درەو: كۆبوونەوەكە بەبێ ئەنجام كۆتایی هات، پیشاندانی لیدوانێك كێرڤی توڕەیی بافڵ تاڵەبانی بەرز دەكاتەوە" یەكێتی ئێستا یەكێتیەكەی جاران نیە، هاوسەرۆكێكی لێجیابووەتەوە" بەبێ خواحافیزی بافڵ تاڵەبانی كۆبوونەوەكەی بەجێهێشت و وتی "یەكێتی هێزە". بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە كاتی نمایشی هێزەكانی دژە تیرۆر كە دوێنێ 8ی تەمووز لە فڕۆكەخانەی عەربەت بەرێوەچوو رایگەیاندبوو" سبەینێ لەگەڵ پارتی رێكدەكەوین". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی دەیویست لەگەڵ پارتی لەسەر دوو فایل رێكبكەوێت ئەوانیش: •    فایلی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان (بەیەك لیست لەگەڵ پارتی بەشداری بكەن) •    پرسی بەڕێوەچوونی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. (درەو) زانیویەتی لە كۆبوونەوەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی لەسەر ئەو دوو پرسە نەگەیشتوونەتە هیچ رێكەوتنێك، یەكێتی گلەیی كردووە لە قسەی چەند رۆژی رابردووی مەسرور بارزانی و كەمال كەركوكی كە یەكێتیان بە خیانەتی (16) ئۆكتۆبەر تۆمەتبار كردبوو، كەمال كەركوكیش بەروونی  رایاگەیاند" لەگەڵ خیانەتكارانی 16ی ئۆكتۆبەر بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ناكەن" ئەم قسانە یەكێتیان توڕە كردبوو. یەكێتی لە ئێستادا دەیەوێت بەیەك لیست لەگەڵ پارتی بەشدار بێت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، چونكە نایەوێت لاهور شێخ جەنگی لیستی بۆ هەڵبژاردن لە كەركوك هەبێت و كاریگەری لەسەر كورسیەكانی یەكێتی بكات. لاهور شێخ جەنگی لە چەند رۆژی رابردوودا پرۆژەیەكی ئاراستەی حزبە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستان كردووە بەمەبەستی پێكەوە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، لەحاڵەتی بەدەمە نەهاتنیشدا لاهور شێخ جەنگی بەناوی "لیستی گەل"ەوە بەشدار دەبێت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك. سەرەڕای ئەوەی كۆبوونەوەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی هیچ ئەنجامێكی نەبوو، بەڵام لەكاتی خواردنی نانی نیوەڕۆی هەردوو وەفدی پارتی و یەكێتی لە پیرمام، یەكێك لە سكرتێرەكانی بافڵ تاڵەبانی بە ئایپادێك قسەی سالار عوسمان ئەندامی سەركردایەتی پارتی دەخاتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی، بافڵ تاڵەبانی هێندەی تر توڕە دەبێت.  سالار عوسمان ئەندامی سەركردایەتی پارتی لە كاتی كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی لە چاوپێكەوتنێكی روداودا رایگەیاند: یەكێتی ئەمڕۆ یەكێتی دوێنێ نیە، بەشێكی زۆری یەكێتی جیابووەتەوە، دوای كۆنگرە دوچاری گرفت بوون و یەكێك لە هاوسەرۆكەكانی یەكێتی جیابووەتەوە. بافڵ تاڵەبانی بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتی لە پیرمام جێدەهێڵێت و لەبەردەم مایكی رۆژنامەنووساندا بەتوڕەییەوە رایگەیاند: یەكێتی وا بەبێ دەنگی نامێنێتەوەو هەر شتێك رووبدات لەمڕۆوە وەكو خۆی وەڵام دەدرێتەوە، یەكێتی مێژووە یەكێتی هێزە، دواتریش لە فڕۆكەخانەی هەولێر رایگەیاند: لەسەر هیچ شتێك رێكنەكەوتین، تەنیا لەسەر ئەوە رێككەوتین كە بەلاغمان نەبێت. دواتر فازڵ میرانی بەپرسی دەستەی كارگێری پارتی بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند: برادەرێكی ئێمە قسەیەكی كردووە و یەكێتیش پێی خۆش نەبووە، نەمانگوتووە یەكێتی هێز نییە، ئەو قسەیە قسەی فەرمیی پارتی نییە، هیچكات مامەڵەمان بە هێز نەكردووە، سیاسەت دەرگای داخراو نییە. كۆبوونەوەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردسان و پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ تەواوكردنی كۆبوونەوەكەی پێش جەژنی نێوان هەردوولا بوو كە لەو كۆبوونەوەیەشدا نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێك. لە ئێستادا پارتی و یەكێتی لەسەر چەندین دۆسیەی جیاواز ناكۆكن، سەرباری گەڕانەوەی تیمی یەكێتی بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام گفتوگۆكانی یاسای بودجەی عێراق و چەسپاندنی بڕگەی "پارێزگای ناڕازی" لە یاسای بودجەدا لەلایەن یەكێتیەوە، پارتی دیموكراتی كوردستانی توڕەكردوو یەكێتی بە جیاكردنەوەی پارێزگای سلێمانی تۆمەتباركرد.  

راپۆرت: درەو ئەم مانگە بۆ پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان یەكلاكەرەوە دەبێت، یاسای بودجە تێپەڕی، ئیتر پەرلەمانی عێراق دەستی بەتاڵە‌و دەیەوێت ئەو یاسایانە تێپەڕێنێت كە شیعەكان لە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتدا بەڵێنیان بە كوردو سوننە داوە، ئەمڕۆ وەرزێكی یاسادانانی نوێ لە عێراق دەستیپێكرد، پێشبینی دەكرێت ئەم وەرزە یاساییە تین‌و تاوەكەی لە وەرزی هاوین گەرمتر بێت، بۆ كورد دەرچوونی (یاسای نەوت‌و غاز) گرەوە گەورەكەیە، بۆ سوننەكانیش دەرچوونی یاسای (لێبوردنی گشتی)، شیعەكانیش لەناو خۆیاندا لەبەردەم ئاڵنگاری یاسای دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكاندا، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   وەرزێكی نوێ دەستیپێكرد سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق ئەمڕۆ دەستپێكردنی وەرزێكی یاسادانانی نوێی راگەیاند، پێشبینی دەكرێت لەگەڵ گەرمای هاویندا، لەم وەرزەی یاساداناندا ناكۆكی لایەنەكانیش سەبارەت بە یاساكان گەرم ببێت، بەدیاریكراویش ناكۆكی لەبارەی یاسای نەوت‌و غازو یاسای دەزگا ئەمنییەكان‌و لێبوردنی گشتی.  فەرمانگەی میدیایی پەرلەمانی عێراق لە بەننامەیەكدا رایگەیاند" سەرۆكایەتی پەرلەمان دەستپێكردنی وەرزی دووەمی یاسادانان لە ساڵی دووەمی یاسادانان لە ئەمڕۆ 9/7/2023 رادەگەیەنێت‌و لیژنەكانی پەرلەمان كاری یاسادانان‌و چاودێری خۆیان لەمڕۆوە دەستپێدەكەن‌و یەكەم دانیشتنی پەرلەمانیش لە رۆژی 15/7/2023 بەڕێوەدەچێت". بەگوێرەی دەستور، وەرزی نوێی یاسادانان لە پەرلەمانی عێراق ماوەی (4) مانگ دەخایەنێت، دیارترین ئەو یاسایانەی بڕیارە لەم وەرزەدا گفتوگۆیان لەسەر بكرێت بریتین لە:  •    ئەو یاسایانەی كە پێشتر خوێندنەوەیان بۆ كراوە.  •    ئەو یاسایانەی كە لەلایەن حكومەتەوە بۆ پەرلەمان دەنێردرێن.  •    دیارترین ئەو یاسایانەی بڕیارە لەم وەرزەدا خوێندنەوەیان بۆ بكرێت بریتین لە یاساكانی (نەوت‌و غاز)‌و (دەزگا ئەمنییەكان)‌و (لێبوردنی گشتی). كوردو یاسای نەوت‌و غاز  یاسای نەوت‌و غاز یەكێك لەو یاسایانەیە كە لەبەرنامەی كاری كابینەی محەمەد شیاع سودانیدا بەڵێن درابوو دوای (6) مانگ لە دەستبەكاربوونی حكومەت رەوانەی پەرلەمان بكرێت، بەڵام وادەكە تەواو بوو هێشتا یاسانە نەنێردراوە.  لە سەرەتای شوباتی ئەمساڵەوە، وەفدی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەبارەی ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز چونە ناو دانوستانەوە، بەڵام دانوستانەكان راوەستان.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە ناوەڕاستی شوباتی 2022دا دژی هەرێمی كوردستان‌و هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم، حكومەتی هەرێم ئومێدی لەسەر دەرچوونی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ هەڵچنیوە، دەیەوێت لەم یاسایەدا چارەسەر بۆ بڕیاری دادگای فیدراڵی بدۆزێتەوە، بڕیارێك كە هەرێمی كوردستانی پابەند كردووە بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵ بكات.  محەمەد شیاع سودانی كاتێك لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەستبەكاربوو، بڕیارەكەی دادگا دژی هەرێم دەرچوو بوو، بۆیە هەر لەسەرەتاوە ئەو وتی: من ناتوانم بڕیاری دادگای فیدراڵی رابگرم، باشترین چارەسەر بۆ ئەم بابەتە ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت.  دەركردنی ئەم یاسایە یەكێك لە خاڵەكانی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق.  یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ یەكێك لەو یاسا گرنگانەیە كە دەبوو دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005دا، دەرچوێندرایە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی چۆنیەتی دابەشبوونی دەسەڵات بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا، یاساكە پەسەند نەكرا. لەدوای پەسەندكردنی دەستورەوە تائێستا دوو رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز ئامادە كراوە، یەكەمیان رەشنوسەكەی ساڵی 2007‌و دووەمیشیان رەشنوسی ساڵی 2011، هەردوو رەشنوسەكە پەكیان كەوت‌و لە پەرلەمان پەسەند نەكران.  دەرچوونی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ زیاتر لە عێراق بایەخی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، چونكە نەوتی هەرێمی كوردستان لەنێوان دوو شوباتدا، كەڤەری یاسایی خۆی لەدەستداوە‌و پێویستی بە كەڤەركردنێكی نوێ هەیە:  •    15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كردووە بە رادەستكردنی نەوت‌و غاز بە حكومەتی فیدراڵ.  •    13ی شوباتی ئەمساڵ دادگای ناوبژیوانی پاریس بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكی عێراق دژی توركیا یەكلاكردەوە، بەپێی ئەو بڕیارە توركیا پابەندكراوە بەوەی بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق مافی ئەوەی نییە بۆری عێراق بۆ هەناردەی نەوتی كوردستان بەكاربهێنێت، سەرباری ئەمە بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی بەسەر توركیادا سەپاندووە، بەهۆی ئەم بڕیارەوە لە بەرەبەیانی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرتووە.  واتا لەسەر ئاستی ناوخۆ‌و دەرەوەش نەوتی هەرێمی كوردستان لەژێر فشارو بڕیاری دادگادایە، دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز رەنگە هەندێك لەم فشارانە كەمبكاتەوە.  بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە دانوستانەكانی شوباتی ئەمساڵدا وەفدی وەزارەتی نەوتی عێراق زۆرینەی داواكارییەكانی وەفدی حكومەتی هەرێمی لەبارەی چۆنیەتی ئامادەكردن‌و رێككەوتنی لەسەر یاسای نەوت‌و غاز رەتكردوەتەوە.  وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە حكومەتی هەرێم (نەوت بفرۆشێت، هێڵی بۆری نەوت‌و غازی تایبەت بەخۆی هەبێت، ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەبێت، یاسای نەوت‌و غازی هەرێم دوای هەڵوەشاندنەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە جارێكی تر زیندوو بكرێتەوە)، ئەمانە وردەكاری گفتوگۆی نێوان وەفدی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەندن لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، حكومەتی هەرێم لە (15) خاڵدا پێشنیازی خۆی لەبارەی یاساكە خستوەتەڕوو، حكومەتی ناوەند (10) خاڵی پێشنیازەكانی هەرێمی رەتكردوەتەوە كە دەكاتە (67%)ی پێشنیازەكان.   هەموو ئەمانە وادەكات پێشبین    بكرێت لەم وەرزەدا پەرلەمانی عێراق نەتوانێت یاسای نەوت‌و غاز تێپەڕێنێت‌و جارێكی تر دوابكەوێت.  دەرچوونی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ ماوەی 18 ساڵ لە وادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە یەكێك لە بەهانەكانی هەرێمی كوردستان بوو بۆ دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز لە ساڵی 2007دا، یاسایەك كە ئێستا بە بڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵوەشاوەتەوە.  هەندێك لەوانەی لە نزیكەوە ئاگاداری دۆسیەی نەوتن دەڵێن، حكومەتی فیدراڵی عێراق‌و بەدیاریكراویش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی وەكو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت‌و كوتلەی گەورەی پەرلەمان دەیانەوێت نەوتی هەرێمی كوردستان لەم دۆخەدا بهێڵنەوە، بۆیە بۆیان گرنگ نییە هەناردەی نەوت دەستپێ نەكاتەوە‌و یاسای نەوت‌و غازیش تێ نەپەڕێت.  بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان وەكو هێزی گەورەی كورد لە عێراق (لەڕووی ژمارەی پەرلەمانتارەوە)، لەحاڵی پەكخستنی یاسای نەوت‌و غازدا هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نامێنێت جگە لە كشانەوەی لە حكومەتی عێراق، بەتایبەتیش كە لە یاسای بودجەی فیدراڵدا، دەسەڵاتی فرۆشتنی نەوت‌و وەرگرتنەوەی داهاتەكەی لە حكومەتی هەرێم سەندراوەتەوەو خەرجی پێویستیش بۆ كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان تەرخان نەكراوە.  یاسای لێبوردنی گشتی ئەگەر بۆ كورد دەركردنی (یاسای نەوت‌و غاز) مەرجی سەرەكی بەشداریكردن بێت لە حكومەتەكەی چوارچێوەی هەماهەنگیی، ئەوا بۆ سوننەكانیش دەركردنی یاسای (لێبوردنی گشتی) مەرجە‌و رێككەوتنی لەسەر كراوە‌و لەسەر ئەم بنەمایە محەمەد شیاع سودانی لە پۆستی سەرۆك وەزیران دەستبەكاربووە.  بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەناوەندی سیاسی عێراقەوە دزەیان كردوەتە دەرەوە، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و گروپە چەكدارە هاوپەیمانەكانیان فشار لە سودانی دەكەن بۆ ئەوەی رێگری لە تێپەڕینی ئەم یاسایە بكات لە پەرلەمان.  لە ساڵانی رابردوودا هەزاران كەس لە عێراق دەستگیركراون، زۆرینەیان لەژێر ئەشكەنجەدا دانپێدانیان لێوەرگیراوە، ئەمانە لەلایەن كەسانێكەوە راپۆرتیان لێدراوە كە بە "هەواڵدەری نهێنی" ناودەبرێن، بەشی زۆری ئەم گیراوانە لە پێكهاتەی سوننەی عێراقن، لایەنە سونییەكان دەڵێن ئەمانە لەچوارچێوەی رقی شەخسی‌و پاكتاوی سیاسیدا لە دادگاكانەوە حوكمیان بۆ دەركراوە، بۆیە دەیانەوێت لەرێگەی یاسای لێبوردنی گشتییەوە ئەم گیراوانە ئازاد بكرێن.  خالید شوانی وەزیری دادی عێراق مانگی نیسانی رابردوو رایگەیاند، لیژنەیەك بۆ ئامادەكردنی یاسای لێبوردنی گشتی دروستكراوە، ئەمە لەسەر بنەمای رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی سودانی، كە یەكێك لە یەكێك لە بڕگەكانی دەركردنی یاسای لێبوردنە، بەڵام چەند رۆژێكە هێزە سیاسییەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی دەستیان بە قسەكردن كردووە دژی یاساكە‌و وەكو "خزمەتێك بە تیرۆرستان" ناوی یاساكە دەبەن، دژی ئەوەن لە پەرلەمان پەسەند بكرێت.   دوای ناكۆكییەكی سیاسی دورو درێژ، پەرلەمانی عێراق لە كۆتایی ئابی 2016دا یاسای لێبوردنی گشتی دەركرد، بەڵام ژمارەیەك لە كوتلەكانی پەرلەمان دەڵێن ئەو یاسایە لە ناوەڕۆكی خۆی بەتاڵكراوەتەوە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ژمارەیەك لە بەندەكانی ئەم یاسایە سڕدراونەتەوە بەتایبەتی بڕگەكانی تایبەت بە پێداچوونەوە بە دۆسیەی حوكمدراوان‌و دۆخی دادگایكردنیان. هەمواری یەكەمی یاسای لێبوردنی گشتی لە سەرەتای تشرینی دووەمی 2017دا كرا، ئەمەش دوای ئەوەی ژمارەیەك هێزی سیاسی (ئێستا ئەم هێزانە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەدان) داوایەكیان پێشكەش كرد بۆ هەمواركردن، دیارترین هەموارەكانی یاساكەش بریتی بوون لە:  •    ئەوانەی سوڵحیان لەگەڵ خاوەن مافە كەسییەكاندا كردووە، لێبوردن بیانگرێتەوە.  •    ئەوانەی گەندەڵییان كردووە، ئەگەر ئەو پارانەی بردویانە بیگەڕێننەوە، لێبوردن بیانگرێتەوە.   •    هەموو ئەوانەی لەدوای رۆژی 10ی حوزەیرانی 2014وە بەگوێرەی یاسای روبەڕووبونەوەی تیرۆر حوكمدراون، لێبوردن نەیانگرێتەوە (10 حوزەیرانی 2014 رێكەوتی ئەو رۆژەیە كە رێكخراوی داعش شاری موسڵی گرت).  •    ئەوانەی تاوانی رفاندن‌و دەستدرێژییان كردووە، لێبوردنی گشتی نەیانگرێتەوە.  •    ئەوانەی یەك لەسەر سێی حوكمەكەیان لە زیندان بەسەر بردووە، لێبوردن بیانگرێتەوە، بەڵام ئەو ماوەی حوكمەكەیان كە ماوە، بۆ هەر رۆژێك بڕی (50 هەزار) دیناریان لێ وەربگیرێت.  سەرچاوە سیاسییە ئاگادارەكان دەڵێن، رۆژی سێ شەممەی رابردوو هەمواركردنی یاسای لێبوردنی گشتی لە بەرنامەی كاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا بووە بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت‌و رەوانەی پەرلەمان بكرێت بەمەبەستی پەسەندكردن، بەڵام بەهۆی فشاری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران یاساكەی لە دانیشتنی حكومەت كێشاوەتەوە، بەتایبەتیش لە كۆبونەوەكەدا وەزیرەكانی سەربە چوارچێوەی هەماهەنگیی ناڕازیی بوون، بۆیە بڕیاری لەسەر نەدراوە‌و بۆ كاتێكی تر دواخراوە.  هەریەكە لە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و خەمیس خەنجەر سەرۆكی هاوپەیمانی سیادە وەكو دوان لە كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی سوننە، لە پشتەوە لە گفتوگۆدان لەگەڵ سودانی‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەمەبەستی تێپەڕاندنی یاسای لێبوردنی گشتی، ئەمڕۆ حەلبوسی لەگەڵ سودانی كۆبووەوە‌و بەپێی زانیارییەكان سوننەكان خوازیارن لە كۆتایی ئەم مانگەدا یاساكە لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت.  هاوشێوەی یاسای نەوت‌و غازی بۆ كورد، یاسای لێبوردنی گشتی بۆ سوننە مەرجی مانەوە یان كشانەوەیە لە حكومەتی چوارچێوەی هەماهەنگیی، لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران لە وەرزی یاسادانانی ئەمجارەدا ئیتر هیچ بەهانەیەكیان بەدەستەوە نەماوە‌و دەبێت وەڵامی ئەو بەڵێنانە بدەنەوە كە بۆ دروستكردنی حكومەتەكەیان‌و لەپێناو دورخستنەوەی سەدردا بە كوردو سوننەیان داوە، بەتایبەتیش كە یاسای بودجە تێپەڕیوە ئێستا ئیتر ئەولەویەتی پەرلەمان دەبێت ئەو یاسایانە بێت كە لە بەرنامەی حكومەتدا بەڵێنی دەركردنیان دراوە.  یاساكانی ئاسایش‌و هەواڵگری شیعەكان لەناو خۆشیاندا ناكۆكییان هەیە، بەتایبەتی سەبارەت بە یاساكانی دەزگای ئاسایشی نیشتمانی‌و هەواڵگریی، پێشبینی دەكرێت لە وەرزی یاسادانانی نوێی پەرلەماندا ئەم یاسایانەش بخرێنەڕوو.  حكومەتی محەمەد شیاع سودانی لەژێر فشاردایە بۆ ئەوەی پۆستە ئەمنییە هەستیارەكانی دەوڵەت بدات بە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بۆیە هەندێك لە چاودێران وا لێكدانەوەی بۆ دەكەن لە بنەڕەتەوە كێشە لەسەر ئەسڵی یاساكان نەبێت، بەڵكو بۆ دەستگرتن بێت بەسەر پۆستە ئەمنییەكاندا.  ئەمەش بابەتێكە كە وەكو بۆمبێكی تەوقیتكراوە لەنێوان لایەنە  شیعەكان خۆیاندا‌و لە هەر ساتێكدا ئەگەری تەقینەوەی هەیە.  چارەنوسی ئیدارەی دەوڵەت  ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت كە بە بەشداری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە‌و كورد (پارتی‌و یەكێتیی)‌و لایەنەكانی سوننە (سیادە‌و عەزم)‌و چەند لایەنێكی تر پێكهێنراوە، لە یاسای بودجەدا درزێكی گەورەی تێكەوت، بەتایبەتیش لەلایەن پارتییەوە كە ناڕازییە لە دەستكاریكردنی رێككەوتنی هەرێم‌و بەغداد لەناو یاسای بودجەدا.   خولی یاسادانانی نوێی پەرلەمانی عێراق رەنگە درزی ناكۆكی نێوان لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت زیاتریش بكات، بەتایبەتی لەنێوان لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەلایەك‌و كوردو سوننە لە لایەكی تر، ئەمە سەرباری ئەگەری دروستبوونی ناكۆكی لەناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی خۆشیاندا.  دوای ساڵێك پەككەوتنی پێكهێنانی حكومەت بەهۆی ململانێی ناوخۆیی شیعەكان (چوارچێوەی هەماهەنگی‌و موقتەدا سەدر)، ئەیلولی 2022 ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت بەبێ (سەدر) كابینەی نوێی حكومەتی لە عێراق دروستكرد، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوسراودا، بەڵام لەدوای یاسای بودجەوە ئیتر سەردەمی دەرچوون لە رێككەوتنەكان دەستی پێكرد‌و ئێستا پرسیارو گومان لەبارەی ئایندەی ئەم ئیئتیلافە هەیە، ئایا وەرزی یاسادانانی نوێی عێراق كە لە ئەمڕۆوە دەستیپێكرد، سەردەكێشێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئیدارەی دەوڵەت‌و كشانەوەی كوردو سوننە لە حكومەت ؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەسەر چۆنیەتی مامەڵەكردنی لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران لەگەڵ خواستنەكانی ئەمە دوو پێكهاتەیەدا راوەستاوە.   

