە بەشێوەی سەربەخۆی نەوت بفرۆشێت یاخود نا، حوكمدانی لەبارەی ئەم كەیسە گەڕاندەوە بۆ دادگاكانی عێراق، ئێستاو دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی، داینا سیتی دەتوانێت كەیسەكەی خۆی یەكلا بكاتەوە‌و قەرەبووەكانی لە حكومەتی هەرێم وەربگرێت.   

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز، کە دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی (پارێزگای هەولێر بە ڕێژەی (21%)، پارێزگای سلێمانی بەڕێژەی (21%)، پارێزگای دهۆک بە سنوری پارێزگای موسڵیشەوە (32%) و سنوری ناوچەی گەرمیان بە بلۆکەکانی سنوری ناوچە جێناکۆکەکانیشەوە (26%)) بلۆکانی بەردەکەوێت.  وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە (56) بلۆکیاندا گرێبەستی لەگەڵ نزیکەی (40) کۆمپانیای بیانی کردووە،  لە سەرجەم بلۆکەکاندا پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (20% - 25%) تێپەڕ ناکات.  لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێر و دهۆكەەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن و (7.2%)ی دەكەونە سنوری سلێمانی و گەرمیانەوە. یەکەم: دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز) کە (17) بلۆکیان کەوتووەتە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانەوە (بەڵام لە سنوری دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدان)، بە شێوەیەکی گشتی ئەو بلۆکانە بەسەر ناوچەو پارێزگاکانی هەرێمدا دابەشبوون بەجۆرێک (پارێزگای هەولێر (12) بلۆک، پارێزگای سلێمانی (12) بلۆک، پارێزگای دهۆک بە سنوری پارێزگای موسڵ یشەوە (18) بلۆک و سنوری ناوچەی گەرمیان (15) بلۆک)ن. (بڕوانە چارتی ژمارە (1) و نەخشەی ژمارە (1)) بڕوانە چارتی ژمارە (1) نەخشەی ژمارە (1) وردەکاری دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە نەوتییەکان 1.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 2.    بلۆكی سەنتەری دهۆك: باكوری شاری دهۆك و ناوه‌ڕاستی پارێزگاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (600) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 3.    بلۆكی سلێڤانی: لە پارێزگای دهۆک، خواروی قه‌زای زاخۆ تا سه‌ر ده‌ریاچه‌ی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 4.    بلۆكی سندی- ئامێدی: لە پارێزگای دهۆک، ئه‌م بلۆكه‌ قه‌زای ئامێدی و ده‌شتی سندی و باكه‌ری قه‌زای زاخۆ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2358) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، ناحیه‌ی سه‌رسه‌نگ و سواره‌توكه‌و باكوری خۆرهه‌ڵاتی دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1085) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و پێشبینی بڕی (2) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وتی دەکرێت لەم بلۆکەدا. 6.    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، باكوری شاری دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی و گوڵف كیستۆن بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 7.    بلۆكی شێخ ئادی: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی شاری دهۆك و باكوری شێخان و ڕووبه‌ری (180) كیلۆمه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ ده‌گی تێدایه‌. 8.    بلۆكی دهۆك: قه‌زای مه‌ركه‌زی دهۆك و باشوری شاری دهۆك و قه‌زای سمێل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (162) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. بڕی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 9.    بلۆكی ئه‌لقوش: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كەوێته‌ خوارووی شاری دهۆك و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (331) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 10.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، ناحیه‌ی ئه‌تروش له‌ پارێزگای دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (269) كیلۆمه‌تر دووجایە‌ و بڕی (3) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 11.    بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای شێخان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (283) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و یه‌ده‌گی نه‌وتی شێخان بە نزیكه‌ی (10.5) ملیار به‌رمیل مەزەندە دەکرێت. 12.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: ناوچه‌ی عه‌ین سه‌فنی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (840) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ بڕی یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 13.    بلۆكی دینارته‌: لە پارێزگای دهۆک، ناوچه‌ی میرگه‌سورو بارزان و سه‌روی ئاكرێ‌ و شیلادزێ ده‌گرێته‌وه‌ و (1139) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 14.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای ئاكرێ و ناحیه‌ی بجیل تا ده‌ربه‌ندی بێخمه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (889) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و بڕی زیاتر لە یەک ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 15.    بلۆكی ڕوڤیا: لە پارێزگای دهۆک، سه‌روی قه‌زای به‌رده‌ڕه‌ش و خواروی ئاكرێ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (517) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بەپێی زانیارییەکان بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 16.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژاوای ناحیه‌ی مه‌سیف و خواروی ئاكرێ‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (607) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 17.    بلۆكی به‌رده‌ڕه‌ش: لە پارێزگای دهۆک، قه‌زای به‌رده‌ڕه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (265) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی كۆمیت گروپ بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 18.    بلۆكی باشیك: شارۆچكه‌ی باشیك له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه. 19.    بلۆكی ئه‌ربیل: ده‌كه‌وێته‌ باكوری خۆراوای هه‌ولێرو ناوچه‌ی به‌ستۆره‌وه‌ و ڕووبه‌ری (313) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (1) ملیار به‌رمیل ده‌كرێت. 20.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: شاری هه‌ولێرو ده‌شتی هه‌ولێر و ڕێگای مه‌خموور و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (1531) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 21.    بلۆكی هه‌ریر: لە پارێزگای هەولێر، ناحیه‌ی هه‌ریر و باكوری شه‌قڵاوه‌ تا سۆران ده‌گرێته‌وه‌و ڕووبه‌ری (700) كیلۆمه‌ترە، پێشبینی دەکرێت نزیك ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدا بێت . 22.    بلۆكی پیرمام: لە پارێزگای هەولێر، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی پیرمام و سه‌ری ڕه‌ش و سه‌ربه‌ن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (180) كیلۆمه‌تره‌. 23.    بلۆكی بێتواته:‌ لەپارێزگای سلێمانی، له‌ شارۆچكه‌ی حاجیاواوه‌ ده‌ست پێده‌كات و تا ده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی بێتواته‌ و بالیسان و ناوچه‌ی خۆشناوه‌تی و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (650) كیلۆمه‌تر دوجایە. 24.    چۆمان: لە پارێزگای هەولێرەوە، سەرەتا درا بە کۆمپانیای تورکش ئینێرجی، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 25.    هندرێن: لە پارێزگای هەولێر، بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای تورکش ئینێرجی، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەم بلۆکەش کشایەوە. 26.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، له‌ ناحیه‌ی خدرانی دوكانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات نا نزیك شه‌قڵاوه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (418) كیلۆمه‌تر دووجایه. 27.    بلۆكی سه‌فین: لە پارێزگای هەولێر، له‌ سه‌ر چیای سه‌فینه‌وه‌ تا هیزۆپ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری نزیكه‌ی (500) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 28.    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 29.    بلۆكی شۆڕش: لە پارێزگای هەولێر، باكوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێرو ناحیه‌ی دێگه‌ڵه‌ تا ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (526) كیلۆمه‌تر دووجایه. 30.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێره‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (285) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (500) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت لەم بلۆکەدا. 31.    بلۆكی قوشته‌په‌: لە پارێزگای هەولێر، له‌ قوشته‌په‌ی خوارووی هه‌ولێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا دوبزو پردێ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1180) كیلۆمه‌تر دووجایه. 32.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، سه‌رجه‌م قه‌زای قه‌ڵادزێ و به‌ری مه‌رگه‌و ده‌ریاچه‌ی دوكان و ڕانیه‌ ده‌گرێته‌وه‌ نزیكه‌ی (2000) كیلۆمه‌تر دووجایه. 33.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، شارۆچكه‌ی خه‌له‌كان و چیای هه‌یبه‌ت سوڵتان و به‌ شێك له‌ ده‌شتی كۆیه‌ تا سه‌ر زێ ی بچوك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (624) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕی (2.450) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 34.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(:ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، بڕی زیاتر له‌ یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبەپێی زانیارییەکان بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 35.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، ڕۆژهه‌ڵاتی ڕێگای دووكان –سلێمانی و بناری چیای پیره‌ مه‌گرون تاده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی دوكان ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی زیاتر له‌ (730) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ . 36.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و میران ڕۆژئاوا بڕی (4.808) ملیار نه‌وتی تێدایه‌. 37.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، چیای سه‌گرمه‌و خۆراوای حه‌وزی بازیان و شارۆچكه‌ی ته‌كێ و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (473) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی نه‌وتی یه‌ده‌گی (1.178) ملیار به‌رمیله‌. 38.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 39.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری گاز. 40.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر گاز ده‌كرێت. 41.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 42.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، ناوەندی لە ناوەندی شاری پێنجوێنەوە درێژدەبێتەوە تا سنوری وڵاتی ئێران و جێگەی ئاماژەیە تا ئێستا هیچ وەبەرهێنانێک لەم بلۆکەدا نەکراوە. 43.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی سیوه‌یل و به‌رزنجه‌و به‌ شێك له‌ شارەزوورو تا ناحیه‌ی ناڵپارێز له‌ قه‌ زای پێنجوێن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 44.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: شاری سلێمانی و شاخی گۆیژه‌و ئه‌زمڕو ناحیه‌ی عه‌ربه‌ت تا هه‌ڵه‌بجه‌ی تازه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (974) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.177) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 45.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، باشوری خۆرهه‌ڵاتی شاری سلێمانی و چیای به‌رانان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ریاچه‌ی ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (722) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 46.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژ ئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (4.896) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 47.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی سروشتی تێدایه. 48.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. 49.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. 50.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. 51.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 52.    بلۆكی كۆرمۆر:  -    لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له‌ (2) تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی تێدایه‌. -    بلۆكی كۆرمۆر 2: لە ناوچەی گەرمیان، بلۆكێكی جیا كراوه‌یه‌ له‌ بلۆكی كۆرمۆری ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و نزیكه‌ی (300) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕێکی زۆر یه‌ده‌گی گازوو نه‌وتی هەیە. 53.    بلۆكی چه‌مچه‌ماڵ: لە ناوچەی گەرمیان، له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و تا شاری چه‌مچه‌ماڵ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. 54.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. 55.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر، ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرئاوای هه‌ولێره‌وه‌و درێژكراوه‌ی كێڵگه‌ی كه‌ركوكه‌ كه‌ هه‌ردوو ناوچه‌ی خورمه‌ڵه‌و ئاڤانه‌ی خورمه‌ڵه‌ ده‌گرێته‌وه. 56.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، ده‌كه‌وێته‌ سنوری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هیده‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1000) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و ناحیه‌كانی خورماڵ و سیروان و بیاره‌و گڵێجاڵ وسه‌نته‌ری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌و به‌شێكی سیدسادق ده‌گرێته‌وه‌ بڕی (650) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی خەمڵێندراوی تێدایە. 57.    بلۆكی جه‌به‌ل كه‌ند: باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی شاری موسڵ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (400) كیلۆمه‌تر دووجایه. دووەم: کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013) ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بە مەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نەوتی هەرێم گەیشتووون بە نزیکەی (40) کۆمپانیا، لەم خشتەیەی خوارەوە دیارترین ئەو کۆماپانیایانەو بارەگای سەرەکییان دەخەینەڕوو (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) سێیەم: پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتی  و گازییەکانی هەرێمی کوردستان وەک پێشتر  ئاماژەمان بۆ کردووە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە (56) بلۆکیاندا گرێبەستی لەگەڵ نزیکەی (40) کۆمپانیای بیانی کردووە،  لە سەرجەم بلۆکەکاندا پشکی هەرێمی کوردستان لە (20% - 25%) تێپەڕ ناکات. بەم جۆرە؛ (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و نەخشەی ژمارە (2)) 1.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، (55%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (25%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئینێرجی) توركی و (20%) پشكی (كیپكۆ)یه‌ کە خاوەندارێتییەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستان. 2.    بلۆكی سەنتەری دهۆك: پشكه‌كانی (50%) دراوه‌ته‌ (مۆرفی ئۆیڵ)ی ئەمریکی و (30%) پشكی (پیترۆکویست ئێنێرجی)ی ئەمریکی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 3.    بلۆكی سلێڤانی: لە پارێزگای دهۆک،  پشكه‌كانی (80%) دراوه‌ته‌ (پیترۆکویست ئێنێرجی)ی ئەمریکی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 4.    بلۆكی سندی- ئامێدی: لە پارێزگای دهۆک؛  (a)    ڕۆژهەڵات: پشكه‌كانی (30.94%) دراوه‌ته‌ (پرینكۆ) و (25.31%)ی پشکی (ئۆریکس پیترۆلیۆم) و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. (18.75%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. (b)    ڕۆژئاوا: بە کراوەیی ماوەتەوە. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (56.25%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئینه‌رجی) و پشكی (18.75%)ی دراوه‌ته‌ (مارسۆن ئۆیڵ) و پشكی (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 6.    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گوڵف كیستۆن)ی به‌ریتانی و پشكی (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 7.    بلۆكی شێخ ئادی: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (گوڵف كیستۆن)ی به‌ریتانی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 8.    بلۆكی دهۆك: پشكه‌كانی (40%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) و(40%) و پشكی (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 9.    بلۆكی ئه‌لقوش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبیل) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 10.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (39.9%)ی دراوه‌ته‌ (تاقە) و (20.1%)ی پشکی شاماران پیترۆلیۆم و (15%)ی دراوه‌ته‌ (مارسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 11.    بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (51%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای گوڵف كیستۆن و (13.6%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری و پشكی (3.4%)ی دراوه‌ته‌ (ته‌كساس كیستۆنی) ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ (12%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 12.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هنت ئۆیڵ)ی ئه‌مریكی‌ و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (ئافرین) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 13.    بلۆكی دینارته‌: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (64%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس كرۆپ) و (16%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (پیترۆسیلتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (51.2%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵی هه‌نگاری) و (12.8%) دراوه‌ته‌ (گوڵف كیستۆن) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ (16%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 15.    بلۆكی ڕوڤیا: لە پارێزگای دهۆک، (شیفرۆن)ی ئه‌مریكی پشكی (60%)ی كڕیوه‌ له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ڵانس ئیندستریس)ی هندی و (15%)ی پشكی (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 16.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (60%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ ڵانس ئیندستریس)ی هیندی كڕیوه‌ و (ئۆ ئێم ڤی)ی نه‌مساوی پشكی (15%)ی هه‌یه‌ و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 17.    بلۆكی به‌رده‌ڕه‌ش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئافرین) و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (كۆمیت گروپ) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 18.    بلۆكی باشیك: له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ، پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ (ئیكسۆن مۆبیل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 19.    بلۆكی ئه‌ربیل: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (نیو ئەیج) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 20.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: لە پارێزگای هەولێر، (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆریکسی پیترۆلیۆم) و (15%)ی (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 21.    بلۆكی هه‌ریر: لە پارێزگای هەولێر، پشكه‌كانی (45%)ی دراوه‌ته‌ (ماراسۆن ئۆیڵ) و (35%) ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌  22.    بلۆكی پیرمام: لە پارێزگای هەولێر، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 23.    بلۆكی بێتواته:‌ (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 24.    چۆمان: لە پارێزگای هەولێر، سەرەتا درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 25.    هندرێن: لە پارێزگای هەولێر، بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 26.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (64%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس) و (16%) بۆ (پیترۆسیڵتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 27.    بلۆكی سه‌فین: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (35%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و پشكی (45%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ماراسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 28.    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و پشكی (36%)ی دراوه‌ته‌ (ئۆئێم ڤی) نه‌مساوی و و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 29.    بلۆكی شۆڕش: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 30.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: لە پارێزگای هەولێر، پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 31.    بلۆكی قوشته‌په‌: لە پارێزگای هەولێر، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 32.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (80%)دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 33.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (گاز پڵەس) (40%) تورکش ئینتیتی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 34.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(: پشكه‌كان كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم) (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 35.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 36.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان بڕی (75%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 37.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری (80%) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 38.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 39.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 40.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 41.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 42.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، بە کراوەیی ماوەتەوە. 43.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 44.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (شاماران پیترۆلیۆم)  (60%) ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 45.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، پشكی كۆمپانیاكان (تالیسمان)ی كه‌نه‌دی (60%) كۆمپانیای (مورفی) (20%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 46.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 47.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 48.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 49.    بلۆكی گه‌رمیان: پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 50.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، پشكی (80%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 51.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 52.    بلۆكی كۆرمۆر: لە ناوچەی گەرمیان، (دانه‌ غاز) و (كریسنت ئۆیڵ) بڕی یه‌ك ملیارد دۆلار یان تێدا وه‌گه‌ڕخست، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج گاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. كومپانیای (دانه‌ غاز) به‌ بڕی (750) ملیۆن دۆلار (10%)ی پشكه‌كانی فرۆشته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری و )دانه‌ غاز( خاوه‌نی  (40%) و )كریسنت ئۆیڵ ((40%)و (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی (10%) و (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری (10%). 53.    بلۆكی چه‌مچه‌ماڵ: لە ناوچەی گەرمیان، هه‌ریه‌ك له‌ (دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ) وەبەرهێنانی تێدا دەکەن. 54.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 55.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ. 56.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 57.    بلۆكی جه‌به‌ل كه‌ند: لە باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی شاری موسڵ، سەرەتا درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) (40%) مایەوە بۆ لایەنی تر.بەڵام دواتر کۆمپانیا تورکییەکە لەو بلۆکە کشایەوە. خشتەی ژمارە (2) نەخشەی ژمارە (2) چوارەم: قۆناغەکانی کارکردن و توانای بەرهەمهێنان لە بلۆکە نەوتییەکان بەشێوەیەکی گشتی بلۆکە نەوتییەکان دابەش دەبن بەسەر سێ  جۆردا، کە دوو جۆریان  نەوتین و (ئەوانەی لە بەرهەمدان و ئەوانەی لەقۆناغی پێش بەرهەمدان)، سێهەمیان بلۆک گازییەکانە. 1. ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان (نەوت)  بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. تەنها (1) بلۆکی بەرهەمهێنانی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان هەیە ئەویش  (بلۆکی گەرمیان)ە کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە (24) هەزار بەرمیل نەوت. جگە لە بلۆکی گەرمیان (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ بەرهەمی رۆژانەی  (١٢٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، ئەم دوو بلۆکەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی (٧،٣%) ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3) 2. ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی گەڕان و پشکنیندان جگە لەو بلۆکانەی گەیشتوون بە بەرهەمهێنانی نەوت گاز، گەڕان و پشکنین لە بلۆکە کانزاییەکانی دیکە بەردەوامەو (خشتەی (4)) کاری گەڕان و پشکنین و پشکی کۆمپانیا بیانییەکان ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) 3. سێکتەری (گاز) لە بلۆکە کانزاییەکاندا لە هەرێمی کوردستان (4) کێلگەی گاز هەیە، ئەوانیش (کۆرمۆر – چەمچەماڵ) لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، هەروەها (خورمەڵە) کە کێڵگەی نەوت و گازە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات. کێڵگەکانی دیکەش کە بریتین لە (بنەباوێ) لە پارێزگای هەولێر و (میران) لە پارێزگای سلێمانی کۆپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاریان تێدا دەکات و لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)) خشتەی ژمارە (5) تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت سەرچاوەکان 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 3.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION EXPLORATION LICENCED & DISCOVERIES AND ACTIVITIES) p. 58-61. 4.     Rdhwan Shareef Salih, Reforms Feasibility in Kurdistan Region Petroleum Contracts, Triggered by the New Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 5.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf