راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف "سەرۆكایەتیی هەرێم كارادەكرێتەوەو دواتر لەگەڵ لایەنەكان لە نوسینەوەی دەستووری هەرێمدا یاساكە گۆڕانكاری تێدا دەكرێت" ئەمە قسەی مەحمود محەمەد وتەبێژی پارتی دیموكراتی كوردستانە.  لە لێدوانێكدا بۆ سایتی فەرمی حزبەكەی، وتەبێژی پارتی وتی:" سەرۆكایەتیی هەرێم كارادەكرێتەوە، هاوكات سەرۆكی هەرێم هەڵدەبژێردرێت، دواتر ئەو جیاوازییەی لە بۆچوون‌و دیدگاكانی پارتی‌و لایەنەكانی دیكە لەسەر یاسای سەرۆكایەتی هەمانە، پێكەوە هەموو لایەك دەیخەنە كاتی نووسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان، لەوێدا دەسەڵات‌و چۆنیەتیی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم گەنگەشە دەكرێت‌و دیاری دەكرێت، كە سەرۆك چۆن هەڵدەبژێردرێت‌و دەسەڵاتەكانی چی دەبن". بەپێی ئەم قسانە بێت، پارتی بەنیازە دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم وەكو خۆی‌و بەتەواوی دەسەڵاتەكانییەوە كارابكاتەوە، دامەزراوەیەك كە لە چوار ساڵی رابردوودا بووەهۆی لێكترازانی ناوخۆیی‌و پەكخستی پەرلەمانی كوردستان. سەرۆكایەتی هەرێم چۆن كارادەكرێتەوە ؟ دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم بۆ ئەوەی كارابكرێتەوە، دەبێت پەرلەمانی كوردستان بەر لە هەرشتێك یاسایەك پەسەند بكات‌و لە یاساكەدا: •    یاسای هەڵپەساردنی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم هەڵوەشێنێتەوە •    یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم هەڵوەشێنێتەوە •    ئەو ماددەیەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هەمواربكاتەوە كە دەڵێ سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، وای لێبكات كە سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت ئەگەر بۆ یەك خولیش بێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، پارتی دەیەوێت تاوەكو كۆتایی ئەم مانگە لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم كارابكاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش ئێستا پارتی پرۆژەی خۆی ئامادەكردووە. یەكێتی بەشداری ناكات ! (درەو میدیا) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەی رۆژی دووشەممەی رابردووی نێوان وەفدی یەكێتی‌و پارتی لە ماڵی نێچیرڤان بارزانی لە هەولێر، وەفدی یەكێتی جەختیان لەسەر ئەوە كردووە كە ئەوان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانیان ناوێت، بەڵام پەرلەمان دەتوانێت بەردەوام بێت لەسەر كارەكانی‌و یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هەموار بكاتەوە، یەكێتی كێشەی لە هەمواری یاسای سەرۆكایەتیدا نییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، یەكێتی نایەوێت بەشداری لە كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمدا بكات لە پەرلەمان، یەكێتی دەیەوێت بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتیدا دامەزراوەكە كارابكەنەوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی لە چوار ساڵی رابردوودا بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی سەرۆكی هەرێم‌و هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم رەخنەی زۆری لە یەكێتی گرت. پرسیارەكە ئەوەیە ئاخۆ لە بنەڕەتەوە پارتی پێویستی بە یەكێتی‌و لایەنەكانی تر هەیە بۆ كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم ؟ پارتی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان كە ئێستا هاوپەیمانن، دەتوانن بەزۆرینەی دەنگ یاسای كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم پەسەند بكەن‌و لەو یاسایەدا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمان بە دەنگی (50+1) دیاری بكەم، بە چەسپاندنی ئەم رێژەیە، دەتوانن بەئاسانی‌و بەبێ پاڵپشتی یەكێتی‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، سەرۆكی هەرێم هەڵبژێرن. سەرۆكایەتی هەرێم‌و كورسییەكانی پەرلەمان ئەوەی تائێستا دەركەوتووە، ئەوەیە، ئەگەر پارتی بەمزوانە دەستبكات بە هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، ئەوا (یەكێتی نیشتمانی، جوڵانەوەی نەوەی نوێ، كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتووی ئیسلامی) پاڵپشتی هەمواركردنەوەكە ناكەن، یاخود لانی كەم ئەگەر زۆرینەی ئەو لایەنانە دژایەتی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم نەكەن، ئەوا دەنگیشی پێنادەن. ئەگەر دۆخەكە بەشێوەی ئێستا بەردەوام بێت، (41) كورسی پەرلەمان پشتیوانی لە هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم ناكات، كە ژمارەی كورسییەكانی ئەو چوار لایەنەیە. لەبەرامبەردا هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و كاراكردنەوەی دامەزراوەكە دەكەوێتە ئەستۆی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان بە پلەی یەكەم. پارتی‌و گۆڕان‌و هاوپەیمانەكانی پارتی لەناو پەرلەماندا پێكەوە (69) كورسییان هەیە‌و بۆ تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم، پێویستیان بە كورسی تر نییە. لە كۆتاییەكانی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا سەرەتای هەماهەنگی نێوان پارتی‌و گۆڕان لەسەر پرسی سەرۆكایەتی هەرێم دەركەوت، پارتی پرۆژەیاسایەكی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵپەساردنی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم پەسەندكرد، ئەو رێككەوتنە سیاسییە تائێستا بەردەوامە‌و لە خولی نوێی پەرلەماندا پەیوەندییەكانی هەردوولا زیاتر گەشەی كردووە. پێشینیەكی پێویست پێشترو لە چوار ساڵی رابردوودا، كە دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم بووبوو بە چەقی ململانێی نێوان لایەنەكان، بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی ئیسلامی پێكەوە پرۆژەیەكی هاوبەشیان هەبوو بۆ هەمواری یاسای سەرۆكایەتی‌و لەو پرۆژەیەدا داوایان دەكرد سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‌و دەسەڵاتەكانی كەمبكرێتەوە، یەكێتی نیشتیمانیش بەشێوەی سەربەخۆ پرۆژەی خۆی بۆ هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەبوو، یەكێتی هاوشێوەی سێ لایەنەكەی تر داوایدەكرد سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‌و دەسەڵاتەكانی كەمبكرێتەوە. ئەوكات لە گەمەكەدا زیاتر دوو جەمسەر دەردەكەوتن، جەمسەرێك بزوتنەوەی گۆڕان بوو كە داوای سیستمی پەرلەمانی دەكرد، جەمسەرەكەی تر پارتی بوو كە داوای سیستمی سەرۆكایەتی دەكرد. ئێستاو دوای چوار ساڵ ئەوەی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە ئەوەیە، سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت، پارتی بەهۆی ئەوەی نەیتوانی هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی ئەیلولی ساڵی رابردوو، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكات، ئێستا قایل بووە بەوەی سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێرێت، پەرلەمانێك كە خۆی تێیدا زۆرینەیە‌و دەتوانێت بەهۆی ئەو زۆرینەیەوە رێگری لە هەر جۆرە لێپرسینەوەیەكی پەرلەمان لە سەرۆكی هەرێمی داهاتوو بكات كە نێچیرڤان بارزانییە. هاوكات روون نییە ئاخۆ پارتی بۆ هەمیشە قایلە بەوەی سیستمی حوكمڕانی هەرێم پەرلەمانی بێت‌و سەرۆك لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت یاخود نا، پارتی ئەو پرسەی بۆ دەستوری هەرێم جێهێشتووە، كە دیارنییە ئاخۆ لەم خولەدا، هەرێمی كوردستان دەبێت بە خاوەنی دەستوری خۆی یاخود نا، بەڵام بەرپرسانی باڵای پارتی بەمدواییە لە چەندین لێدواندا جەختیان لەسەر ئەوەكرد كە پارتی سورە لەسەر ئەوەی سیستمی حوكمڕانی هەرێم سەرۆكایەتی بێت، واتە سەرۆك لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردرێت‌و پەرلەمان دەسەڵاتی لێپرسینەوەی لە سەرۆك نەبێت. پارتی بۆچی پەلەیەتی ؟ هێشتا كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم پێكنەهاتووە، پارتی پەلەیەتی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم كارابكاتەوە، پێویستی پارتی بە دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم ئەگەر بایەخەكەی لە حكومەت زیاتر نەبێت، كەمتر نییە. مەسعود بارزانی كە 12 ساڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، دواجار لەدوای ریفراندۆم دەستبەرداری پۆستەكەی بوو، بارزانی پۆستەكەی خۆی بۆ نێچیرڤان بارزانی برازای جێهێشت‌و لەبەرامبەر ئەوەدا، نێچیرڤان بارزانی دوای 18 ساڵ پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزایی چۆڵكرد. كشانەوەی نێچیرڤان بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ مەسرور بارزانی، لەبەرامبەر وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێمە، وەفدی دانوستانكاری پارتی هەموو هەوڵێكی بۆ ئەوەیە پارسەنگی بنەماڵەی بارزانی بپارێزێت، ئەوەش لەڕێگەی كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمەوە هاوكات لەگەڵ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتدا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، پارتی دەیەوێت بەر لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم كارابكاتەوە، ئەمە لەلایەك نیگەرانی نێچیرڤان بارزانی دەڕەوێنێتەوە، لەلایەكی تر وادەكات نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆكی هەرێم مەرسوم بۆ مەسرور بارزانی دەربكات‌و رایسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، كە بەپێی یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، ئێستا دەسەڵاتی دەركردنی ئەو مەرسومە لەدەستی ئەنجومەنی دادوەریدایە.    

راپۆرتی: نامیق رەسوڵ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە راپۆرتی ساڵانەیدا دەربارەی مافەكانی مرۆڤ تیشكی خستوەتە سەر دۆخی مافی مرۆڤ لە عێراق و هەرێمی كوردستان‌و رایدەگەیەنێت، دەسەڵاتدارانی هەرێمی پێداچوونەوەیان بە راپۆرتی پێشێلكارییەكانی چەند ئەندامێكی هێزەكانی پێشمەرگە كردووە، بەڵام لە كۆتاییدا بەبێ‌ تاوان لە قەڵەمیانداون، سەرەڕای گومانی رێكخراوەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ و ئاشكراشیدەكات كە هەروەها بەرپرسە حكومییەكان‌و كارمەندانی هێزە ئەمنییەكان كە مافەكانی مرۆڤ پێشێلدەكەن، لە سزادان رزگاردەبن. ئەمڕۆ چوارشەممە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا راپۆرتی ساڵانەی  2018ی خۆی دەربارەی مافەكانی مرۆڤ لە جیهاندا بڵاوكردەوەو تێیدا بارودۆخی زیاتر لە 200 وڵات و ناوچەی لەخۆگرتووە. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە پێشكەشی راپۆرتەكەدا ئاماژەی بەوەداوە كە " دامەزرێنەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكان و نوێنەرانی لە لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆد، دانیان بەوەدا ناوە كە ئازادییە بنەڕەتییەكان، وەك ئازادی ئاین، ئازادی بیروباووەڕی و ئازادی رادەبڕین‌و گردبونەوەی ئاشتیانەن ماف و موڵكی هەموو مرۆڤێكە". پۆمپیۆ راشیگەیاندووە:" ئەو ئازادیانە حكومەتەكان نایبەخشن, بەڵكو لە كەرامەتی راستەقینەی مرۆڤەوە سەرچاوەیان گرتووەو ناكرێت بە هیچ پاساوێك لەلایەن حكومەتەكانەوە سنوردابكرێت‌و مایەی دەستكاریكردن نین و حكومەتەكان بەرپرسن لەوەی گەرەنتی ئەوە بكەن خودی خۆیان دەستوەردان نەكەن لە مافەكانی مرۆڤ‌و ئازادییە بنچینەییەكان". وەزیری دەرەوەی  ئەمریكا جەختیشدەكاتەوە" ئەو وڵاتانەی خاوەن سەروەرین پەیوەندی پتەو‌و بەردەوامیان لەگەڵدا هەیە، ئەو دەوڵەتانەن كە حكومەتەكانیان لەگشتی رێز لە مافەكانی مرۆڤ دەگرن و بەشداری ناكەن لە پێشێلركردنی مافەكانی مرۆڤی وەك كوشتن لە دەرەوەی دادگا، ئەشكەنجەدان‌و دەستگیركردنی ناڕەوا". وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە درێژەی وتەكانیدا  دەشڵێت:" ئەو وڵاتانەی كە هەڕەشە لە سەقامگیری ئیقلیمی دەكەن، یان ئەو وڵاتانەی سەرپەرشتیاری تیرۆرن یان ئەوانەی هەمیشە بانگەوازی چەكداركردنی تیرۆریستانن، ئەو دەوڵەتانەن كە حكومەتەكانیان لە رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤی هاوڵاتیانیان كەمتەرخەمن". مایك پۆمپیۆ ئاماژەیبەوەشداوە وڵاتەكەی دۆست و پشتیوانێكی بەهێزی ئەو كەسانەیە كە هەوڵدەدەت بۆ چاكسازی‌و نەهێشتنی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ.  راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا تیشكی خستوەتە سەر دۆخی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان و عێراق‌و ئێران و چەند وڵاتێكی تر: عێراق و هەرێمی كوردستان راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەی بۆئەوە كردووە كە ساڵی 2018دا دەسەڵاتدارنی عێراق نەیانتوانیوە بە تەواوەتی كۆنترۆڵی هەندێك كارمەندی هێزە ئەمنییەكان بكەن، بە تایبەتی چەند یەكەیەكی حەشدی شەعبی كە هاوپەیمانی ئێرانن. راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشداوە كە كردەوەی كوشتنی نایاسایی لەسەر دەستی چەند كارمەندێكی هێزە ئەمنییەكانی عێراق ئەنجامدراوە، بەتایبەتی لەلایەن ئەو گروپانەی حەشدی شەعبییەوە كە هاوپەیمانی ئێران. هەروەها راپۆرتەكە باسیشی لە پرۆسەی چەكداركردنی نایاسایی منداڵان و بەكارهێنانیان كردووە لەلایەن یەكەكانی حەشدی شەعبییە كە هاوپەیمانی ئێرانن و لە دەرەوەی كرۆنترۆڵی حكومەتدان. راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا باسیشی لە حاڵەتەكانی گرتنی بەزۆر و ئەشكەنجەدان و رفاندن و گرتوخانەكانی عێراق كردووە‌و رایگەیاندووە كە لە دۆخێكی زۆر خراپدان، كە هەڕەشەیە بۆ ژیان. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەیبەوەشداوە كە لە عێراقدا كۆت‌و بەند هەیە لەسەر ئازادی رادەبڕین و رۆژنامەگەری و ئینتەرنێت‌و ئازادی جموجوڵی ژنانیش كۆت‌و بەندكراوە و گەندەڵییەكی بەرفراوانی رەسمیش هەیە. دەربارەی حكومەتی عێراق راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاندووە كە حكومەت و نوسینگەی سەرۆك وەزیران لێكۆڵینەوەیان لە پێشێلكاریی‌و كردەوە قێزەونەكانی هێزەكانی ئاسایش كردووە، بەڵام زۆر بەدەگمەن ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانیان راگەیاندووە یان سزای بەرپرسانی ئەو پێشێلكارییانەیان دابێت. هەرێمی كوردستان پەیوەست بە هەرێمی كوردستان راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێت دەسەڵاتدارانی هەرێمی پێداچوونەوەیان بە راپۆرتەكانی پێشێلكارییەكانی چەند ئەندامێكی هێزەكانی پێشمەرگە كردووە كە زۆرینەیان دژ بە ئاوارەكان بووە، بەڵام لە كۆتاییدا بەبێ‌ تاوان لە قەڵەمیانداون، سەرەڕای گومانی رێكخراوەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ بە میسداقیەتی ئەو لێكۆڵینەوانە. هەروەها راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا باسیشی لەوەكردووە كە لە هەرێمی كوردستان‌و عێراق بەرپرسی حكومییەكان‌و كارمەندانی هێزە ئەمنییەكان لەوانەش هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ، پۆلیسی فیدراڵی، حەشدی شەعبیی، هێزی پێشمەرگە‌و هێزی ئاسایشی هەرێمی كوردستان لەسزادان رزگاردەبن.  

راپۆرت: نامیق رەسوڵ- فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف قەیوان.. ناوی دوو گوندە (قەیوانی گەورە، قەیوانی بچوك) لەناحیەی (گاپیڵۆن)ی سەربە قەزای شاڕباژێر، ئێستا قەیوان نەك تەنیا سنوری شارباژێر، بەڵكو سلێمانی‌و هەرێمی كوردستانیشی تێپەڕاندووە. قەیوان ئێستا گروپێك كۆمپانیایە كە زۆنی سەوزی قوتداوە‌و جڵەوی زۆربەی كەرتە ئابورییەكانی سنورەكەی بەدەستەوەیە، بەهۆی پێگە ئابورییە بەهێزەكەیەوە، رەنگە لە داهاتوودا هاوشێوەی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی خۆرئاوا هەژمونی خۆی بەسەر سیاسەتی ناوچەكەشدا بەسەپێنێت. قەیوان گەیشتوەتە قۆناغێك، خەریكە بەتەواوەتی بازاڕ لە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لەدەستی كۆمپانیاكانی تر دەردەهێنێت. پەرلەمانی عێراق لێكۆڵینەوە دەكات لیژنەی نەوت‌و غاز لە پەرلەمانی عێراق بەنیازە لێكۆڵینەوە لە ئاستی باڵا دەستپێبكات لەگەڵ هەموو ئەوانەی لە دۆسیەكانی گەندەڵی لە وەزارەتی نەوتدا تێوەگلاون. هەیبەت حەلبوسی، ئەندامی ئەو لیژنەیە لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" لیژنەی نەوت غاز سوورە لەسەر لێكۆڵینەوە لە گەندەڵی‌و گرێبەستەكانی كۆمپانیاكانی قەیوان‌، سۆمۆ، كار". دوان لەو كۆمپانیایانەی كە ئەو پەرلەمانتارەی عێراق ناوی بردوون، لە هەرێمی كوردستانن، كە ئەوانیش كۆمپانیای (قەیوان)و كۆمپانیای (كار)ە. (درەو میدیا) لە قۆناغی داهاتوودا بە زنجیرەیەك راپۆرت، زانیاری ورد لەسەر كاری كۆمپانیاكان لە هەرێمی كوردستان‌و چۆنیەتی وەرگرتنی پرۆژەكان‌و پشكداریی‌و دەستوەردانی سیاسەتمەنداران لە كاری كۆمپانیاكان ئاشكرادەكات. كۆمپانیای قەیوان بەگوێرەی ئەوەی لە پەیجی فەرمی كۆمپانیاكە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكراوەتەوە، ئەم كۆمپانیایە لە ساڵی 1990 دامەزراوە‌و كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتییە، چەندین بەرژەوەندی هەمەجۆری بازرگانی‌و وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش پاڵاوتنی نەوت‌و بازرگانی وزە‌و خانوبەرە‌و هۆتێل. خاوەنەكانی ئەم كۆمپانیایە، كوڕانی (شێخ تەیب قەیوانی)ن.  بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، كۆمپانیای قەیوان دووەم گەورە كۆمپانیایە لەسەر ئاستی عێراق لەڕووی سەرمایەوە، سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە لەنێوان (10 بۆ 12) ملیار دۆلار ئەژماردەكرێت، جگە لە پرۆژە ئابورییەكان لەناو هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی وڵاتیش چەندین پرۆژەی هەیە، بۆیە كۆی گشتی سەرمایەی كۆمپانیاكە بەدیاریكراوی نازانرێت. ساڵی 2016 ئەم كۆمپانیایە بۆ دروستكردنی وێستگەی كارەبای بازیان، بڕی (105 ملیۆن) دۆلاری لە بانكێكی ئەڵمانی قەرزكردووە، ئەمە دەریدەخات، قەبارەی سەرمایەكەی زۆر گەورەترە لەو ژمارانەی كە باسیان لێوەدەكرێت. بەمدواییە، ژمارەیەك لە بەرپرسانی حزبیی لە سلێمانی، تەنگیان بە خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان هەڵچنیوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، بەشێك لە كارەكتەرە سیاسی‌و ئەمنییەكانی زۆنی سەوز پێیانوایە ئەو كۆمپانیایە لەژێر چاودێری‌و ئاسایشی ئەواندا گەشەی كردووە‌و دەبێت لەبەرامبەر ئەوەدا هەندێك لە قازانجەكەی بەوان بدات. پرۆژەكانی (قەیوان گروپ) ئەم كۆمپانیایە زۆرینەی بوارەكانی لە زۆنی سەوز كۆنترۆڵكردووە، لە كەرتەكانی دەرمان، نیشتەجێبوون، نەوت، كارەبا، ئامێرە كارەبایی‌و ئەلیكترۆنییەكان، خوێندنگە‌و زانكۆدا پشكی گەورەی هەیە، بازرگانی ئەم كۆمپانیایە گەیشتووەتە برنج‌و كلینێكس‌و بۆیاخیش. پرۆژەكانی قەیوان لە كەرتی نیشتەجێبوون ئەم كۆمپانیایە سێ پرۆژەی گەورەی نیشتەجێبوونی لەناو شاری سلێمانی هەیە. •    بەرزاییەكانی سلێمانی (پرۆژەی نیشتەجێبوون لە باكوری شاری سلێمانی) •    قەیوان سیتی (پرۆژەی نیشتەجێبوون لە باكوری رۆژئاوای شاری سلێمانی) •    بەرزاییەكانی قەیوان (پرۆژەی نیشتەجێبوون لە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی) •    قەیوان تاوەر (تاوەری بازرگانییە لەناو جەرگەی شاری سلێمانیدا) پرۆژەكانی قەیوان لە كەرتی وزەدا لە كەرتی وزەشدا، كۆمپانیای قەیوان لە زۆرنی سەوزدا پشكی گەورەی هەیە، لە دیارترین پرۆژەكانی قەیوان لە بواری وزەدا: •    پاڵاوگەی بازیان (پاڵاوگەی نەوت) •    وێستگەی بازیان (بەرهەمهێنانی كارەبا) قەیوان‌و پرۆژەی كارەبا وێستگەی كارەبای بازیان كە سەربە كۆمانیای قەیوانە، توانای بەرهەمهێنانی كارەبا تێیدا (750 مێگاوات)ە، لە (4) یەكە پێكهاتووە، هەر یەكەیەكی (125 مێگاوات) كارەبا دەدات، (200 مێگاوات) كارەباش لە هەڵمی گەرمیەكەی وەردەگیرێت. ئێستا وێستگەی بازیان كارەبای سێ (یەكە)ی خۆی بە حكومەتی هەرێم دەفرۆشێت‌و كارەبای یەكەیەكیش بە حكومەتی عێراق. بەپێی رێككەوتنێك لەگەڵ وەزارەتی كارەبای عێراق، وێستگەی كارەبای بازیان لە تەموزی 2017وە بۆ ماوەی (5 ساڵ) بڕی (125 مێگاوات) كارەبا دەداتە حكومەتی عێراق، رێككەوتنەكە بەجۆرێكە حكومەتی عێراق خۆی گازوایل بۆ وێستگەی بازیان دابین دەكات‌و بۆ هەر واتێكیش بڕی (3.2 سەنت) بە كۆمپانیاكە دەدات، كە رۆژانە دەكاتە ( 96 هەزار) دۆلار، مانگانەش دەكاتە (2 ملیۆن‌و 880 هەزار) دۆلار. لەلایەكی ترەوە، وێستگەی بازیان كە سەربە كۆمپانیای قەیوانە، كارەبای سێ یەكەی تری خۆی بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەفرۆشێت، كارەبای ئەو سێ یەكەیە (375 مێگاوات)ە، لە تشرینی یەكەمی 2018وە حكومەتی هەرێم بۆ هەر واتێك لە سەعاتێكدا بڕی (3.2 سەنت) بە كۆمپانیای قەیوان دەدات، واتە لە رۆژێكدا (288 هەزار دۆلار)، كە لە مانگێكدا دەكاتە (8 ملیۆن‌و 640 هەزار) دۆلار. قەیوان‌و كەرتی نەوت   لە بواری نەوتدا، گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان چەندین بازرگانی هەیە، لە گواستنەوەو پاڵاوتن‌و فرۆشتنی نەوتدا. ئەم كۆمپانیایە خاوەنی كەشتیەكی گواستنەوەی نەوتە لە بەندەری (خۆر زوبەیر) لە بەسرە، بەناوی كەشتی (دوبرا)، كە توانای هەڵگرتنی (7 هەزار تەن) نەوتی هەیە. سەرباری ئەو كەشتییە، بەپێی رێككەوتنێك لەنێوان كۆمپانیای قەیوان‌و كۆمپانیای نەوتی باكور، رۆژانە (38 بۆ 42 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە دەدرێتە پاڵاوگەی نەوتی بازیان كە سەربە كۆمپانیای قەیوانە، بەمەبەستی پاڵاوتنی، هەر بەرمیلێكی بە (8 بۆ 10) دۆلار دەپاڵێوێت، داهاتی پاڵاوتنی ئەم نەوتە بۆ كۆمپانیای قەیوان مانگانە (12 ملیۆن) دۆلارە. لە كەرتی نەوتدا، كۆمپانیای قەیوان ئەم كارانە دەكات: •    پاڵاوتنی نەوتی سپی بۆ عێراق لە پاڵاوگەی نەوتی بازیان  •    گواستنەوەی نەوت لە كیڵگە نەوتییەكانەوە بۆ پاڵاوگەكان •    هێنانی سوتەمەنی (بەنزین، نەوتی سپی، گاز) لە ئیماراتەوە بۆ هەرێمی كوردستان  •    گرێبەستی گواستنەوەی گازی (LPG)  قەیوان‌و كەرتی تەندروستی كۆمپانیای قەیوان لە بواری هاوردەكردنی دەرمانیشدا كاردەكات‌و لە سلێمانی چەندین كۆگای دەرمانی هەیە، كۆمپانیاكە لە پەیجی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، باسی هەموو پرۆژەكانی خۆی دەكات، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی بە كارەكانی لە بواری دەرمان نەكردووە. كۆمپانیای قەیوان، بەپێچەوانەی كەرتی پەروەردە‌و خوێندنی باڵاوە، تائێستا لە بواری دروستكردنی نەخۆشخانەی ئەهلیدا خۆی تاقینەكردوەتەوە، بەڵام رەنگە لە داهاتوودا پەل بۆ ئەو كەرتەش بهاوێت، بەوپێیەی حكومەتی هەرێم رووی لەو ئاڕاستەیەیە تەندروستی رادەستی كەرتی تایبەت بكات. قەیوان‌و بازرگانی ئامێرە كارەباییەكان ئەم كۆمپانیایە هاوكات بریكاری سەرەكی ژمارەیەك براندی جیهانییە لە بواری ئامێرە كارەبایی‌و ئەلیكترۆنییەكان، لەوانە:  •    ئامێرەكانی هیتاچی •    هایسنس •    گراند قەیوان لە كەرتی پەروەردە‌و خوێندنی باڵادا  كۆمپانیای قەیوان، لەبواری وەبەرهێناندا، پەلی كێشاوە بۆ كەرتی پەروەردە‌و خوێندنی باڵا، لەو بوارەدا پاشەكشێی كەرتی حكومی قۆستوەتەوە بۆئەوەی وەبەرهێنان بكات، چەندین خوێندنگە‌و قوتابخانە‌و پەیمانگا‌و زانكۆی دامەزراندووە، كە خوێندن تێیاندا بە پارەیەو زیاتر منداڵانی چینە دەستڕۆیشتووەكان دەتوانن لەم خوێندنگانەدا بخوێنن. دیارترین پرۆژەكانی قەیوانی لە كەرتی پەروەردەدا: •    كۆمەڵگەی پەروەردەیی بەریتانی نێودەوڵەتی- سلێمانی •    قوتابخانەی كوردجینیەس •    پەیمانگای كۆمپیوتەری سلێمانی ناحكومی •    پەیمانگای تەكنیكی كوردستان •    پەیمانگای پەروەردەی وەرزشی سلێمانی- ناحكومی •    پەیمانگای سلێمانی ناحكومی بۆ زانستەكانی گازو پترۆڵ •    كۆلێژی سلێمانی ناحكومی كچان •    كۆلێژی سەلاحەدینی ئەیوبی كوڕان قەیوان‌و فەتحوڵڵا گوڵەن هەردوو كۆلیژی (سلێمانی ناحكومی كچان)‌و (سەلاحەدینی ئەیوبی كوڕان)‌و چەند قوتابخانەیەكی بنەڕەتی پێشتر سەر بە كۆمپانیای (فەزالەر)ی توركی بوون، دوای فشارەكانی حكومەتی توركیا بۆ داخستنی پرۆژەكانی بزوتنەوەی "خزمەت"ی فەتحوڵا گولەن، كۆمپانیای قەیوان بەهەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی هەرێم ئەو پرۆژانەی هەڵگرتەوە‌و ئێستا خاوەندارێتییان دەكات، بەڵام ستافی ئەو خوێندنگانە هەمان ستافی پێشوون.  پرۆژەی قەیوان لە كەرتی خوێندنی باڵادا: كۆمپانیای قەیوان، ساڵی 2018 زانكۆی نێودەوڵەتی قەیوان UTMی لە سلێمانی دامەزراند، ئەم زانكۆیە وەك زانكۆیەكی ئەهلی كە خوێندن تێیدا بە پارەیە لە وەزارەتی خوێندنی باڵای هەرێم‌و عێراق مۆڵەتی وەرگرتووەو خوێندن تێیدا بە زمانی ئینگلیزییە. بەوتەی بەرپرسانی زانكۆكە، ئەو بەشانەی لە زانكۆی قەیوان (یو تی ئێم) كراونەتەوە، لەسەر خواستی بازاڕو كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان‌و عێراقن‌و دەرچووەكانی ئەم بەشانە، هەلی كاری مسۆگەریان دەبێت لە كەرتی تایبەتی‌و حكومیدا، بەشەكانیش بەگشتی لەبواری خوێندنی (تەكنۆلۆجیا، ئای تی، كۆمپیوتەر، سەرچاوەی مرۆیی‌و كارگێڕی)دایە، تیمێكی پسپۆڕی مالیزیی ئیدارەی زانستی‌و كارگێڕی‌و بەڕێوەبردنی زانكۆكە دەكەن. چەند  بازرگانییەكی تر سەرباری، كەرتە گەورەو گرنگەكان، قەیوان ژمارەیەك لە بازرگانییە بچوكەكانیشی كۆنترۆڵكردووە، لە نمونەی: •    بازرگانی كلینێكس (كلینێكسی مایا) •    بۆیاخی الجزیرە (پێشانگایەكە لە شەقامی 60 مەتری شاری سلێمانی) •    ساڵۆن‌و كلینیك‌و بەرهەمەكانی جوێل •    بەرهەمەكانی لێگۆ •    برنجی قەیوان  قەیوان‌و هەژمونی سیاسی گومانی تێدانیە دارایی كاریگەرییەكی بەهێزی بۆسەر ژێرخان‌و سەرخانی ئابوری هەیە لە جیهاندا، دارایی دڵی زیندوو و بزوێنەری ئابورییە، سروشتییە ئەوەی سامان‌و دارایی زۆری هەبێت، راستەوخۆ هێزۆ هەژمونی سیاسیشی هەیە، ئێستا كۆمپانیاكان ئەو قەوارەیەن كە سەرمایە زۆرەكانیان كەڵكە بووە، لەگەڵ تێپەڕینی كات‌و هەوڵی بەردەوام بۆ قازانج، چەندین كۆمپانیای زەبەلاح دامەزرێنران، كە خاوەنی سەرمایەو بودجەیەكی وەهان كە یەكسانە بە بودجەی ئەو دەوڵەتەی تێیدان. لە زۆنی سەوز لە هەرێمی كوردستان، كۆمپانیاكانی قەیوان خاوەنی گەورەترین هەژمونی سیاسین، ئەم كۆمپانیایە لەناو دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان بەدیاریكراوی لە پەرلەمان‌و وەزارەتەكاندا چەندین خەڵكی هەیە كە بەرگری لە پرۆژەكانی دەكەن، لەناوەندی سیاسی حزبەكانیشدا كارەكتەری سیاسی باڵا هەن پشتیوانی دەكەن، پشتیوانییەكەش جیاوازە، یان ئەوەیە هەندێك لەو كارەكتەرانە پشكدارن لە پرۆژەكانی كۆمپانیاكەدا، یان بەشێوازی تر سودمەندن لە سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە. لەسەر ئاستی میدیاش، كۆمپانیای قەیوان چ وەكو كەناڵە میدیاییەكان، چ وەكو ئەو كارەكتەرانەی كە لە بواری میدیادا كاردەكەن‌و كەسانی دیارن، ئەسپی خۆی تاوداوە‌و وایكردووە زۆرێك لە میدیاكان قسە لەسەر پرۆژەكانی نەكەن، ئەمەش زیاتر لەڕێگەی ریكلامە بازرگانییەكانی كۆمپانیاكەوە جڵەوگیركراوە. قەیوان‌و كارە خێرخوازییەكانی ئەم كۆمپانیایە لەگەڵ گەورەبونی بەردەوامیدا، لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە زۆرجار بانگەشە بۆ كارە خێرخوازییەكانی دەكات. لە دیارترین كارە خێرخوازییەكانی كۆمپانیاكە بریتییە لە دروستكردنی مزگەوت‌و خوێندنگە‌و هاوكاریكردنی دامەزراوەكانی حكومەت‌و یارمەتیدانی هەژاران، خاوەنەكانی كۆمپانیاكە شانازی بەوەوە دەكەن كە زەكاتی سەرمایەكەیان دەردەكەن، بەڵام زۆرێك لە سەرمایەدارە بچوكەكان بەردەوام گلەیی ئەوە دەكەن قەیوان دەرفەتی كاری بۆ ئەوان نەهێشتووەتەوە‌و هەموو كەرتەكانی قوتداوە.  

راپۆرت: ئارام مەحمود  هەروەك چۆن بڕیاری سەپاندنی سیستمی زۆرەملێی پاشەكەوتی موچە لەماوەی سێ‌ ساڵی ڕابردوودا یەكێك بوو لە پرسە هەرە گەرمە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكان لە هەرێمی كوردستان، بڕیاری لابردنیشی بەهەمان سەنگ‌و بایەخەوە بووەوە باسی گەرمی ژمارە (یەك)ی شەقام‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و نێوەندە جیاوازەكان. بەبڕوای زۆرێك لە چاودێران، بڕیاری بڕینی بڕێكی نائاسایی و نایاسایی لەموچە‌و كۆكردنەوەی سێ‌ بەشی سفرەو خوانی سەدان هەزار خێزان لەچاوتروكاندنێكدا، بەقەبارەی گەورەیی ستەمەكەی سەركەشی و  سەركێشیەكی گەورەش بوو كە ڕەنگە كەم حوكمڕان هەبێت لەدونیادا جورئەتی هەنگاوێكی لەو شێوەیە بكات، لەترسی كاردانەوەو توڕەیی شەقام، بەڵام دەسەڵاتدارانی كوردستان نەك هەر گوێیان بەمە نەدا، بەڵكو بایەخیان بەو مەترسیەش نەدا كە هێزێكی گرنگ‌و ئەساسی وەك بزوتنەوەی گۆڕان هەمووی چەند مانگێك بوو لەحكومەت دورخرابۆوەو دۆخی سیاسیش بەتەواوی  شڵەژابوو. پاشكەوت لەڕەهەندە ئابورییەكەی داماڵرا بەشێك لە شارەزایانی بواری ئابوری دەڵێن، بڕیاری پاشەكەوتكردنی موچە لەبنەمادا بڕیارێكی ئابوری بوو، حكومەت بڕیاری سكەڵهگوشینی دا بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە داراییە ناهەموارەی بەرۆكی گرت، كە لە ئاكامی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆو بڕینی بودجە لەلایەن بەغداوە ڕوبەروی بووەوە، بەڵام سیاسییەكان ئەو پرسەیان لە ڕەهەندە ئابورییەكەی داماڵی‌و، كردیانە كارتێكی سیاسی‌و دژ بە یەكتری بەكاریانهێنا، ئەوەی یارمەتیدەریش بوو بۆ برەودان بەم بازاڕە، ئەو تۆمارە خراپەیە كە دەسەڵاتی سیاسی هەیەتی بەتایبەت لەبواری گەندەڵی و ناشەفافی و شاردنەوەی داهاتی گشتی. لێرەوە ئازارەكانی خەڵك‌و بڕینی قوتیان بوو بە كارتێكی قورس‌و گرانبەهای زۆرێك لە هێزەكان‌و ئەولەویەتی ئەوخاڵانەی ڕیزیان دەكرد بۆ یەكتر، لەكاتێكدا ئەو ڕاستیەشیان دەزانی كە بڕیاڕی هەڵگرتنی پاشەكەوت لەبنەمادا پەیوەستە بەڕێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەڵام بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی (استهلاك محلی) بەردەوام باسیان دەكرد. سەركەوتن هەزار خاوەن‌و شكست بێكەسە بۆچونی زۆرێك لەخەڵك وایە، لابردنی پاشەكەوتی مووچە كە هەندێك لە لایەنەكان  كردویانەتە دەستكەوت‌و ئازایەتی، پێش ئەوەی دینارێكی چووبێتە گیرفانی موچەخۆرانەوە، لەبنەڕەتدا نە دەستكەوتەو نە ئازایەتییە، بەڵكو ڕێككردنەوەی ستەمێكە كە دەبوو ڕونەدات.  بەوپێیەی ئەم پاشەكەوتە لەبنەمادا چ سەپاندنی و چ لابردنی، پرسێكی لۆكاڵی و ناوخۆی هەرێمی كوردستان نەبووە تا چارەسەرەكەی لەدەستی لایەنەكاندا بێت، بەڵكو لەهەردوو بارەكەیدا پەیوەست بووە بەهاتن و نەهاتنی بودجە لەبەغدادەوە، بۆیە هەرچی لەوبارەوە بوەترێت ناڕاستییەكی زەق و منەتكردنێكی بەلاشە بەسەر خەڵكەدا، ڕەنگە هەندێك  لەو سیاسەنەشی ئەو منەتە دەكەن دەیان هێندەی موچەخۆرێكی ئاسایی سودمەندترن لەو بڕیارە، زۆرێك لەخەڵك وەك فاكت ‌و ڕاستی حاشا هەڵنەگر ئەم تێگەیشتنەیان هەیەو ئەو ئیدیۆمە باوە دووبارە دەكەنەوە كە دەڵێت"سەركەوتن هەزار خاوەنی هەیە، بەڵام شكست بێكەسە". بودجە بەرامبەر گەڕانەوە  بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "درەومیدیا" كەتوون، هەرێم‌و بەغداد ڕێككەوتون لەمساڵدا هەولێر هیچ بڕە نەوتتێك ڕادەستی بەغداد نەكات، پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2019ش بۆیە بەوشێوەیە پەسەندكرا، ئەگەر هەرێم نەوتیش ڕادەستی بەغداد نەكات مانگانە بڕی (522) ملیار دینار وەردەگرێت، ئەمە ڕۆحی ڕێككەوتنەكەیە. زانیارییەكان ئاماژە بەوەدەكەن، هەرێم‌و بەغداد وا ڕێككەوتون لەمساڵدا، هەرێم نەوتی خۆی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت و بڕێك لەپارەكەی لەگەڵ بودجەكەی بەغداد بۆ موچەخۆران تەرخانبكات و كۆتایی بە پاشكەوتی موچە بهێنێت، مانگانەش  بڕی (200 ملیۆن) دۆلار بداتەوە بە قەرزی كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان، بڕیارە لەماوەی ئەمساڵەدا هەرێم قەرزی كۆمپانیاكان بداتەوەو لەساڵی داهاتوشەوە نەوتەكەی ڕادەستی بەغداد بكات، وەك دەوترێت ئەگەر ئەمە ڕووە هونەرییەكەی بێت، ئەوا ڕێككەوتنەكە دیوێكی سیاسی گرنگیشی هەیە. دیوی سیاسی ڕێككەوتنەكە چاودێرانی دۆخی عێراق دەڵێن، ئەو پێشهاتە تازەیەی هاتوەتەگۆڕێ‌، بەرهەمی لێكگەیشتنێكی پشتی پەردەی نێوان هەرێم و بەغدادیە بە سەرپەرشتی و فشاری وڵاتانی ئیقلیمی، بەتایبەت ئێران‌و موبارەكەی ئەمریكاش، بۆ هێوركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئەگەر بەشێوەیەكی كاتیش بێت، كە هەنگاوی یەكەمی بە گەڕانەوەی ڕەسمی كورد بۆ بەغدادو سفركردنەوەی كێشەكان دەستی پێكرد، هەنگاوی دواتریشی گەڕانەوەی بودجەی بڕاوی خەڵكی كوردستان بوو، ئەوەش دوای ململانێیەكی توند كە تا ئاستی ڕیفراندۆم‌و هەڕەشەی گۆڕینی نەخشەی سیاسی ناوچەكەو بەكارهێنانی هێزی سەربازی سەری كێشا. حكومەتی عێراق كە ئێستا كە شیعەكان بڕیاردەری یەكەمن تێیدا، بەخۆڕایی و بێئەوەی بەرمیلێك نەوتی دەستكبكەوێت لەساڵێكدا زیاتر لە (7 ترلیۆن) دینار نادات بە هەرێم و هەرێمیش نەوتەكەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت‌و دینارێك ڕادەستی بەغداد نەكات، ئەگەر لەبەرامبەر دەستكەوتێكی سیاسی گەورەدا نەبێت، دەستكەوتەكەش وازهێنانی كوردە لەخەونی جیابونەوەو كردنەوەی بەغدادە بەقیبلەی سیاسی. شیعەكان‌و ترس لە نەفرەتی مێژوو شیعەكان ترسێكی مێژوویی گەورەیان هەبوو لەكەرتبونی عێراق و جیابونەوەی كورد لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەواندا، بۆیە پارەیان كردە قوربانی ناوبانگ و ترس لە " نەفرەتی مێژوو" . بۆ شیعەكان گرنگ بوو دوای زیاتر لە هەزار ساڵ گەڕاونەتەوە بۆ دەسەڵات لە عێراق، ڕوخسارو نەخشەی سیاسی ناوچەكە بپارێزن و ڕێگە بە دروستبوونی جسیمێكی سیاسی تازە نەدەن لەناوچەكە، ئەو قسەیە نەیەننە سەرخۆیان كە بەدرێژایی زیاتر لە هەزار ساڵ  سوننە مەزهەبەكان لەم ناوچەیە باڵادەستبون‌و ڕێگەیان بەكەرتبونی ناوچەكە نەداوە، بەڵام شیعەكان دوای چەند ساڵێك لە گەیشتنیان بە دەسەڵات ناوچەكە ڕوبەڕوی دابەشبوون بووەوە، وێڕایی ئەوەی جیابونەوەی كوردستانیان بە سەرەتای هەڵوەشانەوەی عێراق دەزانی و ترسیان هەبوو دوای ئەو هەنگاوە سوننەكان لەباكور و ڕۆژئاوای عێراق و هاومەزهەبەكانیشیان لەباشور (بەسرە) دوای جیابونەوە بكەن، بۆ ئەوەی ئەم ترسەش بەتەواوی دوربخەنەوە وەك چۆن ئامادەبون هێزی سەربازی بەكاربهێنن، لە دانوستان‌و سیاسەتكردنیشدا ئامادەبوون ملیارەها دۆلار بخەنە خزمەتییەوە.  

راپۆرتی: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف  لەماوەی تەنها (10) رۆژی داهاتوودا (11/3/2019 بۆ 21/3/2019) واتە تاوەكو جەژنی نەورۆز، بڕی زیاتر لە (یەك ملیار دۆلار) دەكەوێتە ناو بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانەوە. ئەم پارەیەش، ئەو موچەیەیە كە حكومەت بڕیاریداوە بەبێ پاشەكەوت بە فەرمانبەرانی بدات لەگەڵ ئەو پارەیەی كە بڕیارە بە بەڵێندەران بدرێت لەگەڵ خەرجی وەزارەتەكان، پارەكە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    بڕی (881 ملیار) دینار بۆ موچەی موچەخۆران  •    بڕی (100 ملیار) دینار بۆ پارەی بەڵێندەران  •     بڕی (120 ملیار) دینار بۆ خەرجی وەزارەتەكان پاڵنەرەكانی بەرزبونەوەی نرخ  هاتنەناوەوەی ئەم بڕە زۆرەی پارە بۆناو بازاڕەكان، مەترسی هەڵاوسانی ئابوری درستكردووە، هەندێك هۆكار هەن كە وایكردووە فرۆشیاران چاویان لە بەرزكردنەوەی نرخەكان بێت، لەوانە:  •    لابردنی پاشەكەوتی موچە •    رێككەوتنی سیاسی‌و ئابوری نێوان هەرێم‌و بەغداد •     نزیكبوونەوەی وادەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم‌و رێككەوتنی لایەنەكان  •    نزیكبوونەوەی جەژنی نەورۆزو هاتنی ژمارەیەكی زۆر گەشتیار  نرخ لە بازاڕدا لەدوای راگەیاندنی هەواڵی هەڵگرتنی پاشەكەوت لەسەر موچەی موچەخۆران، كڕیاران لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان تاڕادەیەك هەست بەبەرزبوونەوەی نرخەكان دەكەن، بەڵام ئەم بەرزبوونەوەیەی نرخ هەموو بوارەكانی نەگرتووەتەوە. گۆشتی مریشك لەم رۆژانەدا نرخی هەر كیلۆیەكی لە (هەزارو 750) دینارەوە بۆ (3 هەزارو 500) دینار بەرزبوەتەوە. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا)، گۆران قادر سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی رایگەیاند، هیچ بیانویەك نییە بۆ بەرزكردنەوەی نرخەكان‌و گرانفرۆشی، ئەوان وەكو لیژنەكانی قایمقامیەت رێگەنادەن دەستكاری ئەو نرخانە بكرێت كە دیاریكراون، هەر فرۆشیارێك سەرپێچی بكات، سزا دەدرێت. گۆڕان قادر رەتیكردەوە، لەدوای راگەیاندنی هەواڵی هەڵگرتنی پاشەكەوتی موچەوە نرخ بەرزبوبێتەوە، وتی:" ئەو نرخانەی كە ئێستا هەن، نرخی دیاریكراون‌و هیچ زیادبونێك روینەداوە". پسپۆڕانی ئابوری چی دەڵێن ؟ پسپۆڕانی ئابوری تاڕادەیەك لەسەر ئەوە كۆكن، هاتنی ئەو پارانە بۆ ناو بازاڕ، لێكەوتی ئابوری خراپی لە نمونەی هەڵاوسان‌و قۆرخكاری نابێت، هێندەی ئەوەی ئابوری هەرێم دەبوژێنێتەوە.  خالید حەیدەر مامۆستای زانكۆی سلێمانی‌و پسپۆڕی ئابوری لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا) وتی:" بەشێوەیەكی گشتی زانستی ئابوری پێمان دەڵێت هەر بڕەپارەیەك كە وەربگیرێت، خواست‌و توانای كڕین بەهێز دەكات، كارایی خواست لێكەوتی ئەرێنی دەبێت‌و ئابوری كارا دەكات". لە وەڵامی پرسیاری ئەوەی ئاخۆ زیادبوونی خواستی كڕین لە حاڵی كەمی خستنەڕوودا لە بازاڕ، هەڵاوسانی ئابوری یاخود قۆرخكاری دروستناكات؟ ئەو پسپۆڕە ئاماژەی بەوەكرد" لە بوارە گشتییەكاندا قۆرخكاری ئێستا باوی نەماوە، بۆ نمونە كارەبا‌و تەندروستی‌و ئەو بوارانەی تر كە بەدەست حكومەتەوەن، ئەمانە بابەتی گشتین‌و بەئاسایی نرخەكانیان گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، لە بوارەكانی تریشدا وەكو خواردەمەنی‌و گەشتوگوزار‌و گواستنەوە‌و بابەتەكانی تر، بەهۆی ئەوەی كۆمپانیاكانی زۆر بوون، ركابەری نێوان كۆمپانیاكان لە بەرژەوەندی خەڵكە‌و رێگەنادات قۆرخكاری‌و بەرزبونەوەی زۆر لە نرخەكاندا روبدات". محەمەدروئوف سەعید پسپۆڕی ئابوری لە لێدوانێكدا بۆ (درەو میدیا) باسی لەوەكرد" رەنگە هەندێك نرخ بەرزببێتەوە، بەڵام ئاستی گوزەرانی خەڵك باش ئەبێت، واتە ئەگەر نرخیش بەرزببێتەوە، بەو ئاستە مەترسیدارە بەرزنابێتەوە". لەبارەی ئەگەری رودانی هەڵاوسانی ئابوری، وتی:" هاتنی ئەو پارەیە بۆ ناو بازاڕەكان كاریگەری دەبێت بۆ هەڵاوسان، بەڵام بەهۆی ئەوەی كێبركێی نێوان فرۆشیاران زۆرە، پێناچێت قۆرخكاری روبدات".  

درەو میدیا:  مونا قاوەچی سكرتێری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەڵێت" هۆكاری سەرەكی لادانی سیستمی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم سەردانی "سەرۆك مەسعود بارزانی" بوو بۆ بەغداد ئەو كلیلی لادانی ئەو پاشەكەوتەیە، خەڵك بە لادانی ئەو پاشەكەوتە بەرهەمی یەكێك لەدەسكەوتەكانی سەردانی سەرۆك بارزانی بۆ بەغداد دەخوات، دەشڵێت" ئەوە ڕاست نیە دەسكەوتی هیچ حیزب و لایەنێك بێت بەڵكو جگە لە سەرۆك بارزانی كە هۆكاری سەرەكی بوو ئەو حیزبانەی ئێستا لەدەسەڵات و حكومەتن و ڕۆژی هەینی بەشداربوون لەكۆبونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران بەشداربوون لەلادانی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران نەك حیزبەكانی دەرەوەی حكومەت. لە وتووێژێكدا لەگەڵ دەنگی ئەمریكا مونا قاوەچی سكرتێری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەڵێت" پاش سەردانەكەی "سەرۆك بارزانی" بۆ بەغداد زانیمان كە گۆڕانكاری لە بژێوی خەڵك ڕودەدات ، بۆیە یەكێك لەبەرهەمەكانی سەردانەكەی سەرۆك مەسعود بارزانی بۆ بەغداد كە ئێستا خەڵك لێی دەخۆن بریتیە لەلادانی سیستمی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ،ئەوەش بووە هۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم بڕیارێكی وا گرنگ بدات سەبارەت بەلادانی سیستمی پاشەكەوتی موچە، چونكە پاش سەردانەكەی" سەرۆك مەسعود بارزانی" بۆ بەغداد پەیوەندییەكانی بەغداد و هەرێم بەرەو ئاسایی بونەوە چوون، هیوادارین بەرهەمەكانی تریش لەبارەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم بەجێ بەجێ كردنی دەستور بێتە دی كە ئەوەش یەكێكە لەكێشە سەرەكیەكان." سكرتێری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان ڕەتیكردەوە كە ئەو حیزبانەی دەرەوەی ئێستای حكومەت هیچ ڕۆڵێكیان لەلادانی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بوبێت و وتی" وەك وتم یەكێكە لەبەرهەمەكانی سەردانەكەی سەرۆك بارزانی بۆ بەغداد، پاشان ئەنجومەنی وەزیران بڕیارەكەی دا، واتە ئەو حیزبانەی ئێستا بە "فیعل"ی لەناو حكومەتدان بەشدارن لەحكومەت و لەو كۆبونەوەیەی ئەنجومەنی وەزیران بەشدارن لەبڕیاری لادانی پاشەكەوتی موچە، بەهیچ جۆرێك ڕاست نیە وە دوری-شە لەڕاستیەوە كە حیزبەكانی تر بەتایبەت ئەوانی ئێستا لەدەرەوەی حكومەتن و وەزیریان لە ناو ئەنجومەنی وەزیران نیە كە بەشداربوبێت لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بەشدار بن لەو بڕیارە وە ناتوانن بیكەنە دەسكەوتی حیزبی ، بەڵام كلیلی سەرەكی سەرۆك بارزانی بوو كە سەردانی بەغدادی كرد لەگەڵ شاندەكەی." سكرتێری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان "مونا قاوەچی" ڕەتیكردەوە" هیچ پڕۆژە یاسایەك لەناو پەرلەمان ئامادەكرابێت یا باسكرابێت بۆ گەڕانەوەی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران ڕایگەیاند" تا ئێستا هیچ پڕۆژە یاسایەك نەهاتۆتە پەرلەمان یا هیچ فراكسیۆنێك پێشكەشی نەكردووە كە باس لەدانەوەی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بكات بەڵام ڕەنگە ئەمە دوای پێكهێنانی لیژنە هەمیشەییەكان بێت چونكە ئەمە زیاتر كاری لیژنەكانی پەرلەمانە." قاوەچی وتیشی" پێدانەوەی پاشەكەوتی موچەكانی فەرمانبەران دەبێت بەیاسا ڕێكبخرێت تا مافیان نەفەوتێت، وە بتوانرێت میكانیزمێك دیاری بكرێت تا قورسایی نەكەوێتە سەر كابینەی داهاتوو چونكە ئەو بڕە پارەیە "مەبلەغێكی"زۆرە، بۆیە پێویشتە بەیاسا ئەو "ئالیەتە" دیاریبكرێت."  

 راپۆرتی: درەو میدیا - ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان بەشی چوارەم كەمی تاقیگەی زانستی ‌و دەنگ‌و كۆمپیوتەر و گۆڕەپانی وەرزشی و باخچە‌و هۆیەكانی فێركردن لە خوێندنگەكاندا، یەكێك لەو كێشانەی كە رووبەڕووی كەرتی پەروەردە و فێركردن بوەتەوە لە هەرێمی كوردستاندا. لە 88%ی قوتابخانەكان داتاشۆیان نیە 62%ی قوتابخانەكان كتێبخانەیان نیە، لە 49%ی قوتابخانەكان گۆڕەپانی وەرزشیان نیە، 80% تاقیگەیان نیە گرفتەكانی پەیوەست بە تاقیگەو هۆكارەكانی فێربوون نەبونی تاقیگەی زانستی: بەپێی سیستەمی تازەی خوێندن و بە پێی ستاندارتی نێودەوڵەتیش هەر وایە كە دەبێت هەموو قوتابخانەیەك تاقیگەی تایبەتی خۆی هەبێت بۆ وانەكانی (كیمیا، فیزیا، بایۆلۆجی، زانستەكان و كۆمپیوتەر) بەڵام زۆربەی هەرەزۆری قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان تاقیگەی زانستییان نیەو بەشێكی زۆر لە خوێندكارەكان تا قوتابخانەش تەواو دەكەن چاویان بە تاقیگە ناكەوێت و بە شێوازی پراكتیكی وانەكانیان ناخوێنن. ئەمەش گرفتێكی گەورەی فێربوونیانە كە تەنها بەشێوازی تیۆری گوێ‌ لە وانەكان دەگرن و لە گرنگیی تاقیگە بەهرەمەند نابن. لەم خشتەیەدا رەوشی تاقیگەی قوتابخانەكان دەردەكەوێت:   لە ساڵی خوێندنی (2017-2018) لە كۆی (6629) قوتابخانە تەها (617) قوتابخانە تاقیگەی زانستیان هەیە كە دەكاتە رێژەی (9. 3%) و لەبەرامبەردا (6012) قوتابخانە تاقیگەی زانستیان نیە كە دەكاتە رێژەی (90. 6%)ی قوتابخانەكانی هەرێم. لەو (617) قوتابخانانەی تاقیگەشیان هەیە (110)یان تاقیگەكانیان سەربەخۆ نیە و (186) تاقیگەشیان باری هۆڵەكانیان باش نیەو (248)یان ئامێرەكانیان بەشیان ناكات و (47) تاقیگەش ئامێریان هەر نیە! بەپێی داتاكان لەسەدا 80 ی خوێندنگاكانی هەرێمی كوردستان تاقیگەی پێویستیان بۆ خوێندنی وانە زانستییەكان نییە تا خوێندكاران بتوانن بە شێوەیەكی پراكتیكی وانەكانی تێدا بخوینن، وەك چۆن لە پرۆگرامە نوێكانی خوێندندا جێگەیان بۆ كراوەتەوە. نەبونی تاقیگەی دەنگ: بە دەگمەن نەبێت قوتابخانەكانی هەرێم تاقیگەی دەنگیان نیە بۆ وانەكانی فێر بوونی زمان، بەتایبەتی وانەی زمانی ئینگلیزی كە وانەی سەرەكییە. ئەمەش یەكێكە لەو هۆكارانەی كە بۆتە مایەی ئەوەی خوێندكاری كورد (12) ساڵا زمانی ئینگلیزی دەخوێنێت بەڵام كە خوێندن تەواو ئەكات ناتوانێت دوو رستە بە ئینگلیزی قسە بكات. بەپێی راپۆرتەكانی ئاماری ساڵانەی وەزارەتی پەروەردە، هیچ ئاماژەیەك بە بوونی هیچ تاقیگەیەكی دەنگی نەكراوە كە لە قوتابخانەكاندا هەبێت. كە یەكێك لە كێشە گەورەكان ئێستا بەئینگلیزیكردنی وانەكانی بیركاری و زانستە لەقوتابخانەكانە كە بەردەوام ڕێژەی ئەو قوتابخانانە زیاد دەكرێت، بەڵام نەبونی هۆیەكانی فێركاری و تاقیگەی زانستی كە ئەو وانانە پێویستیانە ئەوەش هێندە بارێكی گرانە بەسەر شانی مامۆستاوە چونكە ئەو پڕۆگرامە پێویستی بەو پێداویستیانەیە.  نەبوونی تاقیگەی كۆمپیوتەر: كۆمپیوتەر زانستێكی سەردەمیانەیەو لەم سەردەمی پێشكەوتن و تەكنەلۆجیایەدا ناكرێت دەستبەرداری بین. مایەی دەستخۆشیە كە وەك وانەیەك لە قوتابخانەكاندا جێگیر كراوە، بەڵام ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە ئەم وانەیەش لە زۆربەی هەرەزۆری قوتابخانەكاندا بە تیۆری دەخوێنرێت و خوێندكار (ئەگەر لە ماڵەوە خۆی كۆمپیوتەری نەبێت) لە قوتابخانە چاوی بە كۆمپیوتەر ناكەوێت و وەك پێویست لەم زانستە بەهرەمەند نابێت.  جگە لەمە كێشەیەكی تر هەیە كە قوتابخانەكان مامۆستای كۆمپیوتەریان نییە یان وەك پێویست وانەكە ناڵێنەوە، خراپی پڕۆگرامەكەو نەبونی مامۆستا، یان شێوازی وتنەوەو فەرامۆشكردنی، كێشەی دروست كردووە. هاوكات ئەو وانەیە پێویستە كرداری بێت، بەڵام لەنەبونی كۆمپیوتەر لەقوتابخانەكان، بەتایبەت بۆئەوانەی لەماڵەوە نیانە، ئەوەش گرفتێكی ترە. جگە لەمە وانەی كۆمپیوتەر كراوەتە لاوەكی و پەراوێزخراوە، لە زۆربەی قوتابخانەكان مامۆستای كۆمەڵایەتی وانەكە دەڵێتەوە.  ئەم خشتەیە رەوشی تاقیگەكانی كۆمپیوتەر لە قوتابخانەكاندا دەخاتە روو: لە ساڵی خوێندنی (2017-2018) لە كۆی (6629) قوتابخانە تەها (711) قوتابخانە تاقیگەی كۆمپیوتەری هەیە كە دەكاتە رێژەی (10.7%) و لەبەرامبەردا (5918) قوتابخانە تاقیگەی كۆمپیوتەری نیە كە دەكاتە رێژەی (89.3%)ی قوتابخانەكانی هەرێم. لەو (711) قوتابخانانەی تاقیگەشیان هەیە (62)یان تاقیگەكانیان سەربەخۆ نیە و (130) تاقیگەشیان باری هۆڵەكانیان باش نیەو (320)یان ئامێرەكانیان بەشیان ناكات و (40) تاقیگەش ئامێریان هەر نیە!   نەبوونی گۆڕەپانی یاری: وانەی وەرزش یەكێك لەو وانە گرنگانەیە كە شەوق و زەوقێك بە خوێندكار دەدات روو لە قوتابخانە بكات، گرنگە وانەكە وەك وانەیەكی بنەڕەتی كە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەتەندروستی مرۆڤەوە هەیە، بایەخی پێبدرێت، ئەركی پەروەردەش هەر ئەوەیە. بەڵام زۆربەی هەرە زۆری قوتابخانەكانی ئێمە یا گۆڕەپانی یارییان نییە، یا ئەگەر هەشیان بێت، هیچ مەرجێكی یاریگەی تیا نییە، یا خۆڵ و گڵە یا كۆنكریتە، ئەمەش لە گەلێ‌ كاتدا لە جیاتی ئەوەی سودی هەبێت، بە زیان دەشكێتەوە. گرنگیدان بەوانەكە بەشێوەیەكی ڕۆتینیە. لەلایەكی ترەوە لە وەرزشكردندا زیاتر بایەخ بە كوڕەكان دەدرێت و بەهۆی ناهۆشیاریەوە كچەكان وەرزشیان پێناكرێت، پەروەردە و سەرپەرشتیارانیش بێدەنگن و بەدواداچوونی بۆناكەن، هەندێك مامۆستا بە میزاجی خۆی پێیوایە نابێت جلی وەرزشی لەبەربكەن و عەیبەیە كچان وەرزش بكەن، بەتایبەت لە هەندێك لە قەزاكاندا! لەم خشتانەدا رەوشی قوتابخانەكان دەردەكەوێت كە ئاخۆ وەرزش و گۆڕەپانەكانیان لە چ ئاستێكدایە: ئەو گۆڕەپانانەش كە منداڵ وەرزشی تیادا دەكات بەهیچ جۆرێك بۆ وەرزش شیاو نیە، چونكە زەوییەكەی كۆنكرێتە و كاتێك منداڵ دەكەوێتە سەر زەوی دەست و قاچی دەشكێت. هەروەها مامۆستای وەرزش، وا دەزانێ‌ تەنیا دوو گۆڵی و تۆپتۆپێن وەرزشە، بۆیە تۆپێك دەداتە دەست قوتابییەكان و زۆربەی جاریش خۆی لە ئیدارە دادەنیشێت، منداڵەكانیش هەم بە هاوێشتنی تۆپەكانیان بە قیژە و هاواریان نایەڵن مامۆستایانی دیكە وانەكە بڵێنەوە.  نەبوونی كتێبخانە: كتێب سەرچاوەی زانستە و پێویستە هەر لەسەرەتای تەمەنەوە مناڵان رابهێنرێن بەوەی هاوڕێی كتێب بن، بەڵام بەداخەوە قوتابخانەكانی ئێمە بێ كتێبخانەن، خۆ ئەگەر بەناو ژورێكیشیان بۆ كتێبخانە تەرخان كردبێت، ئەوا چۆڵ و هۆڵە و كتێبی تیا نییە. هەرچەندە لە سیستەمی تازەشدا هاتووە كە دەبێت لە قوتابخانەكاندا كتێبخانە هەبێت. مایەی سەرسوڕمانە كەوا ساڵانە، لەسەر بودجەی پەروەردە، دەیان ملیۆن دینار بە كتێب دراوە، كەچی ئەو كتێبانەی كڕدراون، نە مامۆستایان و نە خوێندكاران، سودی لێدەبینن و نە بەسەر كتێبخانەی قوتابخانەكانیشدا دابەش كراون!!! گەر كتێبخانەش هەبێت، بەڵام لەلایەن قوتابیان و خوێندكارانەوە بەكارنەهێنرێن و نەخوێنرێنەوە، یان لەلایەن ستافی مامۆستایانەوە، قوتابیان فێری خۆشەویستی كتێب و بە كەلتووركردنی خوێندنەوە نەكرێن، دیسان هەر نامان گەیەنێت بەئەنجامی ئەوەی كە خوێندكار بخوێنێتەوەو خوێندنەوە ببێتە كلتور لەناو قوتابخانەكاندا. لەو قوتابخانانەشدا كە كتێبخانە هەیە، گرفتی تر هەیە، لەوانە كارمەندی تایبەتی نییە، بەمانگیش ژوورەكە ناكرێتەوە، پەڕپووتە. لەكاتێكدا ئەگەر كارمەندی خۆی هەبێت، رۆژانە دەوام دەكات و گرنگی بەرێكخستن و دەوڵەمەندكردنی كتێب و كتێبخانە دەدات.  لەم خشتەیەدا ڕێژەی بوونی كتێبخانە لە قوتابخانەكاندا دەخاتە بەرچاو:   نەبوونی هۆكارەكانی فێربوون: یەكێك لە رێگە سەركەوتووەكان بۆ فێربوونی زیاتر و تێگەیاندنی خوێندكار و خۆشەویست كردنی وانەكە لەلای، بەكار هێنانی هۆكارەكانی فێربوونە، وەك: داتاشۆ، نەخشە، وێنەو... هتد. بەڵام ئەوەی بەكارنەیەت لە قوتابخانەكاندا ئەو هۆكارانەن. بینینی وێنەیەك لەبری هەزار وشەیە، ئەوان كاتێك هۆی فێركارییان بۆ بەكار ناهێنرێت، وەك ئەوەیە شتێكی خەیاڵی باس بكرێت. لە پێنج ساڵی رابردوودا هیچ هەوڵێك نەدراوە بۆ دابینكردنی هۆكارەكانی فێربوون، جگە لە بۆرد و ماجیك، هیچ هۆكارێكی تر نەبووە، وەك لەم خشتەیەدا دەردەكەوێت:   نەبوونی شانۆ: لە هیچ كام لە قوتابخانەكاندا هۆڵێكی شانۆ نیە، كە خولیایەكی خوێندكارانەو زیاتر بەرەو قوتابخانە كێشیان دەكات و خوێندكاران دەیانەوێت و دەخوازن بەهرەكانی خۆیانی تێدا دەر بخەن. پێویستە ئەم بابەتە گرنگە لەبەرچاو بگیرێت، هەوڵبدرێت هۆلی شانۆ تەرخان بكرێت بۆ ئەم مەبەستە. لە پێنج ساڵی رابردوودا هیچ هەوڵێك نەدراوە بۆ دابینكردنی هۆڵی شانۆ و زەمینەسازی بۆ نەكراوە. بەپێی راپۆرتەكانی ئاماری ساڵانەی وەزارەتی پەروەردە، هیچ ئاماژەیەك بە بوونی هۆڵی شانۆ نەكراوە كە لە قوتابخانەكاندا هەبێت.  1.    نەبوونی ئینتەرنێت لە قوتابخانەكان: هێلەكانی ئینتەرنێت هۆكاری گەیشتنە بە زانیاری تازەو دنیای پێشكەوتووی دەرەوە، بەداخەوە قوتابخانەكانی ئێمە لەم تەكنەلۆجیایە بێبەشن و هێلی ئینتەرنێت لە هیچ كام لە قوتابخانەكاندا نیە. وا باشە بەرنامەیەك دابنرێت بۆ ئەم مەبەستە. داتاو ئامارەكان كۆنن لەناو پڕۆگرامەكاندا بۆیە گرنگە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە نوێیەكان پیشان بدرێت. جگە لەوەی بۆ گەیاندنی هەر بڕیارو ڕێنماییەك گرنگە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە بگات بە قوتابخانەكان لەبەری ئەو هەمو هاتوچۆكردن و تێچونە كەلەسەر قوتابخانەكان دەكەوێت. بەپێی راپۆرتەكانی ئاماری ساڵانەی وەزارەتی پەروەردە، هیچ ئاماژەیەك بە بوونی هێڵی ئینتەرنێت نەكراوە كە لە قوتابخانەكاندا هەبێت.    2.    نەبوونی ژووری تایبەتی وانە كۆمەڵایەتیەكان: چەند گرنگە تاقیگە تایبەت بە وانە زانستییەكان هەبێت ئەوەندەش گرنگە ژوری تایبەت بە وانە كۆمەڵایەتیەكان هەبێت تا لەو ڕێگەیە وانەكان بە پاوەرپۆینت و وێنە و ڤیدیۆ پیشان بدرێت كە بەدڵنییاییەوە ئەوەش كاریگەری باش بەجێدەهێڵێت لەسەر خوێندكارە جگە لەخۆشەویستكردنی وانەكە زۆر كات بەهۆی كەم و كوری پرۆگرامەكە لای خوێندكار ئەو وانانە بێزراون , هاوكات وادەكات بابەتەكانیان لەبیر نەچێتەوە بیرو هزریشیان فراوانتر بێت.

راپۆرت: بی بی سی وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ- فازل حەمەڕەفعەت رۆژی 9ی مارسی 1897 سەید جەمالەدینی ئەفغانی كۆچی دوایی كرد، كە یەكێك بوو لە دیارترینی ئەو كەسانەی بانگەوازی شۆڕشی دەكرد لەدژی ئیمپریالیزم‌و روبەڕووبونەوەی دواكەوتوویی لە هەردوو جیهانی عەرەبی‌و ئیسلامیدا. سەید جەمالەدینی ئەفغانی كێیە ؟ جەمالەدینی ئەفغانی ساڵی 1838 لە شارۆچكەی ئەسەدئاباد لە خۆرئاوای كابولی پایتەختی ئەفغانستان لەدایكبووە، نازناوی سەیدی هەڵگرتووە بەهۆی ئەوەی خێزانەكەی سەربە ئەشرافەكان بووە. بەهۆی ئەوەی لە منداڵییەوە لە خوێندندا سەركەوتوو بووە‌و چەند زمانێكی زانیوە لەنێویاندا عەرەبی، لە تەمەنی لاوێتیدا گەیشتووەتە پلە‌و پۆستی دیار، لە گرنگترینیان پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئەفغانستان لەسەردەمی شا محەمەد ئەعزەم خان، كە لە ساڵی 1862دا دەسەڵاتی گرتەدەست، بەڵام جەنگی ناوخۆیی رویدا‌و جەنگەكە بە داگیركردنی كابول لە ساڵی 1868 لەلایەن شێر عەلی خانەوە كۆتایی هات، كە برای محەمەد ئەعزەم خان بوو، لەلایەن بەریتانییەكانەوە پشتیوانی دەكرا. لەدوای ئەوە ئەفغانی كۆچی كرد بۆ هیند، ئینگلیزەكان ئابلۆقەیان خستەسەر ماڵەكەی بۆ ئەوەی رێگری بكەن لە دیداری لەگەڵ زانایان‌و شوێنكەوتووە موسوڵمانەكانی، دوای چەند مانگێك ئەفغانی لەڕێگەی دەریاوە گواسترایەوە بۆ میسر. لە میسریشەوە رۆشت بۆ ئیستەنبوڵ، عەبدولعەزیز مەحمود، سوڵتانی ئیستەنبوڵ بەباشترین شێوە پێشوازی لێكرد، بەڵام دواتر لەدژی هەڵگەڕایەوە، كاتێك هەندێك كەس گومانیان لە بیروڕای سوڵتاندا دروستكرد‌و لەلای سوڵتان بۆ جەمالەدینی ئەفغانیان تێچاند، بەپاساوی ئەوەی گوایە ئەفغانی وتویەتی "پێغەمبەرایەتی بەدەستدەهێنرێت"، ئەمە وایكرد ئەفغانی بگەڕێتەوە بۆ میسر. كاتێك ئەفغانی گەڕایەوە بۆ میسر لە رۆژی 23ی مارسی 1871، لەلایەن دەوڵەتەوە پێشوازی لێكراو حكومەت لە خان خەلیلی خانویەكی پێدا لەگەڵ موچەیەكی مانگانەدا كە بڕەكە (10 جونەی) بوو.  ماسۆنیەت لە میسر جەمالەدین ئەفغانی چووە ریزی بزوتنەوەی ماسۆنیەتەوە كە دروشمی  شۆڕشی فەرەنسی " ئازادی، برایەتی ، یەكسانی" بەرزكردبووەوە‌و پاكترین كەسانی كۆمەڵگەی لەخۆگرتبوو، بەبێ‌ رەچاوكردنی رەگەز‌و ئاین. بەڵام كاتێك پەیوەندی سەركردەكانی ئەو بزوتنەوەیەی بە ئیمپریالیزمەوە بۆ ئاشكرابوو، سەركردایەتی یاخیبوونی كرد دژبە مەحفەلی خۆرئاوا‌و مەحفەلی ماسۆنیەتی لە میسردا پەرتكرد، بەجۆرێك مەحفەلێكی خۆرهەڵاتی ماسۆنیەتی دامەزراند كە پەیوەست بوو بە مەحفەلی فەرەنسییەوە، بەرەچاوكردنی دژایەتیكردنی فەرەنسییەكان بۆ هەژمونی ئینگلیز لە میسردا. هەروەها لە میسر سەید جەمالەدین ئەفغانی سەركردایەتی یەكەمین حزبی نیشتمانی خۆرهەڵاتی كرد (پارتی نیشتمانی ئازادی نهێنی) كە دروشمی "میسر بۆ میسرییەكان"ی بەرزكردەوەو داوای دیموكراتیەت‌و رزگاربوونی لە حكومی دیكتاتۆریەتی تاكڕەوی‌و بەرپاركردنی شۆڕشی دەكرد دژ بە هەژمونی بێگانە. چەند ناوێكی دیاری وەك ئەحمەد عورابی، مەحمود سامی بارودی‌و عەبدوڵا نەدیم، لە ریزی مەحفەلی ماسۆنیەتی خۆرهەڵاتی‌و پاشان پارتی نیشتمانی ئازاددا دەركەوتن.  ئەحمەد عورابی دوورخستنەوە دوای هاتنەسەر دەسەڵاتی خدێوی تۆفیق لە میسر، وەك ئامادەكارییەك بۆ نەهێشتنی كاریگەری ئەفغانی لەسەر دۆخی سیاسی، خدێوی نوێ لە 24ی ئابی 1879دا ئەفغانی دووریخستوە بۆ هیندستان‌و كاتێك شۆڕشی عورابی لە میسر لە ساڵی 1882 دەستیپێكرد، ئەفغانی لە بۆمبایەوە گواستراوە كەلكەتا، لەوێ‌ دەسەڵاتدارانی بەریتانیا شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ دیاریكرد، هەتا رووداوەكان بە داگیركردنی میسر لەلایەن بەریتانیاوە كۆتاییان هات، ئەوكات دەسەڵاتداران رێگەیاندا بە ویستی خۆی بۆ هەر كوێییەك دەیەوێت گەشت بكات، ئەویش رویكردە فەرەنسا. لە پاریس ئەفغانی پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵەی " العروە الوپقی" لەگەڵ رێكخراوە شۆڕشێگڕییەكانی فەرەنسادا رێكخست. كۆمەڵەی نهێنی "العروە الوپقی" لە وڵاتانی خۆرهەڵات دامەزرێنرا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیمپریالیزم‌و داوای پاڵپشتی ئیسلامی‌و كۆمەڵگەی ئیسلامی دەكرد، ئەفغانی سەرۆكی ئەو كۆمەڵەیە بوو، گۆڤارێكی عەرەبی لە پاریس دەركرد بەناوی " العروە الوپقی"‌و ئامانجەكانی تێدا بڵاودەكردەوەو ئەفغانی بەڕێوەبەری سیاسەتی گۆڤارەكە بوو، شێخ محەمەد عەبدەش نوسەری یەكەمی بوو. سوڵتان عەبدولحەمید زانكۆی ئیسلامی ساڵی 1892 سوڵتانی عەبدولحەمید سوڵتانی عوسمانی، ئەفغانی بانگهێشتی ئەستانەی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی كرد، ئەویش بانگهێشتەكەی قبوڵكردو باوەڕی وابوو كە بە هاوكاری سوڵتان دەتوانێت پلانێك بۆ زانكۆی ئیسلامی دابنێت، بەڵام هەرزوو سوڵتان لێی هەڵگەڕایەوە، دوای ئەوەی ناوی ئەفغانی لكێندرا بە پرۆسەی تیرۆركردنی ناسرەدین شای قاجاری دەسەڵاتداری وڵاتی فارسەوە، كە لەلایەن یەكێك لە خوێندكارەكانی ئەفغانییەوە كوژرا‌و بەوەش دواهەمین ساڵی ژیانی وەك نیمچە زیندانییەك لە دەرباری سوڵتاندا بەسەربرد، دەشوترێت ئەو پزیشكی ددانەی كە چارەسەری دەكرد، ژەهرخواردی كردووەو لە ساڵی 1897 كۆچی دواییكرد‌و لە ئەستانە نێژرا. تیرۆرکردنی ناسرەدین شای قاجار

  راپۆرتی: درەو میدیا - ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان بەشی چوارەم  ئامانجی سەرەكی لە پرۆسەی پەروەردە‌و فێركردندا، خوێندكارە كە پێویستە كۆی پرۆسەكە لە خزمەتی پێگەیاندنیدا بێت بە شێوەیەكی زانستی ‌و دروست، لە هەرێمی كوردستاندا چەندین كێشە‌و گرفتی سەرەكی پەیوەست بە خوێندكاران هەن كە كاریگەریی خراپیان بۆسەر كۆی پرۆسەی پەروەردە‌و فێركردن هەبووە. ئاستی خوێندن و فێرکردن لە هەرێمی كوردستاندا دابەزیوەو لەگەڵا ستاندارتی نێودەوڵەتیدا ناكۆكە، یەكێك لە هۆكارەكان زۆری رۆژانی پشووەكانە كە بە شێوەیەكی بەرچاو بە هۆكاری جۆراوجۆر زیادبوون، مامۆستایان ناتوانن بەباشی پڕۆگرامەكانی خوێندن تەواوبكەن و خوێندكاران فێربكەن، یان پەلە لە تەواوكردنی پڕۆگرامەكانیان دەكەن ئەوەش كاریگەری لەسەر ئاستی تێگەیشتنی قوتابی دەبێت. هەروەها دیاردەی وازهێنان لە خوێندن دیاردەیەكی خراپ و مەترسیدارە لە هەرێمی كوردستاندا، بە پێی ئامارەكانی خودی وەزارەتی پەروەردە ساڵانە ژمارەیەكی زۆر لە منداڵان واز لە خوێندن دەهێنن كە لە ساڵی 2018 دا ( 34 هەزارو 527 ) قوتابی وازیان لە خوێندن هێناوە. وەك پێویست نەبوونی كەرتی پەروەردە‌و خوێندنی حكومی، بواری بۆ وانەی تایبەت و كردنەوەی قوتابخانەی ئەهلی رەخساندووە، وانەی تایبەتە كە لەلایەن هەندێك مامۆستای موچەخۆری پەروەردەوە پیادەدەكرێت. و وانەی تایبەت بازرگانیەكی بەرچاوە بە پەروەردەوە دەكرێت، لە بەرامبەردا بۆ هەر وانەیەك (2-5) ملیۆن دینار لە خوێندكار وەردەگرن، گوایە بەپێی هێنانی نمرەكانیش پارە وەردەگیرێت، ئەمەش حاڵەتێكی دەروونی خراپی لای خوێندكارە هەژارەكان دروستكردووە. وانەی تایبەت، رەهەندێكی بازرگانی وەرگرتووە، نەك پەروەردەیی و زانستی. گرفتەكانی پەیوەست بە خوێندكاران دابەزینی ئاستی خوێندن: ئاستی خوێندن و فێربوون لە هەرێمی كوردستاندا دابەزیوەو لەگەڵا ستاندارتی نێو دەوڵەتیدا ناكۆكە. بۆ نمونە سالی 2012-2013 لە تاقیكردنەوەیەكی نێو دەوڵەتیدا كە لە كۆمەڵگەی شەهید فاخیر مێرگەسۆری بۆ ژمارەیەك قوتابخانەو خوێندكار ئەنجامدرا كە خوێندكاران لەسەر ئاستی هەرێم بەشدار بوون. رێژەی دەرچوون تیایدا ئەوەندە نزم بوو كە رووی باسكردنی نیە. كە ئەمە زەنگێكی مەترسیدار بوو و پێویست بوو وەزارەتی پەروەردە گوێی لێبگرێت و بەدووای هۆكارەكانیدا بچوایە و بەدوای چارەسازیدا بگەڕایە، بەڵام بەداخەوە نەك هەر ئەوەی نەكرد بەڵكو ساڵانی دواتر رێژەی دەرچوون زیاتر دابەزی، بەتایبەت لەم چەند ساڵەی قەیراندا زۆر كەمیكردوە.  یەكێ‌ لە هۆكارەكان زۆری رۆژانی پشووەكانە كە بە شێوەیەكی بەرچاو بە هۆكاری جۆراوجۆر زیادبوون، مامۆستایان ناتوانن بەباشی پڕۆگرامەكانی خوێندن تەواوبكەن و خوێندكاران فێربكەن، یان پەلە لە تەواوكردنی پڕۆگرامەكانیان دەكەن ئەوەش كاریگەری لەسەر ئاستی تێگەیشتنی قوتابی دەبێت. چونكە زۆری پشووەكان كاریگەری دەبێت لەسەر پەروەردە، ئاستی دەرچوون لە پۆلەكانی یەك و دووی ناوەندی كە زۆر نزمە، بە بەراورد بە ساڵانی پیشوو… پلە بەرزەكان بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن و پلە ناوەندییەكان زۆر زۆر كەم بوونەتەوە، تەنها دەرچووەكان پلەكانیان لە نێوان 50 و 60 كاندا دێن و دەڕۆن.  لەم خشتەیەدا ئاماری دەرچوون و دەرنەچوونی پێنج ساڵی رابردووی خوێندكارانی هەرێممان بۆ دەردەخات:     وازهێنان لە خوێندن: دیاردەی وازهێنان لە خوێندن دیاردەیەكی خراپ و مەترسیدارە لە هەرێمی كوردستاندا، بە پێی ئامارەكانی خودی وەزارەتی پەروەردە ساڵانە ژمارەیەكی زۆر لە منداڵان واز لە خوێندن دەهێنن، ئەمە جگە لەوانەی كە هەر پەیوەندیان بە خوێندنەوە نەكردووە و ناونوس نەكراون كە ئەمانە هیچیان لەم ئامارانەدا نین، واتە ئەو كاتە ژمارەكە چەند قات زیاد دەكات، دیارە ئەمە هۆكاری زۆرە، هەر لە پەروەردەیی، دەروونی، كۆمەڵایەتی، ئابوری و سیاسی و هتد. هەندێك كات وازهێنانی خوێندكار لە خوێندن لە پاڵا هۆكارەكانی تردا دەبەسترێتەوە بە خراپی پرۆگرامی خوێندنەوە. كاری وەزارەتی پەروەردەیە لەگەڵا لایەنە پەیوەندیدارەكانی تردا هەوڵی بنەبڕكردنی، یا هیچ نا كەمكردنەوەی بدات، چونكە گەر ساڵانە ئەم رێژە زۆرەی نەخوێندەوار بڕژێنە نێو كۆمەڵی كوردەوارییەوە ئەوا بێگومان داهاتوی نەوەكانمان و كۆمەڵەكەمان باش نابێت.  لەم خشتەیەدا ئاماری دیاردەی وازهێنان لە خوێندنمان بۆ دەردەكەوێت كە چەند قات زیادیكردووە: پەیوەندی نەكردن بە خوێندن بە پێی هەندێك داتای نا فەرمی كە لەبەر دەستدان رێژەی ئەوانەی تەمەنیان دەگاتە شەش ساڵان و نانێردرێنە بەر خوێندن زۆرە، بەڵام هیچ داتایەكی فەرمیمان لەبەر دەستدا نیە، كە ئەمە لە داهاتودا گرفتێكی كۆمەڵایەتی گەورەی لێدەكەوێتەوە و پێویستە وەزارەتی پەروەردە بە ئەركی خۆی بزانێت و بەدوواداچوونی بۆ بكات نەك بێدەنگی هەڵبژێرێت.  داخل بوون و داخل نەبوونی خوێندكارانی قۆناغی (12): یەكێ‌ لە گرفتەكان مەسەلەی داخڵا بوون و داخل نەبوونی خوێندكارانی قۆناغی (12)یە بۆ تاقیكردنەوەی كەلۆری كە ساڵانە كێشەی لێدەكەوێتەوەو ساڵانە دڵەڕاوكێ‌ بۆ خوێندكاران دروستدەكات و دەبێتە سەرئێشە بۆ بەڕێوەبەرو مامۆستایانیش، ئینجا دیاردەی واسیتەو هەڕەشەو كێشەی لێ‌ دەكەوێتەوە، لەپڕێكدا وەزارەت بڕیاری (4) دەرسی دەر دەكات و مامۆستاكان تووشی شۆك دەكەن بەتایبەتی ئەو مامۆستایانەی پێیان وایە (مستەوای) قوتابی 1 یان 2 یانش 5 نمرەیە، زۆر جار مامۆستا (49) ناكەتە (50) ئەوەش زۆر تێنەگەیشتنە لەو سەردەمە و نەزانینە لە فێر بوون، چونكە فێركردن پێوەر (قیاس) ی قوتابیە نەك نمرە! هیچ پاساوێك نەماوە بۆ داخل نەبوون كەچی بڕیاری پەروەردە هەر ئەوەیە ساڵانە رێگە بە ژمارەیەك خوێندكار نادات بەشداری تاقیكردنەوەكانی كۆتایی ساڵ بكەن. دەركردنی خوێندكار: هەر چەندە دروشمی خوێندن بۆ هەموان بەرز كراوەتەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی خوێندكارێك دوو ساڵ لە پۆلێك دەرنەچێت، ئەوە مافی ئەوەی نامێنێت لە قوتابخانەی رۆژ دەوام بكات و دەبێت بچێتە دەوامی ئێواران، ئەمەش گرفتێكە و پێویستە چارەسەر بكرێت، چونكە ئەو خوێندكارە لە خوێندن دادەبڕێت.  دیاردەی توند و تیژی: هەرچەندە مایەی خۆشحاڵییە لەم ساڵانەی دواییدا بە بڕیار دیاردەی لێدانی منداڵان لە قوتابخانەكاندا قەدەغە كراوە، بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا هێشتا بونی هەیە و لە هەندێك قوتابخانەدا دەبینرێت. چونكە هیچ رێكارێك دەستنیشان نەكراوە بۆ جێگرەوەی توند و تیژی و لە گەلێك لە خوێندنگەكانیشدا چاوپۆشی لە توندو تیژی كراوە و دەكرێت.  بۆ نمونە چەندین دەستەواژەی نەشیاو و ناپەروەردەیی هەیە كە هەندێك مامۆستا بەكاری دەهێنن، لەوانە: (لەسوچی پۆلەكەدا لەسەر قاچێك بوەستە، ئێوە بەرەڵاكراون، هەموتان دەستان بكەنەوە گوێ لەكەس ناگرم، ملت بشكێنە و دانیشە، ئەتنێرم بۆ لای بەڕێوەبەر...) ئەوە ئەو دەستەواژانەن كە هەندێك لە مامۆستایان بەكاریان هێناوە لەچەندین قوتابخانەدا، بەداخەوە بەپێی ئەوەی لێرەو لەوێ دەیبینین و دەیبستین هەرچەندە توندوتیژی دەروونی بەبەردەوامی لە قوتابخانەو خوێندنگاكاندا هەیە هاوكات جارێكی تر توندوتیژی جەستەیی بۆتەوە بەدیاردە بەتایبەت لەئەم ساڵی خوێندندا بەتایبەت تریش بۆقۆناغی 1-6بنەڕەتی، سزادان ئاسانترین و خێراترین ڕێگەیە كە مامۆستا دەتوانێت بەكاریبهێنێت وەك خۆیان دەڵێن بۆكۆنتڕۆڵكردنی پۆل و بێدەنگكردنی خوێندكارەكان، بەبێئەوەی بیر لە كاریگەرییە خراپەكانی ئەو شێواز و رەفتارانە بكەنەوە. زۆرپرسیاری ئەوە دەكرێت ئایا مامۆستایەك خۆی لەسایەی سیستەمیكی توندوتیژدا گەورە بێت دەتوانێت نەوەیەك پەروەردە بكات كە توندوتیژ نەبێت؟؟ بیگومان ئەوە پێویستی بەڕاهێنان و رێگا نوێیەكانی رەفتاركردنە تا ئەو دیاردەو حاڵەتانە كەمبكرینەوە هەم لەلایەن خودی مامۆستاكەوە هەم لەنێوان خوێندكارەكان لەرێگەی مامۆستاو دابینكردنی ژینگەی لەبار.   رۆژانە بەپێی هەواڵەكانی تیڤی و تۆرەِكۆمەڵایەتییەكانەوە چەند ڕووداوێك لە بارەی توندوتیژی و ئازاردان لە قوتابخانەو خوێندنگاكانەوە دەخرێنە روو، چ مامۆستا بەرانبەر خوێندكارو چ خوێندكار بەرانبەر مامۆستا! لە ڕاستیدا بۆ یەكێك سەرنجی وورد بدات و لەو ناوەندەدا كاربكات ئەو هەواڵانە مایەی سەرسوڕمان و شۆكبوون و سەیر نییە، چونكە لە بنەمادا كۆی كۆمەڵگاو حوكمڕانی كوردی و بونیادی كۆمەڵگا لە هەموو ڕوویەكەوە مایەی سەرسوڕمان و شۆكبوونە! لە خوێندنگاكان بە شێوەیەكی گشتی هەست بەوە دەكرێت توندوتیژی و ئازاردان بە هەموو جۆرو شێوەیەك هەیە چ مادی یان مەعنەوی لە چەشنی لێدانی جەستەیی و هەڕەشەكردن و ناووناتۆرە لێنان و گاڵتەپێكردن و شكانەوەو توڕەبوون و قسەی زبرو تەریقبوونەوەو هتد... پێویستە ناوەندەكانی خوێندن ڕێگا لە توندوتیژی بگرن و بنبڕی بكەن، كەم نین ئەو مامۆستاو بەرپرسە پەروەردەییانەی ئێستاش داخ بۆ ئەوە دەخۆن لێدان و دارو سۆندە نەماوەو دەڵێن تەنها قسەمان ماوە بیكەین" چ جۆرە قسەیەك!" و پێیان وایە كۆمەڵگای ئێمە دواكەوتوەو لێدان نەماوە!  جگە لەوە توندوتیژی بەرامبەر مامۆستاش هەیە، و گەلێ جار مامۆستاش لێی دەدرێ و بەبێ ئەوەی یاسایەك هەبێ كەرامەتی مامۆستا بپارێزێ چەندان جار سووكایەتی بە مامۆستا كراوە و تاكو ئێستەیش كەسانی تاوانكار هیچ سزایەك نەدراون. لەهەمان كاتیشدا پەروەردە بۆ مەسەلەی سزادانی منداڵ هیچ میكانیزمێكی دیارینەكردووە لەسەری بڕوات. واتا ئەلتەرناتیڤی نییە.  خۆكوشتنی خوێندكار: یەكێك لەو گرفتە ترسناكانەی رووبەڕووی پەروەردە بۆتەوە خۆكوشتنی خوێندكارانە، كە لەم دوواییانە زیادی كردووە و ساڵانە ئەم حاڵەتانە دەبیستین كە روو دەدەن و راگەیاندنەكانیش باسی لێوە دەكەن، ئەگەر هۆكارەكەیشی پەروەردە نەبێت، بەڵام یەخەی پەروەردە دەگرێتەوە، چونكە لە هەندێ‌ كاتدا بەهۆی دەرنەچوون یا كەمی نمرە یا لێدان و توند و تیژی مامۆستاوە خۆی دەكوژێت. پێویستە پەروەردە بەجدی بیرێكی لێبكاتەوەو بەرنامەی هەبێت بۆ رووبەڕوو بوونەوەی. ساڵانە دەیان خوێندكار توشی شۆك دەبن ئەگەر خۆشیان نەكوژن بەتایبەت دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی پۆلی 12. بۆ نمونە: -رۆژی 13/9/2014 دوای وەرگرتنەوەی نمرەی خولی دووەمی تاقیكردنەوەی قوتابخانە، دوو كچە قوتابی كۆتایی بە ژیانی خۆیان دێنن. یەكێك لە كچەكان لە كفری بە گوللە خۆی كوشت و ئەوەی دیكە لە دەربەندیخان خۆی فڕێدایە نێو رووباری سیروانەوە، گەنجێكیش كە لەو كاتەدا هەوڵیداوە رزگاری بكات، ئەویش دەخنكێت. -ساڵی 2015 لە سنووری قەزای رانیە، سێ كچە خوێندكار لە سێ كاتی جیاوازدا هەوڵی خۆكوشتن دەدەن، دوویان ویستیان خۆیان بخنكێنن و سێیەمیش ویستی خۆی بسووتێنێ، بەڵام هەوڵەكانیان سەرناگرێت، چونكە كەسوكاریان زوو فریایان كەوتوون و رزگاریان كردوون. -رۆژی 7/11/2016 دوای راگەیاندنی ئەنجامی كۆتایی تاقیكردنەوەكانی پۆلی 12ی لە شارۆكەی شەقڵاوەی سەر بە پارێزگای هەولێر، گەنجێكی تەمەن 16 ساڵ خۆی بە پەتێك هەڵداوەسێت و كۆتا بەژیانی خۆی دێنێت. -رۆژی‌ چوارشەممە21/1/2016 بەهۆی دەرنەچوونیەوە لە وەرزی یەكەمی خوێندن خوێندكارێك لەقوتابخانەی‌ شەهید ئارام، لە شاری سلێمانی، فیشەكێك دەنێت بەسەری خۆیەوەو بەسەختی بریندار دەبێت، پاش سێ رۆژ مانەوە لەنەخۆشخانەی‌ فریاكەوتنی سلێمانی گیان لەدەستدەدات. -كچێكی‌ تەمەن 21 ساڵ نیوەڕۆی‌ ڕۆژی‌ شەممە 19/8/ 2017، بەهۆی‌ كەمیی‌ نمرەكانی‌ لەژورەكەی‌ خۆیدا لەگەڕەكی‌ قرگەی‌ شاری‌ سلێمانی‌ بەسەرپۆشەكەی‌ دایكی‌ خۆی دەخنكێنێت.  -كچێكی خوێندكار لە كفری لە پێنج وانەدا كەوت و بە دەمانچەكەی باوكی خۆی كوشت. -رۆژی 25/7/2017دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی تاقیكردنەوەی پۆلی دوانزە لەقەزای سەیدسادق كچە خوێندكارێك بەهۆی كەمی نمرەكانیەوە لەبینایەكەوە خۆی هەڵدەداتە خوارەوە بەمەبەستی خۆكوشتن، بەسەختی بریندار دەبێیت  -رۆژی 25/3/2017 كچە قوتابیەكی پۆلی هەشتەمی بنەڕەتی و دانیشتووی گەڕەكی ئاشتی لە شارۆچكەی قەڵادزێ‌، دوای ئەوەی نمرەی وەرزی یەكەمی تاقیكردنەوەكانی خوێندنی وەرگرتەوە و لە چەند وانەیەكدا كەوتبوو، ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا، هەفتەیەك لەژێر چاودێریی پزیشكدا لە نەخۆشخانەی فریاكەوتنی سلێمانی مایەوە، بەڵام بەهۆی زۆریی رێژەی سووتانەكەی گیانی دەرچوو. -رۆژی 29/10/2017 لە ناحیەی شۆڕشی سەر بە شارۆچكەی چەمچەماڵ، قوتابییەكی تەمەن 13 ساڵان دوای دەرنەچوونی لە چەند وانەیەك، لە ژوورەكەی خۆیدا، خۆی كوشت. دیاردەی مانگرتنی خوێندكاران: یەكێ‌ لەو دیاردانەی وەك گرفتێك ساڵانە رووبەڕووی پەروەردە دەبێتەوە مانگرتنی خوێندكارانە، هەندێك لەو مانگرتن و بایكۆتكردنانەی خوێندكاران دەیكەن هۆكارەكەی رەوایە و هەندێكیشی ناڕەوا. ئەوانەی رەوان پێویستە پەروەردە گوێیان لێبگرێت و بۆیان جێبەجێ‌ بكات. بەڵام ئەوانەی ناڕەوان هەق نیە پەروەردە دەسكاری سیستەمی خۆی بكات و تەنها لە پێناو ئەوەی دەنگی ناڕەزایی نەهێلێت بەدەم داوایانەوە بچێت. پێویستە پەروەردە بەرنامەو ستراتیجی خۆی هەبێت و دوای دراسەكردنی ورد بڕیاری لێ‌ بدات، ناكرێت لەبەر خاتری ئەم و ئەو پاشگەز بێتەوە لە ستراتیجی خۆی و خاوەن بڕیاری خۆی نەبێت.  وەرنەگرتنی خوێندكاران لە زانكۆ: نەگەرانەوەی بەشێك لە ناوی خوێندكاران ساڵانە، كە رێژەیەكی زۆرە، بەشێكی بۆ بێپلانی وەزارەتەكانی پەروەردەو خوێندنی باڵا دەگەڕێتەوە، بەشێكیشی جۆرێكە لە بازرگانی و بازاڕ پەیداكردن بۆ زانكۆ ئەهلییەكان لە هەرێمی كوردستاندا. جیاواز لە ساڵانی ڕابردوو لە ئەمساڵدا ژمارەیەكی زۆر لە دەرچووانی ١٢ی ئامادەیی لە هەرێمی كوردستان لە هیچ زانكۆ و پەیمانگایەك ناویان نەهاتەوە كە هەندێكیان نمرەی بەرزیشیان بەدەستهێناوە، ئەوەش نیگەرانی خوێندكاران و كەسوكارەكانیانی لێكەوتووەتەوە و لە ماوەی رابردوودا و چەندین خۆپیشاندانیان لە ناوچە جیاوازەكانی هەرێم ئەنجامداوە. ئەمەش دوای ئەو بڕیارەی وەزارەتی خویندنی باڵا هات كە بۆ ئەمساڵی خوێندن داینابوو كە ڕێژەی لەسەدا ٧٠ی وەرگرتن لە زانكۆو پەیمانگاكان بۆ ئەو خوێندكارانە تەرخان كرا كە لە خولی یەكەم دەرچوو بوون هەروەها ڕێژەی سەدا ٣٠ یش بۆ ئەو خوێندكارانە تەرخان كرا كە لە خولی دووەم دەرچووبوون. نەهاتنەوەی ناوی بەشێك لەو دەرچووانە لەكاتێكدایە لەهەرێمی كوردستان ١٦ زانكۆی حكومی هەیە، كە دابەشبون بەسەر شارەكانی كوردستاندا، لەگەڵ ئەوەشدا ١٩ زانكۆ و ١٤ پەیمانگای ئەهلییش هەن كە هەندێكیان ئەمساڵ كراونەتەوەو ساڵانە بە پارەیەكی زۆر خوێندكار لە بەشەكانیان دەخوێنێت و زۆرینەی ئەو زانكۆ و پەیمانگا ئەهلیانە هی بەرپرسانی پارتی و یەكێتین. وەك بەشێك لە شارازایانی بواری خوێندن ئاماژەی پێدەكەن حكومەت لە رێگەی وەزارەتی خوێندنی باڵاوە دەیەوێت بەشێكی زۆر لە خوێندكاران بنێرێتە زانكۆ و پەیمانگا ئەهلییەكان كە كرێی ساڵانەی خوێندن تیایاندا زۆرە و لە توانای ئەواندا نییە. بەمەش وەرنەگرتنی خوێندكاران بەو رێژە زۆرە جۆرێكە لە بازرگانی و بازاڕ پەیداكردنە بۆ زانكۆ ئەهلییەكان، چونكە حزبە باڵادەستەكان هاوشێوەی كەرتەكانی دیكە دەستیان بەسەر كەرتی خوێندندا گرتووە و لە ماوەی چەند ساڵێكدا دەیان زانكۆی ئەهلیان كردووەتەوە و بە بڕە پارەیەكی زۆر خوێندكار وەردەگرن.  بۆ نمونە: ساڵی پار وەزارەتی خوێندنی باڵا بەهۆی وەرنەگرتنیان لە زانكۆ و پەیمانگاكان نزیكەی پێنچ هەزار خوێندكاری بێبەشكرد لە خوێندن، بەجۆرێك ئەو خوێندكارەی كە كۆنمرەی 62 بە خوارەبێت ناوی نەگەڕاوە، بەڵام ئەمساڵ بە پێچەوانەوە بۆ لقی زانستی كۆنمرەی 50 ناوی گەڕاوەتەوە، ئەوانەی پارساڵ ئەمساڵ چاوەڕێی گەڕانەوەی ناوەكانیان بوون لە زانكۆ و پەیمانگاكان، بەڵام هیچیان ناویان نەگەڕاوە. وانەی تایبەت: یەكێ‌ لە دیاردە ناشیرین و ناشایستەكان، مەسەلەی وانەی تایبەتە كە لەلایەن هەندێك مامۆستای موچەخۆری پەروەردەوە پیادەدەكرێت. وانەی تایبەت بازرگانیەكی بەرچاوە بە پەروەردەوە دەكرێت، لە بەرامبەردا بۆ هەر وانەیەك (2-5) ملیۆن دینار لە خوێندكار وەردەگرن، گوایە بەپێی هێنانی نمرەكانیش پارە وەردەگیرێت، ئەمەش حاڵەتێكی دەروونی خراپی لای خوێندكارە هەژارەكان دروستكردووە. وانەی تایبەت، رەهەندێكی بازرگانی وەرگرتووە، نەك پەروەردەیی و زانستی، دەبوو وەزارەتی پەروەردە بەیاسا ئەوە رێكبخات، دەیان سەرپەرشتیار وانەی تایبەت دەڵێنەوە، زۆریان بەگرێنتی 95%پارە لەقوتابی وەردەگرن، هەندێكیان كەموزۆر ئاگایان لەپرسیاردانان هەیە، ئەوە كێشەیەو پرسیار دزەكردنی ساڵانە بێ‌ هۆ نییە! بەداخەوە بەهۆی نەبونی هەڵوێست لەلایەن وەزارەتی پەروەردەو بەڕێوەبەرایەتیەكانەوە، ئێستا زۆرترین ریكلام بۆ وانەی تایبەت دەكرێت، تەنانەت مامۆستایان لەناو پۆل و لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەشانازیەكی گەورەی دادەنێنن.  گرفتی مەلزەمە و سەرلێشێواندنی خوێندكار:  یەكێ‌ لە دیاردە خراپەكانی ناو خوێندنگەكان بوونی مەلزەمەیە، كە زۆرترین مەلزەمە لەلایەن هەندێ‌ مامۆستاوە ئامادە كراوەو خراوەتە بازاڕەكانەوە و زۆربەیان پرۆگرام و كتێبی خوێندنەكەشیان شێواندووەو سەریان لە خوێندكارەكانیش تێكداوە. مەلزەمە دانان بووەتە دیاردەیەكی بەربڵاو و بەنەرێنی كاریگەری لەسەر قوتابی داناوە، نەك ئەرێنی، ئەمەش بازرگانییەكی دیكەیە. مامۆستا هەیە لەقوتابخانەكەی خۆی مەلزەمە بەقوتابی دەفرۆشێت و پێیان دەڵێت: ئەوە پرۆگرامی منە، قوتابیان نانووسنەوە، بەحسابی ئەوەی هەیە لەو مەلزەمەیەدایە، راڕایی و دوودڵی زۆر لای قوتابی دروستبووە، نموونە پۆلی 12حەوت كتێبە، ئەگەر هەر قوتابییەك لەهەر وانەیەكدا دوو مەلزەمە لەخۆی كۆبكاتەوە، دەكاتە 21كتێب! ئەمەش دەبوو بەیاسا رێكبخرێت.   هەرچەندە دروستكردنی مەلزەمە و ساغكردنەوەی بەسەر خوێندكاراندا بەپێی یاسای وەزارەتی پەروەردە قەدەغەیە، بەڵام ساڵانە و رۆژبەڕۆژ لە تەشەنە سەندندایە و لە حاڵەتەوە بۆتە دیاردە بە تایبەتی بۆ قۆناغی 12ی ئامادەیی، ئەوەش كاریگەری خراپی كردۆتە سەر دەرونی خوێندكاران و نیگەرانی لا دروستكردون، هەروەها لە رووی داراییەوە بارگرانی بۆ كەسوكاری خوێندكاران دروستكردوە، خوێندكارانیشی لە بەكارهێنانی كتێب دورخستۆتەوە. لەوبارەیەشەوە مامۆستا بەكر محەمەد بەڕێوەبەری پەروەردەی رۆژئاوای سلێمانی لە پرێس كۆنفرانسێكدا وتی "پێویستە بەدەر لە وەزارەتی پەروەردە، وەزارەتی دیكەش بێنە سەرخەت وەك وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی رۆشنبیری، چونكە مامۆستاكان لە رێگەی چاپخانەكانەوە مۆڵەتی چاپكردنی كتێب وەردەگرن و دواتر مەلزەمە چاپ دەكەن، چاپخانەكانی سلێمانی-یش بە ئاشكرا ئەو كارە دەكەن و وەزارەتی ناوخۆ لێی بێدەنگە". وتیشی "بەپێی بەدواداچونی بەڕێوەبەرایەتیمان، ساڵانە بەمەبەستی چاپكردنی مەلزەمە، زیاتر لە 900 هەزار دۆلار بەسەر خوێندكاراندا ساغدەكرێتەوە". دیاردەی مەلزەمە كاریگەری خراپی لەسەر خوێندكاران هەیە و پێویستە رێگەی لێبگیرێت. كڕینی مەلزەمەیەكی زۆر كە ریكلامی ئەوان و هەروەها هەڵەو ناڕونی و نەبوونی چاپی تازەی كتێبش كاریگەریی هەیە. هەرچەندە ئێستا بەپێی بریارێك كە بۆ خوێندنگاكان نێردراوە مەلزەمە قەدەغەیە، بەڵام ئەوە هیچ ناچێتە بواری جێبەجێكردنەوە لەبەر زۆری هەلەو كەم و كورییەكانی پرۆگرامەكان و هاوكات ئەو هۆكارانەی تریش كە لەسەرەوە باسكراوە. قورسیی ئەركی ماڵەوە: لە سیستەمی پەروەردەو خوێندنی وڵاتان ڕۆژ بەڕۆژ كار بۆ كەمكردنەوەی ئەركی ماڵەوەی خوێندكار دەكرێت بەڵام لە كوردستان ڕێك بەپێچەوانەوە ڕۆژ بەڕۆژ ئەركی ماڵەوە زیاتر دەبێت بەتایبەت لە قوتابخانە ئەهلییەكان كە كاتێكی زۆر لە قوتابخانەن و كاتێكی كەم لەماڵەوەن, كە هۆكاری ئەوەش بەشێكی پەیوەندی بە مامۆستایانەو بەشێكی تریشی پەیوەندی بە كاتی دەوامكردن و پڕۆگرام و.. هەیە، بۆیە پێویستە وەزارەت بیر لە ڕێگەیەك بكاتەوە چونكە گەر وابێت خوێندكار هەر لەماڵەوە بخوێنێت باشترە، چونكە بەو هەموو تێچوونەی  خوێندكار جا چ ئەوەی لەسەر پەروەردەیە یا ئەوەی خێزانەكان دەیكەن. گرفتی ئەو خوێندكارانەی لە دەرەوە دەگەڕێنەوە: ساڵانە ژمارەیەك خوێندكار و منداڵانی ئەو خێزانە كوردانەی لە دەرەوە دەگەڕێنەوە روو دەكەنە قوتابخانەكانی كوردستان، بەڵام لەگەڵا یەكەم رۆژی دەوامیاندا گرفتیان بۆ دروستدەبێت، هەر لە شێوازی هەڵس و كەوتی مامۆستا و سیستەمی خوێندن و پرۆگرامەكان و زمانەكانی كوردی و عەرەبی و وانەی ئایین و هتد. هەرچەندە هەوڵا دراوە میكانیزمێك دابنرێت بۆ هاوكاری كردنیان، بەڵام تاكو ئێستاشی لەگەڵدابێت گرفتەكانیان بنەبڕ نەكراوەو كێشەكانیان بەردەوامی هەیە.  گرفتی خوێندكارە ئاوارەكان: یەكێك لە گرفتەكانی پەروەردە خوێندكارە ئاوارەكانە، جا چ ئەو خوێندكارانی رۆژئاوابێت یاخود خوێندكارانی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم یاخود ناوچەكانی ناوەراست و باشوری عیراق كە روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە، راستەوخۆبێت یا ناراستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی پەروەردەی هەرێمی كوردستان هەیە. بە گوێرەی ئاماری نوێنەرایەتی وەزارەتی پەروەردەی عێراق لە سلێمانی، بە هۆی شەڕی داعشەوە لە سەرەتادا، نزیكەی 80 هەزار قوتابی ئاوارەیان لە پارێزگای سلێمانی هەبووە، بەڵام لەئێستادا نیوەی خێزانە ئاوارەكان گەڕاونەتەوە ناوچەكانی خۆیان و تەنها 35 هەزار قوتابی ئاوارە ماونەتەوە و بۆ ساڵی نوێی خوێندن درێژە بە خوێندن دەدەن. لە پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك نزیكەی 220 هەزار قوتابی ئاوارە و 376 خوێندنگەی تایبەت بە ئاوارەكان هەیە، لەو ژمارەیەك 35 هەزار قوتابی دەكەونە سنووری پارێزگای سلێمانی، بۆ ئەو مەبەستەش 100 خوێندنگەیان بۆ كراوەتەوە و هەزار و 136 مامۆستایان هەیە كە ئەوانیش مامۆستا ئاوارەكانن مووچەكانیان لە لایەن حكوومەتی عێراقەوە دابین دەكرێت. لە سەرەتای ئەمساڵدا وەزارەتی پەروەردەی عێراق، بڕیاری داخستنی سەرجەم ئەو خوێندنگایانەی دەركرد كە ماوەی چەند ساڵێكە بۆ ئاوارە عەرەبەكانی نیشتەجێی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان كراونەتەوە، بە گوێرەی بڕیارەكەش بۆ ساڵی نوێی خوێندن هەموو ئەو خوێندنگایانە دادەخران. ئەو بڕیارەی نیگەرانی و توڕەیی ئاوارەكانی لێكەوتەوە و چەند جارێك لە بەردەم نوێنەرایەتی سلێمانی وەزارەتی پەروەدەی عێراق قوتابیان و كەسوكاریان گردبوونەوە و خۆپیشاندانی ناڕەزاییان ئەنجامدا و داوای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكەیان كرد. بۆ نمونە مانگی 11 ی 2018 بڕیاری داخستنی قوتابخانەیەكی تایبەت بە ئاوارەكان لە هەولێر كە ماوەی چوار ساڵە كراوەتەوە ناڕەزایی لێ كەوتەوە، خوێندكاران و كەسوكارەكانیان و مامۆستایانی قوتابخانەكە گردبوونەوەیەكی ناڕەزاییان ئەنجامدا و داوایانكرد بڕیارەكە هەڵبوەشێتەوە. ئەمە لەكاتێكدا  گەشتوونەتە نیوەی ساڵ و پێیانوتراوە دەبێ منداڵەكانیان بگوازنەوە بۆ قوتابخانەیەكی دیكە كە لێرەوە دوورە و پێویستیان بە ئۆتۆمبێل دەبێت بۆ گواستنەوەیان. ئەو خوێندكارانەی لەو قوتابخانەیە دەیانخوێند، بەشێكیان ئاوارەی شارەكانی باشووری عێراق بوون و بەشێكیشیان خەڵكی سوریا و ژمارەیەكیشیان خەڵكی هەولێر بوون.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت دوای هەڵگرتنی پاشەكەوتی موچە، ئەو پارەیەی كە مانگانە دەگەڕێتەوە بۆسەر موچەی پەرلەمانتار یان وەزیرێك، 16 جار لەو پارەیە زیاترە كە دەگەڕێتەوە بۆسەر موچەی مامۆستایەك، (درەو میدیا) لەم راپۆرتەدا وردەكاری موچە دوای بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پاشەكەوتنی موچە بڵاودەكاتەوە. دوای زیاتر لە سێ ساڵ، دواجار حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری "پاشەكەوتكردن"ی موچەی فەرمانبەرانی هەڵوەشاندەوە، پاشەكەوتێك كە دیارنییە ئاخۆ حكومەت رۆژێك لە رۆژان بۆ فەرمانبەرانی دەگێڕێتەوە یاخود نا. بەپێی بڕیاری حكومەتی هەرێم، لەم مانگەوە، فەرمانبەران بەپێی خشتە كۆنەكە، موچە وەردەگرن، واتە بارودۆخەكە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی بەر لە مانگی شوباتی ساڵی 2016. پاشەكەوتەكە چۆن بوو ؟ رۆژی 3ی شوباتی 2016، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبەهانەی نەناردنی بودجە لە بەغداد‌و دابەزینی نرخی نەوت‌و شەڕی "داعش"‌و هاتنی ژمارەیەكی زۆر ئاوارە بۆ هەرێم، بڕیاری ژمارە (64)ی دەركرد، بەپێی ئەو بڕیارە، سیستمی "پاشەكەوت" بەسەر موچەی فەرمانبەراندا سەپێندرا، هەر فەرمانبەرێك بەپێی پلە وەزیفییەكەی بڕێك لە موچەكەی كەمكرایەوە، رێژەی پاشەكەوتكردنی موچە لە (15% وە دەستیپێكرد بۆ 75%). رۆژی 28ی ئازاری 2018، لەژێر فشاری خۆپیشاندانی فەرمانبەران، حكومەتی هەرێم كەمترین ئاستی پاشەكەوتی موچەی لە 15%وە كەمكردەوە بۆ (10%)، بەرزترین ئاستی پاشەكەوتیش لە (75%)وە كەمكردەوە بۆ (30%)، بەڵام ئەمە پلە تایبەتەكانی نەگرتەوە (دواتر بە بڕیارێك پاشەكەوتی موچەی پلە تایبەتەكان لە رێژەی 75% بۆ 40% كەمكرایەوە). بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو میدیا)، ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕی (16 ترلیۆن‌و 150 ملیار) دینار قەرزاری فەرمانبەرانە، ئەوەش ئەو پارەیەیە كە لە موچەی فەرمانبەران بڕدراوە لەژێر ناوی "پاشەكەوت"دا، لە رۆژی 3ی شوباتی 2016وە بۆ 8ی ئازاری ئەمساڵ، واتە دوێنێ كە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری پاشەكەوت درا. نادادی دەستپێدەكاتەوە ؟ "پاشەكەوت"ی موچە هەڵوەشایەوە، خەڵك‌و فەرمانبەران (ملیۆنێك‌و 249 هەزار موچەخۆر لە هەرێمی كوردستاندا هەیە) دڵخۆشن، بەڵام هێشتا نیگەرانییەكان بەتەواوەتی نەڕەویونەتەوە، لەگەڵ راگەیاندنی هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری پاشەكەوتی موچەدا، جارێكی تر قسەوباس لەسەر نادادی لە موچەدا سەریهەڵدایەوە، بابەتێك كە بەر لە بڕیاری پاشەكەوتكردنی موچەش، قسەی گەرمی شەقام بوو. پلە تایبەتەكان (وەزیر- جێگری وەزیر- بریكاری وەزیر- راوێژكار- بەڕێوەبەری گشتی- پەرلەمانتار) ئەمانە تا ساتی دەرچوونی بڕیاری پاشكەوت، زۆرترین موچەیان وەردەگرت، بەبەراورد بە فەرمانبەرانی تر، بەڵام دوای دەرچوونی بڕیاری پاشكەوت زۆرترین بڕ لە موچەی ئەم توێژە كەمكرایەوە. كەمكردنەوەی زۆرترین بڕ لە موچەی پلە تایبەتەكان، تاڕادەیەك ناڕەزایەتی شەقامی لە بڕیاری پاشەكەوتی موچە كەمكردەوە، بەڵام بە هەڵگرتنی پاشەكەوتی موچە، ئەگەر بەیاسا موچەی پلە تایبەتەكان رێكنەخرێت‌و جۆرێك لە دادپەروەری نەچەسپێندرێت، پێدەچێت، جارێكی تر شەپۆلی ناڕەزایەتی لەبارەی نادادی موچەوە دەستپێبكاتەوە. موچە پلە تایبەتەكان دوای پاشەكەوت ! •    موچەی هەر پەرلەمانتارێكی كوردستان مانگانە (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینارە، لەسەرەتای بڕیاری پاشەكەوتدا، 75%ی موچەكانیان بەر پاشەكەوت كەوت، واتە مانگانە (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەڵام دواتر پاشەكەوتی موچەی پەرلەمانتاران بۆ رێژەی 40% كەمكرایەوە، لەوكاتەوە تائێستا پەرلەمانتاران مانگانە (4 ملیۆن‌و 850 هەزار) دینار وەردەگرن، دوای هەڵگرتنی پاشەكەوتی موچە، موچەی مانگانەی هەر پەرلەمانتارێك دەبێتەوە بە (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار، تائێستا هیچ یاسایەك بۆ رێكخستنەوەی موچەی پەرلەمانتاران‌و پلە تایبەتەكان دەرنەچووە، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەمانی كوردستان پرۆژەیەكیان هەیە بۆ رێكخستنەوەی موچە لەم خولەی پەرلەماندا.  •    موچەی  وەزیرێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینارە، رێژەی 40%ی موچەكانیان بەر پاشەكەوت كەوت‌و مانگانە بڕی (4 ملیۆن‌و 850 هەزار) دیناریان وەردەگرت، ئەمە سەرەڕای ئەو نەسریەیەی كە لەبەردەستی هەر وەزیرێكدا هەیە. دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت، موچەی مانگانەی هەر وەزیرێك دەبێتەوە بە (8 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار. •    موچەی هەر جێگر وەزیرێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (5 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، رێژەی 40%ی موچەكانیان بەر پاشەكەوت كەوت‌‌و مانگانە بڕی (3 ملیۆن‌و 300 هەزار) دیناریان وەردەگرت، دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت، موچەی مانگانەیان دەبێتەوە بە (5 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینار. •    موچەی  هەر راوێژكارێكی حكومەت‌و پەرلەمان مانگانە (6 ملیۆن‌) دینارە، رێژەی 40%ی موچەكانیان بەر پاشەكەوت كەوت، مانگانە بڕی (3 ملیۆن‌و 600 هەزار) دیناریان وەردەگرت، دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت، موچەی مانگانەیان دەبێتەوە بە (6 ملیۆن‌) دینار. •    موچەی  هەر بەڕێوەبەرێكی گشتی مانگانە (3 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، رێژەی 40%ی موچەكانیان بەر پاشەكەوت كەوت‌و مانگانە بڕی (2 ملیۆن‌و 100 هەزار) دیناریان وەردەگرت، دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت موچەی مانگانەیان دەبێتەوە بە (3 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینار. موچەی فەرمانبەرێكی ئاسایی دوای پاشەكەوت ! بە نمونە ئەگەر مامۆستایەك وەربگرێن كە بەر لە بڕیاری پاشەكەوتی موچە، موچەكەی (یەك ملیۆن) دینار بووبێت، ئەم مامۆستایە لەسەرەتای بڕیاری پاشكەوتی موچەدا، بڕی 60%ی موچەكەی بڕدرا، واتە مانگانە تەنیا (400 هەزار) دیناری وەردەگرت، لە قۆناغێكی تری پاشەكەوتی موچەدا، پاشەكەوتی موچەی مامۆستایان كرا بە 20%، واتە لەو ماوەیەشدا ئەم مامۆستایە كە لە بنەڕەتەوە موچەكەی (یەك ملیۆن) دیناربوو، مانگانە (800 هەزار) دیناری وەرگرتووە، دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت، ئەم مامۆستایە تەنیا (200 هەزار) دینار دەگەڕێتەوە بۆسەر موچەكەی. بەبەراوردكردنی ئەو موچەیەی كە دوای هەڵگرتنی پاشەكەوت بۆ كەسێكی پلە تایبەتی وەكو (پەرلەمانتار یان وەزیر) دەگەڕێتەوە لەگەڵ ئەو موچەیەی كە بۆ مامۆستایەك دەگەڕێتەوە، جیاوازییەكە (16) هێندەیە، واتە ئەو پارەیەی كە بەهۆی هەڵگرتنی پاشەكەوتەوە بۆ هەر وەزیر یان پەرلەمانتارێك دەگەڕێتەوە، 16 هێندەی ئەو پارەیەیە كە بۆ مامۆستایەك دەگەڕێتەوە. وەزیر یان پەرلەمانتارێك بەهۆی هەڵگرتنی پاشەكەوتەوە، مانگانە (3 ملیۆن‌و 350 هەزار) دینار دەگەڕێتەوە بۆسەر موچەكانیان، بەڵام مامۆستایەك تەنیا (200 هەزار) دینار دەگەڕێتەوە بۆسەر موچەكەی. 

راپۆرتی: محەمەد رەئوف دواجار دوای زیاتر لە 3 ساڵ و رەوانەكردنی (522 ملیار) دینار لەلایەن بەغداوە، بڕیاری هەڵوەشانەوەی تەواوەتی پاشەكەوتی موچە درا، كە لە ئێستادا داهاتەكانی هەرێم زیاتر لە( یەك ترلیۆن دینار)ەو حكومەت دەتوانێت كۆی موچە بدات و مانگانەش بەشێك لە پاشەكەوتی موچەی موچەخۆران بداتەوە.    نەوت و پاشەكەوتی موچە بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هۆكاری بڕیاری پاشەكەوتی موچە دەگەڕێننەوە بۆ ( قەیرانی دارایی و دەركەوتنی داعش و دابەزینی نرخی نەوت و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە). رەنگە هەر یەك لەو هۆكارانە كاریگەری خۆیان هەبێت، بەڵام هۆكاری راستەقینە، رێكنەكەوتنی حكومەتی هەرێم و بەغداد بوو لەسەر پرسی نەوت و دواجار بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی بڕی و لەوێوە قەیرانی دارایی لە هەرێم درووست بوو. حكومەتی عێراق تا ساڵی 2013 بەشە بودجەی هەرێمی دەنارد كە ساڵی 2013 مانگانە بڕی ( یەك ترلیۆن و 200 ملیار دینار)ی بۆ هەرێم دەنارد كە ( 850 ملیار) دیناری بۆ موچەو ( 350 ملیار) دیناریشی بۆ وەبەرهێنان و خەرجیەكان بوو، كە  ساڵانە دەیكردە ( 14 ترلیۆن و 400 ملیار ) دینار، لە پرۆژە بودجەی 2014 ی عێراقدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندكرا بە رادەستكردنی ( 400 هەزار بەرمیل ) نەوتی رۆژانە، بەڵام هەرێمی كوردستان پابەند نەبوو بەو بڕیارەو لەسەرەتای ساڵی 2014دا حكومەتی عێراق پشكی هەرێمی بڕی، لەوێوە قەیرانی دارایی روبەرووی هەرێم بووە كە ( 6) مانگ پێش دەركەوتنی داعش بوو ( داعش لە 10/6/2014 دەركەوت)، بۆیە سەرچاوەی قەیرانی دارایی هەرێم، رازی نەبوونی حكومەتی هەرێم بوو بە رادەستنەكردنی (400 هەزار) بەرمیل نەوت بە بەغدا و برینی بەشە بودجە. بڕیاری پاشەكەوتی موچە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بڕیاری ژمارە ( ٦٤)ی (3/2/2016 ) سیستمی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران وموچەخۆرانی دەركرد. كەبەپێی سیستمەكە موچەی فەرمانبەران بەپێی زۆرو كەمی موچەكانیان پاشەكەوت دەیانگرتەوە بەشێوەیەك كەلە ( ۱٥٪ بۆ ۷٥٪ )ی موچەكانیان بۆیان پاشەكەوت دەكرا. لە 28/3/2018 دا و لەژێر فشاری توندی خۆپیشاندەراندا حكومەتی هەرێم دەستكاری پاشەكەوتی موچەیكرد بە جۆرێك لە ( 10% بۆ 75%)ی پاشەكەوتەوەو كەمكرایەوە بۆ ( 10% بۆ 30%) جگە لە پلە تایبەتەكان. سەرئەنجام ئەمڕۆ 8/3/2019 حكومەتی هەرێمی كوردستان بەیەكجاری پاشەكەوتی موچەی هەڵوەشاندەوە، كە ئەم بریارەی دوای گەیشتن و دڵنیابوون لە ناردنی (522 ملیار) دیناری مانگانە لەلایەن بەغداوە بوو، كە ئەم بڕیارە تەنها بۆ یەك ساڵە، كە سەرەرای چەسپاندنی لە بودجەی گشتی 2019ی عێراق رێكەوتنی بەرپرسانی هەرێم و حكومەتی عێراقی لەسەرە، بەڵام دەبێت لە ساڵی داهاتوو هەرێمی كوردستان رێكەوتنی تەواو بكات لەگەڵ بەغداد لەسەر پرسی نەوتەكەی. چارەنووسی موچە پاشەكەوتكراوەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕێكی زۆری موچە قەرزاری موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانە لە 3/2/2016 تا 8/3/2019 بەم شێوەیە:. •    لە ساڵی 2015 موچەی تەواوی مانگەكانی ( 9 – 10 – 11 -12 )ی موچەخۆران پاشەكەوتكراوە كە مانگانە كۆی موچە لەو كاتەدا ( 850 ملیار ) دینار بووە موچەی تەواوی هەر چوار مانگەكە دەكاتە ( 3 ترلیۆن و 400 ملیار دینار) •    لە ساڵی 2016 نیو موچەی 12 مانگا دەكاتە ( 5 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار. •    لە ساڵی 2017 نیو موچەی 12 مانگا دەكاتە ( 5 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار. •    لە ساڵی 2018 سێیەكی موچەی 12 مانگا دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 550 ملیار) دینار. كۆی گشتی موچەی پاشەكەوتكراوی موچەخۆران لای حكومەتی هەرێم دەكاتە ( 16 ترلیۆن و 150 ملیار دینار)، كە حكومەتی هەرێمی كوردستان قەرزاری موچەخۆرانی هەرێمە. بە نمونە ئەگەر موچەی مامۆستایەك وەربگرێن كە موچەكەی (یەك ملیۆن) دینار بووبێت، كە ( 400 هەزار دیناری پێدراوەو 600 هەزار دیناری بۆ پاشەكەوتكراوە) بەرێژەی 60%، بەو پێیە چەند قەرزی لای حكومەتە:. •    لە ساڵی 2015 موچەی تەواوی مانگەكانی ( 9 – 10 – 11 -12 )ی موچەخۆران   دەكاتە ( 4 ملیۆن دینار) •    لە ساڵی 2016 نیو موچەی 12 مانگا دەكاتە ( 7 ملیۆن و 200 هەزار ) دینار. •    لە ساڵی 2017 نیو موچەی 12 مانگا دەكاتە  7 ملیۆن و 200 هەزار ) دینار. •    لە ساڵی 2018 بڕی پاشەكەوت كەمكرایەوە بۆ 20% و موچەی 12 مانگا دەكاتە ( 2 ملیۆن و 400 هەزار) دینار. كۆی گشتی موچەی پاشەكەوتكراوی مامۆستایەك ئەگەر موچەكەی ( یەك ملیۆن ) دینار بوبێت، ئەوا دەكاتە ( 20 ملیۆن و 800 هەزار دینار). داهاتی ئێستای حكومەت چەندە؟  ئێستا حكومەتی هەرێم بۆ ساڵی 2019 مانگانە بڕی (522 ملیار) دینار لە بەغداوە بۆ دێت، لەگەڵ داهاتەكانی تری ناوخۆ  كۆی داهاتەكەی دەبێتە ( یەك ترلیۆن و 44 ملیار دینار) سەرچاوەی داهاتەكانی هەرێمیش بەم شێوەیەیە:  •    بڕی (522ملیار)دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێم دێت، ئەم پارەیە بڕی (454 ملیار) دیناری بۆ موچەی فەرمانبەران دەبێت‌و بڕی (68 ملیار) دیناریش بۆ موچەی پێشمەرگە دەبێت .  •    سەرچاوەیەكی تری داهاتی حكومەتی هەرێم، داهاتی ئەو نەوتەیە كە خۆی دەیفرشێت، ئێستا داهاتی یەك مانگی نەوت كە دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت زیاتر لە (700 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە (200 ملیار) بۆ قەرز‌و خەرجی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت دەڕوات، واتە بە كۆی گشتی حكومەتی هەرێم مانگانە نزیكەی (500 ملیار) دیناری لە داهاتی نەوت بۆ دەمێنێتەوە. بەپێی دوایین راپۆرتی ( دیلۆیت) لە مانگەكانی ( تەموز ، ئاب ، ئەیلولی 2018 ) مانگانە حكومەتی هەرێم بایی ( 754 ملیۆن دۆلار) نەوتی فرۆشتووە.  •    داهاتی ناوخۆ، سەرچاوەیەكی تری داهاتی حكومەتی هەرێمە، حكومەت مانگانە (120 ملیار)دیناری لەم سەرچاوەیەوە دەستدەكەوێت. •    ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لەچوارچێوەی بودجەی كۆنگرێسی وڵاتەكەی بۆ یارمەتیدانی هێزی پێشمەرگە، مانگانە بڕی (24 ملیار) دینار بە حكومەتی هەرێم دەدات‌و ئەمەش تائێستا سەرچاوەیەكی داهاتی گرنگە بۆ حكومەت. بە كۆكردنەوەی كۆی ئەو داهاتانەی سەرەوە كە لە مانگێكدا دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت، دەردەكەوێت كابینەی نوێی حكومەت مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 167ملیار) دیناری دەستدەكەوێت، موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە یەك مانگدا (881 ملیار) دینارە، بەمە دەردەكەوێت حكومەت لەتوانایدایە موچەی موچەخۆران دابین بكات‌و سەرباری ئەوەش (286ملیار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. واتا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها بڕی ( 359 ملیار) دیناری پێویستە بۆ موچەی موچەخۆران بەو پێیەی بڕی ( 522 ملیار ) دیناری لە بەغداوە بۆ دێت تەواوكاری تا ( 881 ملیار دینار)ی موچە دەكاتە ( 359 ملیار ) دینار، لە كاتێكدا كۆی داهاتەكانی هەرێم بەبێ پارەكەی بەغداد زیاتر لە ( 700 ملیار دینار)ە. بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ موچە بڕی ( 286 ملیار) دیناری بۆ دەمێتەوە ئەتوانێت مانگانە ( 100 ملیار دینار) تەرخانبكات بۆ دانەوەی پاشەكەوتی موچە.    

راپۆرتی: نامیق رەسوڵ رۆژی 31ی ئەم مانگە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان بەڕێوەدەچێت و بە گوێرەی چەند راپرسییەكیش ئەگەری زۆر هەیە پارتی داد‌و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار" ئاكەپە",  كە رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری سەرۆكایەتی دەكات, سەرۆكایەتی شارەوانییەكانی ئەنكەرەی پایتەخت و شارە گەورەكان لەدەستبدات، هەرچەندە ئاكەپە چەند بەرپرسێكی باڵاو ناسراوی بۆ سەرۆكایەتی ئەو شارەوانییانە كاندیدكردووە. پرۆسەی هەڵبژاردن     رۆژی 30 ئەم مانگە بانگەشەی هەڵبژاردن كۆتایی دێت‌و رۆژی دواتر دەنگدەرانی توركیا و باكوری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی شارەوانییەكان بۆ ماوەی پێنج ساڵ دەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان. لەو هەڵبژاردنەدا ویلایەتەكانی باكوری كوردستان و خۆرهەڵاتی توركیا دەنگدان لە كاتژمێر حەوتی بەیانی دەستپێدەكات چواری ئێوارە بە كاتی توركیا كۆتایی دێت، لە ویلایەتەكانی خۆرئاواش بنكەكانی دەنگدان كاتژمێر هەشتی بەیانی بەرووی دەنگدەراندا دەكرێنەوە و پرۆسەكە تا كاتژمێر پێنجی ئێوارە بەردەوام دەبێت و بە گوێرەی لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا 57 ملیۆن‌و 93 هەزار‌و 985 كەس مافی دەنگدانیان هەیە و لەو ژمارەیەش نزیكەی 400 هەزاریان ئاوارەی سوریان كە رەگەزنامەی توركیایان وەرگرتووە. پارتە بەشداربووەكان لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكاندا 12 پارتی سیاسی كێبركێ دەكەن كە بریتین لە: پارتی داد‌و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار " ئاكەپە"، پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی توركیا " مەهەپە"، پارتی گەلی كۆماری" جەهەپە"، پارتی دیموكراتی گەلان " هەدەپە"،  پارتی چاكە " ئیی پارتی"، پارتی سەعادەت, پارتی توركیای سەربەخۆ، پارتی دیموكراتی توركیا، پارتی یەكێتی گەورە، پارتی دیموكراتی چەپی توركیا، حزبی شیوعی توركیا‌و پارتی نیشتمان. راپرسییەكان چی دەڵێن؟ دوای 18 ساڵ لە حكومڕانی و دوای داڕمانی باری ئابوری و گەوربوونی قەیرانی دارایی و ئابوری توركیا، ئەگەری ئەوە هەیە لە هەڵبژاردنەكانی كۆتایی ئەم مانگەدا پارتی داد‌و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات كۆنترۆڵی ئەنجومەنی شارەوانی شارە گەورەكان لەدەستبدات. دوو سەرچاوە لە ئاكەپە كە قسەیان بۆ ئاژانسی " رۆیتەرز" كردووە رایانگەیاندووە كە راپرسییە نێوخۆییەكانی ناو پارتەكە دەریاخستووە كە پاڵپشتی جەماوەریی بۆ ئاكەپە دابەزیوە بۆ 32% بۆ 35% و هێشتاش 30% دەنگدەران خۆیان یەكلانەكردوەتەوە ك دەنگ بە چ پارتێك دەدەن. لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ساڵی 2014دا ئاكەپە 43%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و بە جیاوازییەكی زۆر لە پێش سەرەكیترین ركابەرییەوە بوو كە پارتی گەلی كۆماری جەهەپەیە و كەمتر لە 25%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا. ئیستانبوڵ و ئەنكەرە بەوتەی ئەو دوو سەرچاوەیەی ئاكەپە، ئەگەری ئەوە هەیە پارتەكە لەو هەڵبژاردنەدا شارەوانی ئەنكەرە بدۆڕێنێت و كاندیدی جەهەپە سەركەوتن بەدەستبهێنێت، لە ئیستانبوڵیش كاندیدی ئاكەپە بۆ سەرۆكایەتی شارەوانی كە بن عەلی یەڵدرم سەرۆك وەزیرانی پێشوو و سەرۆكی پەرلەمانی توركیایە رووبەڕووی كێبركێییەكی توند ببێتەوە. بە گوێرەی نوێترین راپرسی سەنتەری " ORC " كە دەربارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی 5 شارەوانی گەورە ئەنجامیداوە، ئاشكرایكردووە كە بن عەلی یەڵدرم كاندیدی ئاكەپە و مەهەپەی هاوپەیمانی بۆ شارەوانی ئیستانبوڵ بەرێژەی 4% لە پێش ئەكرەم ئیمام ئۆغڵووەیە كە كاندیدی جەهەپە و ئی پارتییە. ئەو راپرسییە پێشبینیكردووە كە یەڵدرم 50.9%ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت‌و و ئیمام ئۆغڵوی ركابەریشی 42.6% دەنگەكان بەدەستبهێنێت. راپرسییەكەی سەنتەری " ORC" دەریخستووە كە ویلایەتی ئیزمیر پێگەی سەرەكی جەهەپە، توناچ سویار 55.6%ی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت و كاندیدی ئاكەپەش كە نیهاد زیبەكچییە 42.1%ی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. لە ویلایەتی ئەسكی شەهریش راپرسییەكە دەریخستووە كە كاندیدی جەهەپە بە جیاوازییەكی كەم پێش كاندیدی ئاكەپەوەیە و پێشبینی دەكرێت كاندیدەكەی ئۆپۆزسیۆن 49.6%ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت. بۆ ویلایەتی ئەنتالیاش كە ئاكەپە لە هەڵبژاردنی 2014 دا سەركەوتنی تێدا بەدەستهێنا، راپرسییەكە پێشبینیكردووە كە كاندیدی ئاكەپە بە جیاوازییەكی كەم سەركەوتن بەسەر كاندیدی جەهەپەدا بەدەستبهێنێت. راپرسییەكە دەریخستووە كە كاندیدی ئاكەپە 53.9%ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، و كاندیدی جەهەپەش 43.3% دەنگەكان. هەدەپە‌و باكوری كوردستان پارتی دیموكراتی گەلان" هەدەپە" لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 2014دا شارەوانییەكانی باكوری كوردستانی كۆنترۆڵكرد، بەڵام دوای هەوڵی كودەتاكە دەسەڵاتدارانی توركیا، سەرۆك شارەوانییەكانی هەدەپەیان بە تۆمەتی تیرۆر لە زیندانەكان توندكرد و لە جێگەیان قەیومیان دانا، ئێستا هەدەپە لە 31ی ئازاردا دەیەوێت جارێكی تر ببێتەوە دەنگی یەكەم‌و شارەوانییەكان وەربگرێتەوە. هەدەپە بۆئەوەی دەنگی كورد لە باكوری كوردستان پەرت نەبێتو نەچێت بۆ ئاكەپە و پارتەكانی تر هاوپەیمانێتی لەگەڵ زۆرینەی ئەو پارتانە كردووە كە لە باكوری كوردستان چالاكی دەكەن و دەنگدەرانیان كوردن. هەدەپە لە رۆژئاوای توركیا كاندیدی بۆ سەرۆكی شارەوانی نیە، ئاكەپەش ئەو هەنگاوە بە پشتیوانیكردنی هاوپەیمانێتی ئۆپۆزسیۆن " جەهەپە‌و ئی پارتی " لێكدەداتەوە، هەرچەندە بەرپرسانی هەدەپە ئەوە رەتدەكەنەوە. رێژەی بەشداریكردن چاودێرانی دۆخی توركیا پێشبینیدەكەن كە رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەكەی 31 ئازاردا پاشەكشێ بەخۆیەوە ببینێت و هۆكارەكەشی بۆئەوە دەگەڕێننەوە كە لە ساڵی 2014 هەشت هەڵبژاردنی وەك ریفراندۆم و شارەوانی و پەرلەمان و سەرۆكایەتی بەڕێوەچووە، هۆكاری دووەمیش بۆ بوونی هاوپەیمانێتی دەگەڕێتەوە كە یەكەمجارە بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت و هاوپەیمانێتی لە نێوان چەند پارتێكدا كراوە كە هەڵگری بیروبۆچونی زۆر جیاوازن و بە گوێرەی راپرسییەكان پێدەچێت 20%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە بەشداری دەنگدان نەكەن.  

راپۆرتی: بی بی سی  وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ ماوەی چەند ساڵێكە توركیا سەرقاڵی پتەوتركردنی هەژمونیەتی لە باكوری خۆرئاوای سوریا، ئەوەش بەلای هەندێك هەوڵێكی ئەنكەرەیە بە بەتورك كردنی ئەو ناوچانە تا لە داهاتوودا بەتەواوەتی بیانلكێنێت بە توركیاوە. ئێستا توركیا چەند ناوچەیەكی خۆرئاوای رووباری فوراتی لەژێردەستدایە, كە هاوسنورن لەگەڵ سنورەكانی باشوری خۆرهەڵاتی توركیا، ئەو ناوچەیە لە شارۆچكەی جەرابلوس لە خۆرهەڵاتەوە دەستپێدەكات بۆ كانتۆنتی عەفرین لە باكوری خۆرئاوای سوریا كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن. ئەمە چۆن روویدا؟ ئامادەیی توركیا لە ناوچەكانی باكوری سوریا تەنها بواری سەربازیی نیە، بەڵكو دەسەڵاتدارانی توركیا، بە هاوكاری گروپە چەكدارە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا سەرقاڵی بڵاوكردنەوەی زمان و رۆشنبیری توركین, لەگەڵ قۆرخكردنی پرۆژە ئابورییە سەرەكییەكانی ناوچەكە. لە ئابی 2016 توركیا لەگەڵ گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی بەناوی " قەڵغانی فورات" بۆسەر چەند ناوچەیەك دەستپێكرد, كە ئەوكات لەژێر دەسەڵاتی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی " داعش" دا بوون‌و لە سەرەتای ساڵی 2017 هێزەكانی توركیا و هاوپەیمانەكانی زنجیرەی سنوری نێوان هەردوو وڵاتیان كۆنترۆڵكرد, كە لە جەرابلوسەوە لە خۆرهەڵات دەرێژدەبێتەوە بۆ ئەعزاز لە خۆرئاوا و ناوچەی باب لە باشوور. ئامانجی ئاشكرای ئەوكاتەی توركیا شەڕكردن بوو دژی داعش، بەڵام ئامانجە ستراتیژییە گرنگەكەی ئەوە بوو بەربگرێت لە هەژمونی شەڕڤانانی كورد كە ئەمریكا پشتیوانیان لێدەكات بە ئاراستەی ناوچەكانی خۆرهەڵاتی فورات. لە مانگی كانونی دووەمی 2018 توركیا و گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا، ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی نوێیان لە ناوچەكە دەستپێكرد، كە ئەمجارەیان ئامانج لێی كانتۆنی عەفرین بوو, كە لەسەرەتای قەیرانی سوریاوە لەژێر كۆنترۆڵی شەڕڤانانی كورددا بوو. لەدوای كۆنترۆڵكردنی عەفرینەوە, چەندین رێكخراوی جیهانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ و میدیا و دەزگاكانی راگەیاند باس لە خراپبوونی دۆخی ئابوری و ئەمنیی و مرۆیی دەكەن لەو بەشەی سوریادا. فولکەی کاوەی ئاسنگەر لە عەفرین رێككەوتنی روسیا و توركیا ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژی عەفرین ماوەی دوو مانگی خایاند و لە كۆتاییدا هێزەكانی توركیا و ئۆپۆزسیۆنی سوریا ناوچەكەیان داگیركرد و بەهۆیەوە زیاتر لە 130 هەزار هاوڵاتی كورد لە عەفرین و گوند‌و ناوچەكانی دەوروبەری ئاوارەبوون‌و  لە كەمپەكانی ناوچەی شەهبا لە ریفی حەڵەب و لە دوری تەنها چەند كیلۆمەترێك لە ماڵەكانیان نیشتەجێبوون و ئاوارەكانی ناوچەی دوما‌و غۆتەی خۆرهەڵات‌و حمس‌و حەما‌و كەسانی تری ناوچەكانی سوریای سەر بە گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن جێگەیان گرتنەوە. تاڵانکردن لە عەفرین تاوانی جەنگ لیژنەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤی سەربە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە راپۆرتێكیدا كە 31ی كانونی دووەمی 2019 دەریكردووە دەڵێت:" زیاتر لە 50 گروپی چەكدار لە باكوری سوریا جێگیربوون و دانیشتوانی ئەو ناوچانە بە تایبەتی عەفرین كە زۆرینەیان كوردن بەدەست كردەوەی تاڵانكاریی بەردەوامی ئەو گروپە چەكدارانەوە دەناڵێنن، كە دەبوو ئەوانە خزمەتیان بكردنایە و پارێزگاریان لە هاوڵاتیان بكردایە، هەروەها یاساو رێككاری لە ناوچەكەدا بوونی نیە و حاڵەتەكانی وەك رفاندن‌و ئەشكەنجەدان و بڵابوونەوەی میلیشیا ژیانی خەڵكی كردووە بە دۆزەخ". هاوڵاتیانی ناوچەكە دەڵێن زۆرجار سكاڵایان بردوەتە بەر پۆلیسی خۆجێی و دەسەڵاتدارانی توركیا، بەڵام هیچ سودێكی نەبووە. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە, زۆربەی ئەو كەسانەی دەڕفێندرێن و دەستگیردەكرێن كوردن، بە تایبەتی چالاكوانان كە رەخنە لە تاڵانكردن و پێشێلكاریی یاسا دەگرن لەلایەن ئەو میلیشیایانەوە. لیژنەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان چەندین راپۆرتی بەدەستگەیشتووە دەربارەی ئەو كردەوانەی كە هاوڵاتیانی مەدەنی لەلایەن ئەو میلشیا چەكدارانەوە رووبەڕووی دەبنەوە‌و تەنانەت بۆ راییكردنی سادەترین كاروباری رۆژانەیان داوای بەرتیلیان لێدەكەن، بە تایبەتی لەو خاڵەكانی پشكنین كە لەناوچەكەدا دایانناوە. بڕیارەكان لە توركیاوە دێن دانیشتوانی ناوچەكە تێبینیان كردوە هێزە سەربازییەكانی توركیا لە عەفرین‌و ئەعزاز ماونەتەوە و بینای قوتابخانەكانی ناوچەكە بۆ ئامانجی سەربازیی بەكاردەهێنن لە عەفرین سەرەڕای ئەوەی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە كشاونەتەوە لە ناوچەكە. دانیشتوانی ناوچەكە كە قسەیان بۆ ئەو لیژنەیەی نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە ئاماژەیان بەوەداوە, ناتوانن لە عەفرین و ناوچەكانی دەوروبەری بە ئازادی جموجوڵ بكەن، ئەگەر مۆڵەت یان بەڵگەنامەی رەسمی دەسەڵاتدارانی توركیایان پێنەبێت. دانیشتوانی عەفرین ئاماژەیان بەوەشداوە كە دادوەران و پارێزەرانی سوریا بە هەماهەنگی وەزارەتی دادی توركیا نەبێت دانامەزرێنرێن و ئەفسەرانی پۆلیسی مەدەنی‌و سەربازی لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە مەشق‌و راهێنانیان پێدەكرێت. ئەو كەسانەی كە لیژنەی سەربەخۆی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كردون، باسیشیان لەوەكردووە فەرمانگەكانی كارگێڕی و جێبەجێكردن لە عەفرین زۆر ناكاران و ناتوانن ئەو پێشێلكاریانە چارەسەربكەن كە میلیشیاكان ئەنجامیدەدەن. لیژنەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان، جەختدەكاتەوە هۆكاری تەواوەتی هەن كە دەیسلەمێنن ئەو میلیشیانە لە عەفرین تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە، وەك رفاندنی خەڵك و مامەڵەی توند و ئەشكەنجەدان و تاڵانكردن و گێچەڵكردن بە ژنان. منداڵانی گوندێکی عەفرین دوای داگیرکردنی لەلایەن تورکیاوە ناسنامەی توركی توركیا بەشێوەیەكی راستەوخۆ سەرپەرشتی ئەو ئەنجومەنە خوجێیانە دەكات كە ناوچەكانی نێوان جەرابلوس و باب و عەفرین بەڕێوەدەبەن، ئەم ئەنجومەنانە سەربە بەناو " حكومەتی سوریای كات" ین، كە بارەگاكەی لە توركیایەوەو فەرمانبەرەكانی موچە لە حكومەتی توركیا وەردەگرن. ئازاری رابردوو، بەرپرسێكی ئەو میلیشیا چەكدارانەی سەربە توركیا رایگەیاند، ئەنجومەنی عەفرین لە رووی ئیدارییەوە سەر بە ویلایەتی ئەنتاكیا " هاتای" توركیایە كە هاوسنوری عەفرینە. لە راپۆرتی حوزەیرانی 2018ی كۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ هاتووە: حاكمی هاتای دوو كەسی بۆ سەرپەرشتیكردنی بەڕێوەبردنی عەفرین دامەزراندووە. لە ناوچەی باب، دانیشتوانی ناوچەكە داواكارییان پێشكەشكردووە بۆئەوەی ناسنامەی نوێیان لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە پێبدرێت، كە لە حاڵەتی سەركەوتنی ئەو پرۆژەیەدا، ئەوا بەسەر ناوچەكانی تری ژێر دەسەڵاتی توركیا و گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانیدا جێبەجێدەكرێت. كاروباری ئابوری و ئاسایش توركیا لە ساڵی 2017ەوە هێزەكانی پۆلیسی ناوچەكە مەشقپێدەكات، گرتەیەكی ڤیدیۆیی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوبوەوە, دەریدەخات لە شاری جەرابلوس، كارمەندانی پۆلیس سڵاو بۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا دەنێرن و دروشمی " بژی توركیا بژی, ئەردۆغان دەڵێنەوە". هەندێك ئەمە وا لێكدەدەنەوە كە بەرجەستەكردنی دەسەڵاتی گەشەسەندوی توركیایە لە سویاو لایەنگرانی توركیاش دەڵێن ئەردۆغان تەنها دەیەوێت پارێزگاری لە ناوچەكە بكات نەك زیاتر. لەرووی ئابوریشەوە جگە لەو دامەزراوە و كۆمپانیایانەی كە لە توركیا تۆماركراون, رێگە بەهیچ لایەنێكی تر نادرێت لە عەفرین یان ناوچەكانی تر كاربكات و توركیا دوو سەنتەری بۆ خزمەتگوزاری پۆستی توركیا كردوەتەوە لە هەردوو شارۆچكەی جەرابلوس و باب، چاوەڕوانیش دەكرێت بەمزوانە لە عەفرینیش بیكاتەوە. ئەم سەنتەرانە رۆڵی بانكەكان دەگێڕن‌و تاكە ناوەندی رەسمین كە دارایی هاتوو, رۆیشتوی ئەو ناوچانە تۆماردەكەن‌و پارێزگاری غازی عەنتابی توركیا نوێنەرانی خۆی نارد بۆ كردنەوەی شارێكی پیشەسازی كە دەكەوێتە نێوان باب و حەڵەب‌و بەڕێگایەكیشەوە بەستراونەتەوە بەیەكەوە كە توركیا بونیادی ناوە، بۆئەوەی ئاسانكاری بكات بۆ پرۆسەی هەناردەكردن‌و هاوردەكردن لە نێوان ئەو ناوچانە‌و توركیادا. خوێندن‌و رۆشنبیری توركیا لە كۆتاییەكانی 20018دا لقێكی زانكۆی حەرانی لە باب كردەوە، كە بەشەكانی ئەندازیاری كارەبا‌و كشتوكاڵ‌و بونیادنان لەخۆدەگرێت بە زمانەكانی عەرەبی و توركیی و ئینگلیزی، لە عەفرینیش خوێندنگەیەكی ئامادەیی ئیسلامی توركی كراوەتەوە كە هاوشێوەی خوێندنگەی  پێگەیاندنی" ئیمام و خەتیب" ە، لەگەڵ چەند خوێندنگەیەكی تر‌و هەمویان لەلایەن توركیاوە بودجەی بۆ دابینكراوە. چالاكوانان توركیا تۆمەتباردەكەن كە سیاسەتی بەتورك كردن " تەتریك" پیادە دەكات بە تایبەتی لە عەفریندا، ئەوەش لەرێگەی نەهێشتن و لابردنی هەموو سیمبوڵێكی كورد لە شارەكە‌و گۆڕینی ناوی شەقام‌و گۆڕەپانە سەرەكییەكان و شوێنە گشتییەكان و داماڵینیان لە هەموو سیمایەك كە ئاماژەبە ناسنامە كوردییەكەی بدات‌و ئاڵای توركیا‌و وێنەی ئەردۆغان لە فەرمانگە رەسمییەكان‌و خوێندنگەكان و شوێنە گشتییەكاندا هەڵواسراون. دەسەڵاتدارانی توركیا بانگەشەی ئەوەدەكەن كە لەرووی مێژووییەوە پەیوەندی بەهێز‌و پتەویان بە باكوری سوریاوە هەیە‌و بەشێك لە شارۆچكەی باب لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ خانەوادەی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم. هەروەها توركیا پلاندادەڕێژێت بۆ نوێكردنەوە و گۆڕینی خانویەك لە عەفرین بە پاساوی ئەوەی كەمال ئەتاتورك دامەزرێنەری توركیای نوێ لەمیانی جەنگی دووەمی جیهانیدا بەكاریهێناوە. بەمدواییانە حاكمی ئەنتاكیای توركیا رایگەیاند بنكەیەك هەیە كە دامەزرێنەری توركیای نوێی كەمال ئەتاتورك لە میانی جەنگی دووەمی جیهانیدا بەكاریهێناوە كە دەكەوێتە ناوچەی راجوی سەربە عەفرین و راشیگەیاند ئەوان لە داهاتوویەكی نزیكدا كاردەكەن بۆئەوەی نۆژەنی بكەنەوە و بیكەن بە مۆزەخانەیەكی مێژوویی. خێزانێکی ئاوارەی عەفرین " لە نیشتمانی خۆیاندا ئاوارەن" كاروكردەوەی گروپە چەكدارەكان لە عەفرین، بوونەتەهۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە 130 هەزار هاوڵاتی ئەو ناوچانەی كە لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی روسیا یان هێزەكانی سوریای دیموكرات بوون لە باكوری خۆرهەڵاتی توركیا، كاتێكیش نزیكەی 10 هەزار هاوڵاتی مەدەنی عەفرین گەڕانەوەی بۆ ماڵەكانیان جگە لە وێرانەیەك هیچی تریان نەبینی و هەندێكیان بینیان كە ماڵەكانیان خێزانی گروپە چەكدارەكانیان تێدا نیشتەجێكراوە  

(درەو میدیا): بەهۆی خراپی خزمەتگوزارییەكانیانەوە، حكومەتی عێراق هەرسێ كۆمپانیای (ئاسیاسێڵ‌و كۆڕەك تیلیكۆم‌و زەین)ی سزادا. دەستەی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكانی عێراق ئەمڕۆ سزای دارایی بەسەر سێ كۆمپانیای بواری پەیوەندییە تەلەفۆنییەكاندا سەپاند، ئەوەش بەهۆی خراپی كوالیتی خزمەتگوزارییەكانیان. دەستەكە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، هەریەكە لە كۆمپانیاكانی (ئاسیا سێڵ‌و كۆڕەك تیلیكۆم‌و زەین) سزادراون، بڕیاری سزاكانیشیان لەسەر بنەمای راپۆرتی تیمە تایبەتمەندەكانی سەربە دەستەكە بووە، كە بەردەوام لەسەرەتاسەری عێراق پشكنین دەكەن، ئەمە سەرباری ئەو سكاڵایانەی كە لەلایەن خەڵك بۆی نێردراوە.  دەستەی راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان ئاماژەی بەوەكردووە، سەرباری سزای دارایی كە بەسەر ئەو سێ كۆمپانیایەدا سەپێندراوە، هەرسێ كۆمپانیاكەش پابەندكراون بەوەی دەبێت لەوادەیەكی زەمەنی دیاریكراودا خزمەتگوزارییەكانیان باش بكەن، بەپێچەوانەوە دەستەكە رێوشوێنی توندتریان لەدژ دەگرێتەبەر.  

 راپۆرتی: درەو میدیا - ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان بەشی سێیەم لە هەرێمی كوردستاندا  (128424) مامۆستا هەیە، ئەوەش رێژەیەكی كەم نیە ئەگەر زیاد نەبێت,  بەڵام هۆكاری ئەوەی كە هەندێك قوتابخانە بەدەست بێ مامۆستایی و كەمی مامۆستاوە دەناڵێََنن ئەوەیە كە ناڕێكی لە دابەشكردنی مامۆستادا هەیە، قوتابخانە هەیە رێژەی زیاد لە پێویستی مامۆستای هەیە، قوتابخانە هەیە ژمارەی مامۆستاكانی ئەگەر بەقەد خوێندكارەكانی نەبێت هیچی وای كەمتر نیە، قوتابخانەش هەیە بە نزیكەی (700) خوێندكارەوە (10) مامۆستای هەیە، لە هەرێمدا هەر مامۆستایەك 17 خوێندكاری بەردەكەوێت،  كەمی و زۆری مامۆستای میلاك میلاكی مامۆستا لە قوتابخانەكاندا وەك پێویست نیە، سەرباری ئەوەی پێشتر ساڵانە ژمارەیەكی بەرچاو مامۆستا دادەمەزران، كەچی لە گەلێ‌ شوێندا میلاك كەمە، لە كاتێكدا ئەگەر ستاندارتێكی نێودەوڵەتی لەبەرچاو بگرین، یاخود بە بەراورد لەگەڵا وڵاتانی تردا رێژەی مامۆستا زۆر زیادە لە هەرێمدا، بۆ نمونە لە وڵاتێكی وەك توركیا هەر مامۆستایەك (25) خوێندكاری بەردەكەوێت بەڵام لە هەرێمی كوردستان هەر مامۆستایەك (17) خوێندكاری بەردەكەوێت. كەچی هێشتا لای خۆمان مامۆستا كەمە!  هەرێمی كوردستان كە (128424) مامۆستای هەیە، ئەوەش رێژەیەكی كەم نیە ئەگەر زیاد نەبێت,  بەڵام هۆكاری ئەوەی كە هەندێك قوتابخانە بەدەست بێ مامۆستایی و كەمی مامۆستاوە دەناڵێََنن ئەوەیە كە ناڕێكی لە دابەشكردنی مامۆستادا هەیە، قوتابخانە هەیە رێژەی زیاد لە پێویستی مامۆستای هەیە، قوتابخانە هەیە ژمارەی مامۆستاكانی ئەگەر بەقەد خوێندكارەكانی نەبێت هیچی وای كەمتر نیە، قوتابخانەش هەیە بە نزیكەی (700) خوێندكارەوە (10) مامۆستای هەیە. ئەمەش دیاردەیەكی ناتەندروستە و پرۆسەی پەروەردە سەقەت دەكات. كە هۆكاری سەرەكیش تیایدا دەست تێخستنی حزب و بەرپرسانە لەوەی كە رێگە نادرێت بەپێی پێویستی میلاك دابەش بكرێتەوە و بەرژەوەندی تایبەتی لەبەرچاو دەگیرێت نەك گشتی.  كەمی ژمارەی مامۆستای پێویست لە خوێندنگەكاندا ئاستەنگێكی تری بەردەم پرۆسەی خوێندنە، چەند سالێكە مامۆستا دانامەزرێت و ئەوەش گرفتی گەورەی دروست كردوە، جگە لەوەی نایەكسانیەكی زۆر هەیە لەدابەشكردنی مامۆستایان بەسەر قوتابخانەكان هەندێك لێیان زیادە هەندێكی تریش تا كۆتایی ساڵا وانە هەیە ناخوێنرێت بەهۆی نەبونی مامۆستاوە. بەداخەوە دیسانەوە حزبایەتی و پەیوەندی كەسیەكانی بەرێوەبەرو سەرپەرشتیاران و بەڕێوەبەرایەتیەكان هۆكاری ئەوەن. بەپێی لێدوانێكی وەزیری پەروەردە، هەرێمی كوردستان پێوستی بە ١٠ بۆ       ١٥هەزار مامۆستای دیكە هەیە تا بۆشایی كەمی مامۆستای پێ پڕ بكاتەوە.  لەم خشتانەدا ئاماری پێنج ساڵی مامۆستایان لە هەرێمی كوردستاندا خراوەتە روو:    پرۆسەی دامەزراندن ئەگەر چی تا ئاستێكی زۆر گۆڕانی بەسەردا هاتووەو بەبەراورد لەگەڵا پێشتر باشترە، بەڵام هێشتا گرفتی تێدایە و وەك پێویست شوێنی خۆی ناگرێت و ئامانجەكانی پەروەردە نایەنەتە دی.  بۆ نمونە پێویستە لە پرۆسەی دامەزراندنی مامۆستایاندا پەروەردە لەپاڵا بەڕێوەبەرایەتی ئاماردا رۆڵی زیاتری هەبێت خۆی بڕیار بدات. چونكە پەروەردە خۆی دەزانێت چی پسپۆرییەكی زیاتر پێویستە و چی كاتێك پێویستە دامەزرێن و دەست بەكار بن. ساڵانە ئەو پلانەی كە دادەمەزرێن لە كاتی خۆیان زۆر زیاتر دووادەكەون و وەك پێویست سودیان لێنابینرێت. پسپۆرییەكان وەك پێویست نین كە بەپێی پێداویستی پەروەردە دامەزرێن. پرۆسەكە بەیەك جار راناگەیەنرێت و بە دوو جار یا بە سێ‌ جار ئینجا تەواو ئەبێت. هەر ئەمەشە وای كردووە كە وەك پێویست ئەوانەی دادەمەزرێن دەستبەكار نەبن. هەرچەندە لەساڵی 2014 وە دامەزراندن وەستاوەو تەنها ئەو مامۆستایانە نەبێت كە بەشێوەی گرێبەست دانراون. نەبوونی خولی راهێنان بۆ مامۆستایان خۆرۆشنبیركردنی مامۆستایان یەكێ‌ لە كۆڵەكەكانی بەهێزبوونی سیستمی پەروەردەی هەر وڵاتێكە، بەتایبەت بۆ هەرێمی كوردستان گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، چونكە سیستەمی خوێندن و پرۆگرامەكان گۆڕاون. بەڵام مامۆستایان هەمان مامۆستای جارانن، بێگومان ئەمەش بەیەكدادان دروستدەكات و نە مامۆستاكان لە ئەركی خۆیان سەركەوتوو دەبن و نە سیستەمەكە وەك پێویست بەڕێوە دەچێت و نە پرۆگرامەكەش وەك پێویست دەخوێنرێت و لە ئەنجامیشدا خوێندكاران زەرەر مەند دەبن. ئەمە ئەركی سەر شانی وەزارەت بوو كە بەشێوەیەكی بەردەوام خول بۆ مامۆستایان بكاتەوە بەڵام بەداخەوە كە وەك پێویست بەم ئەركەی سەر شانی هەڵنەستاوە.  هەرچەندە وەزارت ساڵانە كۆمەڵێك كەس، بەناوی بەشداریكردن لەخول و بابەتی پەروەردەیی، دەنێرێتە دەرەوە. بەڵام دواتر كە دەگەڕێنەوە، نە كاریگەریەكەی لەسەر خودی ئەو كەسانە ئەبینین لەناو پرۆسەكە نە لەسەر تەواوی پرۆسەكە، جگە لەوەی لەم سەردەمەدا زۆر گرنگە مامۆستا بەردەوام زانیاری و شێوازی وانەوتنەوە نوێبكاتەوە، راهێنانی پێ‌ بكرێت و سود لە ئەزمونی هەم راهێنەران و مامۆستایان و پسپۆرانی كورد وەربگرێت. هەروەها بیانیش بهێنرێنە كوردستان بەچاودێرییەوە خول بكەنەوە، بەڵام خولی بەهێزكردن تەنها لەپێناوی ئەوە نەبێت كە بڵێن خول كراوەتەوە، بەداخەوە ئەوانەی پێشو بەو شێوەیە بوون و سودێكی ئەو تۆیان نەبووە. پێشتر ساڵانە لەكاتی پشووی هاویندا خولی راهێنان هەبوو بۆ مامۆستایان، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی قەیرانی داراییەوە ئەو خولانەش وەستاون.   بڕینی موچەی مامۆستایان ئەگەر بەراوردی موچەی مامۆستایانی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ موچەی مامۆستایانی وڵاتانی تر بكەین، جیاوازی زەق بەرچاودەكەوێت و دەردەكەوێت كە مامۆستایانی هەرێمی كوردستان لەم هەرێمە دەوڵەمەنەددا، چ موچەیەكی كەم وەردەگرن. بۆ نمونە موچەی مامۆستایەك لە وڵاتی لۆكسمبۆرگ، هەر ئەوە نییە كە باشترین موچەیە لە جیهان، بگرە موچەی مامۆستا لە یەكەم ساڵی كاركردنیدا، زیاترە لە موچەی مامۆستا بە درێژایی ژیانی لە هەر شوێنێكی دیكەی جیهان. بەپێی داتا تازەكان كە لە ڕاپۆرتی رێكخراوی هاریكاری ئابوری و گەشەپێدان OECD بڵاوكراوەتەوە، لە وڵاتی لۆكسمبۆرگ موچەی دەستپێكی مامۆستایەك كە خیبرەی نییە دەگاتە 73 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا، موچەكەی لە كاتی خانەنشینبووندا دەگاتە 131 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا. جیاوازییەكی گەورە لە نێوان موچەی مامۆستایەك لە لۆكسمبۆرگ، لەگەڵ موچەی مامۆستایەك لە ئیرلەندە هەیە. ئیرلەندە بە دووەم وڵات دادەنرێت لە بەرزی موچەی مامۆستا. لە كۆریای باشور كە سێیەم وڵاتە لە بەرزی موچەی مامۆستا، مامۆستایەكی تازە دامەزراوی بێ خیبرە، موچەكەی نزیكەی 22 هەزار دۆلارە لە ساڵێكدا، دوای نزیكەی 10 ساڵ لە دامەزراندنی، موچەكەی دەگاتە نزیكەی 34 هەزار دۆلار، لەكاتی خانەنشینداو لە كۆتایی دوا ساڵی كاركردنیدا موچەكەی لەوانەیە بگاتە 62 هەزار دۆلار. لە ئەڵمانیا كە لەسەر ئاستی جیهان، چوارەم وڵاتە لە بەرزی موچەی مامۆستا، مامۆستایەكی تازە دامەزراو موچەكەی 46 هەزار دۆلارە لە ساڵێكدا، بە موچەی 60 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا خانەنشین دەبێت. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە لە پلەی پێنجەندایە، مامۆستای تازە دامەزراو موچەی ساڵانەكەی دەكاتە 37 هەزار دۆلار، لە كاتی خانەنشینبوندا دەگاتە 60 هەزار دۆلار. لەهەندێ‌ ولاتی تردا موچەی مامۆستایان كەمە، ئەو دە وڵاتەی كە تێیدا مامۆستا كەمترین موچە وەردەگرێت، بریتین لە: یۆنان، چیلی، مەكسیك، توركیا، ئیستۆنیا، چیك، سلۆڤینیا، پۆڵەندە، هەنگاریا و كۆلۆمبیا. بۆ نموونە لە یۆنان مامۆستا لە تەمەنی خانەنشینیدا موچەكەی دەگاتە 37 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا، ئەوە لە ئەمریكا موچەی مامۆستایەكی تازە دامەزراوی بێ خیبرەیە، لە چیلی لە تەمەنی خانەنشینیدا دەگاتە 39 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا. مامۆستا لە كۆڵۆمبیاو چیلی، لەبەرامبەر ئەو موچە كەمەی وەریدەگرن، زۆرترین كار دەكەن. مامۆستای كۆلۆمبیا لە ساڵێكدا نزیكەی 1200 كاتژمێر لە قوتابخانە كاردەكات، لە چیلی نزیكەی 1150 كاتژمێر كاردەكات. بەڵام ئەم ئامارانە مانای ئەوە نییە، خوێندن لەو وڵاتانەدا خراپبێت، بەڵكو مانای ئەوەیە موچەكەیان كەمە. هەروەها مانای ئەوە نییە موچەی مامۆستا خراپە، لێرەدا مەسەلەكە پشت بە ئاستی مەعیشەت دەبەستێت لەو ولاتانەدا. بۆنموونە لە كۆڵۆمبیا موچەی ساڵانەی مامۆستایەك دەگاتە 6 هەزار دۆلار، بەڵام ئەگەرچی ئەم موچەیە جیاوازییەكی هێجگار گەورەی لەگەڵ موچەی مامۆستایەكی لۆكسمبۆرگ هەیە، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانێت بڕێكی باش لە پارەكەی پاشەكەوت بكات بە بەراورد بە مامۆستای هەندێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكان.  هەر بۆ نمونە تێكرای موچەی بنەڕەتی مامۆستایەك ساڵانە لە كوەیت 4 هەزار دۆلار و لە قەتەر 49440 دۆلار و لە توركیا 8000 دۆلار و لە ئوردن 7500 دۆلار، سەرباری ئەمەش بەپێی بارودۆخی ولاتەكانیان كە ئاسانكاری و پێداویستی تریان بۆ ابین كراوە خۆشگوزەران پێی دەژین. كەچی لەكوردستاندا نەك هەر موچەی مامۆستا كەمە، بەڵكو ئەو كەمەش كراوە بە نیوە و چارەك و چەندین مانگ ئەو نیوەو چارەكە موچەیەشیان وەرنەگرتووە! جیاوازی لە موچەو دەرماڵەی مامۆستایان تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت بە پێی سیستەمی موچە لە هەرێمی كوردستاندا جیاوازی لەموچەی بنەڕەتی و دەرماڵەی مامۆستایان هەیە و لە هەموو ناوچە و پارێزگاكاندا وەكو یەك نیە و ئەمەش ناڕەزایی لەلایەن مامۆستایانەوە لێكەوتۆتەوە، سەرباری ئەوەی دەیان یاداشت و داواكاری لەم بارەیەوە دراوە بە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەكانی پەروەردەو دارایی كەچی تا ئێستا وەك خۆی ماوەتەوەو چارەنەكراوە. جگە لەمە مامۆستایان بەهۆی پاشەكەوتی موچەوە ماوەی سێ ساڵ نیوەو چارەكە موچەیان وەرگرتووەو چەندین مانگیش موچەكەیان پێنەدراوە، كە ئەمەش كاریگەریی خراپی لەسەر گوزەرانی مامۆستایان هەیە. بایكۆتی مامۆستایان یەكێك لەگرفتەكانی پەروەردەو پەك كەوتنی دەوامی خوێندن لەم ساڵانەی دواییدا بایكۆتی مامۆستایان بوو، كە بەهۆی پێنەدانی موچەكانیانەوە لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕیندا كرا، دیارە هۆكاری ئەم بایكۆتەش حكومەت لێی بەرپرسیار بوو نەك مامۆستایان، چونكە مامۆستایان داوای مافێكی رەوای خۆیان دەكرد كە تەنها وەرگرتنی موچەكانیان بوو لەكاتی خۆیدا، لەكاتێكدا بۆ چارەكە موچەش كەم ببویەوە، كەچی وەزیری پەروەردە پشتیوان سادق وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەی رۆژنامەوانی راگەیاندنی ئەنجامی تاقیكردنەوەكانی ئەزموونە گشتییەكانی خولی یەكەم بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠١٧-٢٠١٨ لەبارەی خراپی بارودۆخی پەروەردە هێرشی كردەسەر مامۆستایانی سلێمانی و دەڤەری گەرمیان بەوە تۆمەتباریانی كرد كە بایكۆتی خوێندنیان كردووە پرۆسەی خوێندنیان دواخستووە. بەڵام باسی لە كەمتەرخەمی حكومەت نەكرد! ئەگەرچی بایكۆتی ئاشكرای مامۆستایان تەنها لە سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیاندا بوو، بەڵام رەوشی دەوامی مامۆستایانی هەولێر و دهۆكیش لەوان باشتر نەبوو چونكە لەو دوو پارێزگایەشدا بایكۆتێكی شاراوە هەبوو كە رانەگەیەنرابوو. زۆر باسی كاریگەری بایكۆت دەكرێت لەسەر خوێندكار، بەڵام بەدڵنیاییەوە كۆی بارودۆخی قەیران كاریگەری لەسەر پڕۆسەكە هەیە ئەنجام ڕێژەی دەرچون لەشارەكاندا سەلمێنەری ئەو ڕاستیەیە.    شكاندنی كەسایەتی مامۆستا مامۆستایەتی بەرزترین پیشەیە و هەرچی كەسایەتی و شارەزاو زاناو سیاسی و ناوداری كۆمەڵ هەیە، لەسەر دەستی مامۆستا پێدەگەن، بەداخەوە وەك پێویست رێز لە مامۆستا نەگیراوە و وەك پێویست پێداویستی و ئیمتیازاتی بۆ دابین نەكراوە، موچەی وەك پێویست نییە، بۆیە لەدوای دەوام بەناچاری پەنا بۆ پیشەو كارێكی تر دەبات بۆ بژێوی ژیانی، بەتایبەت لەم سێ‌ ساڵەی دواییدا كە مامۆستا لەبەر بێ‌ پارەیی پەنای بردۆتە بەر فرۆشتنی كەلوپەلە زۆر پێویست و خۆشەویستەكانی، جگە لەوەی بەهۆی ئەو بارودۆخە خراپەوە، ئێستا قەرزارن. بۆیە مامۆستا لەدۆخێكی ناجێگری لەو شێوەیەدا ناتوانێت پەیامەكەی خۆی بگەیەنێت، دابین نەكردنی بژێویی ژیانی مامۆستایان جگە لەوەی كاریگەری خراپی لەسەر ژیانی ئەوان كردووە، هاوكات بۆتە هۆكاری ئەوەی كە لەڕوی زانستیشەوە لاوازبوون، چونكە هێندەی بەڕێكردن و تەواوكردنی پڕۆگرام یان خوێندنی چەند بابەتێك بووە، هێندەی بەخەمی ئەوەوە نەبووەو كاتی ئەوەشی نەبووە كە ژینگەیەكی گونجاو بڕەخسێنێت. لە گەلێ‌ كاتیشدا دەبینین كەسایەتی مامۆستاش لە قوتابخانەكاندا دەشكێت و و هەمان ئەو توند و تیژییەی لەلایەن هەندێك مامۆستاوە بەرامبەر بە خوێندكاران دەكرێت، پێچەوانەكەیشی هەیە. هۆكاری سەرەكیش روانین و مامەڵەی دەسەڵات و ئەقڵیەتی سیاسییە كە چۆن دەڕوانێتە سێكتەری پەروەردەو مامۆستایان. تا دەسەڵات بەو تێگەیشتنە خراپەی مامەڵە لەگەڵ پەروەردە بكات، كەسێتی مامۆستا باڵا ناكات و داهێنان و دروستكردنی مرۆڤ و دیدگای نوێش لە ئاستێكی لاوازو خراپدا دەبێت.  ئەوەی لەماوەی بارودۆخی قەیراناوی كوردستاندا زۆرترین قوربانی دا، مامۆستایان بون و بەهەمو شێوەیەك كەسایەتیان شكێندرا، لەكاتێكدا ئەوان بوونە پێشەنگی زیاتر لە 63 خۆپیشاندان لەپێناوی گێڕانەوەی مافە زەوتكراوەكانیان، بەداخەوە حكومەت گەورەترین سوكایەتی بە مامۆستایان كرد. بۆ نمونە چەندین بەڵێنی پێدان و هیچی جێبەجێ نەكرد. لە ساتی خۆپیشاندانەكانی ئازاری 2018 دا كە مامۆستایان بۆ داواكردنی مافە سەرەتاییەكانیان كردیان، هێزە ئەمنیەكان بەجلی مەدەنییەوە بەجۆرەها شێواز ئازاری مامۆستایانیاندا، بۆ نمونە: هێرشكرایە سەر مامۆستایەكی خانەنشینكراوی بەتەمەنی هەولێر، جگە لە سوكایەتیپێكردن زۆریشیان لێدا و زیاتر شكۆی مامۆستا شكێنرا. هەرچەندە لەمبارەیەوە لێژنەی تۆماركردنی داوای مافی گشتیی هەولێر، لە نووسراوێكدا كە ئاڕاستەی دادگای لێكۆڵینەوەی شارەكەی كردووە، داوای جووڵاندنی سكاڵا لە بەرامبەر ئەو دوو كەسە دەكات كە لە خۆپیشاندانی شاری هەولێردا هێرشیان كردووەتە سەر مامۆستاكە، بەڵام هیچ ئەنجامێكی لێنەكەوتەوە. جگە لەمە لە زۆربەی خۆپیشاندانەكاندا، هێزە چەكدارەكان بە توندترین شێوە، رووبەرووی مامۆستایان بوونەتەوەو برینداریان كردوون و ئازاریان داون، تا ئاستێك لە ئەنجامی تەقەكردندا مامۆستاش شەهید بووە. بۆ نمونە رۆژی 19/12/2017 مامۆستا (هێرش عومەر)، یەكێك لەبریندارەكانی خۆپیشاندانەكان كە بەتەقەی هێزە ئەمنیەكان لەبەردەم مەڵبەندی كۆیەی یەكێتی برینداربوو، دوای نۆ ڕۆژ مانەوەی لەنەخۆشخانە لەهەولێر شەهید بوو. لەم بارەشەوە هەرچەندە لەدادگای كۆیە سكاڵا تۆمار كراوە، بەمەبەستی سزادانی بكەرانی ئەم تاوانە، بەڵام تا ئێستاشی لەگەڵدابێت بێ ئەنجام بووەو تۆمەتباران ئامادە نەبوون بچنە بەردەم دادگا.  ئەمەو توندوتیژی بەرامبەر مامۆستایان هەندێ‌ كات لەلایەن خوێندكاران یا كەسوكاریشیانەوە كراوە، بۆ نمونە لە كانی قرژاڵەی سەر بە پارێزگای هەولێر،  لەلایەن خوێندكارێكەوە لە خوێندگایەكی ناحیەكەدا، هێرشكرایە سەر مامۆستایەك و بەسەختی برینداركرا. لەماوەی رابردوودا چەندین حاڵەتی لەو جۆرە دووبارەبوونەتەوە. یەكێتی مامۆستایانی كوردستانیش هەستی بەم دیاردە خراپە كردووە، هەر بۆیە بۆ  رێكخستنی پەیوەندیەكانی نێوان مامۆستا و خوێندكار و گەڕانەوەی شكۆی مامۆستا لە خوێندنگەكاندا پرۆژە یاسایەكی ئامادە كرد و پێشكەشی پەرلەمانی كوردستانی كرد، بەڵام تا ئێستا ئەو پرۆژەیاسایە كاری لەسەر نەكراوە..  كێشەی وانەبێژ و گرێبەستەكان لەم ساڵانەی ئەم دواییەدا كە دامەزراندنی مامۆستا نەماوە، یا كەم بۆتەوە، بۆ پڕكردنەوەیەی ئەم بۆشاییەو دابینكردنی مامۆستا وەزارەتی پەروەردە هانای بۆ دابینكردنی مامۆستا بردووە بە شێوازی وانەبێژ، بەڵام مامۆستایانی وانەبێژیش بێ كێشە نین، زۆرینەیان لە لادێ دوورە دەستەكاندا وانەدەڵێنەوە، ماوەی 5-6 ساڵە گرێبەستیان بۆ كراوەو بەڵێنیان پێدراوە كە بۆیان بكرێت بە هەمیشەیی، بەڵام تا ئێستاش بۆیان نەكراوە، موچەی ئەو وانەبێژانەی هەڵگری بڕوانامەی دبلۆمن (400000) چوارسەد هەزار و بەكالۆریۆسیش (450000) چوار سەدوپەنجا هەزار دینارە. كە هەم جیاوازی لە موچەكانیاندا هەیە لەگەڵا هاوتاكانیان و هەم بەڵێنی بوون بەهەمیشەییان بۆ جێبەجێنەكراوەو لە دڵەراوكێدان. جگە لەمە كردەی بەناو پاشەكەوتی موچە ئەوانیشی گرتەوە كە موچەكانیان سەرباری كەمی بڕەكەی بوو بە نیوە. گرفتێكی تریش سەرفكردنی كرێی وانەی وانە بێژەكانە كە لە بری مانگانە ساڵی دوو جار (لە وەرزی یەكەم و دووەمی خوێندن) بۆیان سەرفكراوە. بەپێی ئاماری پەروەردە ساڵی خوێندنی 2017-2018 لە سەرجەم هەرێمدا (11136) مامۆستا وەك وانەبێژ گرێبەستیان بۆ كراوە كە لەوانە (4770) ی نێر و (6366)ی لە رەگەزی مێن.