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ دوو ساڵ بەسەر رووداوەكانی 8ی تەموزدا تێپەڕ دەبێت، رووداوێك كە بەتەواوەتی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانی رادەستی كوڕە گەورەكەی جەلال تاڵەبانی كرد، ئەو دەسەڵاتەی ئێستا بافڵ تاڵەبانی هەیەتی، لەماوەی نزیكەی نیو سەدەدا جەلال تاڵەبانی باوكی لەناو یەكێتیدا بەخۆیەوە نەبینیوە، دوو ساڵ سەرۆكایەتیی بافڵ تاڵەبانی چی لە یەكێتیی‌و زۆنی سەوز كردووە ؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا. 8ی تەموز.. گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دواینجار كە بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی ئامۆزایدا دەركەوت رۆژی 24ی حوزەیرانی 2021 بوو، هەردووكیان وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی پێكەوە پێشوازییان لە (خەمیس خەنجەر) سیاسەتمەداری سوننەكانی عێراق كرد، بۆ ئێوارەكەشی بافڵ تاڵەبانی لە باخەكەی خۆی لە "مێرگەپان" میواندارییەكی رێكخست. میواندارییەكەی مێرگەپان وەكو بافڵ تاڵەبانی خۆی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە لە كۆبونەوە داخراوەكاندا باسی دەكرد، بۆ ئەوە بوو ئاشتەوایی لەنێوان (پولو شاڵاو عەلی عەسكەری)‌و (پۆڵاد شێخ جەنگی) بكات، ئەم دوانە یەكەمیان ئەوكات یاریدەدەری بافڵ تاڵەبانی بوو (ئێستا بەرپرسی هەواڵگری هێزەكانی 70یە)‌و دووەمیشیان برای لاهور شێخ جەنگی‌و سەرۆكی دەزگای دژەتیرۆر بوو، كێشە كەوتبووە نێوانیان. لە ئێوارە خوانەكەی مێرگەپاندا، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، هەریەكە لە لاهور شێخ جەنگی‌و دوو كوڕەكەی كۆسرەت رەسوڵ (دەربازو شاڵاو) بەشداربوون، میواندارییەكە بۆ ئاشتەوایی (پۆلۆ و پۆڵاد) بوو، بەڵام بەجیابونەوەی ئامۆزاكان لەیەكتری كۆتایی هات. بەپێی گێڕانەوەی خۆی، لەم ئێوارە خوانەدا ژەهر كراوەتە ناو شەربەتەكەی بافڵ تاڵەبانییەوە، تەندروستی تێكچووە‌و لە نەخۆشخانە خەوێندراوەو 12 بوتڵ ئاوی بۆ هەڵواسراوە. دوو هەفتە دوای میواندارییەكەی مێرگەپان، لە بەیانی رۆژی 8ی تەموزی 2021دا بافڵ تاڵەبانی چووە قەلاچوالان‌و دەزگای زانیاری كۆنترۆڵكرد، هەمان رۆژ دەزگای دژەتیرۆری گرت‌و پۆڵاد شێخ جەنگی برای لاهور شێخ جەنگی دورخستەوە، بافڵ تاڵەبانی لەرووداوی ژەهرخواردكردنەكەدا لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای تۆمەتبار كرد، لاهور لە دادگا سكاڵای تۆمار كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا راست‌و دروستی ئەم كەیسە بۆ رایگشتی روون نەبووەتەوە، لاهور وەكو بەهانە بۆ كودەتاكردن لەناو یەكێتیی ناوی دەبات. لێكدابڕانی دوو هاوسەرۆكەكە، یەكێك لە پێشبینییەكان بوو بۆ دەرەنجامی كۆنگرەی (4)ی یەكێتیی، كۆنگرەیەك كە لە دوا رۆژەكانی ساڵی 2019دا بەڕێوەچوو، بۆ یەكەمجار لەدوای مردنی تاڵەبانی باوكەوە دەسەڵاتی یەكێتیی رادەستی كوڕو برازاكانی كرد.   یەكێتیی لەسەردەمی بافڵ تاڵەبانیدا بەبۆنەی یادی دوو ساڵەی رووداوی 8ی تەموزەوە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نمایشێكی سەربازیی رێكخست، لەدوای 8ی تەموزەوە یەكێتیی زیاتر لەوەی وەكو حزبێكی سیاسی مەدەنی دەربكەوێت، وەكو گروپێكی چەكدار خۆی نمایش دەكات، بافڵ تاڵەبانی زۆربەی دەركەوتنەكانی بە جلوبەرگی سەربازییەوەیە، زیاتر لە سیاسییەكان‌و خەڵكی مەدەنی، لەگەڵ پلەدارەكانی هێزی دژەتیرۆرو كۆماندۆ دەبینرێت، بافڵ تاڵەبانی خەرجی ئۆرگانە مەدەنییەكانی یەكێتیی كەمكردوەتەوە‌و خەرجی هێزە چەكدارەكانی زیاد كردووە. لەسەر ئاستی ناوخۆی یەكێتیی، كۆنگرەی 4ی یەكێتیی، كاستی سیاسی كۆنی حزبی لەناو ئەنجومەنێكدا بەناوی (ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەندییەكانی یەكێتیی) خانەنشین كرد، بافڵ تاڵەبانیش لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە سەركردایەتی یەكێتیی ناكاراو بێ رۆڵ كردووە، ئەوەی ئێستا لە پەیكەری یەكێتیی ماوەتەوە تانەنەت مەكتەبی سیاسیش نییە، بەڵكو كارگێڕانی مەكتەبی سیاسییە كە ناو بەناو كۆبونەوە دەكەن. ئەو گروپانەی كە بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموز لەناو یەكێتیدا هەبوون، ئێستا لەبەردەم هەژمونی بافڵ تاڵەبانیدا نەماون یان زۆر لاواز بوون، گروپی كەركوكییەكان كە لە كۆنگرەی چوارەمدا وەكو بەهێزترین تەكەتول دەركەوتن، ئێستا ئەو پێگە بەهێزەیان نەماوە، كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموز خۆیان بۆ بافڵ تاڵەبانی یەكلاكردەوە‌و چاویان لە وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆكی یەكێتیی بوو، ئەم پۆستەیان وەرنەگرت‌و ئەوەی بەم دۆستایەتییە پێیان كرا هەر ئەوە بوو لیوا هاوبەشەكانی (3و 7)ی كۆسرەت رەسوڵ لە هەڵوەشاندنەوە یان تێكەڵكردن یان گۆڕانكاری رزگار بكەن، ئەم هێزانەش لەبەردەم هەژموونی هێزەكانی دژەتیرۆرو كۆماندۆدا كە راستەوخۆ لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە فەرمانیان پێدەكرێت‌و داراییان بۆ دابین دەكرێت، زۆر لاوازن. بەرهەم ساڵح وەكو كارەكتەرێكی سیاسی بەهێزی ناو یەكێتیی، لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە لەپێناو زامنكردنی ولایەتی دووەمی سەرۆكایەتیی كۆماری عێراق، گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی یەكێتیی لەبەرژەوەندی بافڵ تاڵەبانی قبوڵ كرد‌و لە دیداری یەكێتیدا كە كۆتا رۆژەكانی ئایاری 2022 بەڕێوەچوو، بەشداری كرد‌و بەفەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناساند، بەڵام ئەمە زەمانەتی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری نەكرد‌و بەرهەم ساڵح ئێستا لەماڵەوە دانیشتووە‌و هیچ قسەیەكی لەبارەی دۆخ‌و سیاسەتەكانی یەكێتییەوە نییە، گروپی "جافەكان" كە بریتین لە هەریەكە لە (مەحمود سەنگاوی- عەدنان حەمەی مینا- حامید حاجی غالی) بەهۆی بەرهەم ساڵحەوە لەناو یەكێتیدا لە پێگەیان دراو ئەوانیش ئێستا ئەو رۆڵ‌و كاریگەرییەیان نەماوە. یەكێتیی لەدوای كۆنگرەی چوارو رووداوەكانی 8ی تەموزەوە، ئەوەندە دەستكاری پەیڕەوی ناوخۆی كردووە، ئێستا كادیرەكانی بە زەحمەت دواین كۆپی هەمواركراوی پەیڕەوی ناوخۆیان دەستدەكەوێت‌و لەناو ژمارەیەك رەشنوسدا گیریان خواردووە كە لە بنەڕەتەوە كاریان پێناكرێت‌و پەیڕەو بەرنامە لە خودی بافڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانی برایدا كورت بوەتەوە. جڵەوەی بڕیاری سیاسی، دارایی، پەیوەندییەكان هەمووی لە دەستی بافڵ تاڵەبانیدایە. سیاسەتی بافڵ تاڵەبانی دوو ساڵی رابردوو، خەڵك زیاتر لەوەی لە دوورەوە ناویان بیستبوو،  بە كەسایەتی بافڵ تاڵەبانی ئاشنا بوون، ئەو سیاسەتێكی چەسپاوی نییە، لە یەككاتدا وەكو فەرماندەیەكی سەربازی توڕەو هاوكات وەكو كەسێكی كراوەو دڵساف دەردەكەوێت، جارێك وەكو سیاسەتمەدارێكی پراگماتی‌و هەندێكجاری تر وەكو خواناسێك خۆی نمایش كردووە، دەیەوێت ئاڵای كوردایەتیی لە دەستی بارزانی‌و پارتی وەربگرێتەوە، باسی مافی 40 ملیۆن كورد دەكات، دۆستی عەبدوللەتیف ئەحمەد رێبەری سەلەفییەكانەو (یونس راوی)شی كردووە بە راوێژكاری خۆی، واتا دژبەیەكی زۆری لەخۆیدا كۆكردوەتەوە. لەسەردەمی بافڵ تاڵەبانی سەرباری راوەستانی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان لە زۆنی سەوز، لەرووی ئازادی رادەربڕینیشەوە زۆنەكە هەندێك پاشەكشەی كردووە، بەپێی ئامارەكان تەنیا لەرۆژی 6ی ئابی 2022 پێشێلكاری بەرامبەر بە (78) رۆژنامەنووس كراو (27) رۆژنامەنووس دەستگیركرا لەكاتی رووماڵكردنی خۆپیشاندانێكدا لە سلێمانی، هەرلەو ماوەیەدا یەكێتی رێگری لە بەڕێوەچوونی چەندین خۆپیشاندان كردووە، لە ئۆكتۆبەری 2022 لەلایەن هێزی دژە تیرۆرەوە دوو رۆژنامەنووس دەستگیركران و رفێندران یەك هەفتە ئەشكەنجەدران.   دوای رووداوەكانی 8ی تەموز، لاهور شێخ جەنگی توركیای تۆمەتبار دەكرد بەوەی لە پشت "كودەتاكەی بافڵ تاڵەبانی"وە بووە، پێشبینی دەكرا لەسەردەمی بافڵ تاڵەبانیدا پەیوەندی یەكێتیی‌و توركیا بەرەوپێشچوون بەخۆوە ببینێ، بەڵام توركیا زیاتر لە سنوری زۆنی سەوزدا رۆچوو، ئۆپراسیۆنەكانی دژی پارتی كرێكاران لەم سنورەدا زیاتر كرد‌و لە سەرەتای نیسانی ئەمساڵیشەوە ئاسمانی خۆی بەڕووی فڕۆكەخانەی سلێمانیدا داخستووە. لەدوو ساڵی رابردوودا، لەڕووی سیاسییەوە، بافڵ تاڵەبانی بەتەواوەتی ئاڕاستەی یەكێتیی لە هەولێرەوە بەرەو بەغداد گۆڕیوە، لەسەردەمی ئەودا یەكێتیی بۆ جاری یەكەم سەرباری ناڕەزایەتییەكانی پارتی، توانی بە پاڵپشتی لایەنە شیعەكانی دۆستی ئێران، بڕگەیەك لە یاسای بودجەی عێراقدا بچەسپێنێت كە رێگەی بە ئیدارەی سلێمانی دەدات لە حاڵی ناڕەزایەتیدا دژی دەسەڵات لە هەولێر، راستەوخۆ لە بەغدادەوە بەشە بودجەی خۆی وەربگرێت، پارتی ئەم هەنگاوە وەكو هەوڵێك بۆ دابەشكردنی كوردستان لێكدەداتەوە. سەرباری ئەمە، لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختەی عێراقەوە لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021دا، بافڵ تاڵەبانی لەناو دابەشبوونی ماڵی شیعەدا، بەرە سەركەتووەكەی هەڵبژارد كە لایەنەكانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) بوو، ئەوانەی كە بە وەلائییەكانی ئێران ناودەبرێن، ئەم بەرەیە دواجار پاشەكشێی بە موقتەدا سەدر كرد‌و سەرباری ئەوەی هەڵبژاردنی دۆڕاندبوو، كابینەی نوێی حكومەتی لە عێراق دروستكرد، پارتی وەكو نەیارێكی مێژووی یەكێتیی، سەرباری سەقامگیریی دۆخی ناوخۆیی، لە گەمەی سیاسی ئەمدواییەی عێراقدا خوێندنەوەی بۆ هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ موقتەدا سەدر دروست نەبوو، سەدر لەناو ململانێ ناوخۆییەكەی شیعەدا زۆر پشوو درێژ نەبوو، كشایەوە‌و پارتی بە تەنیا بەجێهێشت، پارتی بەلاوازییەوە پەیوەندی بە بەرەكەی تری شیعە (چوارچێوەی هەماهەنگیی)یەوە كرد. لەم گەمەیەدا بۆ یەكەمجار، یەكێتیی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی توانی سەرباری بردنی پۆستی سەرۆك كۆمار، هاوتای پارتی پۆستی وزاری لە حكومەتی عێراقدا وەربگرێت، هەندێك دەڵێن ئێرانییەكان رۆڵیان هەبووە لەسەر بڕیارەكانی یەكێتیی، ئەمەش وەكو سزادانێكی بارزانی كە لەگەڵ سەدر هاوپەیمانێتی كردو ماڵی شیعەی عێراقی خستە مەترسییەوە. بافڵ تاڵەبانی بەو پەیوەندییە بەهێزەی كە لەگەڵ بەغداد دروستی كرد، سودی لەوەی بینی كۆتایی بە سكاڵا یاساییەكەی لاهور شێخ جەنگی بهێنێت لەبارەی پرسی هاوسەرۆكایەتی‌و گۆڕینی پەیڕەوی ناوخۆ.   لەسەر ئاستی ناوخۆش، بافڵ تاڵەبانی لەوەدا سەركەوتوو بوو سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دوابخات، ئەم دواخستنە بۆ ئەو گرنگ بوو، چونكە لەدوای 8ی تەموزەوە هێشتا بەتەواوەتی حزبەكەی رێكنەخستوەتەوە‌و ناڕەزایەتییەكانی خەڵكیش لە سلێمانی زیاتر بوون كەم نەبوونەتەوە، سەرباری ئەمە ناڕەزایەتیی لایەنگرانی یەكێتیشی هاتوەتە سەرو هێشتا بایكۆتی هەڵبژاردن بژاردەی بەهێزی خەڵكی سنوری پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیە. بافڵ تاڵەبانی‌و دۆخی دارایی لەڕووی دارییەوە، بافڵ تاڵەبانی لە دوو ساڵی رابردوودا ئیدارەی گشتی یەكێتیی بە تەواوەتی كۆنترۆڵكردووە، سیاسەتی دارایی ئەو لە ناوخۆی حزبدا بریتیی بووە لە كەمكردنەوەی خەرجی ئۆرگانەكان‌و زیادكردنی داهاتی ئیدارەی گشتی یەكێتیی لەرێگەی دروستكردنی كۆمپانیای نوێ‌و وەرگرتنی پشك لە كۆمپانیاكان بەبێ لێخۆشبوون. بەڵام سیاسەتی دارایی سەرۆكی یەكێتیی بۆ دۆخی سلێمانی لە جاران باشتر نیە، كێشەی نەمانی نەختینەی دارایی هەیە، گەڕانەوەی قوباد تاڵەبانی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانی كە رێككەوتنی لەسەر كراوە ئەوەیە، پرسی نەختینەی دارایی لەلایەن حكومەتەوە بكرێت بە بابەتێكی سیادی، مەسرور بارزانی رەزامەندی لەسەر ئەم داواكارییە نیشانداوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی رێككەوتنی پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتنێكی گشتگیر نییە، دیارنییە ئەم بابەتە چارەنوسی بە كوێ دەگات، واتا بەشێوەیەكی گشتی لە دوو ساڵی رابردوودا بافڵ تاڵەبانی دارایی یەكێتیی لەدەستی خۆیدا گرێداوە‌و دارایی سلێمانیشی بۆ قوباد تاڵەبانی برای بەجێهێشتووە كە جێگری سەرۆك وەزیرانە، دارایی سلێمانی‌و داهاتەكانی هێشتا لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتە گلەیی‌و گومانی لەسەرە، تۆمەتباریان دەكات بەوەی داهاتی سلێمانیان بۆ مەبەستی تایبەتی بەكارهێناوە‌و لە دەروازە سنورییەكان قاچاخچێتی دەكەن. لە دوو ساڵی رابردوو چەند حاڵەتێكی بردنە دەرەوەی پارە بە شێوەی كاش لە فڕۆكەخانەی سلێمانی ئاشكرابوون و  یەكێتی ئەم بابەتەی لە رای گشتی شاردووەتەوە، سەرباری ئەمە رووداوی هەڵكوتانە سەر سەرمایەدار و بازرگانەكان زیادی كردووە، بەشێك لە سەرمایەدارەكان، سەروەت و سامانەكانیان بردووەتە دەرەوەی سلێمانی.   بافڵ تاڵەبانی‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی وەكو هێزێكی سەرەكی دەسەڵاتدار، لە دوو ساڵی رابردوودا بافڵ تاڵەبانی بەردەوام لە نیوە شەڕو نیوە ئاشتیدا بووە، ئەم ناكۆكییە لە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوودا دوای كوژرانی عەقید (هاوكار جاف) لە تەقینەوەیەكدا لە هەولێر، گەیشتە حاڵەتی دابەشبوونەوەی كوردستان بەسەر دوو زۆندا، چونكە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و دواتریش تیمی یەكێتی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان بایكۆت كرد، نێوەندگیری ئەمریكا‌و وڵاتانی ئەوروپا دۆخەكە راگرت‌و لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو حكومەت. لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕانیش كە هاوبەشێكی سەرەكی حكومەتە، لە دوو ساڵی رابردوودا یەكێتیی نەیتوانیوە پەیوەندییەكی توندوتۆڵ گرێ بدات. بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموز، یەكێتیی رێككەوتنی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان كرد‌و پێكەوە چوونە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021، لەم هەڵبژاردنەدا بزوتنەوەی گۆڕان هەموو ئەو كورسیانەی لەدەستدا كە لە پەرلەمانی عێراق هەیبوو، ئەمە بزوتنەوەكەی دوچاری كێشەی ناوخۆیی كردەوە، رێكخەرو خانەی راپەڕاندنی گۆڕانی ناچاركرد دەست لە پۆستەكانیان بكێشنەوە‌و لەوكاتەوە تائێستا گۆڕان بێ سەر ماوەتەوە، گۆڕانەكان نیگەرانن لەو رێككەوتنە، پێیانوایە یەكێتیی‌و بە دیاریكراویش بافڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانی هۆكار بوون بە شكستی گۆڕان لە هاوپەیمانێتییەكەدا، بەم دۆخەشەوە هێشتا بافڵ تاڵەبانی چاوی لە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و بەمدواییانە پێشنیازی ئەوەی بۆ عومەر سەید عەلی كردووە گۆڕان‌و یەكێتیی یەكبگرن، ئێستاش خوازیارە گۆڕان‌و یەكێتیی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە ناوچە جێناكۆكەكان بە یەك لیست بەشداری بكەن، ئەو نایشارێتەوە كە گۆڕان وەكو بەشێك لە یەكێتیی دەبینێت‌و ستراتیژیەتی خۆی لەسەر كۆتایهێنان بە گۆڕان داڕشتووە. لەگەڵ حزبە ئیسلامییەكانیش، سەرباری هەوڵەكانی بۆ دروستكردنی بەرەیەك لەگەڵ كۆمەڵ‌و یەكگرتوو، بەڵام هێشتا بافڵ تاڵەبانی ئەو متمانەی پێ دروست نەكراوە. یەكێتی‌.. لە سكرتێرەوە بۆ سەرۆك یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 48 ساڵ تەمەندا تەنیا (4) كۆنگرە‌و دوو (پلینیۆم)‌و یەك (دیدار)ی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی چوارەم لەمەش مەترسیدارتر بوو، چونكە بووە هۆی لێكترازانی ئامۆزاكان (كوڕەكانی تاڵەبانی‌و شێخ جەنگی برای). ئێستا یەكێتیی ئامادەكاری بۆ كۆنگرەی پێنجەم دەكەن، ئەوانەی ئاگادارن دەڵێن كۆنگرەكە مانگی 12ی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بافڵ تاڵەبانی دەیەوێت جارێكی ترو لە كۆنگرەیەكدا یەكێتیی بەوشێوەیە رێكبخاتەوە كە خۆی دەیەوێت.   یەكێتی هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەكانیدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانەو ناكۆكی فیكری  لەناو یەكێتیدا نەماوە، زیاتر پرسی دارایی‌و هێز رۆڵ دەبینێت. رۆژی 28ی ئابی 2022 سەركردایەتی یەكێتیی كۆبونەوەیەكی كرد‌و تێیدا بەزۆرینەی دەنگ سیستمی "هاوسەرۆكایەتیی" هەڵوەشاندەوە‌و بۆ یەكەمجار لە مێژووی یەكێتیدا ناونیشانی كەسی یەكەمی حزبی لە "سكرتێر"ەوە بۆ "سەرۆك" گۆڕی، مام جەلال نیو سەدە سكرتێری یەكێتیی بوو، بافڵی كوڕی بوو بە سەرۆكی یەكێتیی. دوای نزیكەی (نیو سەدە) لە رەخنەگرتن لە پارتی وەكو حزبێكی بنەماڵەیی، ماوەی ساڵێكە یەكێتیش بەتەواوەتی كەوتوەتە دەست ماڵباتی تاڵەبانی‌و ئەمە دەرفەتی بۆ حزبە سیاسییەكانی تریش خۆشكردووە هەمان شێوازی بە بنەماڵەیكردن‌و گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ پەیڕەو بكەن.  

راپۆرت: درەو بەشی دووەمی نەوت لە كابینەی نۆیەمدا لە چوار ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتدا، هەرێمی كوردستان بەبەهای (33) ملیار دۆلار نەوتى فرۆشتووە، بەڵام (14 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار وەكو داهات بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە مەسرور بارزانی‌و كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتیی+ گۆڕان) بە بەڵێنی چاكسازی حكومەتیان پێكهێنا. كابینەی نۆیەم لە بواری نەوتدا كابینەی بڕیارە قورسەكان بوو دژی هەرێم لەوانە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق‌و ژوری بازرگانی پاریس، دواجار بەناچاری كابینەی سێقۆڵی نەوتی رادەستی بەغداد كرد، كابینەی نۆیەم چۆن مامەڵەی لەگەڵ نەوتدا كردووە؟ بەشی دووەمی زنجیرە راپۆرتی (درەو) سەبارەت بە كابینەی نۆیەم لە یادی چوار ساڵەی دەستبەكاربوونیدا. كۆرۆنا دۆخی حكومەتی ئاشكراكرد كانونی یەكەمی 2017 حكومەتی عێراق بەفەرمی كۆتایی بە جەنگی "داعش" هێنا، بەر لە دەستپێكردنی شەڕ لە 2014دا نرخی بەرمیلێك نەوت (105) دۆلار بوو، لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕدا لە تەموزی 2015دا نرخی بەرمیلێك نەوت بۆ (48) دۆلار دابەزی، خەرجی شەڕو دابەزینی نرخی نەوت كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی بە سەرۆكایەتی (نێچیرڤان بارزانی)  توشی قەیرانێكی گەورەی دارایی كرد. رۆژی 10ی تەموزی 2017 كابینەی نۆیەمی حكومەت بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سوێندی یاسایی خوارد، بەمە كۆتایی بە ماوەی (17) ساڵ حوكمڕانی نێچیرڤان بارزانی هات. كاتێك كابینەی نۆیەم سوێندی یاسایی خوارد، نرخی بەرمیلێك نەوت بۆ (65) دۆلار بەرزبووەوە، بەڵام ئەم بوژانەوەیە زۆری نەخایاند، سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا لە جیهان جارێكی تر نرخی نەوتی توشی داڕمان كردەوە، كۆرۆنا لە كۆتاییەكانی ساڵی 2019دا دەركەوت، لە ئازاری 2020دا نرخی نەوت دابەزینێكی مێژوویی تۆمار كرد‌و بەهای هەر  بەرمیلێك بۆ (22) دۆلار دابەزی. بەپێی راپۆرتێكی حكومەتی هەرێم، لە مانگی نیسانی 2020 داهاتی نەوتی هەرێم بەمشێوەیە  بووە:   •    هەرێم رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە •    نەوتی هەرێم هەر بەرمیلێكی بە (20) دۆلار فرۆشراوە •    كۆی گشتی داهاتی نەوت (261 ملیۆن) دۆلار بووە •    (60 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیای رۆز نەفت بووە •    (30 ملیۆن) دۆلاری بۆ توركیا بووە لەبری مافی گواستنەوەی نەوتدا •    (50 ملیۆن) دۆلاری تری بۆ قەرزی  توركیا رۆیشتووە •    (60 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی وەبەرهێنانی نەوت رۆیشتووە بەپێی قسەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، لە لوتكەی قەیرانی كۆرۆنادا واتا لە نیسانی 2020دا، تەنیا بڕی (30 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە. ئیتر لێرەوە مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەم دەستیكرد بە هەڵدانی بەرپرسیارێتی دۆخی خراپی كوردستان بۆسەر شانی كابینەكانی پێشووی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق‌و ئاشكرایكرد، حكومەتی هەرێم هیچ یەدەگێكی نییە‌و بڕی (27 ملیار) دۆلاریش قەرزارە. سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی توشی شڵەژانی دارایی كرد، ئەمە هەمان شڵەژان بوو كە بەهۆی شەڕی داعش‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە دوچاری كابینەی هەشتەمی نێچیرڤان بارزانی هات. داهاتی نەوت لە چوار ساڵی كابینەی مەسرور بارزانیدا كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم تەمەنی دەبێت بە (4) ساڵ، لەم تەمەنەدا بەبەهای نزیكەی (33 ملیار) دۆلار نەوتی هەناردە كردووە، هەر بەرمیلێكی بە (55) دۆلار فرۆشتووە (تێكڕای نرخی نەوت لەو چوار ساڵەكەدا)، بەڵام بەهۆی زۆری خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەوە، لەو چوار ساڵەدا بڕی زیاتر لە (14 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار داهاتی نەوت بۆ گەڕاوەتەوە. لەڕووی داهاتی نەوتەوە، 4 ساڵی تەمەنی كابینەی نۆیەم دابەش دەبێت بەسەر ئەم قۆناغانەدا: •    كابینەی نۆیەم لە 10ی تەموزی 2019 دەستبەكاربووە، دوای داڕمانە گەورەكەی نرخی نەوت، ئەم قۆناغە سەردەمی بوژانەوەو بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بوو. ئەگەر شەش مانگی دووەمی 2019ی لەڕووی هەناردەی نەوتەوە بۆ كابینەی نۆیەم ئەژمار بكرێت، ئەوا لەم ماوەیەدا بڕی (80 ملیۆن‌و 164 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، تێكڕای نرخی نەوت بۆ هەر بەرمیلێك لەم ماوەیەدا بڕی (60) دۆلار بووە، واتا بەتێكڕا لە شەش مانگی دووەمی 2019دا بڕی (4 ملیارو 890 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێم بووە‌و دوای لێدەكردنی خەرجییەكان پرۆسەی نەوت، بڕی نزیكەی (2 ملیار) دۆلار وەكو پوختەی داهات بۆ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ماوەتەوە.    •    ساڵی 2020 نرخی نەوت بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای (كۆرۆنا)وە توشی داڕمان هات، ئەمە یەكەم گەردەلول بوو كە بەر كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كەوت، داهاتەكانی زۆر كەمیكرد، بەوهۆیەوە مەسرور بارزانی دەستی بۆ بڕینی موچەی فەرمانبەران  برد، مەسرور بارزانی ئەم لێبڕینەی موچەی ناو  لێنابوو "خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخی دارایی"‌و تەنانەت ئامادە نەبوو هاوشێوەی نێچیرڤان بارزانی ئەم لێبڕینەی موچەی فەرمانبەران وەكو "پاشەكەوت لەسەر حكومەتەكەی ئەژمار بكات"، لەم ساڵەدا حكومەتی هەرێم بە تێكڕا بڕی (157 ملیۆن‌و 599 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كرد، تێكڕای نرخی نەوت لەم ساڵەدا بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم بڕی (28) دۆلار بوو، واتا بە تێكڕا داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵەكەدا بڕی (4 ملیارو 412 ملیۆن) دۆلاری بووە‌و پاش لێدەركردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە‌و پێدانەوەی قەرزەكان، بڕی كەمتر لە (2 ملیار) دۆلار وەكو داهات بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە. •    حكومەتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، زیاتر لە (151 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە كردووە، بەپێی داتاكان تێكڕای نرخی نەوت لە بازارەكانی جیهان زیاتر لە (70) دۆلار بووە، بەم پێیەش حكومەتی هەرێمی كوردستان "پێش لێدەركردنی خەرجییەكان‌و فرۆشتنی نەوت بەپێی نرخی بازاڕەكانی جیهان" بەبەهای زیاتر لە (10 ملیار 670 ملیۆن) دۆلار نەوتی هەناردە كردووە، بەڵام دوای لێدەركردنی خەرجییەكانی‌و هەرزانتر فرۆشتنی هەر بەرمیلێك بە (10) دۆلار كەمتر لە بازاڕەكانی جیهان، تەنها بڕی (3 ملیارو 870 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆ ماوەتەوە.   •    2022 ساڵی كۆتایهاتنی پەتای كۆرۆنا بوو، بەهۆیەوە نرخی نەوت بەرزوبووەوە، ئەمە وایكرد داهاتی حكومەتی هەرێمیش زیاد بكات، بەجۆرێك بەپێی ڕاپۆرتەكانی دیلۆیت؛ حكومەتی هەرێم لە تەواوی ساڵی (2022)دا؛ زیاتر لە (144 ملیۆن‌و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەناردە كردووە‌و هەر بەرمیلێكی بە بڕی (85) دۆلار فرۆشتووە. لە هەناردەی نەوتدا، ساڵی 2022 دوای لێدەكردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستەوە، كابینەی نۆیەم لە تێكڕای ساڵەكەدا بڕی (5 ملیارو 709 ملیۆن‌و 704 هەزارو 87) دۆلاری داهاتی بۆ گەڕاوەتەوە. •    ساڵی 2023 بۆ نەوتی هەرێمی كوردستان ساڵێكی كارەساتبار بوو، دادگای ناوبژیوانی پاریس بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی سكاڵای حكومەتی عێراق دژی توركیا یەكلاكردەوە، بەوهۆیەوە توركیا لە بەرەبەیانی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرت. لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا 25ی ئازار كە هەناردەی نەوت راوەستاوە، حكومەتی هەرێم بڕی (32 ملیۆن‌و 965 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، تێكڕای نرخی نەوت لەم ماوەیەدا بۆ هەر بەرمیلێك بڕی (77) دۆلار بووە، واتا هەرێم لەو ماوەیەدا هەر بەرمیلێك نەوتی بە بڕی (58) دۆلار فرۆشتووە (چونكە هەرێم بە بەراورد بە نرخی جیهانی، نەوت بە 19 دۆلار كەمتر دەفرۆشێت).  داهاتی نەوتی هەرێم كوردستان لە سێ مانگی ئەمساڵدا (تاوەكو رۆژی 25ی ئازاری 2023) بریتی بووە لە نزیكەی (2 ملیار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەكردنی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت بڕی كەمتر لە (1 ملیار) دۆلار لەم ماوەیەدا داهاتی نەوت بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە. مامەڵەی مەسرور بارزانی لەگەڵ نەوتدا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان رێژەی 0,5%ی كۆی گشتی هەناردەی نەوت لەسەر ئاستی جیهان پێكدەهێنێت، نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێمە‌و رێژەی 77%ی كۆی داهاتەكانە. لەساڵی 2005وە لە هەرێمی كوردستان پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دروستكراوە، واتا 18 ساڵە هەرێم وەزارەتی تایبەت بە نەوت‌و غازو سامانە سروشتییەكانی تری هەیە. لەماوەی 18 ساڵی رابردوودا ئەم وەزارەتە تەنیا دوو وەزیری بەخۆوە بینیوە، یەكەمیان (ئاشتی هەورامی)یە كە ماوەی زیاتر لە (14 ساڵ) وەزیری بووەو لە كابینەی نۆیەمدا كرا بە یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری وزە، ئەوی تریان (كەمال ئەتروشی)یە كە تەنیا ماوەی نزیكەی ساڵ‌و نیوێك لە وەزارەت مایەوە‌و دەستی لەكاركێشایەوە. لەكابینەی نۆیەمدا جارێكی تر پارتی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی  وەرگرتەوە، مەسرور بارزانی دوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران دوای ساڵ‌و نیوێك پۆستەكەی پڕكردەوە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی دەیەوێت لە وردەكاری پرۆسەی نەوتی كوردستان ئاگادار بێت، 24ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی بە زمانی ئینگلیزی نوسراوێكی نهێنی دەركرد، بەگوێرەی ئەم نوسراوە دەسەڵاتی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەخۆی بەخشی، لە خۆشیەوە دەسەڵاتەكانی گواستنەوە بۆ ئاشتی هەورامی كۆنە وەزیرو یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری وزە لە كابینەی نۆیەمدا. ئەتروشی رۆژی 6ی كانونی دووەمی 2021 سوێندی یاسایی خواردو دەستبەكاربوو، ئەو كە هەڕەشەی "پارچە پارچەكردنی گەندەڵەكان"ی دەكرد، رۆژی 26ی ئایاری 2022 دەستی لەكاركێشایەوە‌و هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی هێشتا بە ناڕووی ماوەتەوە، نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی بۆ نەخۆشی‌و وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی گەڕاندەوە، بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر لەناو حكومەتەوە هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەیان بۆ دەستوەردان لە كاروباری وەزارەتەكەی لەلایەن كەسە نزیكەكانی مەسرور بارزانییەوە گەڕاندەوە، ئەتروشی لەوكاتەوە تائێستا خۆی هیچ قسەیەكی نەكردووە.   لەوكاتەوە ئەم وەزارەتە هەستیارەی حكومەتی هەرێم كە سەرچاوەی پەیداكردنی زۆرینەی داهاتی كوردستانە، بەشێوەی "وەكالەت" لەلایەن (كەمال محەمەد) وەزیری كارەباوە بەڕێوەدەبرێت. سەرباری راپۆرتەكانی كۆمپانیای (دیلۆیت)، پرسی شەفافیەت لە دۆسیەی نەوتدا، هێشتا یەكێك لەو بابەتانەیە كە لە هەرێمی كوردستان قسەوباسی لەبارەوە دەكرێت، لە چوار ساڵی رابردوودا سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان زیاتر لە جارێك ئاماژەی بەوەكرد ئاگاداری دۆسیەی نەوت نییە، بەشێك لە پەرلەمانتارانیش هەمان رەخنەیان هەبوو، بەڵام قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران خۆی لە قسەكردن لەبارەی ئەم بابەتە بواردووە. دەستكەوتی مەسرور بارزانی لەبواری نەوتدا مەسرور بارزانی لە پرسی چاكسازی لە كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە كابینەی نۆیەمدا، باس لە هەندێك هەوڵ‌و هەنگاوی حكومەت دەكات، لەوانە: •    پێداچوونەوەمان بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتیانەدا كردووە كە پێشتر لە كەرتی تایبەتدا لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا هەبوو. •    كەمكردنەوەی 16%ی تێكڕای خەرجی پرۆسەی نەوت لە كوردستان. •    پابەندكردنی سەرجەم كۆمپانیاكانی بواری خزمەتگوزاریی نەوت‌و گاز لە هەرێمی كوردستان، كە ژمارەیان (822)، بە پێدانی باج. نەوتی كوردستان لە دادگاكانی بەغدادو پاریسدا لە سەردەمی كابینەی نۆیەمدا، نەوتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی دوو بڕیاری قورسی دادگا بووەوە، یەكەمیان بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق‌و دووەمیشیان بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، هەردوو بڕیارەكە بەزیانی هەرێمی كوردستان كۆتایی  هات.   ناوەڕاستی شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی، بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم یەكلاكردەوە، دادگا یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەندكرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، حكومەتی مەسرور بارزانی بڕیاری دادگای رەتكردەوە، بە بڕیارێكی سیاسی ناویبرد، بڕیارەكە لەكاتێكدا دەرچوو، بۆ جاری یەكەم لە عێراقی دوای سەددامدا، پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێم‌و پێكهێنەری حكومەتی كوردستان دابەشبوون بەسەر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی ماڵی شیعەدا، پارتی لەگەڵ سەدر هاوپەیمانێتی كرد، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی نزیك لە ئێران، بەرەنجامی ئەم دەستوەردانەی پارتی‌و یەكێتیی لە كێشەی ناو ماڵی شیعە، دەركردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بوو. مەسرور بارزانی بێ گوێدانە بڕیاری دادگای فیدراڵی‌و هەڕەشەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق بەردەوام بوو لە هەناردەكردنی نەوت، بەڵام ئەم دۆخە زۆر درێژەی نەكێشاو رۆژی (13ی شوباتی 2023)، دوای 8 ساڵ چاوەڕوانیی، دادگای ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێكی (277) لاپەڕەیی لەبارەی ئەو سكاڵایەوە دەركرد كە حكومەتی عێراق سەبارەت بە هەناردەكردنی نەوتی كوردستان لەسەر توركیای تۆماركردبوو. دادگا بڕی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی خستە ئەستۆی حكومەتی توركیا، بەهۆی ئەم بڕیارەوە، لە بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵدا توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهان راگرت‌و لەوكاتەوە تائێستا هەناردە راوەستاوە. تەنانەت ئەگەر هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش بدرێت بە پێی یاسای بودجەی عێراق پرۆسەی فرۆشتنی نەوت لەدەستی حكومەتی هەرێمدا نەماوەو كۆمپانیای سۆمۆ ئەوكارە دەكات. نەوت لە بودجەدا بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا هاتووە، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت شایستە داراییەكانی خۆی بەتەواوەتی لە بەغداد وەبگرێت، دەبێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، ئەگەر هەناردەی نەوت لەرێگەی توركیاوە دەستی پێ نەكردەوە، بەپێی یاسای بودجە دەبێت هەرێم هەمان بڕە نەوت رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بكات بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا. سەرباری ئەمە، بۆ یەكەمجارە لە بودجەی فیدراڵدا وا دانراوە كە داهاتی نەوت بە دۆلار بە هیچ شێوەیەك بۆ حكومەتی هەرێم ناگەڕێتەوە‌و داهاتەكە دەچێتە ژمارە حسابی وەزارەتی دارایی عێراقەوە، واتا حكومەتی هەرێم دراوی قورسی دۆلاری لەدەستداوە‌و لەبری ئەوە دیناری عێراقی وەكو شایستەی دارایی هەرێم لە بودجەدا وەردەگرێت.   یاسای بودجە، خەرجی بەرهەمهێنان‌و هەناردەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتەی هەرێمی لەسەر بنەمای خەرجی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی نەوت لە عێراق دیاریكردووە، ئەمەش وادەكات حكومەتی هەرێم نەتوانێت خەرجی كۆمپانیا بیانییەكان دابین بكات، چونكە خەرجی كەرتی نەوتی هەرێم بەبەراورد بە عێراق زۆرترە، ئەمە یەكێك لەو خاڵە سەرەكییانەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی نیگەران كردووەو ئەگەر ئەم بابەتە لە دادگای فیدراڵی تانەی لەسەر نەدرێت، كۆمپانیا كاركەرەكانی هەرێم بۆ نوێكردنەوەی گرێبەستەكانیان روو لە حكومەتی فیدراڵ دەكەن. یاسای نەوت و غازی فیدراڵی كە لەسەرەتای شوباتی ئەمساڵەوە چەند گەڕێك گفتوگۆی لەسەركرا لە نێوان حكومەتی هەرێم و فیدراڵ، دوایین هەنگاوە بۆ یەكلاكردنەوەی تەواوی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند بەسەر نەوتی هەرێم وەكو ناوچەیەكی فیدراڵ، ئەم یاسایە بڕیاربوو لە شەش مانگی یەكەمی تەمەنی كابینەكەی سودانی بگاتە پەرلەمانی عێراق، بەڵام تا ئێستا نەگەیشتووە، ئەگەر ئەم یاسایە دەرنەچێت، جگە لە یاسای بودجەی عێراق، حكومەتی هەرێم هیچ یاسایەكی بەدەستەوە نامێنێت بۆ مامەڵەكردن بە نەوتەكەیەوە، چونكە یاسای نەوت و غازی هەرێم بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵوەشاوەتەوە.   بەشی یەكەم: كابینەی لێكترازان..  

د. سەلاح نوری عەبدولحەسەن- ڕاپۆرتی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پالاندانان پوختە -    ناکۆکی نێوان بەغدا و هەولێر لە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان دەگەڕێتەوە بۆ دەقە دەستوورییەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز کە لە ئاڵۆزترین دەقەکانی دەستوری عێراقن. چونکە ئەو پرسە بە شێوەیەکی پیشەیی دانەڕێژراوە، لەبەرئەوەی بە روون و ڕاشکاوی "خاوەندارێتی گەل" و "خاوەندارێتی دەوڵەت"ی عێراق یەکلانەکراوەتەوە. -    لەو وڵاتانەی کە ئابوورییەکەیان لەسەر ڕێچکەی ئابورییەکی "کرێخۆر"ە، وەک ئەوەی لە عێراقدا دەگوزەرێت، هیچ دەسەڵاتێکی یاسایی و دەستووری بە هەرێمەکان نادرێت بۆ فرۆشتنی سامانە سروشتییەکان بەشێوەی تاکلایەنە، چونکە ئەم بابەتە نایەکسانی چینایەتی لە نێوان دانیشتوانی هەمان وڵاتدا دروست دەکات، بەهۆی چڕبوونەوەی سەرچاوەو سامانە سروشتییەکان لە شوێن و ناوچە جوگرافییە جیاوازەکاندا. -    حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی تاکلایەنە مەلەفی نەوت بەگوێرەی رێککەوتنەکە بەڕێوەنابات، بەڵکو لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"ەوە ئەنجام دەدرێت. -    ئەو بڕیارە دەبێتە هۆی خێراکردنی بەرژەوەندی لایەنەکان بۆ ڕێککەوتن لەسەر بودجەی ساڵانە و بەردەوامی ڕۆیشتنی سەرچاوە داراییەکان بۆ هەرێم، هەروەها توانای هەرێم بۆ فرۆشتنی نەوت بە نرخی بازاڕی نێودەوڵەتی، دوور لە نرخ و فرۆشتنی نەوت لە خوار نرخی بازاڕەکانی جیهانەوە. -    ئەو پێشکەوتنانەی لەم ڕێکەوتنەدا بەدەست هاتوون، ئیلهامبەخش دەبێت بۆ بڕیاردەرانی هەردوو حکومەت بۆ بەرەوپێشچوونی زیاتر و خستنەڕووی ڕێکاری زیاتری ڕێککەوتن لەسەر پرسە هەڵپەسێردراوەکان. -    حکومەتی ناوەندی و بە تایبەتی بانکی ناوەندی عێراق توانای بەدواداچوونی داهاتی فرۆشی نەوت و هەناردەی هەرێم بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان دەبێت، جگە لەوەش هەژماری دارایی هەرێم لە هەژماری بانکی ناوەندی عێراق بانکێک کە بانکی ناوەندی لەسەر ڕەزامەند دەبێت تۆمار دەکرێت. -    ڕێککەوتنەکە پەیوەستە بە ئیرادەی سیاسی لایەنەکانی ڕێککەوتنەکەو ڕادەی خواست و توانای پابەندبوون بەو ڕێککەوتنەوە بۆ درێژترین ماوە، تاقیکردنەوەی ڕاستەقینە بۆ لایەنەکانی ڕێککەوتنەکە لە جێبەجێکردنی دروستی ڕێککەوتنەکەدا دەبێت.   سەرەتا رێککەوتنی هەناردەکردنی نەوتی، نێوان بەغدا و هەولێر، بایەخی زۆری بۆ سیاسەتە ئابوورییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی هەیە، ڕەنگە ئەم ڕێککەوتنە سەرهەڵدانی قۆناغێکی نوێ لە پەیوەندی نێوان حکومەتی ناوەندی لە بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەولێر بهێنێتە ئاراوە، بە بەرجەستەکردانی ستایلێکی جیاواز لە پەیوەندییە ئابووری و داراییەکانی پێشتر، کە بنەماکەی لێکتێگەیشتنە بەپێی پێداویستییەکانی گەشەپێدان لە بەغدا و هەولێر. گرنگی ئەو رێککەوتنە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە یەکەم رێککەوتنی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمە لەماوەی بیست ساڵدا، کە چوارچێوەی پەیوەندییە ئابووری و داراییەکان دادەڕێژێت، هەروەها سنوورێک بۆ دەسەڵاتەکانی هەر لایەنێک بەگوێرەی دەستووری هەمیشەیی عێراقی رێکدەخات، تەنانەت ئەو سنووردانانە بۆ پەیوەندییە ئابووری و داراییەکان لەلایەک و لایەکی دیکە وەسفکردنی بە ڕێککەوتێکی کاتی لەلایەن هەردوو لاوە تا پەسەندکردنی یاسای نەوت و گاز. هیچیان لە گرنگی ڕێککەوتنەکە کەمناکەنەوە. چونکە لە ئاکامدا کەشێکی کۆدەنگی و تێڕوانینێکی هاوبەشی هەردوو لایەنە پەیوەندیدارەکە دێنێتە ئاراوە، سەبارەت بە گرنگی پەسەندکردنی یاسای نەوت و گاز، کە چاوەڕوان دەکرێت ببێتە بەردی بناغە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوولا، ئاکامەکەشی دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی بەهای ڕێککەوتنەکە، هاندانی لایەنەکان بۆ کارکردن لەسەر پەرەپێدان بە پەیوەندییەکان و شۆڕبوونەوەی هەوڵەکان بۆ ئەو پرسانەی دیکەش کە ناکۆکییان لەسەرە لە نێوان بەغدا و هەولێر. پایەکانی ڕێککەوتنەکە پرسی بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان، لەوانەش نەوت و غاز، یەکێکە لەو پرسە مشتومڕاویانەی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە گرێبەستە نەوتییەکانی حکومەتی هەرێم و میکانیزمی هەناردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکەی، بەو پێیەی حکومەتی ناوەند پێیوایە ئەم گرێبەستانە و پرۆسەی هەناردەکردنی نەوت بە شێوەیەکی تاکلایەنە لەلایەن هەرێمەوە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حکومەت ناوەندی ڕێوشوێنێکی نادەستوورییە. لەسەر بنەمای هەردوو ماددەکانی (111 و 112)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق، لەکاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان تاکلایەنە دوور لە دەسەڵاتی بەغدا پرۆسەی نەوتی هەرێمی بەڕێوەدەبرد. لەڕاستیشدا ئەم ناکۆکیانە ڕەگ و ڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ یاسای ئیدارەدانی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی ڕاگوزەری ساڵی )2004(، کە جەختی لەسەر ڕاوێژکردن لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگا  ڕێکنەخراوەکانی چوارچێوەی هەرێمێک کردووەتەوە، سەبارەت بە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان، پاشان ئەم ناکۆکییە درێژبووەتەوە بۆ نێو دەستووری هەمیشەیی عێراق. هەروەها دەقەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لە ئاڵۆزترین دەقەکانی دەستوورن. چونکە بە شێوەیەکی پیشەیی فۆرمولە نەکراوە، بۆ ئەوەی زیاتر ڕوون بێت، وەک چۆن ئەم دەقانە نەوت و غازیان کردە موڵکی گەلی عێراق، و نەیانکردە موڵکی دەوڵەت، ئەمەش جیاوازییەکی زۆری لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمدا دروستکرد. بەپێی ئەو دەقە دەستوورییە، هەرێمی کوردستان مافی خۆی بۆ بەڕێوەبردنی مەلەفی سامانی نەوت لەناو هەرێمدا وەک خاوەندارێتی هەرێم دەبینێت  بەو شێوەیەی لە دەقی دەستوریدا هاتووە، لەکاتێکدا ئەم ڕێکارە بە پێشێلکردنی سەروەری دەوڵەت دێتە هەژمار، یەکێک لە گرنگترین ئەو شتەکانەی کە ئاگری ناکۆکییەکەی خۆشکردووە، بۆشایی یاسایی و نەبوونی یاسای نەوت و غازی فیدراڵە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشە و ناکۆکیانەی کە ناوبەناو لە نێوان بەغدا و هەولێر سەرهەڵدەدەن و سەریان هەڵداوە، لەسەرو ئەوەشەوە بۆ پاراستنی ئەو سامانە سروشتیانەی کە ئابووری عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی پشتی پێ دەبەستێت. جگە لەوەش ناکۆکی لە نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هەیە، لەسەر هەناردەکردنی نەوت و ئەنجامدانی ڕێککەوتن لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەبەرهێنان لە کەرتی نەوتدا، ئەم جۆرە ڕێککەوتنانە پەیوەندیدارن بە سەروەری دەوڵەتەوە، بەو پێیەی ئەو سامانە خاوەندارێتێیەکەی گەلی عێراقە، هەر بۆیە پرسەکانی پەیوەست بە سەروەری دەبێ تەنیا بە حکومەتی ناوەندییەوە ببەسترێنەوە، پێچەوانەی ئەوەش پێشێلکردنی دەستوور وڵات دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستان دەیان گرێبەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بەبێ ڕەزامەندی حکومەتی ناوەندی ئەنجامداوە، لەکاتێکدا حکومەتی هەرێم دەبوو ڕەزامەندی حکومەتی ناوەندی وەربگرێت بۆ ئەنجامدانی ئەو گرێبەستانە چونکە تایبەتمەندن بە سەروەری عێراقەوە. بەم شێوەیە تا ئەو شوێنەی مەسەلەکە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی نەوت و گازەوە هەیە، کێشەی زۆر لەناو دەوڵەتی عێراقدا دروستدەکات، چونکە سەرچاوەی گەورەی داهاتن، خاوەندارێتییەکەشیان گەلی عێراقە بە سەرجەم هاوڵاتیانی پارێزگاو هەرێمەکانەوە، ئەمەش بە مادەی (111)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق پشتڕاست دەکرێتەوە. پرۆسەی دابەشکردنی ئەو داهاتانەی کە لە دەرئەنجامی فرۆشتنی نەوت و گازەوە بەدەست دێن ناتوانرێت بە یەکسانی یان دادپەروەرانە دابەشبکرێتەوە، ئەگەر حکومەتە خۆجێیەکان دەست بەسەر ئەم داهاتانەدا بگرن، چونکە جیاوازی گەورە هەیە لە دەستکەوتنی داهات لەنێوان هەرێم و پارێزگاکان. هەرچەند لە هەندێک سیستمی فیدراڵیدا بەشێک لە داهاتەکان بۆ ویلایەت یان هەرێمەکان تەرخان دەکرێت لە نمونەی وڵاتانی ئەمریکاو کەنەدا. بەڵام سەبارەت بە عێراق دۆخەکە تەواو جیاوازە، حکومەتی فیدراڵی ناتوانێت ڕێگە بە هەرێم و پارێزگا ڕێکنەخراوەکانی چوارچێوەی هەرێمەکان بدات سامانە سروشتییەکان کۆنتڕۆڵ بکەن، چ جای ئیدارەدانیان. ئەمەش بەهۆی چڕبوونەوەی ئەم سامانە سروشتیانە لە هەندێک ناوچەی دیاریکراودا، نەک لە سەرجەم ناوچەو پارێزگاکان. پڕۆسەی بەڕێوەبردنی مەلەفی سامانە سروشتییەکان دەبێت لە چوارچێوەی تایبەتمەندی دەسەڵاتی ناوەنددا بێت، وەک لە دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی ٢٠٠٥دا هاتووە، هەر بۆیە بەڕێوەبردنی ئەو کەرتە گرنگە دەبێت لە دەستی حکومەتی ناوەندیدا بێت، وەک نوێنەری گشتی گەلی عێراق. ئەمەش لە بڕیاری دادگای فیدراڵی لە (15ی شوباتی 2022)ەوە دەربارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم پشتڕاستکرایەوە، کە حوکم لەسەر نادەستووری بوونی یاسای نەوت و گاز دەدات، کە لەلایەن پەرلەمانی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووە، بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی یاساکەشیدا بە بیانووی پێشێلکردنی دەستوورەوە، زیاتر لەوەش پابەندکردنی حکومەتی هەرێمە بە ڕادەستکردنی بەرهەمی نەوتەکەی بە حکومەتی فیدراڵی، سەرباری توانای بەکارهێنانی دەسەڵاتی دەستوری خۆی سەبارەت بە گەڕان و دەرهێنان و هەناردەکردنی نەوت، هەروەها پابەندکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ڕادەستکردنی سەرجەم بەرهەمی نەوتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم بۆ حکومەتی فیدراڵی، ئەو بڕیارەش بڕیارێکی دیکەی بەدوای خۆیدا هێنا، کە بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس ناسرا بۆ ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی لە کێڵگە نەوتییەکانی کوردستانەوە لە (25ی ئازاری  2023)ەوە لەسەر بنەمای سکاڵای حکومەتی عێراق. لەسەر ئەو بنەمایە، حکومەتی ناوەندی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (4ی نیسانی 2023) ڕێککەوتنیان واژۆ کرد، ڕێککەوتنێک کە لە هەندێک لێکتێگەیشتنی سەرەتاییەوە سەرچاوەی گرتبوو بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە،  لە پێناو چارەسەرێکی کاتی تا یەکلاکردنەوەی ناکۆکیەکانی نێوان هەردوو لایەنەکە، کە وەک ناکۆی سیاسی دەردەکەون و لە قوڵایشدا سروشتێکی ئابوریان هەیە. بەگوێرەی ئەو ڕێکەوتنەی لە بەغدا بە ئامادەبوونی هەدوو سەرۆک وەزیران  محمد شیاع سودانی و مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرا، دەبێت فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە ئەنجام بدرێت، ئەمەش بەو مانایەیە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان چیتر بەشێوەیەکی تاکلایەنە مەلەفی نەوت بەڕێوەنابات، لە ڕێککەوتنەکەدا ئەوەش هاتووە کە کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بخرێتە سەر هەژماری بانکی حکومەتی هەرێم لەگەڵ بانکی ناوەندی عێراق یان یەکێک لە بانکە باوەڕپێکراوەکان لەلایەن بانکی ناوەندی عێراقەوە.هەروەها لە ڕێککەوتنەکەدا پێدانی پۆستی جێگری بەڕێوەبەری کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) بۆ کورد دەستەبەر دەکرێت، بەمەرجێک کە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو کەسە دەستنیشان دەکات کە ئەم پۆستەی پێدەدرێت، هەروەها کار بۆ پێکهێنانی لیژنەیەکی کاتی لە چوار ئەندامی وەزارەتی نەوت و کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنرێت، کە ئەرکی سەرەکی چاودێری بەدواداچونە بۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەپێی میکانیزمی فرۆشتنی کۆمپانیای "سومۆ". لێکەوتە ئابوورییەکانی ڕێککەوتنەکە واژۆکردنی ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە هەناردەکردنی نەوت نوێنەرایەتی لوتکەی چەند قۆناغێکی دانوستان دەکات، ئەم ڕێککەوتنە چەندین دەرئەنجامی کاتی دەبێت، چ لەسەر ئاستی ئابوری یان دارایی، بەتایبەتی کە ئەم ڕێککەوتنە لە قۆناغێکی هەستیاری پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێمدا واژۆ کراوە. ڕێککەوتنەکە کلیلی گەیشتن بە چارەسەری کێشەو ناکۆکییە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت، بە پشکی هەرێمی کوردستانیشەوە لە بودجەی گشتیدا کە لە ساڵی (2023) بە ڕێژەی (12.67%) جێگیر کراوە و دوای لێدەرکردنی خەرجی سیادی و حاکمە  کە نزیکەی (16 ترلیۆن و 609 ملیار) دینارە و هاوتایە بە زیاتر لە (11 ملیار) دینار دۆلار، هەروەها لە چوارچێوەی خەرجییە سیادییەکان تێچووی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەکراو لەڕێگەی هەرێمەوە بڕی (ترلیۆنێک و 428 ملیار) دینار تەرخان کراوە، هەروەها تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوتی هەرێم (2 ترلیۆن و 448 ملیار) دینارە، هاوکات ڕێککەوتنەکە توانای بەدواداچوون بۆ کەرتی نەوت لە هەرێمی کوردستان بە بەغدا دەبەخشێت، تەنانەت ئەگەر تەنها پەیوەندی بە لایەنی فرۆشتنەوە هەبێت، لە بەرامبەردا هەولێر توانای زیادکردنی داهاتی دەبێت بە ڕاگرتنی پێدانی داشکاندنی گەورە لەسەر فرۆشتنی نەوتەکەی وەکو پێشتر دەیکرد، جگە لە دەستەبەرکردنی، دابینکردنی بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە، لە بەرامبەردا ڕێککەوتنی نێوان بەغدا و هەولێر ڕێگە بە پەسەندکردنی خێرای بودجەی گشتی وڵات دەدات، بەم شێوەیەش دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی پشکی هەرێم لە خەرجییە فیدراڵیەکان لەچوارچێوەی بودجەی گشتیدا. بەگوێرەی یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023) نرخی بەرمیلێک نەوت (70) خەمڵێندراوە، هەندێک پێیان وایە زیادەڕۆیی لە بودجەی "بەکارخستن"ی حکومەتی هەرێمدا هەبێت، بەمجۆرەش حکومەتی هەرێم زیادەیەکی دارایی گونجاو بەدەست دەهێنێت لە قازانجی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و بەگەڕخستنەوەینا، بەو پێیەی حکومەتی هەرێمی کوردستان زۆر پێویستی بە بودجەیەک هەیە بۆ بەگەڕخستنەوەی پرۆژەکانی وەبەرهێنان، بەتایبەت دوای تێپەڕاندنی ساڵانێک لە ململانێی ئابووری لەگەڵ حکومەتی ناوەندی، هەرچەندە ئەم هەلومەجە دۆخێکی نمونەیی "ئایدیاڵ" نابێت بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە مەرجدران بۆ چاودێریکردن و بەشداریکردنی دەسەڵاتی ناوەندی لە سەرچاوە داراییەکان و چالاکییە ئابوورییەکاندا، چونکە هەرێم پلانی ستراتیژی دادەڕێژێت بۆ پێشخستنی ئابوری خۆبژێوی، زیاتر لەوەش هەرێمی کوردستان پلانی گەشەپێدانی کەرتی غازی هەیە، کە لانیکەم هاوتای قەبارە و سەرچاوەی نەوتە کە ڕۆڵی خۆی دەبێت لە سەقامگیرکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە کەرتی نەوتدا، کە ئەمەش بابەتێکی ئەستەمە بەبێ ئەوەی ڕێکبکەوێت لەگەڵ حکومەتی ناوەندی و بەبێ داڕشتنی بە یاسایەکی ڕوونی نەوت و گاز. سەرەڕای وەسفکردنی ئەم ڕێککەوتنە بە کاتی لەلایەن سەرۆک وەزیرانی عێراقەوە تا دەرکردنی یاسای نەوت و گاز، ئەم ڕێککەوتنە رێگەخۆشکەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی زۆربەی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، بەتایبەتی رووی ئابوورییەوە، یاسای بودجەی گشتی میکانیزمی دابەشکردنی سەرچاوەکان بەسەر هەموو پارێزگاکانی عێراقدا لە خۆدەگرێت، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، جگە لەوەش ئەم ڕێککەوتنە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت، بە شێوەیەکی بەرفراوان، بۆ داڕشتنی یاسای نەوت و گاز، کە چارەسەری ناهاوسەنگیەکان دەکات. لە خشتەکانی خوارەوەدا تێبینی بڕی نەوتی هەناردەکراو و نرخی بەرمیلێک نەوت دەکەین، کە هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەند لە چارەکی کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ هەناردەیان کردووە.     سەرەڕای گۆڕانکاریی بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان، وەک لە خشتەی سەرەوەدا دەیبینین، بەهۆی کۆمەڵێک هۆکاری وەک: بڕی بەرهەمهێنراو و هەڵگیراو و قەبارەی خواست لەسەر بەکارهێنانی ناوخۆیی و جیهانی، ئاستی بەکارهێنان و پەرەپێدانی پاشەکشە لە کێڵگە نەوتییەکان، بڕی بەفیڕۆدراو لە کاتی کارەکانی پاڵاوتن و دووبارە پرۆسێسکردنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا تێکڕای توانای هەناردەکردنی نەوتی هەرێم ساڵانە دەگاتە (152 ملیۆن) بەرمیل. سەبارەت بە بەرهەمهێنانی نەوت لەسەر ئاستی عێراق، جگە لە هەرێمی کوردستان، بەپێی ئاماری کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)، بڕی (97.65 ملیۆن) بەرمیل نەوتی خاو بووە لە مانگی ئازاری ساڵی 2023، بە ڕێژەی هەناردەکردنی ڕۆژانەی (3.255 ملیۆن) بەرمیل، بە نرخی فرۆشتنی (73.37) دۆلار. لە چارەکی کۆتایی ساڵی 2022 بڕی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق زیاتر لە (25 ملیار) دۆلار بووە، بە نزیکەی (308 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەکراو، بەراورد بە (296.6 ملیۆن) بەرمیل لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوودا. هەربۆیە هەژمارنەکردنی داهاتی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی داهاتە گشتییەکاندا، زیانی بە بودجەی گشتی عێراق گەیاندووە، بە نزیکەی قەبارەی (30 بۆ 35 ملیۆن) دۆلار لە ڕۆژێکدا، بەمانایەکی دیکە نزیکەی یەک ملیار دۆلار لە مانگێکدا دەگەڕێتەوە بۆ سەر داهاتی حکومەتی ناوەندی، ئەمەش کاریگەی گەورەی لەسەر کەمکردنەوەی کورتهێنان دەبێت لە بودجەی گشتی وڵاتدا. وەک لە خشتەی (3)دا بڕی داهاتی نەوت و نرخی بەرمیلێک نەوت لە دواهەمین چارەکی ساڵانی 2021 و 2022ی عێراق نیشان دراوە، بەدەر لە داهاتەکانی هەرێمی کوردستان.   وەک لە خشتەی (3) دا دیارە، گرنگی بەرهەمهێنانی نەوت وایکردووە هەیمەنەی هەبێت بەسەر کۆی داهاتەکانی دیکەدا، لە کاتێکدا هەموو جۆرەکانی تری داهات پێکەوە کەمتر لە (5%) پێکدەهێنن، ئەمەش سیاسەتی دارایی لاواز دەکات، وەک ئامرازێکی پاڵپشت بۆ سیاسەتی دراو، لە بەرامبەر فشارەکانی هەڵاوسان و پاراستنی یەدەگی دراوی بیانی، پشتبەستنی دەوڵەتی عێراق بە نەوت کاریگەری زۆری لەسەر هاوردەی ئابووری وڵات هەبووە، لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا، سەرەڕای هەڵاوسانی نرخی نەوت، کەرتی نەوت و گاز لە عێراق زاڵ بوو بەسەر هەموو کەرتە بەرهەمهێنەرەکانی تردا، دوا ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان، هاوکات لێکتێگەیشتنەکان بۆ دەسپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت خاڵێکی گرنگن بۆ کۆکردنەوەی داهاتی زۆرتری نەوت، هەربۆیە، ئەم ڕێککەوتنە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی ناکۆکییە بەردەوامەکان لەسەر کۆنترۆڵکردنی نەوت و سەرچاوەکانی وزە لە عێراق، بە دانانی کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان لە هەژمارێکی بانکی حکومەتی هەرێم لە بانکی ناوەندی عێراق یان یەکێک لە بانکە باوەڕپێکراوەکانی بانکی ناوەندی عێراق، ئەم هەنگاوەش سەرەتایەکی نوێیە لەنێو ئەو هەنگاوانەی کە دەبێت لە چوارچێوەی سیستمی فیدراڵی لە وڵاتدا جێبەجێ بکرێن، کە پێشتر جێبەجێکردنیان بەهۆی ناکۆکییە بەردەوامەکانی کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی وزەوە ئاستەنگی لەبەردەمدابوو، پڕۆسەی بەدەستهێنانی زۆرترین داهاتی نەوت، کە لە ئەنجامی یەکلاکردنەوەی ناکۆکی سیاسی نێوان حکومەتی هەرێم وحکومەتی ناوەند، بەشداری دەکات لە بەدیهێنانی گەشەکردن لە بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت، چونکە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراقی (سۆمۆ) ئەنجام دەدرێت.  

راپۆرتی؛ ئەنوەر کەریم  دواجار بودجەی گشتی عێراق تێپەڕێنراو پشكی هەرێمی کوردستان بە (16 تریلیۆن و 609 ملیار) دینار بۆ ئەمساڵ جێگیرکرا. بە نزیکەی تا ساڵی 2025 ئەم پشکە جێگیر دەبێت، ئەگەر نرخی نەوت لە (70) دۆلاردا بمێنێتەوە، وەک ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، پێشبینی مانەوەی ئەو نرخەش بە ئاسانی ئەکرێت، ئەگەر نرخی نەوت چەند دۆلارێک زیاتر یان کەمتر بکات، ئەوا گۆڕانکاری زۆر ڕوونادات بەڕێژەیەک کە کاریگەری گەورەی هەبێت. پشکی شێری بودجەی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا ئەڕوات بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم کە بڕەکەی (912 ملیار) دینارە بۆ هەر مانگێک، هاوکات بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکانیش قەبارەکەی گەورە نیە و (6) مانگی یەکەمی ئەمساڵ تێپەڕیوە تا بتوانرێت هەموو ئەو بودجەیە خەرجبکرێت. لەبەر ئەوە نیوەی پارەی تەرخانکراو خەرجدەکرێت، ئەمیش ئەو قەبارەیە نیە تابتوانرێت سوڕی ئابوری بە ڕادەیەکی باش گەشە پێ بدات، وەک ئاشکرایە؛ کۆی بەرهەمی ناوخۆ = خەرجی بەکاربەران + خەرجیەکانی حکومەت + وەبەرهێنان + باڵانسی بازرگانی ئەگەر سەیری ئەم هاوکێشەیەی سەرەوە بکەین، خەرجیەکانی حکومەت زۆر کەمن، هەروەها وەبەرهێنان زۆر کەمبۆتەوە بەتایبەتی لە سێکتەری پیشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان، لەو کاتەی پارەیەکی زۆر لەلایەن وەبەرهێنەرانی بیانیەوە دەڕژایە ناو سێکتەری نەوت و گازەوە، ئابوری کوردستان گەشەیەکی زۆری بەخۆیەوە بینی، بۆیە کێشە گەورەکە لێرەوە دەستپێدەکات بۆ گەشەی گەورەی ئابوری هەرێم، پرسیارەکە ئەوەیە، چۆن دەتوانێت ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە؟ وەڵامی سادەش ئەوەیە فرە چەشنکردنی ئابوری لە هەموو سێکتەرەکانی تری ئابوریدا هەر لە کەرتی کشتوکاڵی، کەرتی پێشەسازی قورس و سوک، کەرتی پەروەردە کە بتوانێت کەرتێکی داهێنەر بێت لە تەکنلۆژیاو زانستدا، هەر ووڵاتێک ئەگەر بێەوێت پێشبکەوێت دەبێت پەرە بە (FTSM) واتە (ماتماتیک و زانست و تەکنلۆژیاو دارایی) و کەرتی گەشتیاری بدات و دەتوانن ڕۆڵی گرنگ ببینێت لە گەشەکردنی ئابوریدا. دیارە ئەم دۆخە لە ئێستادا تاڕادەیەکی گونجاو لە بارە بۆ هەرێمی کوردستان بە هۆی تێپەڕاندانی بودجەی عێراقەوە، تا ڕادەیەک سەقامگیری دارایی و ئابوری دەدات بەهەرێـم، دیارە بۆ گەشەکردنی ئابوری پێویستمان بە (Monetary policy) هەیە، واتە ڕێژەی سوودی بانکی و خستنەڕووی پارە لە عێراقدا ئێستادا ڕێژەی سوودی بانکی ناوەندی عێراق بڕەکەی (4%) ئەم ڕێژەیە بەراورد بە زۆربەی ووڵاتان تا ڕادەیەک زۆر باشە، هەروەها دۆخی دراوی وڵات (Exchange Foreign) و هەروەها مەرج و دۆخی دارایی (Financial Condition) کە زۆر گرنگە، تا چۆن پارە بکەوێتە دەست هاوڵاتیان بۆ ئەوەی دراوی وڵات بسوڕیتەوە لە دەستی خەڵکدا، بۆ کار و بازرگانی لە هەموو سێکتەرەکانی ئابوریدا، بەمەش هەلی کارو کەرتی تایبەت بە هێز دەبێت و ڕیژەی بێکاری و هەژاری کەمدەبێتەوە، حکومەت دەتوانێت باجی زیاتر کۆبکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادکردنی داهاتی حکومەت و زیاتر کردنی خزمەتگوزاریەکان و خۆشگوزەرانی ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ خەڵک، مەرج و دۆخی دارایی دادەمەزرێت تەنها لە ڕێگای دامەزراندنی بانکی پێشکەوتوو لە خزمەتگوزاری و پڕ سەرمایە. ڕێگاکانی بەردەمی حکومەتی هەرێم 1.    ڕێگاپێدان بە کردنەوەی لقی بانکەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەرێمدا بۆ ئەوەی خەڵکی کوردستان سودمەندبن لەوەرگەرتنی قەرز لەو بانکانە. 2.    ڕاکێشانی بانکی گەورەی وەبەر‌هێنانی بیانی بەسەرمایەی گەورەوە بۆ باشترکردنی دۆخی دارایی هەرێم، تابتوانن قەرز بدەن بە هەموو سێکتەرەکانی ئابوری. بانکەکان جۆریان زۆرە وەک بانکی پیشەسازی، بانکی کشتوکاڵی و بانکی خانوو بەرە. لە ئەنجامی نەبونی ئەم بانکانە هەمیشە خستنەڕوی پارە کەمبووتەوە لە هەرێم و عێراقدا.  کەواتە بۆچی خستنەڕووی پارە کەمە لە عێراق و هەرێمی کەردستان 1.    لەبەرنەبوونی حسابی بانکی لەلایەن هاوڵاتیانەوەو نەبوونی بانکی زۆر لە عێراق و هەرێمدا، بۆیە هەمیشە خستنەڕووی پارە کەمە. 2.    بوونی قەیرانی دارایی و کێشە ناوخۆیەکان وایانکردوە، کە خەڵک نەتوانێت پارە پاشەکەوت بکات. 3.    تا ئێستا سیستمی کاش پەیڕەو دەکرێت لە عێراق و هەرێمدا، ئەمەش وایکردوە خەڵک لە بانک دوور بکەوێتەوە، زیاتر پێویستیان بە بانک نەبێت. گەندەڵیەکی زۆر بکرێت لە لایەن بەرپرسە سیاسیەکانەوە تابتوانن پارە ڕەوانەی دەرەوەی ووڵاتی بکەن . بە هۆی سەقامگیری ئابوری هەرێم بۆ چەند ساڵی داهاتوو پێویستە حکومەتی هەرێم ئابوریەکەی زیاتر گەشە پێبکات و ئامادەبێت بۆ دۆخی نەخوازراوی تری ئابوری.  

راپۆرت: درەو بەشی یەكەم ناكۆكییە سیاسییەكان لە كابینەی نۆیەمدا چوار ساڵی رابردوو ناكۆكی لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت لەناو خۆیاندا زۆر گەورەتر بوو لە ناكۆكی حكومەت لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكاندا. لەسەردەمی حوكمدارێتی مەسرور بارزانیدا، ناكۆكییەكان قوڵتربوونەوە، تا ئەو رادەی یەكێتیی هەنگاوی كرداری بۆ جیابونەوەی دارایی سلێمانی لە هەولێر لەناو بودجەی فیدراڵدا هەڵگرتووە، ئەمە لەكاتێكدایە مەسرور بارزانی ماجستێری لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان"دا هەیە، سەرۆك وەزیرانێك كە كابینەكەی رۆژی 10ی ئەم مانگە چوار ساڵی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات‌و لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانیشەوە بووە بە حكومەتی "كاربەڕێكەر". كابینەی نۆیەم بە ناكۆكی دەستیپێكرد‌و بە ناكۆكیش دواین رۆژەكانی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات، (درەو) لە زنجیرە راپۆرتێكدا لە چەند رەهەندێكەوە باس لە دۆخی كابینەی نۆیەم دەكات. سەرۆك وەزیران‌و بڕوانامەكەی رۆژی 10ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی وەكو سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان سوێندی یاسایی خوارد، لەدوای كاركردن لە دەزگای پاراستنی پارتی‌و دواتر سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، ئەمە یەكەمجار بوو خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتیی حكومەتدا تاقی بكاتەوە.   بەهۆی كاركردنی لە بواری هەواڵگری‌و ئەمنیدا، هەر لەسەرەتاوە پێشبینی دەكرا مەسرور بارزانی كە پارتییەكان بە "برا گەورە" ناوی دەبەن، بەشێوەیەكی پۆلیسی حكومەت بەڕێوەببات، بەڵام ئەو كاتێك سیڤی خۆی بۆ رایگشتی بڵاوكردەوە، نوسیبووی: بڕوانامەی ماجستێرم هەیە لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان" لەزانكۆی ئەمریكی لە (واشنتۆن دی سی)‌، شارەزایم هەیە لە "شێوەكاریی‌و ئەسپسواری‌و مەلەوانی"، بەمە ویستی بەرگە ئەمنییەكە لەخۆی دابماڵێت‌و بەرگێكی مەدەنی بپۆشێت. ناكۆكی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی بڕوانامەكەی لە بواری چارەسەری ناكۆكییەكان، سودێكی ئەوتۆی بە مەسرور بارزانی نەگەیاند، كابینەی نۆیەم هەر لە سەرەتاوە بە ناكۆكی دەستیپێكرد، ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی كابینەكە، ماوەی (8) مانگ پێكهێنانی حكومەتی لەوادەی خۆی دواخست، بەتایبەتیش لەوەدا كە یەكێتیی دەیویست پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك ببەستێتەوە بە پێكهێنانی حكومەتەكەوە، پارتی مەرجەكەی یەكێتیی قبوڵ كرد‌و رێككەوتنی لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك كرد، بەڵام كە حكومەت پێكهات ئەم بەشەی رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا. دوای پێكهێنانی حكومەتیش، كابینەی نۆیەم هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە، بە ناكۆكی نێوان قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی دەستیپێكرد، یەكەم ناڕەزایەتی قوباد تاڵەبانی دژی دیارینەكردنی دەسەڵاتەكان بوو وەكو جێگری سەرۆك وەزیران، پاش ماوەیەك ناڕەزایەتی هەردووكیان كۆبونەوەیەكیان كرد‌و مەسرور بارزانی وتی"رێككەوتین‌و هیچ كێشەیەك لەنێوانماندا نییە". بەڵام ئەمە كۆتایی ناكۆكییەكان نەبوو، لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق (10 ئۆكتۆبەری 2021) بەبێ ناوهێنانی مەسرور بارزانی، قوباد تاڵەبانی وتی"چیتر تاكڕەوی قبوڵ ناكەین"، ئەم قسەیە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد قوباد تاڵەبانی لەبارەی قسەكانی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات، قوباد  تاڵەبانی ئەم داواكارییەی رەتكردەوە، ئەمە وایكرد چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران بایكۆت بكات. لەم كابینەیەدا تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی گەیشتە ئاستێك كە لەدوای كۆتایهاتنی شەڕی ناوخۆوە، دۆخی وەهای بەخۆوە نەبینیوە، دوای تەقینەوەكەی 7ی ئۆكتۆبەری 2022ی هەولێر كە عەقید (هاوكار جاف) تێدا كوژرا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایكۆت كرد، ئەو ناڕازی بوو لەوەی بەبێ دروستكردنی لیژنەی لێكۆڵینەوە، دانپێدانانی تۆمەتبارانی كەیسی تەقینەوەكە لەسەر شاشەی تەلەفزیۆن نیشان دران، لەپاڵ ئەمەشدا باسی لە "تاكڕەوی" سەرۆك وەزیران دەكرد لە بڕیارداندا. قوباد تاڵەبانی (6) مانگ نەگەڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت، دواترو لە 11ی كانونی یەكەمی 2022ەوە تیمی یەكێتیی لە حكومەت هاوشێوەی قوباد تاڵەبانی بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتی كردو (4) مانگ نەچونە ناو كۆبونەوەكانەوە. دۆخەكە گەیشتە ئاستی دوو ئیدارەیی‌و پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لە حكومەت، بەڵام سەردانی (باربارا لیف) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان لە ئایاری رابردوودا، ئاوێكی بە ئاگرەكەدا كرد‌و سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی كۆبونەوەو لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت. نوێنەری وڵاتان لە هەرێمی كوردستان هەموویان ئاگاداری دۆخی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی بوون لەناو حكومەت، دەستوەردانیان كرد بۆ رێگرتن لە دابەشبوونەوەی كوردستان، ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر وێنای حكومەتی هەرێم لەسەر ئاستی دەرەوە دروستكرد. هێشتا چەند رۆژێك بەسەر رێككەوتنەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی تێپەڕ نەبوو بوو، جارێكی تر پەیوەندییەكانی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی لە بەغدادەوە ئاڵۆزی تێكەوت، یەكێتیی لەرێگەی هاوپەیمانە شیعەكانییەوە توانی بڕگەیەك لە بودجەی 2023ی عێراقدا جێگیربكات، بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، ئەگەر سلێمانی وەكو پارێزگایەكی هەرێم ئەگەر ناڕازی بوو لە چۆنیەتی مامەڵەی دارایی حكومەتی هەرێم، دەتوانێت راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد بكات‌و پشكی خۆی لە بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداد وەربگرێت، مەسرور بارزانی چەسپاندنی ئەم بڕگەیە وەكو هەوڵدان یەكێتیی بۆ جیاكردنەوەی سلێمانی لە هەرێمی كوردستان تەماشا دەكات، وەكو "ناپاكی" ناوی دەبات. ئێستا پەیوەندی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی لەناو لێكەوتەكانی چەسپاندنی ئەو بڕگەی بودجەی عێراقدا گوزەر دەكات.   كابینەی نۆیەم یەكەم كێڵگەی تاقیكردنەوە بوو بۆ كاركردنی هاوبەشی نێوان مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی، بەڵام ئەم ئەزمونە شكستی هێنا، نەیانتوانی پێكەوە كار بكەن، قوباد تاڵەبانی ئەزمونی كاركردنی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی هەبوو، هەر لە سەرەتاوە بە نابەدڵی بڕیاری كاركردنیدا لەگەڵ مەسرور بارزانی، مەسرور بارزانیش كە جاری یەكەم بوو پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت پێشبینی ئەو هەموو گۆڕانكارییەی نەدەكرد كە لەناوخۆی یەكێتیی‌و دۆخی عێراقدا بەگشتی هاتنە پێشەوە، هەموو ئەمانە كاریگەرییان هەبوو لەسەر ئەوەی لە یەكەم ئەزمونی كاری هاوبەشدا، كوڕە گەورەكەی مەسعود بارزانی‌و كوڕە بچوكەكەی جەلال تاڵەبانی نەتوانن درێژە بە رێككەوتنە ستراتیژییەكەی باوكیان بدەن. كابینە وزارییەكەی مەسرور بارزانی جگە لە خراپی پەیوەندی نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگری سەرۆك وەزیران، یەكێك لە سیما دیارەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كێشەی وەزارەتەكان بەتاڵەكان‌و وەزارەتی بەوەكالەتە بۆ نمونە: •    پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان كە پشكی پارتی بوو لەناو كابینەكەدا، دوای ساڵ‌و نیوێك لە پێكهێنانی حكومەت پڕكرایەوە، كەمال ئەتروشی كە ئەم پۆستەی لە 6ی كانونی دووەمی 2021دا وەرگرت، دوای ساڵ‌و نیوێك بەشێوەیەكی ناڕوون دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە‌و لەوكاتەوە ئەم وەزارەتە هەستیارە بەشێوەی "وەكالەت" لەلایەن (كەمال محەمەد) وەزیری كارەباوە بەڕێوەدەبرێت. •    لەم كابینەیەدا (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی لەسەر پشكی (بزوتنەوەی گۆڕان) دوو جارو لە مانگەكانی تەموزی 2021‌و نیسانی 2022دا بەهۆی نیگەرانییەوە وەزارەتەكەی بەجێهێشتووە‌و چوەتە ماڵەوە، هۆكاری نیگەرانییەكانیشی بۆ دەستوەردان لە كارەكانی گەڕاندوەتەوە‌و بە دانوستانی نێوان تیمی گۆڕان‌و پارتی گەڕاوەتەوە بۆسەر كارەكەی.    •    پۆستی وەزیری پێشمەرگە نزیكەی ساڵێكە بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە، بەهۆی ناكۆكیی ناوخۆیی یەكێتییەوە، (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیشەوە پەرلەمان نەیتوانی گۆڕانكارییە وەزارییەكان پەسەند بكات، بەوهۆیەوە ئەم پۆستە بەبەتاڵی ماوەتەوە، یەكێتیی (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنی (شۆڕش ئیسماعیل) كاندید كردبوو. •    پۆستی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد زیاتر لە (8) مانگە بەتاڵەو پڕنەكراوەتەوە، خالید شوانی لەسەر پشكی یەكێتیی ئەم وەزارەتەی وەرگرتبوو، خالید لە كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق پۆستی وەزارەتی دادی عێراقی وەرگرت، بەڵام لەوكاتەوە شوێنەكەی لەناو حكومەتی هەرێم بە بەتاڵی ماوەتەوە، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی رێگر بوو لەوەی پەرلەمانی كوردستان ئەم گۆڕانكارییە وزارەییەش پەسەند بكات، یەكێتیی (ئەحمەد عەسكەری)ی بۆ شوێنی (خالید شوانی) كاندید كردبوو. •    پۆستی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری چاكسازی یەكێك لەو پۆستە هەستیارانە بوو كە بزوتنەوەی گۆڕان بەگوێرەی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی دەیویست لە كابینەی نۆیەمدا وەریبگرێت، بەڵام ئەم پۆستە تائێستاش دروست نەكراوە. هاوبەشەكانی حكومەت كابینەی نۆیەم كابینەی سێقۆڵییە، پارتی‌و یەكێتیی‌و بزوتنەوەی گۆڕان پێكەوە دروستیان كردووە، لە فەرهەنگی سیاسیدا بەم جۆرە لە حكومەت دەوترێت "ترۆیكا"، مەبەست  لە "ترۆیكا" گالیسكەیەكە كە سێ ئەسپ پێكەوە رایبكێشن، سێ ئەسپەكەی كابینەی نۆیەم هەر لەسەرەتاوە ناكۆك بوون لەبارەی راكێشانی گالیسكەكەی حكومەت، یەكێتیی وەكو پێكهێنەرێكی سەرەكی حكومەت دوای پێكهێنانی حكومەت لە تەموزی 2019دا، كۆتاییەكانی 2019 یەكەم كۆنگرەی خۆی دوای مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی حزبەكە بەست، ئەم كۆنگرەیە ناوخۆی یەكێتیی توشی كێشمەكێش كرد، ئەمە كاریگەریی لەسەر دۆخی حكومەتیش هەبوو، دواترو لە 8ی تەموزی 2021دا ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتیی تەقییەوە‌و ئەمەش شەپۆلێك لێكەوتی تری لەسەر كابینەی نۆیەمی حكومەت بە جێهێشت، بەتایبەتیش ئەو گۆڕانكارییانەی كە یەكێتیی بەنیاز بوو لە پۆستەكانیدا لە حكومەت بیكات، هەروەها وەستانەوە دژی ئەو سیاسەتە دارایی‌و ئابورییەی كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت پەیڕەوی دەكرد. یەكێتیی نەیتوانی گۆڕانكاریی لە پۆستەكانی حكومەتدا بەوشێوەیە بكات كە دەیویست، بەڵام دواجار لەوەدا سەركەوت كە مەسرور بارزانی ناچار بكات چاوخشاندنەوەیەك بە پرسی داراییدا بكات، چونكە بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی بۆ گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت كراوە، مەسرور بارزانی قایل بووە بەوەی پرسی كۆكردنەوەی داهات‌و خەرجی بدرێتە دەست لیژنەی وزاریی، بەدیوەكەی تریشدا مەسرور بارزانی خۆی بە سەركەوتوو دەزانێت كە یەكێتی ناچاركرد رازی بێت بە كۆكردنەوەی سەرجەم داهاتەكان لە یەك خەزێنەدا كە ئەویش خەزێنەی حكومەتە.   بزوتنەوەی گۆڕانیش وەكو پێكهێنەری تری سەرەكی كابینەی نۆیەم، هەر لە سەرەتاوە بە دوودڵیی بەشداری حكومەتی كرد، بڕیاریدا بوو دوای شەش مانگ لەم بەشداریكردنە هەڵسەنگاندن بۆ رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بكات‌و لەسەر ئەو بنەمایە بڕیار لەسەر مانەوە یان كشانەوە لە حكومەت بدات، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت ئەم بابەتەی وەكو كارتی فشار لەسەر مەسرور بارزانی بەكارهێنا، چەندجارێك تیمی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی لە حكومەت چونە ناو دانوستانەوە، بەهۆی ئەم دانوستانانەوە ژمارەیەك پۆستی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكاری لە دامەزراوەكانی هەرێم وەرگرتووە، سەرباری ناڕەزایەتییەكان، تیمی گۆڕان لە حكومەت لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا سەركەوتوو بوون لەوەی رێگری لە كشانەوەی بزوتنەوەكەیان بكەن، بەڵام بەشداری گۆڕان بەپێچەوانەی پێشبینییەكانی پارتییەوە هۆكار نەبوو بۆ ئەوەی ناڕەزایەتییەكان دژی كابینەی نۆیەم كەمتر ببنەوە. بەگشتی كابینەی نۆیەم زیاتر لەوەی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە ناكۆكیدا بێت، لەناو خۆیدا ناكۆكی زیاتر بووە، ئەمە ئەو بابەتەیە كە دەبوو مەسرور بارزانی وەكو خاوەن بڕوانامەیەكی باڵا لەبواری چارەسەری ناكۆكییەكان، چارەسەری بكردایە.      

  شیكاری: درەو کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوەو لێبڕدراوە دەکاتە؛ # (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو" # (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" # (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" # (900 ملیار) دینار "موچەی مانگی (6)ی 2023" دواکەوتووە # کەواتە سەرجەم ئەو موچە شایستانەی لە کابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە (9 ترلیۆن 63 ملیار) دینارە. پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران. سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمەوە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا زۆرترە لە (9 ترلیۆن) دینار. قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. بەڵام لە کابینەی نۆیەم دا پرسی موچە پێی نایە قۆناغێکی نوێوە کە ئەویش لە بری پاشەکەوت داهێنانی لێبڕین بوو، لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    لە ئێستاشدا کە مانگی (6)ی (2023) تێپەڕیوە بەڵام موچەی موچەخۆران دابەشنەکراوە کە زیاتر لە (900 ملیار دینار)ە. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (900 ملیار) دینار "موچەی مانگی (6)ی 2023" = (9 ترلیۆن 63 ملیار) دینار.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە دوێنێوە کە ئەنجامی تاقیکردنەوەکانی پۆلی ١٢ راگەیه‌ندراوە، دۆخی کچە خوێندکار (هەنار تەها نوری)، کە  یەکەمی بەشی وێژەیی هەموو هەرێمە، بووە بە شوێنی قسەلەسەرکردن و باسکردن. هەم لە میدیا فەرمییەکانداو هەم لەناو تۆڕەکانی سۆشیال میدیادا چەندان وێنەو چاوپێکەوتن لەگەڵ ئەم خانمە گەنجەو دایکیدا ئەنجامدراون. ئەوەی تا ئەم ساتە دەبینین و باڵادەستە، گوتارێکی دیماگۆگیی و پۆپۆلیستییە کە هەم دەسەڵاتدارانی هەرێم و هەم بڕێک لە بانگخوازە ئیسلامییەکان هەڵیانگرتوە. سەرۆکی حکومەت لە وێنەی «باوکێکی دڵسۆز»دا خانویەک بەو خێزانە دەبەخشێت و بانگخوازە ئیسلامییەکانیش بەڵێنی بردنی ئەو خانمەو یەکەمەکانی تری تاقیکردنەوەکان، بۆ عەمرەو سەردان لە پێغەمبەر، دەبەخشن.    وێنەکانی سەر لاپەڕەکانی سۆشیال میدیاو ئەو چاوپێکەوتنانەی لە چەند کەناڵێکی راگەیاندنەوە لەگەڵ خۆی و دایکیدا ئەنجامدراون، نیشانیئەدەن ئەم خانمە لە خێزانێکی تەواو هەژارەوە هاتوەو لە دۆخێکی پەراوێزیی و لە بەشی خوارەوەی کۆمەڵگادا، دەژیی. شوێنی ژیانی خۆی و دایکی ماڵێکی هێجگار سەرەتاییە، ژورەکەی کە تیایدا سەعیکردوە، وەک لە وێنەکاندا دەیبینین، نە لەبغ و نە گەچکاریی کراوە، سەربانی ژورەکەش بە جەمەلۆن گیراوە. خۆیشی خانمێکە بێ باوک. راوەستان لەسەر دۆخی هەنار تەها نوری، لە دەرەوەی گوتارە پۆپۆلیستییە سیاسیی و دینیەکەدا، پێداویستییەکی ئەخلاقیی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی گرنگە، وەکچۆن پێدایوستییەکی فیکریی و تیوریشە. دۆخی ئەم خانمە دەتوانێت دەستمانبگرێت بۆ هێنانە پێشەوەی هەندێک مەسەله‌ کە پەیوەندیی بە ژیانی هەموو ئەوانەوە هەیە لە ئێستای کۆمەڵگای ئێمەدا دەژین. لە پێش هەمووشیانەوە مەسەلەی دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» بۆ مرۆڤەکانی ناو ئەم کۆمەڵگایە. بەر لە هەمووشتێک ئەوەی ئەو خانمە بەدەستی هێناوە، شتێکە پەیوەندیی بەوەوە هەیە وەک تاکەکەسێک، وەک مرۆڤێک، وەک کچێک لەدەرەوەی ناونیشانە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینییە باڵادەستەکانی ناو دونیای ئێمەدا. بە دابراویش لە ئینتیما کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینییە قەبەو فوتێکراوەکانی ئەو کۆمەڵگایە. هەنار تەها نوری وەک تاکەکەسێک، وەک کچێک، وەک توانایەکی تایبەت، ئەو پلەبەرزە لە تاقیکردنەوەکاندا بەدەستدەهێنێت، نەک وەک کچی ئەم یان ئەو بنەماڵەو خێزان و هێزی ناسراوی ناو کۆمەڵگای ئێمە. خودی تاقیکردنەوەکان خۆیشیان ئەو میکانیزمە بوون کە ئەو «سەرەتا یەکسان»ەی بەم خانمە بەخشیوەو نیشانیداوە کە دەتوانێت لەوانیتر باشتر یان بەتواناتر یان کارامەتر، بێت. ئەوەی دەیبینین کارکردنی توانا ناوەکییەکانی کچێکە لە دۆخێکدا کە کراوەیە لەبەردەم ململانێکردندا لەگەڵ کۆی ئەو منداڵانەدا کە سەر بە بەشە بەهێزو باڵادەستەکەی کۆمەڵگاکەن. هەموو کۆمەڵگایەک پێویستی بە هەندێک رووبەری سەرەکیی و بنەرەتیی هەیە بتوانێت تیایاندا کەسەکان بەیەکتری یەکسان بکات، وەک یەکیان لێبکات، کەس لەویتر نزمتر یان بەرزتر، نەبیت. فۆرمێک لە ململانێی کراوەو یەکسانی تێدابێت. رووبەری تێدابێت بتوانێت وەک «سەرەتای یەکسان» لەبەردەمی هەموواندا ئامادەبێت. قوتابخانەو سیستمی خوێندن یەکێکن لەو رووبەرە سەرەکیی و بنەرەتییانەی دەتوانن و پێویستە ئەم ئەرکی بەخشینی «سەرەتای یەکسان»ە بۆ هەمووان دەستەبەربکەن. هەنار تەها نوری، نە کچی یەکێک لە سەرمایەدارە گەورەکانی وڵاتەکەیە، نە سەر بە خێزانە دەسەڵاتدارەکانی هەرێمە، نە کچی ئەو خانەوادە دینیی و کۆمەڵایەتییانەیە کە سەرمایە دینیی و کۆمەڵایەتییەکەیان پێگەیەکی تایبەتی لە کۆمەڵگادا پێبەخشیون. بەڵکو بە پێچەوانەوە کچی ئەو بەشەی کۆمەڵگای ئێمەیە کە هەژارو پەراوێزخراو و کەمدەرامەتە. ئەو بەشەی کۆمەڵگای ئێمە کە زۆربەی رووبەرە بنەڕەتییەکانی دەستەبەرکردنی «سەرەتای یەکسان»ی لێسەندراوەتەوە. کام منداڵی سەر بە خێزانە هەژارو پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵگای ئێمە دەتوانێت خەونی ئەوەببینێت ببێت بە کەسایەتیەکی سیاسیی، دینیی، بیرۆکراسیی، کۆمەڵایەتیی گرنگی ئەو کۆمەڵگایەو بەسەر پەیژەی کۆمەڵایەتیدا سەربکەوێت؟ بێگومان زۆرمان دەزانین کە سیستمی خوێندن و فێربوون لە هەرێمدا سیستمێکی بەگیتۆکراوە، وەکچۆن تەلارسازیی و پرۆژەکانی نیشتەجێبوون لە شارەکاندا بەگیتۆکراون، دەولەمەندو دەسەڵاتدارانی وەڵاتەکە ماڵ و شوێنی نیشتەجێبونی خۆیان لە بەشەکانی تری کۆمەڵگاکە جیاکردۆتەوە، بەهەمان شێوە سیستمی خوێندنیش تووشی هەمان دەردی بەگێتۆکردن کراوە. خێزانە دەسەڵاتدارو دەوڵەمەندەکان منداڵەکانی خۆیان دەنێرن قوتابخانەی تایبەت و بە زمانە بیناییەکان دەخوێنن، بەڵام قوتابخانە گشتییەکان پەراوێزخراون و گۆڕاون بۆ شوێنی خوێندنی خێزانە هەژارو کەمدەرامەتەکانی وڵاتەکە. ئەم دۆخە تا قۆناغی دوای تەواوکردنی زانکۆش بەردەوامە. یەکێک لە زیانە هەرە گەورەکانی ئەم بە گێتۆکردنەی سیستمی خوێندن، وێرانکردنی توانای دروستکردنی ئەو «سەرەتا یەکسان»ەیە، کە پێویستە لە بەردەمی هەموو منداڵێکی ئەم کۆمەڵگایەدا ئامادەبێت. ئەوەی هەنار تەها نوری نیشانیداین ئەوەیە کە سیستمی خوێندن، سەرەڕای بەگێتۆکردنی، هێشتا ئەگەری دابینکردنی ئەو «سەرەتا یەکسان»ەی تێدایەو کەسانی وەک هەنار تەها دەتوانن نیشانی هەمووانی بدەن کە خاوەن توانای گەورەن. ئەوەی ئەم خوێندکارە کچە ئەنجامیئەدات بەرجەستەکردنی ئەو توانا شاراوەو داپۆشراوانەیە، کە کردەی بەگیتۆکردنی خوێندن لە هەرێمدا. دەخوازێت بیانشارێتەوە. ئەوەی لە چەند رۆژی رابووردودا دەبوایە ببێتە بابەتی قسەو گفتوگۆ لەسەرکردن مەسەلەی بەرگریکردنە لەم ئەگەرە ناوەکییەی ناو سیستمی خوێندن، ئەگەری بەخشینی «سەرەتای یەکسان» بە هەموو خوێندکارێک، لە هەرشوێنێکدا بخوێنێت. دەبوایە قسە لەسەر بەگشتیکردن و فروانکردنی ئەم ئەگەرە بکرایە، باسی گواستنەوەی «سەرەتا یەکسان»ەکان بکرایە بۆناو رووبەرەکانی تری کۆمەڵگا، بۆ ناو سیاسەت، دین، سیستمی بیرۆکراسیی، سوپا، بازاری کار، دامەزراندن و دۆزینەوەی کار، هتد... لەباتی ئەمە بانگخوازو هێزە ئیسلامییەکان پێیان لەسەر حیجابپۆشی هەندێک لە خانمە یەکەمەکان داگرت و لەم ڕێگایەەوە هەم هێرشی هەزاران جارەیان کردە سەر عەلمانیەت و عەلمانییەکان و هەم بەرگریان لە دیدگای ئایدیۆلۆژیی خۆیانکرد. وەکچۆن هاوکات درێژەیان بەو «بەرخۆرییە دینییە»دا کە ساڵانێکە بووە بە یەکێک لە هێما سەرەکیی و دەرکەوتە بەرچاوەکانی دینداریی لە هەرێمدا. بەرخۆریی دینیی لە فۆرمی دابینکردنی بلیتی فڕۆکە بۆ ئەو قوتابیانە بۆئەوەی وەک گەشتیارێک بڕۆن بۆ سعودیە بۆ عەمرەکردن. لەهەمانکاتدا دەسەڵاتدارانی هەرێم دۆخەکەیان قۆستەوە بۆئەوەی بیسەلمێنن لە خەمی خەڵکی هەژاردان و بەتەنگ ئاستی ژیانیانەوە دێن، لە کاتێکدا سیستمی حوکمڕانییەکە سیستمی داخران و وێرانکردنی فۆرمە جیاوازەکانی هەموو «سەرەتایەکی یەکسان»ە بکرێت کۆمەڵگاکە خۆی دروستیبکات و بەرهەمیبهێنێت. تا ئەم ساتە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا کۆمەڵگایەک نادۆزینەوە توانای ئەوەی هەبووبێت خۆی لە نایەکسانیی نێوان بەشە جیاوازەکانی ئەو کۆمەڵگایە رزگاربکات. نایەکسانیی بەشێکی دانەبراوی ناو ژیانی کۆمەڵایەتییە، چ لە رابردو و چ لە ئێستادا. بەڵام کۆمەڵگایەک بخوازێت لانی هەرەکەمی دادپەروەریی تێدابێت، نرخی مرۆڤەکانی بزانێت، لەخەمی پاراستنی کەرامەتیاندا بێت، پێویستە ڕێگای جیاواز بدۆزێتەوە بۆ کەمکردنەوەی نایەکسانیی لەکۆی ئەو بوارانەدا کە مرۆڤ لەناویاندا ئامادەیەو کاردەکات. ئەمەش بەبێ دەستەبەرکردنی «سەرەتای یەکسان» لەبەردەم کەسە جیاوازەکانی ناو ئەو کۆمەڵگایەدا مەیسەرنابێت. ئێستا ئیتر کە سیستمی خوێندن، سەرەڕای هەموو نوقسانییەکانی، توانای ئەوەی هەیە باشترین قوتابییەکان نیشانبدات، دەبێت بیر لەوەبکەینەوە کە سیستمەکانی تری ناو کۆمەڵگاکەش باشترین کەسەکانی بدۆزێتەوەو بیانخاتە ئەو پێگانەوە کە ئەو کەسانە لەناویدا توانای کارکردنێکی داهێنەرانەیان هەیە. دەبێت کۆی ئەو پێگە سیاسیی و بیرۆکراسیی و دینیی و دەزگاییانە کراوەبن لەبەردەم ئەو کەسانەدا کە وەک هەنار تەها نوری دەیسەلمێنن باشترینی بوارەکەی خۆیانن. دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» مانای یەکسانیی دادپەروەرانەی دەرفەت، کۆتاییهێنان بە سیاسەتی هەلاوێردن لەسەر ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو خێزان و بنه‌ماڵە، ئەم یان ئەو دین، ئەم یان ئەو هێزی سیاسیی و دینیی و کۆمەڵایەتیی، ئەم یان ئەو ناوچە. ڕێزی زۆرم بۆ هەنار تەها نوری، کە بەبیری هێناینەوە دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» سەرەتای هەموو سەرەتاکانە.      

درەو: ئەو موچانە لە پەرلەمانتاران وەردەگیرێتەوە كە لە دوای 6/11 ەوە وەریانگرتووە، راستەوخۆ نا بەڵكو لەرێگەی (48) ملیۆنی ئیكرامیەو خانەنیشینەوە لێیان وەردەگیرێتەوە. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان بە هاوڵاتی وتووە: لە رووی یاساییەوە بە پێی یاسای چاكسازی موچە لە پەرلەمانتاران وەردەگیرێتەوە، بەڵام راستەوخۆ نا بەڵكو لە رێگەی ئیكرامیەو موچەی خانەنشینیەوە لێیان وەردەگیرێتەوە. بە وتەی ئەو راوێژكارەی پەرلەمانی كوردستان، لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان پەرلەمانتار هەبووە (25) ملیۆن دینار لە موچەی خانەنشینی بڕیاوە بۆ گەڕانەوەی ئەو شایستە داراییەی كە لەلای بووە، پێویست بووە بیگەڕێنێتەوە بۆ حكومەت، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانەی كە لە دوای 6/11ەوە سوێندی یاساییان خواردووە دەبێت رێكاری دیكەیان بەرامبەر بگیرێتە بەر بۆ وەرگرتنەوەی موچەكانیان، چونكە وەرگرتنی موچەكانیان بەپێی یاسای باتڵە. بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە 6/11/2022 ەوە نایاساییە، بەڵام دیوانی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە هاوڵاتی راگەیاندووە: لەبەر ئەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كتوپڕ بووە جارێ هیچ بەرچاوروونیەك  نیە بۆ ئەوەی چۆن پارەی ئەو ماوەیەیان لێوەربگیرێتەوە، ئاسان نیە تا رێكارێك دەگیرێتە بەر بۆ چۆنیەتی وەرگرتنەوەی پارە لێیان قورسیشە وەرگرتنەوەی پارە لێیان، دەكرێت لە رێگەی ئەو سولفانەی پەرلەمانتاران دەگرێتەوە "ئیكرامیە" ئەو پارانەیان لێوەربگیرێتەوە، یاخود دوای خانەنشین بوونیان پارەیان لێوەربگێرێتەوە. راپۆرتی پەیوەندیدار: خولی پێنجەم خۆی خانەنشین دەكات  

  شیكاری: درەو پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی پێنج خولی خۆیدا (565) بڕیار و (416) یاسای دەرچواندووە،  کە (304) یاسایان داڕشتن و (112) یان هەموارکردنی ئەو یاسانە بووە کەپێشتر دایڕشتوون. واتە لە (30) ساڵی ڕابردوودا بە تێکڕای ساڵانە (19) بڕیار و  (14) یاسا دەرچوێنردراوە. # لە خولی یەکەمدا (359) بڕیار و (173) یاسا دەرچوێندراوە، کە (48) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، ئەم خولە بەتێکڕای ساڵانەی تەمەنی خۆی (13) یاسای دەرچواندووە. # لە خولی دووەمدا (50) بڕیار و (89) یاسا دەرچوێندراوە، کە (22) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانە لەم خولە (18) یاسا دەرچوێندراوە. # لە خولی سێیەمدا (62) بڕیار و (75) یاسا دەرچوێندراوە، کە (18) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، ئەم خولە بەتێکڕای ساڵانە (19) یاسای دەرچواندووە. # لە خولی چوارەمدا (45) بڕیار و تەنها (33) یاسا دەرچوێندراوە، کە (12) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانە (6.5) یاسا دەرچوێندراوە. # لە داواین خولی پەرلەماندا (49) بڕیار و (46) یاسا دەرچوێندراوە، کە (12) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانەی تەمەنی خولی پێنجەم (10) یاسا دەرچوێندراوە. سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی ئەرکی سەرەکی دامەزراوەی پەرلەمان لە پاڵ ئەرکی چاودێری کردنی دامەزراوەکانی حکومەت، ئەرکی یاسادانانە، هەر بۆیە زۆرجار پەرلەمان بە دامەزراوەی یاسادانان ناو دەبرێت، لەم ڕاپۆتەدا پاڵپشت بە داتاکانی پەرلەمانی کوردستان ژمارە و ڕێژەی ئەو بڕیار و یاساییانە دەخەیەنەروو، کە پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی پێنج خولی خۆیدا لە ساڵی (1992 - 2023) دەریکردوون یاخود دەریچواندون. کە بە گشتی بریتین (565) بڕیار و (416) یاسای دەرچوێندراو،  کە (304) یاسایان داڕشتن و (112) یان هەموارکردنی ئەو یاسانە بووە کەپێشتر دایڕشتوون. واتە لە (30) ساڵی ڕابردوودا بە تێکڕای ساڵانە (19) بڕیار و (14) یاسا دەرچوێنردراوە. خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان (19/5/1992 – 30/1/2005) ئەگەرچی ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستان درێژترین خولی پەرلەمان بووە، بەهۆی ناسەقامگیری و  ململانێی سیاسی و شەڕی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان و ئەنجام نەدانی هەڵبژدنی گشتی، نزیکەی (13) ساڵ بەردەوام بوو، بەڵام لەڕووی دانانی یاساوە زۆرترین یاسای دەرچوواندووە، سەرەڕای شەڕی ناوخۆ هیچ ساڵێک لەم خولەدا تێنەپەڕیوە یاسای تێدا دەرنەچوێندرابێت، بۆ نمونە لە ساڵی 1992 (16) یاسا، 1993 (21) یاسا، 1994 (4) یاسا، 1995 (1) یاسا، 1996 (4) یاسا، 1997 (14) یاسا، 1998 (9) یاسا، 1999 (18) یاسا، 2000 (19) یاسا، 2001 (19) یاسا، 2002 (16) یاسا، 2003 (7) یاسا و 2004 (25) یاسای دەرچوواندووە. واتە بە کۆی گشتی (173) یاسای دەرچواندووە کە (125)یان داڕشنی یاساو (48)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕا دەکاتە (13.3) یاسا بۆ هەر ساڵێک، ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دراوە بریتی بووە لە (359) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (27.6) بڕیار.  (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (30/1/2005 25/7/2009) ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستان تەمەنی نزیکەی چوار ساڵ و نیو بووەو لە ماوەی تەمەنی خۆیدا (89) یاسای دەرچوواندووە کە (67)یان داڕشنی یاساو (22)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (17.8) یاسا دەرچوێندراوە، بە جۆرێک؛ ساڵی 2005 (2) یاسا، 2006 (20) یاسا، 2007 (39) یاسا، 2008 (18) یاسا و 2009 (10) یاسای دەرچواندووە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (50) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (10) بڕیار.   (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان (25/7/2009 – 21/9/2013) خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان لەماوەی چوار ساڵی تەمەنی خۆیدا بە چالاکترین خولی پەرلەمان دادەنرێت لە ڕووی ژمارەی دەرکردنی یاساوە، بە جۆرێک؛ ساڵی 2010 (17) یاسا، 2011 (22) یاسا، 2012 (17) یاسا و 2013 (19) یاسای دەرچوواندووە. واتە بەکۆی گشتی (75) یاسای دەرچواندووە کە (57)یان داڕشنی یاساو (18)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (18.8) یاسا دەرچوێندراوە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (62) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (15.5) بڕیار.  (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)).   خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان (21/9/2013 – 30/9/2018) ئەگەرچی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان بەهۆی کێشەی سەرۆکایەتی هەرێمەوە بۆ ماوەی نزیکەی دوو ساڵ دەرگای دانیشتنی پەرلەمانی کوردستان بە داخراوی مایەوە و بە شێوەیەک لە ساڵی (2016) و بۆ یەکەم جار لە مێژووی پەرلەمانی کوردستان هیچ یاسایەک دەر نەکرا، بەڵام ئەم خولەی پەرلەمان؛ ساڵی 2014 (9) یاسا، 2015 (9) یاسا، 2016 (0) یاسا، 2017 (4) یاسا و 2018 (11) یاسای دەرچوواندووە. واتە بەکۆی گشتی (33) یاسای دەرچواندووە کە (21)یان داڕشنی یاساو (12)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (6.6) یاسا دەرچوێندراوە، ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (45) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (9) بڕیار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)).   خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان (30/9/2018 – 30/6/2023) خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان دوای چوار ساڵ و نیو لە تەمەنی خۆی (46) یاسای دەرچواندووە کە (34)یان داڕشنی یاساو (12)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (10.2) یاسا دەرچوێندراوە، بەجۆرێک؛ ساڵی 2019 (4) یاسا، 2020 (5) یاسا، 2021 (20)، 2022 (17) یاسای دەرچواندووەو شەش مانگی یەکەمی  2023 هیچ یاسایەکی دەرنەچواندووە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (49) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (10.9) بڕیار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)).    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریداوە لەماوەی دوو مانگدا پێشینەی خانوبەرە لە هاوڵاتیان وەربگرێتەوە، ئەگەر لەماوەی ئەو دوو مانگەدا نەیگەڕێننەوە ئەوا لە موچەی كەفیلەكانیان دەبڕدرێت، تا ئێستا زیاتر لە (2) ترلیۆن دیناری پێشینەكانی ( نیشتەجێبوون، خانووبەرە، هاوسەرگیری، كشتوكاڵ، پیشەسازی...) لای هاوڵاتیان ماوەو حكومەت دەیەوێت تا 19ی ئاب وەری بگرێتەوە. هاوڵاتییەك كە دانیشتووی یەكێك لە گوندەكانی دەشتی هەولێرەو نەیویست ناوی بهێندرێت بە (درەو)ی راگەیاند: من كەفیلی هاوڵاتیەكی گوندنشینم لە ساڵی 2013 بڕی (20) ملیۆن دینار پێشینەی خانوبەرەی لە بانكی بنە سڵاوە وەرگرتووەو لە 2018 ئەو هاوڵاتیە كۆچی دوایی كردووەو خێزانەكەشی لە ژیاندا نەماوە، ئەو كات من كەفیلی ئەو هاوڵاتییە بووم، ئێستا كە سەردانی بانكم كردووە دەڵێن دەبێت ئەو پارەیە تۆ بیدەیتەوە، لێخۆش بوون نیە بۆ كەسێك مردبێت دەبێت كەفیلەكەی بیداتەوە، منیش فەرمانبەرم و ناتوانم ئەو بڕە پارەیە بگەڕێنمەوە، بڕوا بكەن ئەو خانووەی كە پێشنینەكەی بۆ وەرگیراوە، ئێستا (20 بۆ 25) وەرەقە دەكات، لەكاتێكدا دەبێت بڕی (20) ملیۆن دیناری بۆ بدرێتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 19ی حوزەیران بۆ 19ی ئابی دیاریكردووە بۆ گەڕانەوەی پێشینەكان لای هاوڵاتیان، ئەگەر نەیگەڕێننەوە لە موچەی كەفیلەكانیان دەبڕێت بەڕێژەی یەك لەسەر پێنج، واتا ئەگەر موچەی كەفیلەكەی (500) هەزار دینار بێت (100) هەزار دیناری لێدەبڕدرێت.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم لە رێگەی بانكەكانەوە بەسەرجەم قەرزو پێشینەی (خانوبەرە، هاوسەرگیری، كشتوكاڵ، پیشەسازی، قەرزی بچوك...) زیاتر لە (4) ترلیۆن دیناری داوە بە (230) هەزار هاوڵاتی، تا ئێستا نزیكەی (2) ترلیۆن دینار گەڕاوەتەوە بە رێژەی (50%) و (2) ترلیۆن دیناری نەگەڕاوەتەوە بەڕێژەی (50%).    

د. ئامانج رەحیم- سکرتێری ئەنجومەنی وەزیران یەکەم: سەرەتای دوو زۆنی دارایی: لە ساڵی ٢٠٠٦ کە هەردوو ئیدارەی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سلێمانی و هەولێر یەکیانگرتەوەو کابینەی پێنجەمی یەکگرتووی حکومەتی هەرێمی کوردستانی لێ پێکهات، بەڵام وەزارەتەکانی (دارایی و ئابووری)و (ناوخۆ)و (پێشمەرگە)و (داد) هەر بە دوو ئیدارەیی مانەوە لە کابینەکە. هەرچەندە لە کابینەی شەشەم و کابینەکانی دواتردا وەزارەتی هەرێم بۆ کاروباری دارایی و ئابووری هەڵوەشایەوەو بوو بە یەک وەزارەتی دارایی و ئابووری و کاک شێخ باییز تاڵەبانی (یادی پڕ خێر بێ) بوو بە وەزیری دارایی هەرێم، بەڵام لەواقیعدا لێکەوت و کاریگەریی دوو دارایی بەردەوام بوو، بەتایبەتیش دابەشکاریی بودجە لەسەر بنەمای رێژەی ٤٣%و ٥٧% کە ئەم رێژەکارییەش لە بنچینەدا دەگەڕێتەوە بۆ بەرنامەی (نەوت بەرامبەر خۆراک)ی پێش ساڵی ٢٠٠٣، بەجۆرێک تەنانەت لە ساڵانی ٢٠٠٦ تاوەکو ٢٠١٤ کە مانگانە بەشە بودجەی هەرێم بە رێکی لە بەغداوە دەهات، لەلایەن هەرێمەوە هەر بەو دوو رێژەیە بەسەر دوو زۆنی ئیدارەی پێشووی سلێمانی و هەولێر دابەشدەکرا، ئەمە سەرەڕای جیاوازی لە رێنمایی و پرۆسەو رێکارە داراییەکانی کۆکردنەوەی داهات و بڕو رێژەکان لە هەردوو زۆنەکە. دووەم: بڕیاری (٢١٩)ی ئەنجومەنی وەزیران: ئەنجومەنی وەزیرانی کابینەی نۆیەم لە کۆبوونەوەی ژمارە (١١٠) لە رۆژی ٢٤/٥/٢٠٢٣ و بەبڕیاری ژمارە (٢١٩) لە هەنگاوێکی گرنگدا بە کۆدەنگی بەڕێزان سەرۆک و جێگرو ئەندامەکانی بڕیاریدا بە سەرلەنوێ رێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێمی کوردستان و کۆتاییهێنان بە لێکەوتەکانی دابەشکاریی دوو دارایی، کە لە ٢٠٠٦ەوە بۆ ١٧ ساڵە کاریگەرییەکانی بەردەوام بوو. بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیران کە لە (١٠) دە بڕگەو (١٠) دە لاپەڕە پێکهاتووە، وردەکاریی و میکانیزمی وردی جێبەجێکردنی بڕیارەکەی لە خۆگرتووەو لە رۆژنامەی (وەقایعی کوردستان) بڵاودەکرێتەوە. بڕیارەکە دابەش بووە بەسەر بڕگەکانی (بنەما سەرەکییەکان، بۆردی باڵای جێبەجێکردن، داهات، گومرگ، دەروازە سنورییەکان، باج، رسومات، خەرجی، سیولە، گەنجینەکان، بانکەکان و پڕکردنەوەی کورتهێنان). سێیەم: یەک سەبەتەی دارایی: لە بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیراندا هاتووە، کە بۆ لەمەودوا داهات و خەرجییەکان بە ناوەندیی دەکرێن و رێنمایی و رێکارە داراییەکان لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان یەکدەخرێن و بە یەک رێنمایی و رێکارو پرۆسەی یەکگرتوو لە سەرتاسەری هەرێم داهاتی گشتی کۆدەکرێتەوە. داهاتەکان لە سەرتاسەری هەرێم بەبێ رەچاوکردنی شوێنی جوگرافی سەرچاوەی داهاتەکە، بەبێ هیچ لێبڕین و گلدانەوەو (استقطاع)ێک دەچێتە ناو یەک سەبەتەی دارایی و یەک حسابی بانکی لە وەزارەتی دارایی و هەموو حسابە بانکییە لاوەکییەکانیش، کە سەرچاوەکانی داهاتیان تێدا دادەنرێن، لە هەر پارێزگاو ئیدارەیەک بن بە سیستمێکی ئەلیکترۆنی پێکەوە گرێ دەدرێن و راستەوخۆ دەبەسترێنەوە بە وەزارەتی دارایی و ئابووری. چوارەم: پێشینە (ئەولەویەت) بە موچەو پەیڕەوکردنی ژمارەی دانیشتوان لە بودجەی بەکارخستن و پڕۆژەکان بەگوێرەی بڕیارەکە وەزارەتی دارایی و ئابووری پابەند کراوە لە رۆژی ٢٤/٥/٢٠٢٣ەوە ئەولەویەت لە خەرجییەکان بۆ موچە بێت، واتە لەو داهاتەی کە لە سەرتاسەری هەرێمدا کۆدەکرێتەوە، دەبێت یەکەم شت موچەی موچەخۆرانی هەرێمی لێ بدرێت و موچەخۆرەکە لە هەر پارێزگاو ئیدارەیەک بێت، ئەوەی دەمێنێتەوە لەدوای موچە بۆ خەرجی بەکارخستن و پڕۆژەکان خەرج دەکرێت، ئەویش لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووان نەک رێژەکاریی دوو زۆنی. پێنجەم: یەکخستنەوەی ڕێنماییە داراییەکان و پرۆسە و رێکاریی داهاتەکان و هەڵوەشاندنەوەی لێخۆشبوونی نایاسایی باج و گومرگ: لە بڕیارەکەدا ئاماژە دراوە بە هەڵوەشاندنەوەی هەر لێخۆشبوونێکی نایاسایی لە پێدانی باج و گومرگ و رسومات، هەروەها هەڵسەنگاندنی بەرپرسەکانی گومرگ و دەروازە سنورییەکان و ئۆفیسەکانی باج و رسومات لەسەر بنەمای لێهاتوویی و دڵسۆزی. شەشەم: یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان: بەڵام لە هەموو ئەمانەش گرنگترو کاریگەرتر بۆ کۆتاییهێنانی یەکجارەکی بە دوو دارایی لە هەرێم، هەروەک لەناو هێڵە گشتییەکانی بەرنامەی کاری کابینەی نۆیەمیش هاتووە بەرجەستەکردنی بڕگەکانی ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیرانە لە ناو یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان، کە بە هۆی تەواوبوونی ئەرکی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان ئەستەمە یاسای بودجەی هەرێم هەبێت، کە لە دوای ٢٠١٣ەوە ئەوە بۆ ١٠ ساڵە یاسای بودجە لە هەرێم نییە، بەهۆی ئەو ئاڵەنگارییە سیاسی و داراییانەی رووبەڕووی هەرێمی کوردستان بوونەوە. گرنگی یاسای بودجە لەوەدایە، کە تێیدا هەم داهات و خەرجییەکان بە ناوەندیی دەکرێن و هەم بە شێوازێکی هاوسەنگ و دادپەروەرانە و شایستەبوون لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان داهاتەکان دابەش بکرێن، شێوازی پڕکردنەوەی کورتهێنان دیار دەبێت و تەواوی داهات و خەرجی و قەرزو پابەندییەکانی هەرێم بە ژمارە و داتای پێویست لە خشتەکانی بودجەی هەرێم دەخرێنەڕوو، هەتاوەکو هەم شەفافیەت بەرپابێت لە داهاتەکان و دادپەروەرییش لە دابەشکردنی لە سەرتاسەری هەرێم روون بێت بۆ هەموو لایەک و داهاتەکان بخرێنە یەک سەبەتەو ئەوکات دەسەڵاتەکانی خەرجییش بە پێوەری گونجاو رێکبخرێنەوە، بە ئاڕاستەی یەک دارایی و یەک ئیدارەیی. حەوتەم: لە کۆتاییدا عیبرەت لە جێبەجێکردنە: لە ناو ئەم کەشە ناسەقامگیرە سیاسییەی ئێستای هەرێمی کوردستان، ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران هەنگاوێکی گرنگە بە ئاڕاستەی رێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێم. ئەوەش لەبیر نەکەین کە عیبرەت لە جێبەجێکردنە، وەک ئیمامی عومەری کوڕی خەتاب لە وەسیەتی بۆ ئەبو موسای ئەشعەری فەرمویەتی (فإنه لا ينفع تكلُّمٌ بحقٍّ لا نفاذ له)، بڕیارەکان چەند ڕێکوپێک بن لە داڕشتن و دانانی میکانیزم، لە کۆتاییدا گرنگە خەڵک لەسەر ئەرزی واقیع دەرئەنجامەکانی ببینێت. هەر بەم ئاڕاستەیەش بۆ زەمانەتی جێبەجێکردنی بڕگەکانی ئەم بڕیارە، بۆردێکی تایبەت بە سەرۆکایەتی بەڕێز سەرۆک وەزیران و جێگرایەتی بەڕێز جێگری سەرۆک وەزیران و ئەندامێتی بەڕێزان وەزیرە پەیوەندیدارەکان دروستکراوە، ئەم بۆردە دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیرانی پێدراوە بۆ ئاسانکاریی جێبەجێکردنی بڕگەکانی بڕیارەکەو لابردنی هەر ئاستەنگێک کە دێتەپێش لەمبارەیەوە. بۆردەکە هەر زوو کۆبوونەوەی خۆی ئەنجامداو رێکارو میکانیزمی پێویستیش بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دانراو یەکەم ئەنجامی بڕیارەکەش لە دابەشکردنی موچەی مانگی (٥)ی ساڵی ٢٠٢٣ رەنگی دایەوەو سەرجەم موچەخۆران لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان بەیەکەوە لە پێش جەژنی پیرۆزی قوربان موچەیان پێدرا.

درەو: بڕیارە وەفدێكی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بچێتە بەغداد، لەبارەی چۆنیەتی ناردنی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراق و پاكتاوی شەش مانگی رابردووی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق گفتوگۆ بكەن. •    شاییستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ موچە مانگانە نزیكەی (906) ملیار دینار و ساڵانە (5 ترلیۆن و 436ملیار) دینارە، ئەمە سەرەڕای بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان و خەرجیەكانی دیكە. •    پاكتاوی دارایی سەر هەرێمی كوردستانیش بۆ شەش مانگی رابردوو تایبەتە بە ( نەوتی سێ مانگی 2023،  50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان، قەرزی بانكی بازرگانی ، قەرزی 400 ملیار دینارەكە) بگەڕێنێتەوە، كە بۆ ئەو شەش مانگە دەكاتە نزیكەی (5 ترلیۆن و 406 ملیار) دینار. یاسای بودجە دوای ئەوەی لە رۆژنامەی (وەقائیع)دا بڵاوكرایەوە چووە بواری جێبەجێكردنەوە،  لەبەر ئەوەی یاسای بودجە (اثر رجعی) هەیە بۆیە لە 1/1/2023ەوە ئەژمار دەكرێت، بۆ هەرێمی كوردستانیش پێویستی بە پاكتاو هەیە، وەفدەكەی وەزارەتی دارایی كە زیاتر تەكنیكی و ژمێریارییەو پێش پشووەكانی جەژنی قوربانیش سەردانی بەغدادیان كردووە، بەمەبەستی ووردەكاری جێبەجێكردنی یاسای بودجەو پشكی هەرێم و پاكتاوی شەش مانگی رابردووە.   كورد لە بودجە دواجار، یاسای بودجەی 2023ی عێراق لە پەرلەمان پەسەند كراو لە رۆژنامەی وەقائیعدا بڵاوكراوەیەوەو، راستەوەخۆ چووە بواری جێبەجێكردنەوە. ماددەكانی (11، 12، 13)ی بودجە تایبەتن بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەمە سەرباری چەندین بڕگەی تر كە لەناو بودجەكەدا هەرێم دەگرێتەوە. بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە: •    لە ئەگەری خەرجكردنی رێژەی 100%ی شایستە داراییەكانی هەرێمدا وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، بۆ ساڵی 2023 تێكڕای شایستەی هەرێمی كوردستان لەناو بودجەدا بریتی دەبێت لەبڕی (18 ترلیۆن‌و 310 ملیار) دینار، واتا مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار. •    لەبەرامبەر وەرگرتنی ئەم شایستە داراییەدا، هەرێمی كوردستانیش پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شان‌و دەبێت بەپێی یاسای بودجە بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، تێكڕای ئەو پابەندییە داراییەی كە بۆ ساڵێك دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی هەرێم بڕەكەی (14 ترلیۆن‌و 520 ملیار) دینارە، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار. واتا بەگوێرەی ئەم هاوكێشەیە، هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت‌و لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار بۆ بەغداد دەگەڕێنێتەوە، لەم جیاوازییەدا بڕی (310) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. بەگوێرەی حیساباتێك كە (ئامانج رەحیم) سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی، تێكڕای شایستە داراییەكانی هەرێم: یەكەم: قەرەبووی فەرمانبەران بە تێكڕا موچەی فەرمانبەران ، خانەنشینان و پێشمەرگە بۆ ساڵی 2023 بڕەكەی دەكاتە (10 ترلیۆن و 876 ملیار) دینار، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (906) ملیار دینار. موچە لەناو بوجەدا تەرخانكراوی موچە یەكێك لە پایە گرنگەكانی پشكی هەرێمی كوردستانە لەناو بودجەی فیدراڵی عێراقدا، سێ جۆر تەرخانكراوی موچە لە ناو بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دانراوە كە ئەمانەن: •    بڕی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دیناری خەرجی رەوەن (النفقات الجاریە) بۆ موچەی (681 هەزارو 979) فەرمانبەری هەرێم تەرخانكراوە، ئەم بڕە پارەیە بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. •    بڕی (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. •    بڕی (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ یەك ساڵی خەرجی موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. بەپێی ئەم هاوكێشەیە، بە تێكڕا هەرێم مانگانە تەنیا بۆ موچە بڕی (906 ملیار) دیناری لە بودجەی گشتی عێراق بەردەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین مانگ، تێكڕای خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێمی كوردستان بڕەكەی (912 ملیار) دینارە. بە لێدەركردنی ئەو بڕە پارەی كە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ موچەی هەرێم تەرخان دەكرێت (واتا 906 ملیار دینار) لەگەڵ خەرجی راستەقینەی موچە لە هەرێم (واتا 912 ملیار)، دەردەكەوێت لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجە، مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی لە دابینكردنی خەرجی موچەدا دەبێت. كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان مانگانە دەبێت رێژەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە بودجەدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا هەر مانگێك (130) ملیار دینار وەكو داهاتی دەروازە سنورییەكان دیاریكراوە، ئەم داهاتە بەشێوەی مەقاصە (50%) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و (50%)ی تری بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە. سەرباری 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، لەدوای پەسەندكردنی بودجەوە حكومەتی هەرێم چەند داهاتێكی تریشی هەر لەبەردەستدا دەمێنێت، لەوانە: •    بڕی (30) ملیار دیناری مانگانەی یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە. •    داهاتی تری ناوخۆیی لە باج‌و رسومات (جگە لە فەرمانگە فیدراڵییەكان) كە مانگانە بە زیاتر لە (100 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت، واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم مانگانە بە تەواوەتیش پابەندییە داراییەكانی  خۆی بەرامبەر بە بەغدا جێبەجێ بكات، هێشتا نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لە ناوخۆدا كۆدەكاتەوە، ئەم بڕە پارەیەش دەتوانێت بێ كێشە (6 ملیار) دینارەكەی كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. پاكتاوی شەش مانگی رابردوو بەپێی یاسای بودجە، یاساكە لە رۆژی 1/1/2023 دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە نەك لەو رۆژەی كە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی عێراقی بڵاو دەكرێتەوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت یاسای بودجە (اثر رجعی) تێدایە، واتا شایستە‌و پایەندی شەش مانگی رابردووی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لەخۆدەگرێت. شایستە‌و پابەندی هەرێم لە یاسای بودجە بۆ (6) مانگی ئەمساڵ چۆن پاكتاو دەكرێت ؟ پاكتاوی (6) مانگی ئەمساڵ لەرێگەی هاوكێشەی (شایستەی موچەی هەرێم – پابەندییەكانی سەر شانی هەرێم) دەردەهێنرێت، با ئەم هاوكێشەیە بكەین بە ژمارە: •    تێكڕای شایستەی موچە هەرێم لە ناو بودجە مانگانە بڕەكەی (906) ملیار دینارە، بڕی ئەم پارەیە بۆ ماوەی (6) مانگ دەكاتە (5 ترلیۆن‌و 436 ملیار) دینار.   •    تێكڕای پابەندییە داراییەكانی (6) مانگی رابردووی سەر شانی هەرێم كە دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بریتییە لەمانە: -    بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا هەرێم بڕی (ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار وەكو قەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە‌و بەڵێنیداوە دوای پەسەندكردنی بودجە  بیگەڕێنێتەوە -    قەرزی بانكی بازرگانی عێراق (TBI) كە مانگانە بڕەگەی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەو بۆ شەش مانگ تێكڕای ئەم پارەیە دەكاتە (322 ملیارو 200 ملیۆن) دینار. -    داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 كە بڕەكەی مانگانە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە بۆ ئەو سێ مانگە (جگە لە پێنج رۆژی مانگی ئازار) بە تێكڕا دەكاتە (3 ترلیۆن‌و 94 ملیار) دینار. -    كۆی گشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان كە مانگانە (130) ملیار دینار دیاریكراوە، رێژەی (50%)ی ئەم داهاتە بۆ بەغداد دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە، كۆی شەش مانگی رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان دەكاتە (390 ملیار) دینار. بە كۆكردنەوەی ئەم ژمارانەی سەرەوە،  تێكڕای ئەو پابەندییە داراییانە دەردەكەوێت كە لەناوەی 6 مانگی رابردوودا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم‌و دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بڕەكەی (5 ترلیۆن‌و 406 ملیار) دینارە. پاكتاوی 6ی مانگی رابردوو لەنێوان هەولێرو بەغداد بەپێی یاسای بودجە، لەم هاوكێشەیەدا دەردەهێنرێت: شایستەی موچەی هەرێم - پابەندییەكانی هەرێم= پوختەی پاكتاوكراو 5 ترلیۆن و 436 ملیار- 5 ترلیۆن‌و 406 ملیار دینار = 30 ملیار دینار واتا لەم پاكتاوەدا دەبێت حكومەتی فیدراڵ بڕی (30 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە. پارەی نەوتی هەرێم لە كوێ دادەنرێت ؟ بەرەبەیانی 25ی ئازاری رابردوو، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگرت، ئەمەش وەكو وڵامدانەوە‌و كاردانەوەیەك بۆ بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لەسەر سكاڵای عێراق. لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، حكومەتی هەرێم هیچ چارەیەكی تری لەبەردەمدا نەما جگە لەوەی هەناردەی نەوت رادەستی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەنێوان هەولێرو بەغداد. بڕگەی یەكەم لە ماددەی (13)ی بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: •    تێكڕای داهاتی نەوتی هەناردەكراو و فرۆشراو لە ناوخۆدا، لەو كێڵگانەی كە دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە، لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت كە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لای بانكی ناوەندیی عێراق دەیكاتەوە‌و هەموو ئەو داهاتانەی تێدا دادەنێت كە لە هەناردەو فرۆشی نەوتی خاو‌و بەرهەمەكانییەوە بەدەستدەهێنرێن، بەبێ هیچ لێبڕینێك. هەموو حساب بانكییە هاوشێوەكان دادەخرێن. بەگوێرەی ئەم بڕگەی بودجە، سەرلەبەری رێككەوتنی پێشووی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەڵوەشێندراوەتەوە‌و لەمەودوا تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم كە بە دۆلار دەگەڕێتەوە، دەچێت بۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی بە دیناری عێراقی شایستە داراییەكانی هەرێم دەنێرێت. هەرچی هەژماری بانكیی دووەمە كە لە مادەی 13دا هاتووە، ئەمەیان تایبەتە بە دانانی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای بودجە كە ئەم هەژمارەیان بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكێكی باوەڕپێكراوی نێوخۆیی سەر بە بانكی ناوەندیی عێراق دەكرێتەوەو دەسەڵاتی خەرجكردن لەم هەژمارە بانكییە بۆ سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان یان ئەوەی كە ئەو تەخویلی دەكات كە لەم حسابەوە پێویستە وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە حكومەتی هەرێمی كوردستان تەمویل بكات، بەڵام ئیداعی پارە لەم هەژمارە وابەستەیە بە حسابی یەكەم كە حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتەكەیە كە ئەگەر هەژماری بانكیی یەكەم كە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراقە، پارەی تێنەچێت و ئیلتیزامی 400 هەزار بەرمیلەكە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا هیچ پارەیەك نایەتە هەژماری دووەم.  

(درەو): توركیا راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكانی بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی تا ساڵی داهاتوو درێژكردەوە. رۆژی 3ی نیسانی ئەمساڵ، توركیا گەشتە ئاسمانییەكانی بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگرت، بڕیاربوو ئەم راگرتنە تاوەكو مانگی تەموزی ئێستا بەردەوام بێت، بەڵام ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی توركیا راگرتنی گەشتەكانیان بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی تاوەكو 3ی كانونی دووەمی ساڵی داهاتوو واتا بۆ ماوەی (6) مانگی تر، درێژكردەوە. درێژكردنەوەی ماوەی راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكان بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی دوای سەردانەكەی ئەمدواییەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دێت بۆ ئەنكەرە. دەسەڵاتدارانی توركیا دەڵێن راگرتنی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی بۆ دەربڕینی نیگەرانییە دژی زیادبوونی جموجوڵی پارتی كرێكارانی كوردستان لە سنوری پارێزگای سلێمانی. رۆژی 7ی نیسانی رابردوو، دوای سێ رۆژ لە راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكانی سلێمانی، فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی توركیا لەكاتی گەڕانەوەی مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات، موشەكێكی ئاڕاستەی ناوچەیەكی نزیك لە كارگۆی فڕۆكەخانەی سلێمانی كرد، هێرشەكە هیچ زیانێكی بەدواوە نەبوو، تەنیا بۆ گەیاندنی پەیامێك بوو لەبارەی ئەوەی توركیا ئاگاداری سەردانەكەی مەزڵوم كۆبانێیە بۆ سلێمانی. فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیا، ناو بەناو لە سنوری پارێزگای سلێمانی هێرش ئەنجام دەدەن‌و بەرپرسانی پارتی كرێكاران دەكەنە ئامانج. لەدوای راگرتنی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەردانی توركیای كرد‌و بەرپرسانی ئەو وڵاتەی بینی، بەڵام وردەكاری گفتوگۆكانی تائێستا بە شاراوەیی ماوەتەوە، بەڵام دەركەوت سەردانەكەی كاریگەریی لەسەر دەسەڵاتدارانی توركیا نەبووە بۆ دەستپێكردنەوەی گەشتە ئاسمانییەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی.