راپۆرت: درەو "حكومەتی هەرێم كارەبای بۆ هەموو ناوچەكان دابینكردووە‌و بیر لە هەناردەكردنی دەكاتەوە" شەش ساڵ مەوبەر بەیان سامی عەبدولڕەحمان لە ئەمریكا وای وت، خاتوو بەیان ئەمڕۆ پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێمی لە واشنتۆن رادەستكرد، كارمەندێكی نوسینگەكەی مەسرور بارزانی شوێنی ئەوی گرتەوە، پارتی هاوكات لەگەڵ رەخنەكانی لە ئەمریكا، نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی گۆڕی. پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆن لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  لە قوبادەوە بۆ بەیان‌و لەویشەوە بۆ تریفە بەیان سامی عەبدولڕەحمان ئەو ژنەی كە كۆتایی تەموزی 2017 لە كۆنفرانسێكدا لە ئەمریكا وتی:" حكومەتی هەرێم توانیویەتی كارەبا بۆ هەموو ناوچەكانی هەرێم دابین بكات‌و بیر لە هەناردەكردنیشی دەكاتەوە بۆ شارەكانی تری عێراق" دوای 8 ساڵ مانەوە لە پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئەمریكا، ئەمڕۆ پۆستەكەی رادەستكرد.  تریفە عەزیز لە شوێنی بەیان سامی عەبدولڕەحمان دەستبەكاربوو، ئەمەش لە مەراسیمێكدا بوو كە سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئەمریكا رێكیخست. تریفە عەزیز بەرپرسی نوێی نوێنەرایەتی هەرێم لە ئەمریكا لە نوسینگەی مەسرور بارزانی كاریكردووە، بەپێی قسەی میدیاكانی پارتی ماوەی (20) ساڵ ئەزمونی كاركردنی هەیە لەكاروباری پەیوەندییە حكومییەكاندا لە ئەمریكا.  8 ساڵ لەمەوبەر قوباد تاڵەبانی كوڕە بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتیی بڕیاریدا ئەمریكا بەجێبهێڵێت‌و بگەڕێتەوە بۆ كوردستان، قوباد ئەوكات نوێنەری حكومەتی هەرێم بوو لە ئەمریكا، لەبەرامبەر ئەم پۆستەدا، یەكێتیی دەستبەرداری پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەریتانیا بوو بوو بۆ پارتی.  بەڵام بەگەڕانەوەی قوباد تاڵەبانی، ئیتر پارتی ئاڵوگۆڕی بە پۆستەكان كرد، نوێنەرایەتی ئەمریكای لە یەكێتیی وەرگرتەوە‌و نوێنەرایەتی بەریتانیای پێدا، بەیان سامی عەبدولڕەحمان كه‌ له‌ به‌ریتانیا نوێنه‌ری حكومه‌تی هه‌رێم بوو، گواستیه‌وه‌ بۆ ئه‌مریكاو له‌وێ له‌ لەشوێنی قوباد تاڵەبانی دەستبەكاربوو. گۆڕینی نوێنەری حكومەت لە ئەمریكا لەلایەن پارتییەوە لەكاتێكدایە، رۆژی 12ی ئەم مانگە بەسەرپەرەشتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، كۆمیتەی ناوەندی پارتی كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە ئاشكرا ناڕەزایەتیی خۆی لەبارەی سیاسەتەكانی ئەمریكاوە نیشاندا‌و رایگەیاند" سیاسەت‌و بەرنامەكانی ئەمریكا لە خورهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی بووەتە مایەی نیگەرانی هاوپەیمانەكان. بەشێك لەم لێكەوتانە راستەوخۆ هەندێكیش ناڕاستەوخۆ كاریگەریان لە سەر هەرێمی كوردستان هەیە". پارتی وەكو هاوپەیمانێكی ئەمریكا لە ناوچەكە یەكەمجار بوو بەم روونیە رەخنە لە ئەمریكا بگرێت، بۆیە هەڵوێستەكەی بەلای روسیاوە مایەی تێڕامان بوو، ئاژانسێكی هەواڵی روسیا لەوبارەیەوە بابەتێكی بڵاوكردەوە، هەندێك ناڕەزایەتییەكەی پارتی لەبارەی ئەمریكا وەكو هەنگاوێكی بەرایی تەماشا دەكەن بۆ نزیكبوونەوەی پارتی لە ئێران، بەتایبەتیش لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی عێراق كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم لە كەرتی نەوت‌و بودجەی گشتیدا توندكردوەتەوە. كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییە‌و ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە.   بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمی‌و نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا لە كەمكردنەوەی فشارەكاندا.  لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت".  تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر لە داهاتووشدا پرۆژە یاساكە بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە.  ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوە‌و (8) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا-  ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم بەردەوام لەنێوان لایەنەكاندا كێشمەكێشی لەسەر بووە، لە كابینەی نۆیەمیشدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو، لەسەرەتاوە دابان شەدەڵە هەندێك جموجوڵی لەم پۆستەدا هەبوو، بەڵام بەمدواییە دەركەوتنەكانی كەمبووەتەوە. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە.  پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019‌و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی).  لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد).  نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد.  سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەر‌و (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە.  بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵ‌و شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان- كارگێڕی‌و دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین.    پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە. یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوون‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوە‌و پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە‌و (ئایدن ئۆستان) بەشێوەی كاربەڕێكەر دانراوە.  واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكات‌و چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە.  لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە‌و ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیام‌و ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن.  پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوە‌و كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یە‌و تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە.  لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی.   لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە.  پۆستەكانی دەرەوە  •    نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: تریفە عەزیز- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە) •    نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم  لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە •    نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان  لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، زیاتر لە (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن:  (میسر- سودان- ئەمریكا- كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا-  ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا).  بەپێی قسەی سەفین دزەیی، لەسەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، تەنیا یەك وڵات كونسوڵگەریی خۆی لە هەرێم كردوەتەوە كە (ئەرمینیا)یە، بەڵام بڕیارە كونسولخانەی قەتەریش لە ماوەیەكی نزیك دەستبەكار بكات، ئازەربایجانیش بڕیارە كونسوڵخانە بكاتەوە، كونسوڵخانەی ئیتالیاش ئاستی خۆی بۆ كونسوڵخانەی گشتی بەرزكردوەتەوە. ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن:  •    پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. •    چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. •    ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. •    رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە:  •    پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. •    هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. •    ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. •    كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە کۆتایی ساڵانی هەشتادا نووسەر و ئەکادیمی ئەمریکی، جوێل میگدال Joel Migdal، کتێبێکی گرنگیی بەناونیشانی «کۆمەگای بەهێز و دەوڵەتی لاواز»ەوە، بڵاوکردەوە. کتێبەکە باس لەوەدەکات بۆ لە بەشێکی گەورەی جیهانی سێدا دەوڵەتەکان لاوازن و ناتوانن ئاراستەی کار و کردەوەی کۆمەڵگاکانیان، بکەن، بۆ بۆشاییەکی گەورە لەنێوان دانیشتوان و دەوڵەت و حوکمراناندا دروستدەبێت؟ لەبەرچی دەوڵەت ناتوانێت متمانەی کۆمەڵگا لەو بەشەی جیهاندا بەدەستبهێنێت؟ بەر لە هەمووشتێک چەمکی «دەوڵەتی بەهێز» لەم کتێبەدا هێما بۆ ئەو دەوڵەتانە دەکات، کە توانای دروستکردن و ئاراستەکردنی کۆمەڵگاکەیان هەیە و دانیشتوانی وڵاتەکە ئەو دەوڵەتە بە دەوڵەتی خۆیان دەزانن نەک یەکەیەکی سیاسیی بە زۆر و بە فشار بەسەریاندا سەپێنرابێت. بە کورتییەکەی، «دەوڵەتی بەهێز» ئەو دەوڵەتەیە کە کۆمەڵگاکە وەک چوارچێوەیەکی هاوبەش قبووڵیدەکات و یاساکانی بە یاسی خۆی دەزانیت و سیاسەتەکانیشی وەک سیاسەتی دانیشتوانەکەی دەناسێنێت. توانای مانەوەی دەوڵەتەکە خۆیشی بە توانای مانەوەی کۆمەڵگاکەوە پابەندبێت. دەوڵەتی بەهێز لەپاڵ خاوەندارێتی بۆ کۆمەڵێک یاسا کە کۆمەڵگاکە بە یاسای خۆی دەزانێت، لەوەش دڵنیایە کە دەزگای بەکارهێنان و پیادەکردنی ئەو یاسایانە یاساکان بە یەکسانیی بەسەر هەموواندا، پیادەدەکات. لەم بوارەدا هەڵاوێردن بوونی نییە، لە بەردەمی ئەو یاسایانە و ئەو دەزگایانەدا کە پیادەیان دەکەن گەورە و بچوک و پیرۆز و ناپیرۆز بوونی نییە، هەمووان بەقەد یەک گەورە و پیرۆز و ناپیرۆزن. هاوکات ئەم دەوڵەتە ئەو هەستە بە دانیشتوانەکەی دەبەخشێت کە خاوەنی ستراتیژیەتی مانەوە و پاراستنی ئەو کۆمەڵگایەشی هەڵگرتوە کە حوکمرانی دەکات و پاراستنی خودی دەوڵەتەکە خۆیشی بە پاراستنی کۆمەڵگاکەوە بەندە. هەر دەوڵەتێک پرۆژەی ئینتیحارکردنی دەستەجەمعیی کۆمەڵگاکە یان بەشێکی کۆمەڵگاکەی هەڵگرتبێت ناکرێت وەک «دەوڵەتی بەهێز» وێنابکرێت.  ئەگەر لە گۆشەنیگای ئەو سەرەتا سادانەوە سەیری دۆخی هەرێمی کوردستان بکەین، بەو دەرەنجامە دەگەیەن، ئەوەی کە هەیە و دروستکراوە شتێکە نە کۆمەڵگاکە دەیەوێت و نە دەوڵەتەکەش کۆمەڵگاکەی دەوێت. رەفزێکی دوولایەنە لە ئارادایە کە هەموو شەرعیەتێکی سیاسیی لە سیستمە سیاسییەکە دەسێنێتەوە. کۆمەڵگاکە حوکمڕانەکانی ناوێت و حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک کۆمەڵگا ناوێت. کۆمەڵگاکە حوکمڕانیەکە وەک دەسەڵاتێکی خێزانی دەرەکیی سەپێنراو دەبینێت و خێزانە حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک رەعیەتێکی بێماف و گوێرایەڵ دەوێت.   بە کورتییەکەی، ئەوەی لە هەرێمدا دەیبینین دۆخێکی تەواو ناکۆکە بەو دۆخەی لەسەرەوە باسکرا. بەم مانایە لە هەرێمدا ئامادەیە جۆرێک لە حوکمرانیی بێهێز و لاواز و بێخوێنە، کە لەگەڵ خۆیشیدا کۆمەڵگایەکی لاواز و بێهێز و وەڕسی دروستکردوە. حوکمرانییەکی نەخۆش ئامادەیە کە کۆمەڵگاکە  بە بەردەوامی زیاتر و زیاتر نەخۆشدەخات. هێز لە هەرێمدا کورتکراوەتەوە بۆ هێزی ئەمنیی و ئەمنیش کورتکراوەتەوە بۆ ئەمنی بەشێکی کەم و بچوکی کۆمەڵگاکە. کە بەشە حوکمڕان و سەپاوەکەی ناو کۆمەڵگاکەیە. ئەم دۆخە تایبەتەی هەرێم کۆمەڵێک هۆکاری دیاریکراوی لەپشتە، کە دەشێت هەرە گرنگەکانیان لەم چەند خاڵەدا کۆبکەینەوە. یەکەم: ئەو حوکمڕانییەی دامەزراوە ئەو هەستەی لای خەڵکی هەرێمەکە دروستکردووە کە ئەوە خەڵکەکە نییە خاوەنی هەرێمەکەن، بەڵکو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان و نەوەکانیانن و ئەوانیش نابەرپرسانە سامانی سەرزەویی و ژێڕزەوی وڵاتەکە بەو جۆرە بەکاردەهێنن کە قازانجی خۆیان و بنەماڵەکانیان بپارێزن. ئەوەی لێرەدا ڕوویداوە بەتایبەتیکردنی شتێکە کە ناکرێت بەتایبەتیی بکرێت، واتە خەسخەسەی شتێک کە نابێت خەسخەسە بکرێت: «بەتایبەتیکردنی نیشتیمان». سەندنەوەی ئەو هەستە لە دانیشتوان کە ئەوان خاوەنی ئەو سەرزەمینە جوگرافییەن کە تێیدا دەژین، بەشێکی سەرەکیی ئەم پرۆسەی بەتایبەتیکردنەیە کە سێ دەیەیە بە شێوەیەکی سیستماتیک کاری بۆ دەکرێت و دەسەپێنرێت. بە جۆرێک لە ئێستادا ئەو هەستە لەناو بەشێکی گەورەی دانیشتوانەکەدا دروستبووە کە هەرێم هەرێمی ئەوان نییە، بەڵکو موڵکی خێزان و بنەماڵە حوکمڕانەکانە. ئەم هەستی بە بەتایبەتیکردنەی نیشتیمان هاوشانە بە هەستکردن بەوەیش کە پارە و دەسکەوت و ئەگەری پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و پیشەیش، وەک زۆر  شتی دیکە، بەتایبەتی کراوە. ئەمە جگە لە بەتایبەتیکردنی پێگە سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگاکە و بەتایبەتیکردنی پۆستە سیاسیی و ئیدارییە سەرەکییەکانی حومکرانییەکە. هاتنەپێشەوە و دەرکەوتنی منداڵانی خێزانە حوکمرانەکان لە فۆرمی سوپایەک لە ئەمیر و ئەمیرەی نوێدا، هەستی هەبوونی هەموو «سەرەتایەکی یەکسان»ی لە وڵاتەکەدا وێرانکردوە. مناڵانی وڵاتەکە لەبەردەم منداڵانی خێزانە حوکمرانەکاندا هەست بەوەدەکەن کە خەڵكی هەرێمەکە نین، یان جۆرێک لە کەسانی بیانی بێماف و بێئایندەن.  لەدروستبوونی ئەم هەستکردنەدا بە خەسخەسەکردنی هەمووشتێک، رۆڵێکی گەورە و بنەرەتیی دەبینێت لە هەستکردنی بەشێکی گەورەی خەڵکەکەدا بەنامۆبوون لە حوکمرانییەکە. دووهەم: لە دەزگاخستنی دەزگاکانی حوکمرانییەکە. خاڵێکی گرنگ و بنەرەتیی لاوازبوونی هەرێم و حوکمرانییەکەی پەیوەندیی بە پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکانییەوە هەیە. بەستنەوەی کۆی دەسەڵاتە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی هەرێم بەجەند کەسایتییەکی تایبەتەوە، کە زۆربەیان سەر بە یەک خێزان و بنەماڵە و بازنەی داخراون، رۆڵێکی سەرەکیی و بنەڕەتی دەبینن لەم پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکان. سیستمی حوکمرانی هەرێم، بە حیساب هەموو دەزگا فەرمییەکانی حوکمرانییەکی بەهێزی هەیە، لەوانە پەرلەمان، دادگا، سوپا، پارتی سیاسیی، حکومەت خۆی، بە وەزیر و وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە، بەڵام هەر کەسێک بە ڕێبوارییش ڕێیکەوتبێتە هەرێمەوە، ئەو ڕاستییە تاڵە دەزانێت، کە دەسەڵات لای هیچ یەکێک لەم دەزگایانە نییە و هیچ دەزگایەکیشیان بە پێی لۆژیکی ناوەکیی و پیشەیی دەزگاکە کارناکات، بەڵکو سەرجەمی دەسەڵاتە سەرەکییەکان لە دەستی چەند کەسێکی کەمدایە و ئەوانن دەستنیشانی ئەوەدەکەن ئەو دەزگایانە چیبنو چۆن کاربکەن یان نەکەن.   سێهەم: دەسەڵاتداران توانای لانی هەرەکەمی متمانە و  قەناعەت هێنانیان بە کۆمەڵگا لەدەستداوە. گوتارێکیان نەماوە قابیلی باوەڕ و متمانەپێکردن بێت. ئەوەی هاتۆتەکایەوە سڕینەوەی تەواوی زمانە وەک ئامرازیی پەیوەندیکردنێکی بەسەمەر، لەسەرێکەوە، گەشەدان چەنەبازیی و  جنێوفرۆشیی و درۆکردنێکی بەردەوامەوە، لە سەرێکی دیکەوە بەکارهێنانێکی ئینشایی رۆژانەی سەرجەمی ئەو تۆمەتانەی لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا دروسکراون: تۆمەتی خیانەتدانە پاڵ هەر کەس و لایەن و گروپێک نەتوانن لەگەڵ ئەوان و سیاسەتەکانیاندا، هەڵبکەن و بژین. بەم جۆرە بۆشاییەکی گوتاریی گەورە دروستبووە، کە تۆمەت و جنێودان دەیەوێت پڕیبکاتەوە. ئەم دۆخە وایکردوە ئەم حوکمڕانییە جگە لە کۆنترۆڵکردنی ئەمنی دانیشتوان، هیچ توانایەکی تری ئاراستەکردنی کۆمەڵگایان نەبێت،  هەموو تواناکانی ئاراستەکردن و کۆکردنەوەی کۆمەڵگایان لەدەوری ئەم یان ئەو پرۆژەی سیاسیی و ئەم یان ئەو ستراتیژیەتی مانەوە و ئەم یان ئەو گوتار، لەدەستداوە. سەرەڕای ئەو هەموو پارە و سەرمایەی لەژێر دەستیاندایە، توانای ئاراستەکردنی کار و کاردانەوەی خەڵکیان لەدەستداوە. سەرجەمی ئەم هۆکارانەی لاوازبوونیش هۆکاری ناوەکین و شێوازی حوکمڕانی هەرێمەکە و عەقڵیەت و سایکۆلۆژیای حوکمڕانەکان لێی بەرپرسیارن.  

راپۆرت: درەو لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردووە، بەمە كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكان‌و هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، لەم پرسەدا سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی رەیان كلدانی هاوڕێی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، لویس ساكۆ بەغدادی بەرەو هەولێر بەجێهێشت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆك كۆمار لە یەكەم تاقیكردنەوەدا لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق كەوتوەتە ناو ململانێی مەسیحییەكانەوە، ململانێیەك كە جەمسەرێكی ئێران‌و جەمسەرەكەی تری ئەمریكا‌و ئەوروپایە. لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە گەورەترین ئاڵنگارییە رووبەڕووی لەتیف رەشید دەبێتەوە، كێشەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی وەقفەكانی مەسیحییەوە هەیە لە عێراق، لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی‌و  باڵی سیاسی‌و چەكداری مەسیحییەكاندا، دەسەڵاتی ئاینی لەلایەن ڤاتیكانەوە پاڵپشتی دەكرێت، باڵە سیاسی‌و چەكدارییەكەش لە ئێرانەوە نزیكە‌و رێبەرەكەیان لەلایەن ئەمریكاوە خراوەتە ناو لیستی سزاكانەوە. ئەمە یەكەم تاقیكردنەوە بوو بۆ سەرۆك كۆماری عێراق، ئەو لەنێوان بەرەی خۆرئاواو ئێراندا، لە بەرژەوەندی هێڵە ئێرانییەكە بڕیاریدا.   ناكۆكی ساكۆ‌و رەیان كلدانی ناكۆكی ناو ماڵی مەسیحییەكان لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموون هەیە لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، دەوترێت لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندەدرێت بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. مەرسومی 147 لەنێوان مام جەلال‌و لەتیف رەشیددا رۆژی 3ی ئەم مانگە لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوە‌و (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان‌و بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ئەم مانگە، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشاندا‌و بە بڕیارێكی بێ پێشینە لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. بەیاننامەكە دەڵێ:" ئەمە بڕیارێكی سیاسی بەدخوازانەیە تەنیا دژی كەسایەتی پاتریاك ساكۆ نییە كە كەسایەتییەكە لە ناوخۆ‌و دەرەوە بە هەڵوێستە نیشتمانییەكانی ناسراوە، بەڵكو دژی پێگەی پاتریاكی درێرینە لە عێراق‌و جیهاندا". پاتریاكی كلدانی كە گەورەترین كڵێسای عێراقە داوا دەكات" دۆخەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ رەوتی ئاسایی خۆی، بەرلەوەی بەرەو قەیران پەرەبسەنێت‌و كاردانەوەی نەخوازراو بەدوای خۆیدا بهێنێت". هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسلەوە دەكەن، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق. ئەو سەرچاوانە دەڵێن" بڕیارەكەی لەتیف رەشید بۆ هەڵوەشاندنەوەی مەرسومەكەی لویس ساكۆ بەتەواوەتی بڕیارێكی سیاسییە، وا دەردەكەوێت سەرۆك كۆمار ئاگاداری باگراوندی كێشەی ناو ماڵی مەسیحییەكان نییە، یاخود ئەوەیە ملكەچ بووە بۆ فشارەكان". ئەم فشارانە سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ئەم مانگە روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكە دەڵێ" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێسا‌و تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". لویس ساكۆ شارەزایانە‌و سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوە‌و رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووە‌و نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوە‌و سەرۆكایەتییەكان‌و وەزارەت‌و دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییە‌و پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوە‌و لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووە‌و پاتریاك فەرمانی پێدراوە‌و كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغرا‌و "، لەسەردەمی پادشایەتی‌و كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". پاتریاكی كلدانی ئاماژە بەوە دەكات، ئەم جۆرە مەرسومانە لە وڵاتانی عەرەبیش بۆ تائیفە مەسیحییەكان دەردەچێت، لەوانە ئوردن‌و میسرو سوریا‌و لوبنان، بۆیە ئەمان تێناگەن پاڵنەری پشتی بڕیارەكەی سەرۆك كۆمار چییە‌و وایدەبینن بڕیارەكەی سیاسییە. ئەگەر سەرۆك كۆمار سوربێت لەسەر بۆچونەكەی خۆی كە دەركردنی مەرسومی كۆماریی بۆ پیاوە ئاینییەكان نادەستورییە، دەبێت ئەو مەرسومانەی تریش هەڵوەشێنێتەوە كە بۆ زیاتر 20 سەرۆك‌و ئەسقەفی كڵێساكان لە عێراق دەرچوون. سەرباری روونكردنەوەكانی سەرۆكایەتی كۆمار، ناڕەزایەتییەكان دژی بڕیارەكەی لەتیف رەشید پەرەسەندنی بەخۆوە بینی، بەیانی رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، مەسیحییەكانی عەنكاوە لە هەولێر لەبەردەم كڵێسای (مار یوسف) بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆبونەوە، بەناوی گروپ‌و لایەنە مەسیحییەكانەوە بەیاننامەیان دژی سەرۆك كۆمار خوێندەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی سوكایەتی بە یەكێك لە سیمبولە ئاینییەكانی ئەوان كردووە، لە ناحیەی (ئەلقوش)ی باكوری موسڵیش بۆ هەمان مەبەست خۆپیشاندان كرا.    مەسیحییەكانی هەولێر لە پارتییەوە نزیكن، رەیان كلدانیش وەكو جەمسەرێكی تری ئەم ناكۆكییە لە یەكێتییەوە نزیكە‌و یەكێكە لە دۆستە نزیكەكانی بافڵ تاڵەبانی. سكاڵای رەیان دژی ساكۆ چەند مانگی رابردوو، پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكان‌و كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كرد‌و یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینی‌و سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003‌و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپ‌و ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانی‌و وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری ئەمساڵ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتتی نەینەوا دزیوە‌و بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، ئەمڕۆ ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. بەگوێرەی نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی بەغداد، بڕیارەكە لەلایەن دادوەری دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخەوە دەرچووە كە تایبەتە بە دۆسیەكانی راگەیاندن‌و بڵاوكردنەوە. ساكۆ لە بەغدادەوە گواستیەوە بۆ هەولێر لویس ساكۆ كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"ە لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، ئەمڕۆ نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركرد، تێیدا بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوە‌و دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردووە، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار دەكات بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەست‌و براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆی‌و پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكی‌و نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحی‌و ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسین‌و كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیدا‌و بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆن‌و ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوە‌و فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رەیان كلدانی زیاتر لەسەری دەڕوات‌و دەڵێ" ئەگەر لویس ساكۆ داوای دەوڵەتی یاسا‌و دامەزراوە دەكات بۆچی بەردەوام پەنا بۆ میدیاكان دەبات بۆ لێدانی پەرلەمانتارانی كوتلەی بابلیۆن‌و تۆمەتی بێ بنەمایان دەخاتە پاڵ‌و لەبری ئەوە پەنا بۆ دادگا نابات‌و سكاڵا تۆمار بكات". كلدانی باسلەوە دەكات چەندینجار هەوڵیداوە سەردانی لویس ساكۆ بكات لە بارەگاكەی یان هەر كڵێسایەك كە ئەو دیاری بكات، بەڵام هەموو جارێك ئەو رەتیكردوەتەوە.. بۆیە ئێستاش كە بڕیاریداوە بكشێتەوە بۆ كوردستان، ئەوان ئومێدەوارن لەم ماوەیەدا پێداچوونەوە بە هەڵوێستە سیاسی‌و میدیاییەكانیدا بكات‌و پێیانوایە لویس ساكۆ ملكەچ بووە بۆ ئەجێندای سیاسی‌و جارێكی تر مەسیحییەكان وەكو كارتی فشار لەنێوان نەهەنگە سیاسییەكاندا بەكاردەهێنێت.    

راپۆرتی شیكاری: فه‌رزه‌ند شێركۆ خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ئاسۆی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌رده‌م (ی.ن.ك) و (پ.د.ك) سه‌ره‌تا: هاری ڤی. جافا، فه‌یله‌سوفی سیاسی ئه‌مریكی (١٩١٨-٢٠١٥)، باوه‌ڕی وایه‌ كه‌ "هیچ مشروعییه‌تێك نییه‌ بۆ حوكمی زۆرینه‌، ئه‌گه‌ر له‌و حكومه‌تەدا مافی كه‌مینه‌ ره‌چاو نه‌كرابێت". له‌ كتێبی (سه‌رله‌نوێ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا)، جافا ده‌ڵێت " كام ده‌سه‌ڵاتی مه‌شروع له‌ دایك ده‌بێت له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی كه‌ تیایدا ئازادیی راده‌ربڕین، یا ئازادیی چاپه‌مه‌نی، یان مافی گردبوونه‌وه‌ی ئاشتیخوازانه‌ی خه‌ڵك بۆ گۆڕانكاری، بوونی نه‌بێت؟ له‌ سه‌رده‌می ناپلیۆنه‌وه‌، راپرسی بووه‌ به‌ ئامرازێكی خوازراوی ده‌سه‌ڵاته‌ خۆسه‌پێنه‌كان. له‌ دوا هه‌ڵبژاردندا كه‌ صه‌دام حسێن ئه‌نجامی دا، ٪٩٩ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ست هێنا، له‌م رووه‌وه‌ صه‌دام له‌ هیتله‌ر و ستالینیش له‌پێشتر بوو". جافا له‌ درێژه‌ی نووسینه‌كه‌ی دا پێداگری ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ "كه‌ڵكه‌ڵه‌ی نووسه‌رانی (په‌ڕه‌ فیدراڵییه‌كان) رێگری بوو له‌ سته‌مكاریی زۆرینه‌". جافا ده‌ڵێت "ئه‌و ئایدیایه‌ی كه‌ زۆرینه‌ ماف (ده‌به‌خشێت) به‌ كه‌مینه‌، بریتییه‌ له‌ پوچییه‌كی بێ كۆتا"، چونكه‌ "ئامانجی حكومه‌تی زۆرینه‌، دابینكردنی مافێكه‌ كه‌ هه‌ر هاووڵاتییه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان هه‌یه‌تی. به‌ ده‌ربڕینێكی ودرتر، (شتێك به‌ ناوی) مافی كه‌مینه‌ بوونی نییه‌. ته‌نها مافی تاكه‌كه‌س بوونی راسته‌قینه‌ی هه‌یه‌. ته‌نها به‌م هۆكاره‌ كه‌ زۆرینه‌ و كه‌مینه‌ خاوه‌نی مافی یه‌كسانن و له‌ ئه‌نجامدا به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شیان هه‌یه‌، حكومه‌تی زۆرینه‌ ده‌بێت به‌ ئامرازێكی مه‌شروعی حوكمڕانی." ئه‌م نووسینه‌، ده‌یه‌وێت به‌رمه‌بنای تێزه‌كه‌ی هاری جافا، تێەگەیشتنی ئه‌م رۆژانه‌ی پارتی دیموکراتی کوردستان سەبارەت بە دیموکراسی و حكومه‌تی زۆرینه‌، شه‌نوكه‌و بكا، ئه‌وه‌ دووپات بكاته‌وه‌ كه‌ شەرعییەت نادرێت به‌ حوکمڕانیی زۆرینە تا ئه‌و حوكمڕانییه‌، مافی کەمینه‌ش وه‌ك زۆرینه‌ ره‌چاو نه‌كات. له‌ كۆتاییشدا، ئه‌م نووسینه‌ نه‌خشه‌ڕێیه‌ك بۆ داڕشتنه‌وه‌ی چوارچێوەیەکی نوێ بۆ راگرتنی هاوسەنگی هێز لە هه‌رێمی كوردستانی عێراق و پاراستنی كیانه‌كه‌ پێشنیار ده‌كا. تیرۆركردنی رێككه‌وتنی سیاسی: بۆ داڕشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌سه‌ر ئاستی كوردستان و پێكهێنانی كابینه‌ی نۆی حكومه‌تی هه‌رێم، رۆژی ٤ی ٣ی ٢٠١٩، پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان (رێككه‌وتنی سیاسی)یان ئیمزا كرد. ئه‌م رێككه‌وتنه‌ پێكهاتبوو له‌ (١٨) خاڵ و پاشكۆیه‌ك. له‌ پاشكۆكه‌دا هاتووه‌ "هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پێكهێنانی حكومه‌تی هه‌رێم، هه‌نگاوه‌كانی پێویست بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی پارێزگای كه‌ركوك به‌ دانانی پارێزگاریشه‌وه‌ به‌پێی رێككه‌وتنی نێوان به‌ڕێزان  بارزانی و  كۆسره‌ت ره‌سوڵ ده‌ست پێ ده‌كات". ئه‌م پاشكۆیه‌، كه‌ بۆ یه‌كێتی، رۆحی رێككه‌وتنه‌كه‌ بوو، له‌لایه‌ن پارتییه‌وه‌، په‌راوێز خرا و هه‌رگیز هاوته‌ریب به‌ پێكهێنانی كابینه‌ی حكومه‌ت، كێشه‌ی كه‌ركوك و دانانی پارێزگار كاری له‌سه‌ر نه‌كرا. هه‌ژده‌ خاڵه‌كه‌ی تریش كه‌متازۆر، دۆخیان له‌ پاشكۆكه‌ باشتر نه‌بوو.  خاڵی دوو: "هه‌ردوولا له‌ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی كوردستاندا، شه‌راكه‌تی راسته‌قینه‌ و كارا له‌ نێوانیان بونیات ده‌نێن"،  سێ: "هه‌ردوولا له‌رێگه‌ی حكومه‌ته‌وه‌ كارده‌كه‌ن بۆ رێكخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆ له‌ چوارچێوه‌ی دامه‌زراوه‌ نیشتمانییه‌كان"  چوار: "به‌هێزكردنی رۆڵی دامه‌زراوه‌كانی چاودێری له‌ هه‌رێمی كوردستان"  پێنج: خستنه‌ڕووی "به‌رنامه‌ی هاوسه‌نگ و تێری حكومه‌ت بۆ سه‌رتاسه‌ری كوردستان"  شه‌ش: "له‌ خولی پێنجه‌می په‌رله‌ماندا نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ته‌واو بكرێت و خواسته‌ جیاوازه‌ سیاسییه‌كان و ئه‌و یاسایانه‌ی ره‌هه‌ندی نیشتمانییان هه‌یه‌ به‌ سازان چاره‌سه‌ر بكرێت"  حه‌وت: "هه‌ردوولا له‌رێی حكومه‌ته‌وه‌ هه‌نگاوی هاوبه‌شیان ده‌بێ بۆ هه‌مه‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی راژه‌ و سندوقی خانه‌نشینی"  هه‌شت: "په‌له‌ بكرێت له‌ دروستكردنی سندوقی داهاته‌كانی نه‌وت و گاز"  نۆ: "هاوهه‌وڵوێستی له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌تی فیدراڵی، و دامه‌زراندنی هاوپه‌یمانی فراكسیۆنه‌ كوردستانییه‌كان ئامانجی هاوبه‌شی هه‌ردوولا ده‌بێت"  ده‌: "هه‌ردوولا دیدگای هاوبه‌شیان ده‌بێت بۆ مامه‌ڵه‌ كردن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی ده‌وروبه‌ر و چاره‌سه‌ركردنی ئاشتیانه‌ی كێشه‌ی كورد له‌ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان "، و... هه‌ژده‌: "بۆ جێبه‌جێ كردن و به‌دواداچوونی ناوه‌ڕۆكی ئه‌م رێككه‌وتنه‌، لیژنه‌یه‌كی باڵای هاوبه‌ش پێكدێت و مانگانه‌ كۆده‌بنه‌وه‌"! ئارگیومێنتی پارتی دیموكراتی كوردستان: ئێستا و دوای زیاتر له‌‌ چوارساڵ له‌ ئیمزاكردنی، هه‌ر شرۆڤه‌كارێكی ریالیست ده‌توانێت په‌راوێزخستنی رێككه‌وتنه‌ سیاسییه‌كه‌‌ و كاریگه‌رییه‌ تاڵه‌كانی له‌سه‌ر ئه‌زموونی حوكمڕانیی كوردی ببینێت، جگه‌ له‌ ئه‌ندامێكی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی و نزیك له‌ بارزانی كه‌ رۆژی ١٢ی٧ی ٢٠٢٣، له‌ كه‌ناڵێكی حزبه‌كه‌یه‌وه‌ وتی "رێككه‌وتنه‌كانی پێشووی نێوان هه‌ردوو حزب به‌ رێژه‌یه‌كی زۆر جێبه‌جێ كراون." ئه‌م لێدوانه‌، یا نیشانه‌ی درك نه‌كردنه‌ به‌وه‌ی كه‌ روویداوه‌، یان هه‌وڵه‌ بۆ به‌لاڕێدابردن. ئه‌گه‌ری دووه‌میان به‌هێزتره، چونكه‌ ئه‌و به‌رپرسه‌، له‌ درێژه‌ی دیمانه‌كه‌یدا ده‌ڵێت " بژارده‌ی سه‌ره‌كی پارتی بریتییه‌ له‌ سفركردنه‌وه‌ی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و پابه‌ندبوونه‌ به‌و بنه‌ما و رێككه‌وتننانه‌ی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی له‌سه‌ر دروستكراوه." واته‌، دانده‌نێت به‌و راستییه‌ی كه‌ رێككه‌وتنه‌كانی رابردوو، "به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر" جێبه‌جێ نه‌كراون. گه‌رچی دواتر، "دروستكردنه‌وه‌ی پردی متمانه‌" و "گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی" به‌ پێویست ده‌زانێت، به‌ڵام به‌رپرسه‌كه‌ "لێك نزیكبوونه‌وه‌ی ستراتیژی" به‌تایبه‌ت له‌ بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان دا، كورت ده‌كاته‌وه‌.     ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌ی سه‌ره‌وه‌، بۆ گشتاندنی په‌یامی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمیته‌ی ناوه‌ندیی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو كه‌ ١٢ی ٧، ئه‌نجامدرا و له‌ ته‌وه‌ری پێنجه‌می به‌یاننامه‌كه‌دا ، به‌روونی هاتووه‌ كه‌ پارتی، یه‌كێتیی تا ئه‌و كاته‌ پێویسته‌ كه‌ رایبكێشێته‌ ناو پرۆسه‌ی ئاڵۆز و ناڕوونی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌. "ره‌خساندنی كه‌ش و هه‌وایه‌كی  له‌بار بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن،... و لەو‌پێناوه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین (ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) به‌شێوه‌یه‌ك جیاوازییه‌كان رێگرنه‌بن له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن دا". (هه‌وڵده‌ده‌ین ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) راستگۆترین ده‌ربڕینی سیاسییه‌ كه‌ پارتی، بۆ پرۆسه‌ی سیاسی  هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌تی. (ئیداره‌دان) جیاوازه‌ له‌ (به‌ڕێوه‌بردن) و جیاوازه‌ له‌ (هه‌ستكردن به‌ به‌رپرسیارێتی). ئیداره‌دان، چه‌مكێكی سلبییه‌ كه‌ بۆ پێناسه‌كردنی "مامه‌ڵه‌یه‌كی كاتی له‌ دۆخێكی ناچاری دا" به‌كارده‌هێنرێت. به‌ڵام ئایا راستكردنه‌وه‌ی دۆخی هه‌رێمی كوردستان، پێویستی به‌ (سه‌ركردایه‌تی كردن) هه‌یه‌ یان (ئیداره‌دان). ئه‌گه‌ر تا ئێستا، تێگه‌یشتنی پارتی له‌ "دۆخی شه‌راكه‌ت" روونبووبێته‌وه‌، ئه‌وا وتارێكی سكرتێری مه‌كته‌بی سیاسی پارتی، رووانگه‌ی حزبه‌كه‌ بۆ كایه‌ی دیموكراسی، به‌رجه‌سته‌ تر ده‌كات. ئه‌و به‌رپرسه‌ی پارتی، رۆژی ١٠ی ٧، له‌ وتارێكدا كاردانه‌وه‌ی سه‌رۆكی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، له‌به‌رامبه‌ر لێدوانێكی هه‌ڵه‌ی به‌رپرسی راگه‌یاندنی پارتی به‌رامبه‌ر یه‌كێتی، به‌ "هه‌ڵچوون" ناوده‌بات، و داوا ده‌كات "یه‌كێتی مێژووی باوكانی دامه‌زرێنه‌ری خۆی جێنه‌هێڵێت كه‌ پێشتر كادری پارتی بوون". ئه‌گه‌ر وه‌ك جافا باسی ده‌كا، ئازادی سیاسی و راده‌بڕین، كۆڵه‌كه‌ی دیموكراسی بن، ئه‌وا" دیموكراتترین ئاراسته‌ی ناو پارتی"، هێشتا ته‌نها باوه‌ڕی به‌و راده‌ربڕینه‌ هه‌یه‌ كه‌ له‌ خولگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی حزبه‌كه‌ی خۆیدا، بخولێته‌وه‌. سه‌رباری كورتهێنانه‌ فیكرییه‌كان، به‌ڵام هێشتا په‌یامی ئه‌م دوو به‌رپرسه‌ی پارتی - كه‌ نوێنه‌رایه‌تی هه‌ردوو ئاراسته‌ی جیاوازی حزبه‌كه‌ ده‌كه‌ن بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و دۆخی هه‌رێمی كوردستان، شایانی ئه‌وه‌یه‌ وه‌ك ده‌رفه‌ت ته‌ماشا بكرێت، به‌تایبه‌ت بڕگه‌كانی  "دروستكردنه‌وه‌ی متمانه‌"، "كاركردن بۆ یه‌كڕیزی"، "زیندوكردنه‌وه‌ی رۆحی رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی"، "روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌ره‌وه‌ به‌ هاوبه‌شی" كه‌ چه‌خماخه‌ی ئه‌وه‌یان تێدایه‌ هه‌ردوولا به‌ره‌و رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی ئاراسته‌ بكه‌ن.   ئه‌نجام: كوردستانی باشوور، كیانێكه‌ دێرینتر له‌ پارتی سیاسی، و گشتگیرتر له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی تاكه‌كه‌س. له‌كاتێكدا ئه‌م یه‌كه‌ سیاسییه‌ ده‌یتوانی نوێنه‌رایه‌تی سیاسی "گه‌وره‌ترین گه‌لی بێ ده‌وڵه‌ت" بكا، به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی ناته‌ندروستی حزبی و كه‌سی،  له‌به‌رده‌م داڕماندایه‌. داڕمانی هه‌رێم، به‌ ته‌نها له‌ جڵه‌وكردنی جوگرافیاكه‌ی، شێواندنی مێژووه‌كه‌ی، و په‌كخستنی ئامرازه‌كانی هێزی: سیاسی و دیپلۆماسی، ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، سه‌بازی و هه‌واڵگری، كورتنه‌بۆته‌وه‌، به‌ڵكو ئاستی "تەندروستی کولتووری نیشتمانی" – كه دژه‌ ته‌نێكی گشتگیری خۆڕسكی نیشتمانییه‌، له‌م هه‌رێمه‌ زۆر دابه‌زیوه‌. په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستانی عێراق و له‌به‌رامبه‌ردا پاشه‌كشێیه‌كی نیشتمانیی سه‌رتاپاگیر،  ئه‌وه‌ ده‌ڵێن كه‌ چیتر گه‌لی كوردستان ناتوانێت، خۆسه‌رانه‌، له‌سه‌ر ئاستی فیكر و كرده‌وه‌، به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ نه‌رم و كرده‌ییانه‌ خۆی رابگرێت، كه‌ رۆژ دوای رۆژ، گه‌وهه‌ره‌كه‌ی داگیر ده‌كه‌ن. چاره‌سه‌ر پیاچوونه‌وه‌یه‌كی بنچینه‌ییه‌ به‌و ژێرخانه‌ سیاسییه‌ی كه‌ له‌ناو كوردستانی باشووردا، هه‌رێمی كوردستانی تیا بنیادنراوه‌. ئه‌گه‌رچی، له‌م ناوچه‌یه‌ "شۆڕش"، (ئه‌ده‌بیاتێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی سیاسی) دوای خۆی جێنه‌هێشتووه‌ و هێشتا پاساوه‌كانی پێویستیی حكومه‌تی كوردی، بۆ هه‌موو خه‌ڵكی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات رووننین، به‌ڵام ته‌نها هه‌رێمێكی به‌هێزی سه‌قامگیر، ده‌توانێت ئه‌زموونی مێژوویی حوكمڕانیی گه‌لی كوردستان له‌ له‌ناوچوون بپارێزێت. هه‌رێمی به‌هێز، ده‌توانێت به‌رهه‌می حوكمڕانییه‌كی به‌هێز بێت، به‌ڵام به‌هێز، یه‌كسان نییه‌ به‌ تاكڕه‌و، گه‌نده‌ڵ و نادیموكرات. ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان، له‌بری راوه‌ستان له‌به‌رده‌م هه‌ره‌سێكی چاوه‌ڕوانكراوی له‌سه‌رخۆ، پێویستی بۆ داڕشتنه‌وه‌ی سیستمی سیاسی و بیناكردنه‌وه‌ی خۆی له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌رعییه‌ت و مه‌شروعییه‌ته. شه‌رعییه‌تی ده‌ستووری، و مه‌شروعییه‌تی جه‌ماوه‌ری، كۆڵه‌كه‌ به‌هێزه‌كانی ده‌سه‌ڵاتن، كه‌ پێده‌چێت یه‌كێتی و پارتی - ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت دۆخی ئێستا تێپه‌ڕێنن، له‌ رێی گۆڕینی گه‌ڵاڵه‌ نامه‌ی فیكریی (مامه‌ڵه‌ی ناچاری) یه‌وه‌ بۆ (رێككه‌وتنی ستراتیجی)، سه‌ره‌تاكانی قۆناغێكی نوێ بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان دابڕێژین. رێككه‌وتنێكی ستراتیجیی گشتگیر كه‌ بتوانێت سه‌ركردایه‌تی كردنێكی ته‌ندروست بۆ هه‌رێم و كابینه‌یه‌كی دوو حزبی بۆ پارتی و یه‌كێتی زامن بكا، به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمی كوردستان لاده‌با و مانا بۆ "هه‌ڵبژاردن" ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌؛ سه‌قامگیرییه‌كی رێژه‌یی ده‌داته پرۆسه‌ی سیاسی كه‌ بنیادنانی به‌دوادا دێت؛ كۆده‌نگیی كوردی به‌رامبه‌ر به‌غدا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌ دابین ده‌كات كه‌ ره‌خسێنه‌ر ده‌بێت تا هۆشیارانه‌تر (ئامرازه‌كانی هێز) له‌ چوارچێوه‌ی پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كوردستاندا بخرێنه‌ كار. سه‌رباری به‌های فره‌یی سیاسی، و ره‌چاوكردنی رۆڵی پارت و گروپه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تر، به‌ڵام به‌ كرده‌وه‌، پانتاییه‌كانی داڕشتنی په‌یمانێكی كۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌ستنیشان كردنی ده‌سته‌یه‌كی دامه‌زرێنه‌ر بۆ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم و، هه‌نگاوه‌كانی دواتری سه‌رپێخستنی ده‌وڵه‌تێكی دیفاكتۆی كوردی - ئه‌گه‌ر باوه‌ڕمان پێی بێ، به‌ داڵانی (رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی) له‌ نێوان یه‌كێتی و پارتیدا ده‌ڕوا.  

شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە ڕاپۆرتی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. بە تێکرای رۆژانەی (408 هەزار و 39) بەرمیل. 🔹 بە تێکڕا بە شێوەی فرۆشتنی (ناوخۆ و بۆری) بەرمیلێک نەوت بە (63.14) دۆلار فرۆشراوە، لە کاتێکدا لە بازاڕەکانی جیهان (81.18) دۆلار و کۆمپانیای سۆمۆ بە (75.55) دۆلار فرۆشتووەیەتی، واتە هەرێم بەراورد بە جیهان زیاتر لە (18) دۆلار و بەراورد بە عێراق، هەرێم بە زۆرتر لە (12) دۆلار هەرزانتر نەوتەکەی خۆی فرۆشتووە. 🔹 ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای هەرێم خۆی هەناردەی کردووە. 🔹 کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجی و تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. پرۆسەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2023 فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رۆژی (13ی تەموزی 2023) بڵاوی کردەوە، كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەکی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن (32 ملیۆن و 307 هەزار و 382) بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە (4 ملیۆن و 39 هەزار و 232) بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  (376 هەزار و 861) بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت (67.639) دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  (22 ملیۆن و 98 هەزار و 456) دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش (58.638) دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەکی یەكەمی ئەمساڵدا، (ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار. وەک ئەوەی لە گرافیکی خوارەوە رونکراوەتەوە.   لەم راپۆرتەدا ئەوە ڕووندەکەینەوە، کە نەوتی هەرێمی کوردستان تا چ ئاستێک هەزانتر فرۆشکراوە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، تەنانەت نرخی فرۆشتنی نەوتی عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"ەوە، هاوکات تیشک خستنە سەر ئەوەی ڕێژەی گەڕانەوەی داهاتی گشتی نەوت لە چی ئاستێکدایە؟ ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی لە ڕێگەی بۆری هەرێمەوە هەناردە کراوە، کۆمپانیای سۆمۆ بیفرۆشتبایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەتایبەت لە ڕووی داهاتەوە؟ هەڵسەنگاندنی فرۆشی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. کۆی ئەو نەوتەی فرۆشراوە بە تێکرای رۆژانە بریتی بووە لە (408 هەزار و 39) بەرمیل. وەک لە هەواڵەکەدا هاتووە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بە تێکڕا لە ڕێگەی (ناوخۆ و بۆری)یەوە بەرمیلێک نەوتی بە (63.14) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای بریتی بووە لە (81.18) دۆلار، بەم پێیەش حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلێک نەوتی بە (18.04) دۆلار کەمتر فرۆشتووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەر بەرمیلێک نەوت لە رێگەی "سۆمۆ"وە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بە تێکڕا دراوە بە (75.55) دۆلارو بەراورد بەم نرخەش هێشتا نەوتی هەرێم بە (12.41) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت، کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە دەستکەوتووە، بریتی بووە لە (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە کۆی داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (2 ملیار و 774 ملیۆن و 274 هەزار و 919) دۆلار، واتە نەوتی هەرێم بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای، ئەمە سەرباری ئەوەی تێچووی هەناردەکردنی نەوتی عێراق زۆر کەمترە لە تێچووی نەوتی هەرێم وەک لە ڕاپۆرتەکەی "دیلۆیت"دا هاتووە. چونکە ئاماژە بەوە دراوە، کە لە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجییەکانی وەک؛ (گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران، سودو رسوماتی پەیوەست بە کڕیاران، شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان، خەرجی و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی تورکیا بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)، خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی هەرێم بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC)...)، لە بەرامبەردا تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم و بۆ موچەی موچەخۆران تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەکەی خوارەوە)            

ئامادەكردنی: رێكخراوی روونبیین كۆمپانیای دیلۆیت،ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە سەرلە ئێوارەی ئەمڕۆ  چوارشەممە  ٢٠٢٣/٠٧/١٣ دواهەمین راپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت کە ئاماری وردبینیکراوی بەرهەم، هەناردە،خەرجی وفرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستانە بڵاوکرایەوە، واتە تا وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕیی  بۆری هەناردەی عێراق -تورکی بۆ بەندەری جەیهانی تورکیاوە.  كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت 36 ملیۆن و 723 هەزار و 475 بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن 32 ملیۆن و 307 هەزار و 382 بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە 4 ملیۆن و 39 هەزار و 232 بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  376 هەزار و 861 بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان 2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396 دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت 67.639 دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  22 ملیۆن و 98 هەزار و 456 دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش 58.638 دۆلار بووە. بەپێی بەدواداچوونەکانی ڕوونبین تێكڕای نرخی برێنت لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە ٨١.٢ دۆلار واتە تێكڕای داشکاندن بەراورد بەنرخی برێنت ١٣.٥٣ دۆلاربووە بۆ نەوتی هەناردە کراو بەڵام بۆ فرۆشی ناوخۆ ٢٢.٥٣ دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەگی یەكەمی ئەمساڵدا، ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254 دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە 946 ملیۆن و 497 هەزار و 142 دۆلار. لەماوەی ئەم چارەکەدا کەدا تا ٢٠٢٣/٣/٢٥ دەکاتە ٨٣ رۆژ هەرێم رۆژانە بەتێکڕ ٤٤٢ هەزار و ٤٥١ بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە. وە تێکڕای هەناردەی رۆژانە بریتی بووە لە ٣٨٩ هەزارو و ٢٤٥ بەرمیل نەت. هەروەها رۆژانە ٤٨ هەزار و ٦٦٥ بەرمیلیش دراوە بە پاڵاوگە بۆ پاڵاوتن و بڕی ٤ هەزار و ٥٤٠ بەرمیلیش لە ناوخۆدا فرۆشراوە. لە کۆی داهاتی گشتی نەوت بڕی ٥٧٪ ی بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆشتووە و تەنها ٤٣٪ ی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە هەروەک لە خشتەکەی خوارەوەدا دیارە. ڕاپۆرتەكانی کۆمپانیای جیهانیی دیلۆیت، لە چوارچێوەی پڕۆسەی وردبینیی کەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان و وەک بەشێک لە دەستپێشخەریی تایبەت بە شەفافیەت لە بەرنامەی کاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، هەر چوار مانگ جارێك ڕاپۆرتی پشتڕاستکراوەی تایبەت بە داتا و زانیاریی نوێ لەبارەی (هەناردەكردن، بەكاربردن، خەرجی و داهاتەكانی نەوت) بڵاو دەكاتەوە.  

(درەو):  سودانی بەنهێنی لە هەرێمی كوردستانە، بەناوی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووەوە هاتووە، بەڵام لەبارەی یاسای نەوت‌و غازو بودجەوە لەگەڵ بارزانی گفتوگۆ دەكات.  چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)یان راگەیاند، ئەمڕۆ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەسەردانێكی نهێنی گەیشتوەتە هەولێر. بەپێی قسەی سەرچاوەكان، سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان لە بنەڕەتەوە بۆ بەمەبەستی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووە، بۆیە  ئەمڕۆ بە هاوڕێیەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی سەردانی هاوینەهەواری (بێخاڵ)ی كردووە‌و پێكەوە نانیان خواردووە.  (درەو) زانیویەتی، سودانی بەنیازە سبەینێ سەردانی دەڤەری بارزان بكات.  سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی وەرزی نوێی یاسادانانی پەرلەمانی عێراق، وەرزێك كە بڕیارە تێیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ پەسەند بكرێت‌و ئەم یاسایە ماوەی 18 ساڵە لەنێوان هەولێرو بەغداد ناكۆكی لەسەرەو پێشبینی دەكرێت ئەمجارەش یاساكە بەبێ ناكۆكی‌و كێشمەكێش تێنەپەڕێت، بەتایبەتیش كە لەدوای بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە نەوتی هەرێمی كوردستان هیچ كەڤەرێكی یاسایی نەماوە‌و حكومەتی هەرێم تاكە ئومێدی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە.    سەرچاوەكە وتی:" تەوەرێكی تری سەردانەكەی سودانی، پەیوەندی بە پرسی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجەی 2023ی عێراق‌و پشكی هەرێمەوە هەیە، ئەمە لەپاڵ گفتوگۆكردن سەبارەت بە دۆسیەی نەوت‌و هەرێم‌و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كە لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە". زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بەجۆرێك داڕێژراوە كە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە، سودانی دەسەڵاتی نەبووە بەسەر لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا لە نوسینەی ئەم یاسایەدا، بۆیە بەم سەردانە دەیەوێت بەرپرسیارێتی تێكچوونه‌وه‌ی پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد بۆ داهاتوو، لەئەستۆی خۆی لابدات.  

درەو: تائێستا, گواستنەوەی نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ توركیا راگیراوە, دوای تێپەڕبوونی نزیكەی چوار مانگ بەسەر بڕیاڕی دادگای ناوبژیوانی لە فەرەنسا, كە بەگوێرەی ناوەرۆكی بڕیارەكە, پێویستە ئەنقەرە قەرەبووی بەغداد بكاتەوە, لەپای هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەبەغداد. ریشەی كێشەكە   نزیكەی دەیەیەكە, ناكۆكی لەنێوان ئەنقەرەو بەغداد, لەبارەی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان بەشێوەیەكی سەربەخۆ سەریهەڵداوە, نەوتی هەناردەكراو لەكوردستانەوە بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە فرۆشرا, جێی ئاماژەیە زۆرینەی نەوتی خاوی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ, لەڕێی باشورەوە هەناردەی دەرەوەی دەكرێت. لەوەڵامی هەناردەكرنی نەوتی كوردستاندا بەشێوەیەكی سەربەخۆ, عێراق سكاڵای لە دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی تۆماركرد, بەغداد ئەو هەنگاوەی توركیای بە پێشێلكردنی رێككەوتنی هێڵی بۆرییەكانی ساڵی (1973) دانا, كاتێك نەوتی كوردستانی عێراقی هەناردەكرد, بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەدەوڵەتی عێراق, بڕیارەكەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی, كە لەمانگی ئازاری رابردوو دەرچوو, پاڵپشت بوو بەو مەرجەی هاوپێچی رێككەوتنی ساڵی (1973)یە, كە دەقەكەی دەڵێت, دەبێت توركیا تەنها لەڕێگەی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی حكومەتی عێراق(سۆمۆ)وە, نەوت هەناردەبكات. لەمانگی ئازاردا, دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا, توركیا نزیكەی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلار بدات بە بەغداد, وەك قەرەبوو لەپای ئاسانكاریكردن بۆ هەناردەی نەوتی كوردستان, لەنێوان ساڵانی (2014-2018) بەبێ‌ رەزامەندی حكومەتی عێراق.   (لەمانگی ئازاری (2023) دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا توركیا بڕی قەربووی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلاری ئەمریكی وەك سزا بدات لەسەر ئەو سكاڵایەی بەغداد لەساڵی (2014) لەبارەی هەناردەكردنی نەوت لەهەرێمی كوردستانەوە تۆماریكرد. (هێڵی نەوتی كەركوك-جەیهان)   وەزارەتی نەوتی عێراق, دەستبەجێ‌ پێشوازی لە بڕیاڕی دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی كرد, توركیاش بڕیاڕەكەی قبوڵكرد, بەتایبەت كە سزاكە زۆر لەوە كەمتر بوو چاوەڕواندەكرا, هەندێك لەو بەرپرسە توركانەی كە (ئەمواج میدیا)دوادونی, نیگەران بوون لەوەی, كە رەنگە بڕی قەرەبووكە بگاتە (20)ملیار دۆلاری ئەمریكی, ئیحسان عەبدولجەبار, وەزیری پێشوی نەوت لەمانگی ئەیلولی (2022)دا, وتی: ئەگەر بەغداد سكاڵاكە بەرێتەوە, پێشبینی دەكات بڕی قەرەبووكە بگاتە (30)ملیار دۆلار, توركیا لە رۆژی (25)ئازاردا, هاوردەكردنی زیاتر لە (450)هەزار بەرمیل نەوتی راگرت, كە رۆژانە لە باكوری عێراقەوە رەوانە دەكرا, لەوكاتەوە پرۆسەی رادەستكردنی نەوتی خاو راگیراوە. لەكاتی راگەیاندنی فەرمانەكەی دادگاوە, توركیا بێدەنگی هەڵبژاردووە لەبارەی دانی قەرەبووەكە, هەروەك داواكە لەخشتەی كاری حكومەتی توركیادا كۆتایهات, ئەوەش لەگەرمەی كۆمەڵێك ئاستەنگی ناوخۆیی بە تایبەت دوای زەمینەلەرزە وێرانكەرەكەی مانگی شوبات كە بەوهۆیەوە زیاتر لە (50.000)هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. گەڕانەوە بۆ خشتەی كارەكان؟ دور لە ئاستەنگە باسكراوەكانی ناوخۆ, توركیا لەساتەوەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی, بە ئەنقەست فەرمانەكەی دادگای فەرامۆشكرد, دەكرێت بەشێكی ئەم فەرامۆشكردنە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی, ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو بابەتە وەك كەرەستەیەكی بانگەشە بەكارنەهێنن, سەرلەنوێ‌ هەڵبژاردنەوەی سەرۆك ئەردۆغانیش, مانای ئەوەیە دۆسیەكە سەرلەنوێ‌ بایەخ پەیدادەكاتەوە. مانگی رابردوو, وەفدێكی وەزارەتی وزەو سەرچاوە سروشتیەكانی توركیا چاویكەوت بە تیمێكی عێراقی لەبەغداد, بە سەرۆكایەتی باسم خزەیر بریكاری وەزیری نەوتی عێراق, نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستانیش تیایدا بەشداربوو, باسوخواسەكان تایبەت بوون بە پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لەباكوری عێراقەوە. لەسەر وێنەكە ئەمە نوسراوە: هەناردەی نەوتی خاوی عێراق بەگوێرەی ئەو ئاڕاستەیەی بۆی هەناردەكراوە لە نێوان ساڵانی (2012-2020) هیند-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لەئاسیاو ناوچەی ئۆقیانوس-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە ئەوروپا- رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە هەردوو ئەمریكا-خۆرهەڵاتی ناوەڕاست   لەو چوارچێوەیەدا, ئەنقەرە دەستیكردووە بە دانوستان كردن لەبارەی ئەو قەرەبووەی بڕیاڕە بیدات بە عێراق, هاوكات توركیا داوای رونكردنەوەشی كردووە لەبارەی سكاڵایەكی تر لەدادگا كە هێشتا یەكلانەكراوەتەوە. سەرچاوەیەكی توركی ئاگادار ئاشكرایكردووە, ئەنقەرە داوایكردووە قەرەبووەكە بە قیست بدات, بەوتەی سەرچاوەكە, ئەنقەرە بە لایەنی عێراقی راگەیاندووە, چاوەڕوانی رۆڵێكی چالاكتر دەكات لە ئایندەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا, توركیا داواكاریەكی تریشی هەیە, كە بەپێویستی دەزانێت لەئایندەدا داشكاندنی بۆ بكرێت لەنرخی نەوت, جێی ئاماژەیە, ئەو نەوتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەكرد, توركیا بەنرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕ لێی دەكڕی, پێش دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی.   سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشداوە: مەرجێكی تری توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت ئەوەیە, عێراق داوای دووەمی بكێشێتەوە كە لەدادگای ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی بەرزیكردووەتەوە, سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەساڵی (2018)وە تا مانگی نیسانی (2023), كە بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان, ئەو قەرەبووەی چاوەڕواندەكرێت لە داوای دووەمدا بسەپێنرێت بەسەر ئەنقەرەدا, لەبڕی قەرەبووی داوای یەكەم زیاتربێت و پێویستە ئەنقەرە بیدات بە عێراق. داواكارییەكی تری توركیا لە عێراق, خەرجكردنی تێچووی چاككردنەوەی هێڵی بۆرییەكانە, كە درێژەكەی دەگاتە نزیكەی (350)كیلۆمەتر, بەڵام عێراق ئەمە رەتكردووەتەوە, بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە هەناردەی نەوتی راگرتووە, بەغداد دەیەوێت هەناردەكردنەوەی نەوتی پێش دەستپێكردنی دانوستانی تەواوەتی لەبارەی قەرەبووەكە بكەوێت, وەك پیشاندانی جۆرێك لە نیازپاكی.   ئاستەنگی هونەری یان سیاسی؟ سەرەڕای هەوڵی چەند مانگە, ئاماژەیەكی روون نیە لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەباكوری عێراقەوە, پێش هەڵپەساردنەكە, هێڵی بۆرییەكە نزیكەی (400)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەنەوتی خاوی هەرێمی كوردستان لەگەڵ نزیكەی (75)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەو كێڵگانە دەگواستەوە, كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵیدان, خەمڵاندنەكان ئاماژە بەوەدەكەن, راگرتنی هەناردەی نەوت زیاتر لە(2)ملیار دۆلار زیانی بەهەولێر گەیاندووە, رەنگە زیانە داراییەكانی حكومەتی بەغدادیش زۆربێت, بەڵام كاریگەری زۆر كەمترە لەسەری. لەسەر وێنەكە نوسراوە:     لەگەڵ ئەوەشدا, هەندێك ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی رەنگە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوت خرابێتە سەرمێزی گفتوگۆ, حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (4)نیساندا, رێككەوتنێكی كاتیان واژووكرد, بەهیوای دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەڕێی توركیاوە, بەپێی رێككەوتنە, سۆمۆ دەسەڵاتی فرۆشتن و هەناردەكردنی ئەو نەوتەی دەبێت كە لەكوردستانەوە دەنێردرێتە دەرەوە, داهاتەكەشی لە ئەژمارێكی بانكی ناوەندی لەژێر سەرپەرشتی هەولێردا دادەنرێت. بەڵام سەرەڕای ئەو بەرەوپێشچونەی لەلایەنی عێراقی هەیە, پێدەچێت ئاستەنگەكانی توركیا بەردەوامبن, لەمانگی ئایاردا, هەریەك لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی داوایانكرد هێڵی كەركوك جەیهان بكرێتەوە, كە دواتر حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق وتی هیچ وەڵامێكیان لەلایەن كۆمپانیای وزەی حكومەتی توركیا(بۆتاش)وە, پێنەگەیشتووە, ئەوەش لەكاتێكدایە, بەرپرسانی توركیا دواخستنەكەیان گەڕاندەوە بۆ هۆكاری هونەری بەبێ‌ ئەوەی دیاریبكەن, بەغداد نائومێدی بە روونی پێوە دیارە, ئاژانسەكانی توركیا لەزاری بەرپرسێكی عێراقیەوە بڵاویانكردەوە, "مەسەلەكە سیاسیە نەك هونەری". دەكرێت ئەوەی رودەدات, وا لێكبدرێتەوە كە توركیا دۆخەكە دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی فشار لەعێراق بكات تا سازش لە قەرەبووەكە بكات كە لەسەریەتی, دوای ماوەیەكی كورت لە رێكەوتنی نیسانی (2023)نێوان هەولێرو بەغداد, دەنگۆی ئەوە بڵاوبویەوە, توركیا ویستیوتی دانوستان بكات پێش دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت, لەگەڵ ئەوەشدا, دەشێت ئەنقەرە فشاربكات لەپێناو كەمكردنەوەی بڕی قەرەبووەكە. لەكۆبونەوەكەی (19)ی حوزەیرانی بەغدادا, وەفدەكان ئاماژەیان بە رەهەندە سیاسیەكانی پرسەكە كردووەو داوای گفتوگۆی زیاتریان كردووە, رۆژی دوای ئەوە, مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاویكەوت بە سەرۆك كۆماری توركیا لە ئەنقەرەو باسیان لە بڕیاڕەكەی داگای نێودەوڵەتی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كردوە, بەڵام پێدەچێت هیچ بەرەوپێشچونێك نەبێت شیاوی باس بێت. هەڵوێستە جیاوازەكان رێگرن لەهەناردەكردنەوەی نەوت توركیا هەڵوێستێكی توند پیادە دەكات, لەكاتێكدا بەهۆی راگرتنی نەوتەوە, بەدەست كێشەی ئابوریەوە دەنالێنێت, لەلایەكی تریشەوە, عێراق بەوپێیەی بڕیاری دادگای بردووەتەوە, نایەوێت بڕیارەكەی ژووی بازرگانی نێودەوڵەتی لەدەستبدات. لەنێو ئەو گێژاوەدا, سەرۆك وەزیرانی عێراق چاوی لەسەر دۆزینەوەی چارەسەرێكە, رێككەوتنەكی لێبێتە بەرهەم شیاوی جێبەجێكردن بێت, بەڵام وەك هەندێك لە راپۆرتەكان ئاماژەی پێدەكەن, گروپە چەكدارەكان كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن, كێشە بۆ بەرەوپێشچوون لەم دۆسیەیە دروستدەكەن, قسەی ئەوەش هەیە ئەو گروپانە, رێگە بە حكومەتی سودانی نادەن سازش بۆ داواكانی توركیا بكات, لەبارەی دەستبەرداربوون لە سكاڵای دووەم كە عێراق لەدادگای ناوبژیوانی تۆماریكردووە, جێی ئاماژەیە, هەمان ئەو گروپانە, رێگریان لە عادل عەبدولمەهدی, سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عێراق كرد, ساڵی (2018-2019) هەوڵی سڕكردنی ئەو دۆسیەیە بدات. ئەم دۆخە, رەنگدانەوەی دیوێكی ململانێی ئیقلیمی نێوان ئەنقەرەو تارانە, بەجۆرێك گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران لە عێراق, بەشێوەیەكی رێكخراو لێدوانی دژ بە توركیا دەدەن و هێرش دەكەن سەر بنەكە سەربازیەكانی لە باكوری وڵات. لەلایەكی ترەوە, قسە لەوە دەكرێت واشنتۆن لەپشتی پەردەوە, فشار لە ئەنقەرەو بەغداد بكات, بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لەڕێی باكورەوە, بەڵام تائێستا نەیتوانیوە ئەو دوولایەنە بگەیەنێتە سازان.   راپۆرتەكان ئاماژە بەوەدەكەن, بازرگانی دووقۆڵی نێوان عێراق و توركیا ساڵی رابردوو (24) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە, بەرژوەندی بەهێزی هاوبەش هەردوو وڵات كۆدەكاتەوە, ئەنقەرەو بەغداد وەك یەك هەوڵی پاراستنی پەیوەندیە ئابوریەكانیان دەدەن لە پشێوی, ئەگەر شتێك هەبێت شیاوی باسكردن بێت, دەكرێت بوترێت ناكۆكیەكان لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێی هێڵی بۆری كەركوك جەیهان, تیشك دەخاتە سەر پێویستی ئەنجامدانی دانوستانی سیاسی لە ئاستێكی باڵادا, لەكۆتایدا, بەبێ‌ سازشكردنی هاوبەش, پێدەچێت قەیرانەكە درێژە بكێشێت. سەرچاوە: پێگەی (ئەمواج میدیا)

(درەو):  پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرەو لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدایە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌و ئەوی تریان ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییە، رۆژی 18ی ئەم مانگە دادگا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەدەبات، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمان تۆماركراون، سەرۆكی پەرلەمان لە پۆستەكەیدا نەماوە، رەنگە ئەمە گرفت بۆ سكاڵاكارەكان دروست بكات‌و دادگا سكاڵاكیان بسپێرێت بە داهاتوو.  سكاڵایان لەسەر چی تۆماركردووە ؟ رۆژی 18ی ئەم مانگە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دانیشتنی دادبینی هەیە لەسەر دوو سكاڵا كە پەیوەندییان بە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە هەیە.   دۆسیەی یەكەم: سكاڵای (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان زیاد جەبار سكاڵاكەی لەسەر هەریەكە لە (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم) تۆماركردووە، داوا دەكات دادگای فیدراڵی حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورین.  دۆسیەی دووەم: سكاڵای (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی رافیدەین لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، ئەمەیش سكاڵاكەی لەسەر (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان) تۆماركردووە، داوا لە دادگای فیدراڵی دەكات حوكم بدات بەوەی ماددەی (36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان نادەستورییە.  ئەو ماددانەی كە سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەر تۆماركردوون ئەمانەن:  ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا.  ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات.  ماددەی بیست و دوو:  1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن.  2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  ماددەی (36)ی یاسای هەڵبژاردن بەهەمان شێوە لەلایەن (ئامانج نەجیب شەمعون) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە سكاڵای لەسەر تۆماركراوە.  دادگا چۆن بڕیار دەدات ؟ بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پەرلەمانی كوردستان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە‌و لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان هەڵوەشایەوە. ئێستا لایەنەكان هیچ دەرفەتێكیان لەبەردەمدا نییە جگە لەوەی قایل بن بە یاسا كۆنەكەو بەبێ هەمواركردن هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی یەك بازنەیی بەڕێوەدەچێت‌و كورسی كۆتای پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بەر پارێزگای سلێمانی ناكەوێت.  سكاڵاكەی یەكێتیی دژی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای فیدراڵی لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  •    دادگا سكاڵاكە پەسەند بكات‌و هەندێك لەو ماددانەی كە یەكێتیی سكاڵای لەدژ كردوون، هەڵبوەشێتەوە، لەم حاڵەتەدا ئەو ماددانە لەناو یاسای هەڵبژاردن لادەبرێن‌و بەوشێوەیە هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت.  •    ئەگەری بەهێز ئەوەیە، دادگا حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتییەوە بەشێوەیە بدات، بۆ داهاتوو ئەو ماددانەی كە نادەستورین لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەموار بكرێنەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یاساكە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو خۆی بەركارە، بەڵام پەرلەمانی داهاتوو پابەندە بەوەی ماددە نادەستورییەكان هەموار بكاتەوە.  لە هەموو حاڵەتێكدا، دادگای فیدراڵی عێراق ئەوە لەبەرچاو دەگرێت كە هەرێمی كوردستان هیچ دەرەچەیەكی یاسایی بۆ سازادانی هەڵبژاردن نییە جگە لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بۆیە بەبێ دۆزینەوەی دەرەچەی یاسایی هیچ ماددەیەكی یاساكە هەڵناوەشێنێتەوە.  گرفتی بەردەم سكاڵاكان هەریەكە لە (زیاد جەبار)‌و  (ئامانج نەجیب شەمعون) لەبارەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە سكاڵایان لەدژی (سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان) تۆماركردووە، ئێستا سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان لە پۆستەكەیدا نەماوە‌و پەرلەمان هەڵوەشاوەتەوە، لەم حاڵەتەدا بەبێ ئەوەی وەكالەتیان لەلایەن سەرۆكی پەرلەمانەوە بۆ بكرێتەوە، پارێزەرەكانی پەرلەمان ناتوانن بچنە بەردەم دادگای فیدراڵی، رەنگە ئەمە هەر لە بنەڕەتەوە گرفت بۆ سكاڵاكارەكان دروست بكات‌و دادگا سكاڵاكەیان دوابخات بۆ خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان.  هەڵبژاردن لە كوردستان بەپێی ئەو وادەی دیاریكراوە بڕیاری 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبچێت، بەهۆی ئەوەی پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارابكاتەوە، ئێستا دەبێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات، ئەمڕۆ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە فەرمی‌و لەرێگەی نوسراوێكەوە داوای لە كۆمسیۆنەكەی عێراق كرد سەرپەرەشتی هەڵبژاردنی كوردستان بكات.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەدەبات، بۆیە ناپەرژێتە سەر هەڵبژاردنەكەی كوردستان، ئەمەش وایكردووە پێشبینی بكرێت هەڵبژاردنی كوردستان بۆ مانگی ئایاری ساڵی داهاتوو دوابكەوێت.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقیش سەرەتای ساڵی داهاتوو وادەی یاسایی تەواو دەبێت، ئەگەر لایەنە عێراقییەكان گرفت بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنەكە دروست بكەن، پێشبینی دەكرێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان زیاتریش دوابكەوێت.   

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری بەگوێرەی سەرچاوە تایبەتەكان، پێدەچێت هەناردەی نەوتی هەرێم لە 2025دا دەستپێبكاتەوە، وەك چۆن ناكۆكییەكە لەنێوان بەغدادو ئەنكەرەدا قوڵە لەبارەی بابەتی هەناردەی نەوت‌و كرێی گواستنەوە، چونكە حكومەتی توركیا دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی پێشوو، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (7 دۆلار) وەربگرێت‌و بەپێی ئەمە توركیا ساڵانە رێژەی 13%ی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان ببات. لەبەرامبەردا بەغداد نایەوێت بۆ هەر بەرمیلێك لە (1 بۆ 3) دۆلار زیاتر بدات، هەروەك توركیا داوا دەكات كۆمپانیای (بۆتاش)ی توركی نەوتی عێراق لەرێگەی توركیاوە بگوازێتەوە نەك كۆمپانیای سۆمۆ.   بەگوێرەی زانیارییەكان، رێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی توركیا‌و عێراق لەسەر هەناردەكردنی نەوتی عێراق لەرێگەی "كەركوك- جەیهان" كە لە ساڵی 1973دا كراوە، لە ساڵی 2010دا هەمواركراوەتەوە‌و رەزامەندی دراوە لەسەر درێژكردنەوەی بۆ ماوەی 15 ساڵ، توركیا دەیەوێت دوای 15 ساڵ‌و لە ساڵی 2025 ئەم رێككەوتنە هەموار بكاتەوە.  بۆیە دواخستنی هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی كوردستان‌و كەركوك بۆ ساڵی 2025 عێراق رووبەڕووی زیانێكی دارایی گەورە دەكاتەوە كە رەنگە بگاتە (20 ملیار) دۆلار، ئەمەش كاریگەری نەرێنی لەسەر داهاتەكانی نەوت دەبێت كە بنەڕەتی داهاتە گشتییەكانە‌و لە بودجەی سێ ساڵی (2023-2024-2025)دا جێگیركراوە، سەرباری ئەمە كورتهێنانی بودجەو قەرزە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانیش زیاتر دەكات.   

راپۆرتی: Netherlands Institute of International Relations-Feike Fliervoet هەڵسەنگاندنێک بۆ سروشت و کاری هێزی پێشمەرگەی کوردستان ی عیراق1   هێزی پێشمەرگەی کوردستانی عیراق دامەزراوەیەکی ئەمنی ئاڵۆز و فرەڕووە ، دڵسۆزیان دابەشبوە بەسەر دەولەتی عیراق و حکومەتی هەرێم و پارتی سیاسی جیاوازەكان و ئەو كەسانەی كە هەژمونیان هەیە. لە کاتی جیاوازدا و - هەندیکجار لە یەک کاتیشدا – دەتوانیت پێناسەیان بکەیت بە (هێزی نیشتیمانی ، هەرێمی ، حیزبی ، یان کەسی) . ئەم راپۆرتە باسی داینەمیک و دەرەنجامی ئەو ڕۆڵە جیاوازانە دەکات لە چوارچێوەیەکی سیاسی فراوانتری پەیوەندی نیوان هەولیر و بەغداد.   سەرکردایەتی سیاسی و سەربازی لە کوردستان ئاگاداری تەڵەکانی دابەشکارییەکانی ناو پێشمەرگەن و دەرک بەوە دەکەن کە یەکخستن و بە ناسیاسی کردنی  ئەم هێزانە زۆر گرنگە بۆ توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە دەرەکیەکانی  داهاتوو.  سەرەڕای ئەوەش، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێم لەم دواییانەدا پلانێکی چاکسازی ٣٥ خاڵی پەسەند کرد کە هەوڵی یەکخستنەوە و بە پیشەییکردنی هێزی پێشمەرگە دەدات، بەڵام بەربەستی زۆر لەبەردەم جێبەجێکردنیدا هەیە.  لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە کە ئایا دەسەڵاتدارترین لایەنەکانی هەرێم – پدک و ینک - ئیرادەی سیاسییان هەیە بۆ دەستبەرداربوون لە دەسەڵاتەکانیان بەسەر باڵە چەکدارەکانیاندا، لەکاتێکدا ئەم هێزانە سەرچاوەی سەرەکی تواناکانیانە .  بێ متمانەییەکی قووڵ لە نێوان ئەم دوو هێزەدا هەیە و چەکەکانیان وەکو ئامرازی مانەوەی خۆیان دەبینن. ناتەبایی سیاسی لە کوردستان ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەموکوڕیەکانی حوکمڕانی و پێکهاتە دەسەڵاتدارییەکانی.  لە ئێستادا پێشمەرگە لەجیاتی یارمەتیدەر بێت بۆ تێپەڕاندن ، یارمەتیدەرە بۆ هێشتنەوەی ئەو دابەشبوونەی کورد و بۆ جێگیرکردنی کۆنترۆڵی پارتی/یەکێتی بەسەر حکومەتی هەرێمدا ؛ هەروەها پشتیوانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە پێشمەرگە بەبێ مەرج لە زەمانی شەڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامیەوە یارمەتیدەرە بۆ ئەو دابەشبوونە ، بەبێ ئاگایی لەوەی کە هەڵوێستی پارتی و یەکێتیی بەهێزتر کردووە، و نوخبە سیاسییە تەقلیدییەکانی کورد توانیویانە پارێزگاری لە دەسەڵاتەکانیان بکەن و گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانیش سەرکوت بکەن. نەبوونی بەرەیەکی سیاسی و سەربازی یەکگرتوو لە کوردستانی عێراق لەپاڵ پەرەسەندنی قەیرانی ئابووری  دەرفەتێک بۆ بەغدا دەڕەخسێنێت کە جەخت لە کۆنترۆڵکردنی زیاتر بکاتەوە.  ڕەنگە ستراتیژی ئێستای عەبادی   [   ٢٠١٨ ]  سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ هێنانەوەی هێزەکانی هەرێم بۆ ناو باوەشی عێراق سەرکەوتوو بێت ئەگەر بتوانێت داوە دروستەکان ڕابکێشێت- بۆ نموونە بە پێداگری لەسەر پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی پێشمەرگە بە مەرجێک کە هێزەکان کەم بکرێنەوە و بخرێنە ژێر دەسەڵاتی بەغداوە  – شانبەشانی تێکەڵکردنی هۆکارە  داراییەکان لەگەل بەشداری پێکردنیکی ئەرێنی  کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگەی کوردی لە سیاسەتی عێراقدا .   بۆ ئەوەی پەیوەندییە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان هەروەها لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا بەشێوەیەکی بنیاتنەرانە و بە ئاشتیانە پەرەی بدرێت ، ئەوە پێویستە لەسەر ئەو هاوبەشە نێودەوڵەتیانەی کە ئێستا پاڵپشتیی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەکەن، لە دڵەوە ئەم سێ پێشنیارە وەربگرن : １.    دانانی ستراتیژێکی یەکگرتوو بۆ چاکسازی لە کەرتی ئەمنی ، بە لەبەرچاوگرتنی پەیوەندی نێوان پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق .  ستراتیژێکی یەکگرتوو بەمەرجێک دەرئەنجامە سیاسییەکانی بەهێزکردنی ئەو فرە هێزانە لەبەرچاو بگرێت و چارەسەرێک بۆ پەیکەری فەرماندەییەکی هاوبەش  ( قیادە العملیات المشتركە joint command structure  ( و میکانیزمی کارکردنیان  دابنێت . ２.    دڵنیابوون لە چەسپاندنی  ستراتیژییەکی وەها یەکگرتوو لە ڕیفۆرمی کەرتی ئەمنی -  لەناو ستراتیژییەکی سیاسی فراوانتردا - بۆ دووبارە بەشداریپێکردنی کوردەکانی عێراق لە سیاسەتی عێراقدا بە شێوەیەکی لەباری گشتگیر و بە ئاشتەوایی ، لە سەرووی هەمووشیانەوە دۆزینەوەی چارەسەرێکی دڵخۆشکەر بۆ "ناوچە جێناکۆکەکان " . ３.    بیرکردنەوە لە پێویستی چاکسازی و ئاشتەوایی لەناوخۆی هەرێمی کوردستان بۆ پێشگرتن لە ململانێی زیاتری نێوماڵی کورد.   ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان پێویستە کەڵک وەربگرن لەو ئامرازانەی بەردەستیان بۆ فشار خستنە سەر حکوومەتی هەرێمی کوردستان – بەتایبەت لەسەر پدک و ینک –  بۆ شەفافیەتی زیاتر و بێلایەنی سیاسی و کۆنترۆڵی دیموکراسیانەتر بەسەر هێزی پێشمەرگەوە ، بە تایبەت لە کاتی هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا . لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا [ ٢٠١٥ – ٢٠١٨ ] هێزی پێشمەرگەی کوردستان ڕۆڵێکی جەوهەری گێڕاوە لە شەڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە عێراقدا . هەتا ساڵی ٢٠١٤ ێشمەرگە وا دیاربوو کە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پشتگوێخراون  . بەڵام  لەپال نەبوونی چەک و مەشق و کەرەستە، پێشمەرگە لە شەوو ڕۆژێکدا بوون بە شەڕەڤانی قارەمان  لە شەڕی بەرەنگاربوونەوەی هێرشی تیرۆریستی داعش . هەرچەندە پێشمەرگە زیاترە لەوەی کە لەبەرچاوە . لە ڕاستیدا ماوەی ٢٠١٤-٢٠١٧ بابەتێکی بەنرخ پێشکەش دەکات وەک دیاردەیەکی فرەڕووی ئەمنی کە کاریگەری هەیە لەسەر حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستانی و پەیوەندییەکانی کورد لەگەڵ دەوڵەتی عێراق . بەدڵنیایی پێشمەرگە لە شکستپێهێنانی داعشدا ڕۆڵی سەرەکی هەبوو و لە پێناو پاراستنی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراقدا زیانێکی زۆریان بەرکەوت.  لەم روانگەیەوە ، پێشمەرگە وەک هێزێکی ئەمنی دەستووری ڕاسپێردراو بۆ پاراستنی گیان و ماڵی عێراقیەکان لە مردن و لەناوچوون ئەرکی خۆی جێبەجێ کرد . بەڵام لە پرۆسەی بەجێگەیاندنی ئەو ئەرکەدا، پێشمەرگە دەرفەتەکەی قۆستەوە بۆ داگیرکردنی بڕؽک خاک کە لە مێژە لە نێوان هەولێر و بەغدا ناکۆکییان لەسەرە، کە کەرکوکی دەوڵەمەند بە نەوت دەکەوێتە سەنتەری ئەو ناکۆکیانەوە . پێشمەرگە لە هێرشێکی بێوێنەدا توانی خاک و سامانی هەرێمە نیمچە سەربەخۆکەی دوو هێندە لێبکات . بەلام لەدرەنجامی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی مانگی ئەیلولی 2017  بەشێک لە پێشمەرگە لە بەرامبەر پێشڕەوی سوپای عێراق و هێزە نیمچە سەربازیەکان لەو خاکە جێناکۆکانە کشانەوە . ئەمەش بەداخەوە نەبونی کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان ی بەسەر زۆرینەی هێزی پێشمەرگەدا دەرخست و نیشانی یدا کە پێشمەرگە بەسەر سێ بەشی جیاوازدا بەدابەشکراوی ماوەتەوە .  دوو لەوانە فەرماندەیی حکومەتی هەرێم نین، بەڵکو لەژێر دەسەڵاتی پارتە سیاسییە سەرەکییەکانی کوردستانن کە پدک و ینک . ئەو هێزانەی پێشمەرگە کە کشانەوە لە ناوچە جێناکۆکەکان سەر بە ینک بوون ؛ ئەمەش نیشانەیەکی زەق بوو بۆ لێکترازانێکی درێژخایەنی ناو پێشمەرگە . ئەم ڕووداوانە لە پاشخانی قەیرانێکی سێ قاتدا ڕوویانداوە کە لە یەک کاتدا کاریگەری لەسەر هەردوو هەولێر و بەغدا، ناوەندە سیاسییەکانی پێکهاتەی کورد و سیاسەتی عێراقی هەبوو، ئەوانیش: وەرچەرخانی نالیبراڵی "سیستەمە دیموکراسییەکەیان" لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٤؛  پەرەسەندن و پاشان کەمبوونەوەی توندوتیژی تائیفی لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠٠٨؛  و خزم خزمێنە و گەندەڵی درێژخایەنی سیاسی و بەرفراوانی دامەزراوەکان لە ساڵانی ٢٠٠٧/٨ەوە . دۆخی سیاسی ئێستای هەرێمی کوردستانی عێراق بەهۆی قەیرانی دوای ڕیفراندۆمی کوردەوە زیاتر ئاڵۆز بووە ، لەپاڵ بوونی کۆمەڵێک ڕێکخراوی ئەمنی هەڵتۆقیو کە لە دەرەوەی دامەزراوە ئەمنییە فەرمییەکانی دەولەت کاردەکەن. ئەم کورتە ڕاپۆرتە باس لە ئەرکە ئەمنییە جیاوازەکانی پێشمەرگە دەکات کە چۆن  پەیوەندییان بە پەرەپێدانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان لە لایەک و داینامیکی سیاسی نێوان هەرێم و دەوڵەتی عێراق لە لایەکی دیکەوە هەیە.  چی هۆکارێک بڕیاردەدات کە کام ئەرکی ئەمنی زاڵە بەسەر پێشمەرگەدا لە کاتێکی دیاریکراودا وچ کاریگەرییەکیان هەبووە؟ بەشی یەکەم بەدواداچوون دەکات بۆ ‘پارادۆکسی ئەمنی پێشمەرگە‌ .  بەشی دووەم شیکاری گەشەسەندنی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دەکات کە گرنگییەکی تایبەت بە شەڕی دژی داعش دەدات.  بەشی سێیەم باس لە کاریگەرییەکانی چۆنیەتی ئەولەویەت و جێبەجێکردنی ئەرکە ئەمنییە جیاوازەکانی پێشمەرگە دەکات لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندیەکانی  نێوان حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراق.  لە کۆتاییدا بەشی چوارەم سێ ڕاسپاردەی سەرەکی پێشکەش دەکات کە چۆن ئەکتەرە دەرەکییەکان دەبێ لە ئایندەیەکی نزیکدا بیر لە پشتیوانیکردنی پێشمەرگە بکەنەوە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو بەڵگانەی کە لەبەردەستدان .   بەشی یەکەم :  پارادۆکسی ئاسایشی پێشمەرگە: سەرباز،  میلیشیا ، یان یاخی بەگشتی، حاڵەتی ململانێ و لەرزۆکی دەوڵەتێک هاوتەریبە بە بوونی ڕێکخراوی ئەمنیی لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەتەکە . نەبوونی دەسەڵاتی رەهای دەوڵەت بەسەر بەکارهێنانی هێزە فەرمیەکانی خۆی دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ بوون و گەشەکردنی ڕێکخراوی ئەمنیی بەدیل . دوو تێڕوانین سەبارەت بە ڕێکخراوە ئەمنییەکان کە لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمیەکانی دەوڵەتدا هەن پەیوەندیدارن بەم ڕاپۆرتەوە: یەکەمیان : کاتێک ئەو رێکخراوە ئەمنیانە بوونیان هەیە و پەیوەندییەکی دووفاقی دژبەیەکیان هەیە لەگەڵ دەوڵەتدا و سوودوەردەگرن لەو نیمچە سەربەخۆییەی هەیانە،  ئەوا هەر هەوڵێکی دەوڵەت بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی ململانێ و پێشکەوتنی دەوڵەت زەحمەت تر دەکات . ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەجێندای سیاسی و بەرژەوەندی ماددی ئەم جۆرە ڕێکخراوە ئەمنییانە ، هەروەها گرنگیدان بە هێشتنەوەی توانای کەڵەگایی خۆیان وەکو هێڵێکی هاوتەریب  بەرامبەر نادڵنیایی سیاسی، کە یارمەتیدەرە بۆ زیادکردنی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری خۆیان . جگە لەوەش، نادروستە ئەگەروەکویەک مامەڵە بکرێت لەگەڵ هەموو ئەو ڕێکخراوە ئەمنیانەی کە لەدەرەوەی دامەزراوە فەرمیەکانی دەوڵەتدان ، بەڵکو دەتوانرێت بەبەردەوامی ڕێکخراوە ئەمنییەکان پۆلێنبکرێنەوە ، لەوانەوە دەستپێبکرێت کە لە دەوڵەتەوە نزیکترن تا ئەوانەی ئاراستەی دژە دەوڵەتیان هەیە ، چونکە بە شێوەیەکی سروشتی  و بە بەردەوامی ئەو رێکخراوە ئەمنیانە جێگیر نیین بەلکو بە تێپەڕبوونی کات دەگۆڕێن . ئەم بەردەوامییە لە شێوەی پۆلێنکردنێکی زبردا لەو خشتەیەی خوارەوەدا وێنا کراوە.   لەسەر ئەم بنەمایانە  ئەو خشتەیەی خوارەوە  وەسفی سێ جۆرە پێشمەرگە  لە سێ کاتی جیاوازی ماوەی یەک سالدا دەکات لەچەند بارودۆخێکدا . لێرەدا ئاماژە بە هۆکاری وەکو ڕاکێشان و پاڵنان دەکەین کە کاریگەرییان هەیە لەسەر زاڵبونی ڕێکخراوەکە و کاتەکەی. جا بۆ ئەوەی پەیوەندی پێشمەرگە لەگەڵ هەردوو حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراقدا مانادار بێت، پێویستمان بە ژماردن و شیکارکردنی هەموو فاکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی ژیانی دەیان ساڵەی کۆمەلانی خەڵکی کوردستانە لە چوارچێوەی عێراقدا .    بەشی دووەم: گەشەسەندنی هێزی پێشمەرگە بەشێوەیەکی گشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق سیاسەت بۆ خواستی ئۆتۆنۆمی سیاسی  لە قاڵب دراوە.  لە شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە، ناسیۆنالیزمی کورد چەندین بەریەککەوتنی  نێوخۆیی و هەروەها  یاخیبوونی جۆراوجۆری هەبوە لە دژی دەوڵەتی عێراق ،  کە تیایدا هێزەکانی پێشمەرگە  ڕۆڵی خۆی بینیوە  لەدژی سوپای عێراق . لەسەر ئەو بنەمایە سەرچاوەی پێشمەرگە بریتییە لە ناسیۆنالیزمی کوردی  بۆ دژایەتیکردنی ڕژێمەکانی  بەغدا،. واتە لە ناوەڕۆکدا، پێشمەرگە ڕێکخراوێکی ئەمنی دژەرژێمە .  (بڕوانە خشتەکەی سەرەوە) . بەڵام ناکۆکی سیاسی سەبارەت بە سروشت و ئاڕاستەی ناسیۆنالیزمی کوردی هەر زوو ئەرکێکی دیکەی بۆ پێشمەرگە وەکو ڕێکخراوێکی ئەمنی زیاد کرد.  دوای شکستی شۆڕشی کوردانی عێراق لە   ١٩٧٤-١٩٧٥، کوتلە ناکۆکەکانی ناو پدک (کە لەو سەردەمەدا تەنها پارتی سیاسی سەرەکی کوردی بوو )  پارتێکی سیاسی نوێی تریان دامەزراند بە ناوی ینک. ئەم پەرەسەندنە کۆمەڵگەی کوردی و ناسیۆنالیزمی کوردی دابەش کرد و وردە وردە ئەم دوو ڕەوتە سەرەکیەی بەدامەزراوەیی کرد.  لە بەرامبەردا ئەم پێشهاتە سیاسییە زەمینەی خۆشکرد بۆ دابەشبوونی پێشمەرگە – وەکو چەەند دەستەیەک لە هێزی گەریلا لەو سەردەمەدا -  شانبەشانی دابەشبوونە حزبییەکان ، لەهەمان کاتدا  وەک ڕێکخراوێکی دژە ڕژێم مانەوە ( شەڕڤانی ئازادیخواز). دووەمین قۆناغی  گەشەسەندنی پێشمەرگە لە دوای ڕاپەڕینی  ساڵی ١٩٩١وە بوو.  دوابەدوای شکستی عێراق لە شەڕی کەنداو،  کورد لە باکوری عێراق و گروپە شیعەکان لە باشوور دژی ڕژێمی سەدام حوسێن ڕاپەڕین . بەلام سەرکوتکردنێکی دڕندانە [ لەلایەن سوپای عێراقەوە] بوە هۆی کوژرانی نزیکەی  ٣٠ بۆ ٦٠ هەزار شیعە لە باشوور و نزیکەی ٢٠ هەزار کورد لە باکوور. ئەم قەیرانە مرۆییە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانی توشی شۊک کرد ، دەرەنجام بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی پەسەند کرد کە ئیدانەی  سەرکوتکردنی  عێراقیەکانی کرد و پاشان ئەم بڕیارنامەیە وەک بیانوویەک بەکارهێنرا بۆ  دروستکردنی "پەناگەیەکی سەلامەت لە باکووری عێراق" کە هێزەکانی ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا و هۆڵەندا ئەرکی پاراستنیان گرتە ئەستۆ. دەرئەنجامی ئەو پاراستنە و پاشان کشانەوەی سەربازی و سیاسی عێراق ، بۆشایی دەسەڵات لەو ناوچانە دروست بوو ، کە بووە هۆی پێکهێنانی دەوڵەتێکی دیفاکتۆی کوردی لە باکووری عێراق.  ئەم هۆکارانە بەیەکەوە پێشمەرجی جەوهەری بوون بۆ پێشکەوتنی پێشمەرگە بەرەو هێزێکی چەکداری پرۆفیشناڵ . ئیتر لە ئاستی ئۆپەراسیۆندا پێشمەرگە دەیتوانی بەبێ ترسی هێرشی هێزەکانی سەدام ، بە ئازادی خۆی ڕێکبخات و مەشق و چالاکی بکات.  لە ئاستی سیاسیشدا ڕێگەی خۆشکرد بۆ  دروستکردنی دامەزراوەی ئەمنی لۆکەڵی . بەم شێوەیە دەستپێکردنی پرۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت لە کوردستانی عێراقدا شانبەشانی هەنگاوەکانی بەرەو بە فەرمیکردن و پیشەییکردنی پێشمەرگە ڕۆیشت، ئەمەش ڕێگەی دا بە پێشمەرگە لە قۆناغێکی دواتردا ببێتە ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمیی دەوڵەت.  گرنگی ئەم هەنگاوانە لەوەدا بوو کە بەتەواوی سەربەخۆ بوو لە حکومەتی ناوەندی عێراق . بەڵام هاوتەریب لەگەڵ هەوڵەکان بۆ بەدامەزراوەییکردنی پێشمەرگە، هەردوو پدک و ینک لە ئاستێکی باشدا کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر هێزی پێشمەرگەی خۆیاندا هێشتەوە ، کە نەک تەنها بۆ شەڕی سوپای عێراق بەڵکو بۆ دژی یەکتریش بەکاریان دەهێنا.  هەوڵەکان بۆ یەکخستنەوەی لقە جیاوازەکانی پێشمەرگە لەرزۆک بوون بەپێی پەیوەندی و مەیلی سیاسی، چونکە تاڕادەیەکی زۆر پەیوەندیداربوو بە کوالیتی پەیوەندییەکانی نێوان پدک و ینک وە. کورتە مێژوویەک لە سیاسەتی پێشمەرگە لە ساڵی ١٩٩١ وە : دوای بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی دیفاکتۆ لە ساڵی 1991، هەرێمی کوردستان یەکەم هەڵبژاردنی گشتی لە مانگی ئایاری ساڵی 1992 ئەنجامدا، کە تیایدا پدک و ینک پشکی نزیک یەکسانیان لە دەنگەکان بەدەستهێنا.  ئەم دوو لایەنە ڕێککەوتن لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات بە 50-50  و حکومەتێکی یەکگرتوویان دامەزراند .  دواتر یاسای ژمارە 5ی پێشمەرگەیان دەرکرد و - لەسەر کاغەز – پێشمەرگەیان لە میلیشیای حزبییەوە گۆڕی بۆ هێزێکی چەکداری ئاسایی لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدا.  هەروەها یاسایەکیان دەرکرد کە بوونی میلیشیای تایبەت و گروپی چەکدار لە پارتە سیاسییەکان قەدەغە دەکات.  لە کۆتاییدا وەزارەتی بەرگری سەرەتایی خۆیان دامەزراند بە ناوی : وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە. بەڵام لەبەرئەوەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە لە ساڵانی یەکەمی بوونی خۆیدا کاریگەرییەکی  ڕاستەقینەی نەبوو، پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی حکومەتی هەرێم  بە تێکەڵاو ( ( hybrid لە نێوان کێبڕکێ و هاوکاریدا کاری خۆی دەکرد.   پێشمەرگە بەردەوام بوو لە مانەوەی بەدڵسۆزی بۆ پدک و ینک ، هەربۆیە هێزەکان وەڵامی سەرکردە حزبەکانیان دەدایەوە نەک وەزیری کاروباریپێشمەرگە.  ئەم نەبوونی یەکڕیزییە بە ئازارە کاتێک ئاشکرا بوو کە لە ١٩٩٤ دا پێکدادان لە نێوان هێزەکانی پێشمەرگەی حزبەکاندا ڕوویدا و شەڕێکی ناوخۆیی لێکەوتەوە کە تا ساڵی ١٩٩٨ بەردەوام بوو. ئەو شەڕە کە لە زمانی کوردیدا بە "شەڕی براکوژی" ناودەبرێت، دابەشبوونێکی لە کۆمەڵگەی کوردیدا دروستکرد کە هەتا هێشتا نەیانتوانیوە  بەسەریدا زاڵ ببن .  وەک ڤان ویلگنبێرگ و فۆمێرتۆن ڕوونی دەکەنەوە، ‘هاوپەیمانی کاتی پدک لەگەڵ سەدام حسێن بۆ دەرکردنی ینک لە هەولێر لە ساڵی ١٩٩٦ تا ئێستاش وەک خیانەتێکی گەورە دەبینرێت ؛  بە پێچەوانەوە زۆرێک لە ئەندامانی پدک دەڵێن کە لەلایەن یەکێتییەوە لە شوێنی دیکە دەرکراون .  بەشێکی لەبەر ئەمەیە کە هەر حیزبێک بەشێک لە هێزەکانی خۆی لە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی خۆیدا دەهێڵێتەوە وەکو دوا گەرەنتی  بۆ هێشتنەوەی هاوسەنگی هێز. لە ئەیلوولی ١٩٩٨ ڕێککەوتنێکی ئاشتی بە نێوەندگیری ئەمریکا  لەنێوان پدک و ینک ئیمزا کرا و کۆتایی بە شەڕی نێوخۆی کورد هێنا، بەڵام نەیتوانی لایەنە سیاسییەکان ئاشت بکاتەوە.  هەردوو حیزب هەریەکەیان  بەجیا حکومەت و ئیدارەی خۆیان لە هەولێر و سلێمانی دانا و بە هێزی ئەمنی جیاواز پاسەوانی ناوچەکانی کۆنترۆڵی خۆیان دەکرد .  هەروەها هەریەکەیان جگە لە هێزی پێشمەرگەی خۆیان، یەکەی تری ئاسایش و هەواڵگری و جەندرمە و دژە تیرۆری خۆیان دامەزراند . ئەم دوو پەیکەرە سیاسی و ئەمنییە بەردەوام بوو تا پارتی و یەکێتی لە ساڵی 2006 ڕێککەوتنی یەکگرتنەوەیان واژۆ کرد و پابەندبونی خۆیان بۆ یەکخستن و بە ناسیاسیکردنی هێزی پێشمەرگەی خۆیان نوێ کردەوە. بەڵام بێمتمانەیی نێوان لایەنە سیاسییەکانی کوردستان فاکتەری سەرەکی بوو بۆ مانەوەی  پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنیی تێکەڵاو hybrid  لەجیاتی گۆڕینی بۆ ڕێکخراوێکی یەکگرتووی پڕۆفێشناڵی دژە ڕژێم.   بە فەرمی کردنی هێزی پێشمەرگە  یەکێک لە بزوێنەرە سەرەکییەکانی پشت ڕێککەوتنی یەکگرتنەوە لە ساڵی ٢٠٠٦ گۆڕانی ڕیشەیی دیمەنی سیاسی بەغدا بوو.  دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، کورد پێویستی بە بوونی "دەنگێکی یەکگرتوو" بوو لە عێراقی نوێدا . دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، کوردستانی وەک هەرێمێکی فیدراڵی ناساند لەپاڵ دەسەڵاتەکانی کە هەیبوو ، ئەمەش بنەمایەکی یاسایی دانا بۆ پێشمەرگە وەک  "ڕێکخراوێکی ئەمنیی فەرمی دەوڵەتی عێراق" ، کە زیاتر لە ماددەی ١١٧ی دەستووری عێراقدا باسکراوە کە تێیدا هاتووە هەرێمە فیدراڵیەکان بەرپرسیارن لە دامەزراندن و ڕێکخستنی هێزە ئەمنییەکانی ناوخۆ وەک پۆلیس و هێزە ئەمنییەکان و پاسەوانانی هەرێم.   لە دوای پەسەندکردنی ئەم دەستوورە،  حکومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی پاراستنی هەرێمی کوردستان لە ئەستۆ دەگرێت ، کە تیایدا هێزی پێشمەرگە ئامرازێکی سەرەکییەتی . ئەمەش مەترسی لەدەستدانی نفوزی سیاسی کورد بوو لە عێراقێکی نوێدا ( کە دیمۆکراسی تیایدا سەرهەڵداو بوو )  کە ئەرکێکی نوێی بە پێشمەرگە سپارد کە بریتی بوو لە  ڕێکخستنی ئاسایشی  فەرمی دەوڵەت – بەبێ ئەوەی دەستهەلبگرێت لە دوو ئەرکەکەی تری ، کە بابەتێکی مشتومڕاویە. بەم شێوەیە دەستووری عێراق پێشمەرگەی "بەفەرمی" کرد و ڕێگەی پێدا لە ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتیدا وەک هێزێکی  ئەمنی فەرمی دەوڵەت بناسێنرێت .  بەڵام هێزی پێشمەرگە تایبەتمەندی ڕێکخراوێکی فەرمی ئەمنی دەوڵەتی نیە بەو پێیەی کە دەسەڵاتی دەوڵەت جێبەجێ ناکات.  پێکهاتەی فەرماندەیی پێشمەرگە لەسەر ئاستی هەرێم کاردەکات و بە تەواوی لە دامەزراوەکانی ئاسایشی نیشتمانی جیا کراوەتەوە .  لە ئەنجامدا وەزارەتی بەرگری عێراق هیچ کۆنتڕۆڵێکی بەسەر ئۆپەراسیۆنەکانی پێشمەرگەدا نییە. هێزی نیشتمانی، ناوچەیی، حزبی یان کەسی؟ لە دوای ڕێککەوتنی یەکگرتنەوەکەی  ٢٠٠٦ وە  پێشکەوتنی بەرچاو بەدیهات لە یەکخستنی هێزی پێشمەرگە لە ژێر یەک فەرماندەییدا. لەهەنگاوێکی چارەنووسسازدا  ٢٠٠٩ بوو بە سالی یەکگرتنەوەی یەکە جیاجیاکانی پێشمەرگەی حزبەکان لەژێر فەرماندەیی یەک وەزارەتی کاروباری پێشمەرگەدا . لە ساڵانی دواتردا ١٤ لیوای یەکگرتووی پێشمەرگە لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتدا دروستکرا، کە پێکەوە ژمارەیان دەگەشتە نزیکەی  ٤٠ هەزار .  دامەزراندنی  لیوا یەکگرتووەکان بە مەرجی ئەندامێتی حزب نەبوو، ئەمەش هەنگاوێکی سەرەتایی گرنگ بوو بەرەو بە ناسیاسیکردنی هێزەکان . بەڵام  لەدەستدانی ناوچە جێناکۆکەکان لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا بووە هۆی پێچەوانەبوونەوەی ئەو پرۆسەیە، کە لیوا یەکگرتووەکان هاوتا لەگەڵ  فەرماندەیی حزبی / سیاسی دابەش بکرێنەوە . سەرەڕای هەنگاوە ئەرێنییەکانی کەمکردنەوەی کاریگەریی حزبایەتی، بەڵام حزبەکان ڕۆڵی یەکلاکەرەوەدەگێرن لە ڕێکخستنەوەی پێشمەرگەدا.  پێکهاتەی فەرماندەیی لیوا یەکگرتووەکانی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە بەپێی لایەنی حیزبی  ماوەتەوە  بە شێوەیەک هەر لیوایەک فەرماندەکەی لەلایەن لایەنێک و جێگرەکەی لەلایەن لایەنێکی ترەوە  تەیار کراوە.  جگە لەوەش زۆرینەی هێزی پێشمەرگە هێشتا دامەزراوەیی نەکراوە.  لە دەرەوەی 14 لیوای وەزارەت نزیکەی 100 هەزار شەڕەڤانی پێشمەرگە هەن، کە بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان یەکێتی (هێزەکانی حەفتا) و پارتی (هێزەکانی هەشتا) دابەشکراون.  هێزی پێشمەرگەی هەردوو حزب پێکهاتەی ڕێکخراوەیی و دارایی خۆیان هێشتۆتەوە و لە ڕووی جوگرافییەوە لە کایەی نفوزی تەقلیدی حزبەکەی خۆیاندا قەتیس کراون .  جگە لەوەش پدک و ینک هێزی ئەمنی و هەواڵگری و دژە تیرۆری خۆیان هێشتۆتەوە، کە بە سیاسیکردنیان سەپێندراوە .  ئەوان تەنها بە هاوتەریبی هێڵی حزبی دابەش نەبوون ، بەڵکو بە دڵسۆزی کەسی بۆ کەسانی دەسەڵاتداری ناو حیزبەکانیش دابەشبوون.  بەم شێوەیە سەرەڕای پێگەی فەرمیان وەک  ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت، پرۆفایلێکی ڕوونی وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو  hybrid    لە  پەیوەندیان  لەگەڵ حکومەتی هەرێمدا هێشتۆتەوە ، هەرچەندە ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم لە قۆناغی دوای سەدامدا کاڵ بوەتەوە، بەڵام لەناو ئەچووە  . ململانێ لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامی داعش  پرۆسەی چاکسازیی پێشمەرگە لەناکاو وەستا کاتێک داعش لە ئابی ٢٠١٤ بە خێرایی و بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی کوردی لە باکوری عێراق داگیرکرد.  هەرچەندە سەرکردایەتی کورد بێتوانایی پێشمەرگەی لە بەرپەرچدانەوەی داعش بە هۆکاری خراپی ئامێرەکان دەزانی، بەڵام حکومەتی هەرێم خۆی لە بەشێکی ئەو بێتواناییە بەرپرسیار بوو. سەرەڕای ئەوەی لەو ساڵەدا داعش بەخێرایی و بە ئاشکرا  لە ناوچە عەرەبییە سوننەییەکانی عێراق پێشڕەوی دەکرد ، بەڵام سەرکردایەتی حکومەتی هەرێم خۆی بۆ ململانێی جددی ئامادە نەدەکرد . یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو خۆئامادەکردنە ئەوە بوو کە لایەنە کوردییەکان تێڕوانینێکی جیاوازیان  هەبوو بۆ داعش .  لە کاتێکدا ینک پێداگری لەوە دەکرد کە داعش گرووپێکی تیرۆریستییە و دەبێ شەڕی لەگەڵدا بکرێت – ڕەنگە بە گوشاری ئێران و حکوومەتی عێراق – بەڵام پدک پێی وابوو کە داعش کێشەی ئەوان نیە .  پدک ئەو گرووپەی وەک هێزێکی دژە بەغدا دەبینی و ئامادە بوو داعش وەک دراوسێیەکی نوێی خۆی قبوڵ بکات،  دڵنیایی دەدا لەوەی هێرش ناکاتە سەر خاکی کورد. سەرکردایەتی پدک ئەو ئاژاوەیەی کە داعش دروستی کردبوو، وەک دەرفەتێک بۆ زیادکردنی نفوز و کۆنترۆڵی خۆی لە ناوچە جێناکۆکەکان و بەدیهێنانی خواستە نەتەوەییەکانی کوردستان دەبینی، نەک وەک هەڕەشەیەک .  فاکتەرێکی گرنگی بنچینەی ئەم جیاوازییە ئەوە بوو کە پدک و ینک هەریەکەیان دەزگای هەواڵگری خۆیان هەبوو، کە پشتیان بە سەرچاوەی زانیاری جیاواز بەستبوو. لایەنەکان تەنها بە شێوەیەکی هەڵبژاردە  زانیاری هەواڵگرییان دەگۆڕیەوە ،  کە بووبوە دروستبوونی بۆشایییەک بە درێژایی هێڵی پێشەوە  کە ڕێگەی بە داعش دەدا کاری زیاتر بکات.  لەڕاستیدا هەندێک کەس بێ توانایی یان نەبونی خواستی گۆڕینەوەی زانیاری ( کە داعش خەریک بوو هێڕشی دەکرد ) وەک فاکتەرێکی سەرەکی دەبینی بۆ شکستی پێشمەرگە لە مانگی ئابی 2014 لە شەنگال  .   جگە لە خۆئامادەنەکردن ، دووبەرەکی لەناو هێزی پێشمەرگەش ئاستەنگی بۆ بەرپەرچدانەوە دروست کرد.  لەبەرئەوەی هێشتا هێزەکانی حیزب یەک نەخرابوون ، بۆیە فەرماندەکان کەوتنەوە ناوهەمان هەیکەلی فەرماندەیی تەقلیدی لەسەر هێلی بەرژەوەندی حیزبی . ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە هەرێمی کوردستان دابەشکرابوون بە سەر هەشت بەرەدا ، کە چواریان فەرماندەیی پدک و چوارەکەی تریش فەرماندەیی ینک بوو.  زۆرێک لە فەرماندەکان پێشمەرگەی نەوەی کۆنتر بوون، ئەمەش جیابوونەوەیەکی لەناو هێزە چەکدارەکاندا دروستکرد کە نەک تەنها سیاسی بەڵکو شەخسی بوو.  زۆربەی فەرماندە بەتەمەنەکان ڕاستەوخۆ بەشداربوون لە شەڕی ناوخۆی کورد لە ساڵانی 1994-1998، و هێشتا کینەیان بەرامبەر بە نەیارانی پێشوویان مابوو . هەروەک کەسێک لە چاوپێکەوتنێکدا دەڵێت، جەنگی ناوخۆی ساڵی نەوەدەکان  هێشتا زۆر تازەیە لە یادەوەری زۆرێک لە فەرماندەکاندا.  باش ئاگادارن کێ کێی کوشتووە.  بۆیە ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی فەرماندە کۆنەکان تەنها بتوانن فەرماندەیی لایەنگرانی حزبەکەی خۆیان بکەن ، نەک هی هەموو کەسێک. لە ئەنجامدا پدک و ینک لە بەرەکانی خۆیاندا بەشێوەیەکی کاریگەر شەڕی جیاجیایان لەدژی داعش ئەنجامدا ، ئەوەی بووە ئاستەنگ بریتی بوو لە نەبوونی  هەماهەنگی و پەیوەندی و هاوبەشیپێکردن و بەکارهێنانی زانیاری هەواڵگری . بەڵام وەکو دەلێن بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دەرفەتانەی کە لەبەردەستدا بوون لەو کاتەدا ، بێگومان باشترین کار ئەوەبوو کە کردیان. وەک کەسێک لە چاوپێکەوتنێکدا ووتی "کاتێک دوژمن لەبەردەم دەرگای ماڵەکەتدایە، ئایا چاوەڕێی بوونی ڕێکخراوێکی تەواو رێکوپێک و دامەزراو دەکەیت؟ ئیتر پێشمەرگە ناچار بوو دەستبەجێ وەڵام بداتەوە، بۆیە لە دەوری ئەو امکانیات و دەرفەتەی  کە لەوکاتەدا بەردەست بوو پێکهاتەی خۆیان ڕێکخست". هەرچەندە ئەوەش نموونەیی نەبوو  بەڵام  بەس بوو بۆ گەیشتن بە ئامانجە سەرەکییەکە : پاراستنی خاک وخەڵکی کوردستان لە دەستی داعش. سەرەڕای ئەو ئاستەنگە زۆرانەی کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ململانێیەدا ڕووبەڕووی بوونەوە ، بەڵام هەندێک لە بەرپرسانی سەربازیی کورد شەڕی داعشیان بە نیعمەتێکی گونجاو دەبینی بۆ پێشمەرگە وەکو ئاگادارکردنەوەیەکی بەئازار، چونکە نا پڕۆفێشناڵی پێشمەرگە ی ئاشکراکرد کە خۆیان ئامادەنەکردوە و خۆیان رێکنەخستوە و راهێنا ی باشیان نەکردوە و کەم چەکن . ئەم کەموکوڕیانە بە هۆی چەند هۆکارێکەوە بوو وەکو : حکومەتی عێراق پابەند نەبوو بە تەرخانکردنی لەسەدا ١٧ی بودجەی فیدراڵی بۆ حکومەتی هەرێم، ئەمەش ئاستەنگی بۆ بودجەی هێزی پێشمەرگە دروستکردبوو ؛ پدک و ینک ئامادە نەبوون دەستبەرداری کۆنتڕۆڵکردنی هێزە حزبییەکانیان بن ، بەمەش ڕێگر بوو لە بەناوەندیکردنی  فەرماندەیی و کۆنتڕۆڵ (القیادە  والسیگرە )؛  و حکومەتی هەرێم نەیتوانی وەبەرهێنان لە پڕۆفێشناڵی کردنی هێزە چەکدارەکانیدا بکات، چونکە بەهەڵە وا تێگەیشتوو کە کورد  لە ١٩٨٨ وە دوا شەڕی خۆی کردوە . شەڕی داعش بە خێرایی پێشمەرگەی ناچار کرد  لانیکەم بەشێکی ئەو بەربەستانە تێپەڕێنێت، هەروەها دەرفەتی رەخساند تا زیاتر وەک ڕێکخراوێکی فەرمی ئەمنی دەوڵەت خۆیان رێکبخەن .  پێشمەرگە تەنیا بەئەزموونبوو لە  شەڕی گەریلادا، بەڵام ئیتر پێویستبوو فێری شەڕی تەقلیدی  بەرگری ببێت . ئیتر لە ماوەی چەند ساڵێکی کەمدا ، پێشمەرگە لە هێزێکی بەرگرییەوە گۆڕا بۆ هێزێکی هێرشبەر کە داعشی پاڵنایەوە  بۆ دواوە – بە یارمەتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی  بۆ پشتیوانی ئاسمانی و کەلوپەل و مەشقی سەربازی و ڕاوێژکاری ئۆپەراسیۆن دژی دەوڵەتی ئیسلامی. ڕەنگە لە هەمووی گرنگتر، شەڕی داعش سەرکردایەتی سیاسی و سەربازی حکومەتی هەرێمی پابەندکرد بە چاکسازی زیاتر لە هێزی پێشمەرگە و فراوانکردنی ئەو پێشکەوتنە سنووردارەی کە بەدەستیان هێنابوو.  لەگەڵ گروپێکی ڕاوێژکاری ئەمریکا و بەریتانیا و ئەڵمانیا لە ساڵی ٢٠١٧دا لەسەر پلانێکی چاکسازی ٣٥ خاڵی ڕێککەوتن.  یەکێک لە ئەولەویەتە سەرەکییەکانی پلانەکە بریتی بوو لە یەکخستنی هێزەکانی حەفتاو هەشتا ی پدک و ینک  لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە . گۆڕانکارییەکی تر هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی هێزی شەڕکەرو ڕووبەڕووبوونەوەی بیرۆکراسیەت و خۆرێکخستنەوە  . یەکێکیتر لە پرسە پەیوەندیدارەکان  پرسی ئەو پێشمەرگانەی کە مردوون یان هەر بوونیان نییە یان ئامادەنابن بۆ ئەرک کە ناسراون بە " پێشمەرگە ی بندیوار" کە  هەندێک سەرچاوە مەزەندەیان دەکەن بە زیاتر لە نیوەی مووچەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە . ئەوەی لە ڕوانگەی ئەم ڕاپۆرتەوە جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە ئایا ئەو بەرنامە چاکسازیە  پێشنیارکراوە  ڕۆڵی پێشمەرگە کەمدەکاتەوە  وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو  [   [  hybrid  و دەیبات بەرەو ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت ؟ یان باشتر بڵێین ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە ئەگەرێکی زۆرەوە  لێکەوتەی دوور مەودای بۆ داهاتووی دەوڵەتی عێراق هەبێت. ئاستەنگەکانی بەردەم چاکسازی زیاتر  لە کاتێکدا بەرپرسانی کورد باش دەزانن کە گۆڕانکارییە پلان بۆ داڕێژراوەکان زۆر گرنگن بۆ توانای پێشمەرگە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکانی داهاتوو ،  بەڵام بەربەسیش  زۆرە لەبەردەم جێبەجێکردنیان .  لەسەر ئاستی حیزبی  جێگای پرسیارە کە ئایا پدک و ینک ئیرادەی سیاسییان هەیە بۆ دەستبەرداربوون لە دەسەڵاتیان بەسەر هێزە چەکدارەکانیاندا؟  چونکە  بێمتمانەیی قووڵ هەیە لەنێوان لایەنەکاندا بۆیە چەکەکانیان وەک ئامرازێکی مانەوە دەبینن .  ئەمە بە تایبەتی بۆ یەکێتی ڕاستە [ ٢٠١٨ ] کە هێزە چەکدارەکانی یارمەتی ئەدەن زیاتر لە سەنگی سیاسی خۆی دەستبکەوێت . وەک یەکێک لە ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن پێی ووتم "ینک دەترسێت بەدامەزراوەییکردنی پێشمەرگە بەشێوەیەکی کاریگەر هەموو پێشمەرگە بخاتە ژێر دەسەڵاتی پدک ، ئەوەش دەبێتە مەترسیی لەسەر بوونی یەکێتی: ئەو حیزبە لە ئێستادا [  ٢٠١٨ ] لە پێگەی لاوازییەوە کاردەکات و پێویستی بە هێزی چەکداری خۆی هەیە بۆ ئەوەی دەست بە دەسەڵاتەوە بگرێت، بۆیە  بەبێ پێشمەرگەکانی ناتوانێت پارێزگاری لە دۆخی ئێستای خۆی بکات".   هەروەها لە ئاستی فەرماندەییەکاندا پێشبینی پەرچەکردار دەکرێت،  بەتایبەت  ئەو هەشت فەرماندەی میحوەرانەی کە لە ڕووی سیاسییەوە دامەزراون و زۆربەیان ئەندامی سەرکردایەتی پارتەکانیانن و کەمیان بەشداری مەشقی سەربازی فەرمیان کردوە ، بەلکو یان ئەفسەری بەتەمەنن یان کەسایەتی حزبی گەنجترن کە ئەزموونی سەربازییان نییە.  بیرۆکراسییەتی پیشەیی پێشمەرگە لەسەر بنەمای شایستەیی دەبێت نەک خزمایەتی و پشتیوانی . هەر بۆیە پێدەچێت ئەو فەرماندانەی کە پۆستەکانیان قەرزاری پەیوەندیە تایبەتیەکانیانن لە ترسی لەدەستدانی پێگە و ئامرازەکانی بژێوی ژیانیان، پەیوەندی سیاسی خۆیان بەکاربهێنن بۆ ڕێگریکردن لە پرۆسەی چاکسازی . پێدەچێت حکومەتی هەرێم ڕووبەڕووی دژایەتیی چاکسازی بێتەوە بۆ بچوککردنەوەی قەبارەی هێزەکانی لەلایەن پلەدارەکانی پێشمەرگەوە. سیاسەتی لیست و لیستکاری پێشینەیەکی چەسپاوە کە حیزبەکان لە مێژە دامەزراندنی پێشمەرگەیان وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی بەکارهێناوە . ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی دەرکەوتنی هێزێکی چەکداری ئاوساوی  ناکارامە کە لە ڕووی داراییەوە ناجێگیرە . لە لایەکی ترەوە بەهۆی کەمی هەلی کاری دیکە، ڕەنگە ڕێکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە ببێتە هۆی نائارامی جەماوەری لەنێو گەنجان و بێکاراندا. بەشی سێهەم: سیاسەتی پێشمەرگە و کوردستان و دەوڵەتی عێراق لە شەڕی داعشدا هێزی پێشمەرگە بۆ یەکەمجار لە مێژوودا شانبەشانی سوپای عێراق شەڕی کرد.  لەڕاستیدا پێشمەرگە سەرچاوەی گرتووە لە دژایەتیکردنی دەوڵەتی عێراق  و چەندین شەڕی لەدژی کردوە. ؛ بەڵام کە هەردوکیان ڕووبەڕووی هەڕەشەیەکی هاوبەش بوونەوە پێویستبوو پێشمەرگەش بچێتە بەرەی عێراقەوە . بەڵام پێشمەرگە پابەندبوونی خۆیان پیشان نەدا بۆ بەرگریکردن لە خاکی عێراق،  جگە لە خاکی خۆیان  . لێرەوە پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت تەنیا بۆ بەرگریکردن لەو ئامانجانە مامەڵەی دەکرد کە لەگەڵ خۆیدا دەگونجا. سەرەڕای سەرکەوتنە سەربازییە هاوبەشەکانیان لە شەڕی داعشدا،  پێشمەرگە تەحەمولی  نائاسودەیی زۆری کرد بەرامبەر حکومەتی عێراق ، چونکە بە درێژایی شەڕەکە هێزی پێشمەرگە هەستی بە بێ پشتیوانی تەواو دەکرد و پێیان وابوو کە عێراق بەڵێنەکانی  جێبەجێ نەکردوە ، چونکە هیچ کەرەستە و پشتیوانییەکی دارایییان پێنەدرا . بێزاریان زیاتر لەوە بوو کە حەشدی شەعبی  کە تازە دامەزرابوون  دەسبەجێ لەلایەن حکومەتی عێراقەوە چەکدار کران و کەلوپەل و پارەیان بۆ تەرخانکرا .   لە کاتێکدا ئەو هەماهەنگیە نوێیەی نێوان پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق پێویستی بە گۆڕانکاری ڕیشەیی هەبوو لە بیرکردنەوەدا ، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع وەک خۆی مابووەوە  بەوەی کە حکومەتی عێراق هیچ کۆنتڕۆڵێکی بەسەر هێزی پێشمەرگەدا نەبوو. هەماهەنگی ئۆپەراسیۆنەکانی نێوان پێشمەرگە و سوپای عێراق لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی دەوڵەتی ئیسلامیدا ئەنجامدەدرا، بەڵام پێشمەرگە و سوپای عێراق بە تەواوی بەجیا لە یەکتر کاریان دەکرد و زنجیرەی فەرماندەیی خۆیان بەجیا  هێشتبۆوە.  ئەوە ئەمریکا بوو کە ئەرکەکانی لە نێوانیاندا دابەش کرد . لێرەوە سەرەڕای ئەوەی شەڕی دژی داعش تازەگەرییەکی مێژوویی بوو، بەڵام پلەیەکی بەرزی بەردەوامییشی تێدابوو.  لە کاتێکدا کە ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوی ئەمنی فەرمی دەوڵەت ناسرابوو ، بەڵام توانیان داوای هاوکاری و سەرچاوەی نێودەوڵەتی بکەن ، هەروەها ئەرکەکانی خۆیان وەک ڕێکخراوی ئەمنی دژە ڕژێم و  تێکەلاو هێشتەوە.   ئەو خشتەیەی خوارەوە سێ ڕۆڵی جیاوازی پێشمەرگە پیشاندەددەدات بەپێی ئەولەویەت لەگەڵ ئەوەی کە چی هۆکارێک زاڵ بووە بەسەر ئاراستەکردن و ئەدای پێشمەرگە لە نێوان ساڵانی١٩٦٠ تا ٢٠١٧  . 3 ئەم کورتە تێڕوانینە گشتییە و لێکۆلینەوەکانی پێشووتر چەند تێڕوانینێکی سەرەتایی تر دەردەخات سەبارەت بە پەیوەندی و کاریگەریی پێشمەرگە  لەسەر حوکمڕانی کوردستان و لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی عێراق . تێڕوانینی سەرەکی ئەوەیە کە روون وئاشکرایە  ناتەبایی سیاسی نێوان کوردەکان گەورەترین بەربەستی بەردەمیانە.  ئەمەش بەو مانایە کە پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەموکوڕیەکانی سیستەم و خووی ئێستای حوکمڕانی و داینامیکی وتووێژی سیاسی و سروشتی پێکهاتەکانی دەسەڵات لە ناو هەرێمی کوردستاندا. لەجیاتی ڕووبەڕووبوونەوە، لە ئێستادا پێشمەرگە یارمەتیدەرە بۆ هێشتنەوەی ناتەبایی سیاسی کوردی و چەسپاندنی کۆنترۆڵی پارتی/یەکێتی بەسەر حکومەتی هەرێمدا.  لەبەر ئەوەی لایەنەکان دەسەڵاتی خۆیان هێشتۆتەوە بەسەر جوڵاندنی هێزە چەکدارەکاندا ، بۆیە پەنابردنەبەر توندوتیژی – یان بەکارهێنانی توندوتیژی بۆ پێداگری لە داواکارییە سیاسییەکان – وەک بژاردە ماوەتەوە .  لەوەش گرنگتر، وەک بەربەستێک کەردەکەن لەبەردەم پارتە ڕکابەرەکانی وەک -بزووتنەوەی گۆڕان-  [ ٢٠١٨ ] کە دەتوانێت وەبەرهێنان بکات لە  جەماوەری نارازی  لەخراپی حوکمڕانی پدک و ینک ، بەتایبەتی لە گەندەڵی – بۆ ئەوەی ڕێگریان لێبکات  لە بەدەستهێنانی کاریگەریی سیاسی زیاتر. تێبینی دووەم ئەوەیە کە پدک و ینک بە زیرەکییەوە تەنها ئەوەندە سەرچاوەکانیان لە هێزی پێشمەرگە کۆکردۆتەوە کە  لە ڕێگەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگەوە پاڵپشتی و وەبەرهێنانی دەرەکی بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن،  لە هەمان کاتدا هێزی پێشمەرگەی حیزبی خۆیان بهێلنەوە . ئەمەش وایکردووە کە دەستیان بە کەلوپەلی نوێ بگات بەبێ ئەوەی هیچ کام لە دەسەڵاتە بنەڕەتیەکانی خۆیان تەسلیم بکەن . بەهۆی گرنگیدانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە شەڕی دژی داعش، ئەوان باشتر خۆیان ئامادەکردووە بۆ هەر توندوتیژیئەک داهاتوو ،  بەبێ ئەوەی پێویست بکات گرنگی بدەن بە بوارەکانی تری وەک بەدیموکراسیکردن  یان کوالیتی حوکمڕانی .  پاڵپشتی بێ مەرجی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەم شێوەیە بەبێ مەبەست سیاسەت و هەڵوێستی ستەمکارانەی پدک و ینک ی بەهێزتر کرد و دەستەبژێرە سیاسییە تەقلیدییەکانی کورد توانیان دەسەڵاتەکانیان بهێڵنەوە و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکان سەرکوت بکەن.  سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە جەماوەرییەکان لە هەرێمی کوردستان لە کانوونی دووەمی ٢٠١٧ – کە لە ئەنجامدا لانیکەم شەش کوژراو و ٧٠ بریندار بوون – نمونەیەکە لەسەر ئەوە . سەرنجی سێیەم و کۆتایی ئەوەیە کە کشانەوەی پێشمەرگە لە دوای ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کورد – لە کەرکوکە بەتایبەتی – ئەوە دەردەخات کە بێمتمانەیی و دووبەرەکی  نێوخۆی کورد لە هەردوو ئاستی سیاسی و سەربازیدا هەروا دەمێنێتەوە.  لە ڕاستیدا ئەم بێمتمانەیی و دووبەرەکیە نەک تەنها  پێناسەی پەیوەندییەکانی نێوان دوولایەنە سەرەکییەکە دەکات ، بەڵکو هی ئەوانەشی کە لە نێوانیاندان . ئەگەر سەیری داهاتووبکەین، ئەم نیشانانە پێمان دەلێت  رەنگە  ستراتیژی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ گەڕانەوەی هەرێم بۆ  ژێر باڵی عێراق سەرکەوتوو بێت ئەگەر تاڵە داوە دروستەکان ڕابکێشێت ، بۆ نموونە بە پێداگری لەسەر پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی پێشمەرگە بە مەرجێک کە هێزەکان بچووک بکرێنەوە و بخرێنە ژێر دەسەڵاتی بەغداوە . نەبوونی بەرەیەکی سیاسی و سەربازی لە هەرێم ئۆفەرێکی باش پێشکەش دەکات بە عێراق بۆ دووبارە یەکگرتنەوەی ، بەمەرجێک هۆکارە  داراییەکان تێکەڵبکرێت لەگەڵ بەشداریکردنیکی ئەرێنی  کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگەی کوردی لە سیاسەتی عێراقدا . پێویستە دەستبکرێت بە سیاسەتێکی ئاشتەوایی بەردەوام  بەمەرجێک دووربکەونەوە لە فڕوفێڵی کات کوشتن و پاشان دەستپێکردنەوە و دیسان وەستان ،  کە لە رابردوودا دەستپێشخەری هاوشێوە ی بە ئازار تاقیکراوەتەوە لە سەردەمی عبدالکریم قاسم و ئەحمەد حەسەن بەکر دا . دەرئەنجام شکستی داعش ڕێگەی خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانەوەی دووبەرەکیە درێژخایەنەکان لە دیمەنە ئەمنییەکانی عێراقدا ، هەروەها دژایەتیی  نوێشی بۆ زیادکرد .  ئەم دوو دژایەتیە هاوتەریب لەگەڵ ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کورد لە ساڵی ٢٠١٧،  پشکی سێ کوچکەی پێشمەرگەیان وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت، ڕێکخراوێکی ئەمنیی تێکەڵاو hybrid  و ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم بە شێوەیەکی بەرچاو زەقترکردۆتەوە. لە ڕووی تیۆریەوە پێشمەرگە هەرگیز ناتوانێت لە یەک کاتدا هەم ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت و هەم ڕێکخراوێکی دژە ڕژێم بێت.  بەڵام ئۆتۆنۆمی ناوچەیی و پشتیوانی ئەمریکا لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٦ و ٢٠١٤ و شەڕی دژی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٧ ئەو پارادۆکسەی کردە واقیع . ئەوەی جێگای سەرنجە وادیارە لە دەرئەنجامی کردەوەکانی کورد خۆیان و بەتایبەتی هی سەرکردایەتی پدک ،  ئەو واقیعە ئێستا کەوتۆتە ژێر فشارێکی جدیەوە کە پێشمەرگەی خستوەتە دووڕیانێکەوە کە دەبێت لە نێوان ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەتی و ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێمدا خۆی یەکلا بکاتەوە . ئیتر بۆ ئەوەی بتوانن لە یەکئێک  لەو دوو جۆرە ئەرکە سەرکەوتووبن ، دەبێت وازبێنن لە ئەرکەکانیان  وەک ێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو کە تەنها خزمەت بە پارتە سیاسییە جیاوازەکان و ئەندامانی بەهێزی نوخبەی سیاسی کورد دەکەن . ڕوودانی هەر گۆڕانکارییەک بەشێوەیەکی زۆر پلەبەندی ڕوودەدات بەو پێیەی ئەو  بارودۆخئەی ئێستا دەرئەنجامی سیاسەت و ڕووداو و هەست و سۆزی دەیان ساڵەی کەڵەکەبووە. بە کردار حکومەتی هەرێم – و پێشمەرگە – لە ماوەیەکی کورتدا ڕووبەڕووی کێشەیەکی توندی دارایی دەبنەوە.  لەدەستدانی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک بە بەغدا لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧دا، داهاتی حکومەتی هەرێمی بۆ نیوە کەمکردەوە، ئەمەش قەیرانی ئابووری کە لە ئێستاوە پەرەی سەندووە، گەورەتر کرد.  لە بەرامبەردا  حکومەتی هەرێم بەشێوەیەکی توند مووچەی فەرمانبەرانی گشتی کەمکردەوە، لەنێویاندا کارمەندانی ئەمنی.  بەو پێیەی زۆرێک لە فەرمانبەرانی حکومی دەمێکە لە هەولدان بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانیان ، بۆیە پێدەچێت ئەمە ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی زیاتر . ئەمەش بەو مانایەیە کە حکومەتی هەرێم یان دەبێت رەزامەند بێت بە داواکارییەکانی بەغدا  بۆ ئەوەی پێشمەرگە بخاتە ژێر " کۆنتڕۆڵی " حکومەتی ناوەندەوە بۆ  پشتگیری دارایی ، یان ئەوەی کە حکومەتی هەرێم خۆی دەبێت دەستپێشخەری بچووککردنەوەی ژمارەیەکی بەرچاویان بدات.   لەو سیناریۆیەی یەکەمدا، بە ناچاری کۆنتڕۆڵی حکومەتی ناوەندی بۆ ماوەیەک بە تیۆری دەمێنێتەوە، بەو پێیەی بێمتمانەیی نێوان لایەنە سیاسییە شیعییەکان کە حکومەتی ناوەندیان لەژێر دەستایە ، و لەولاشەوە دڵسۆزی  پێشمەرگە کۆنەکان هێواش هێواش بەرەولاوازی دەبات .  بەڵام لەوانەیە دەستپێشخەرییەکی سیاسی ئەرێنی ئاشتەوایی و گشتگیری لەگەل وانەوەرگرتن لە پێشینەی خراپی حوکمڕانی حکومەتی هەرێم ، هەندێک پێشکەوتن لە بابەتی ناسنامە و دڵسۆزیدا بەدەستبهێنرێت.  پرسیارێکی گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە ئایا سەرۆک وەزیرانی عێراق دەتوانێت پشتگیرییەکی پێویست لە نێوان لایەنە سیاسییە شیعەکانی عێراق و حەشدی شەعبی کۆبکاتەوە کە جگە لە هەڕەشەی نەرێنی پێشهاتی ئەرێنیش پێشکەش بکات؟ لەم سیناریۆیەی دواییدا، ئاسۆی ئابووریی زۆرێک لە کوردەکان زیاتر دادەبەزێت و ئەمەش بە ناچاری پرسی  کوالیتی سەرکردایەتی و حوکمڕانی حکومەتی هەرێم دەوروژێنێت.  لەوانەیە ئەمە پاڵێک بنێت بۆ بەرەوپێشچوونی پارتە سیاسییەکانی دیکە بەرەو گواستنەوەی  ئامڕازی زۆرەملێ بۆ دەستێکی دیموکراسی تر و شەفافیەتیش  خێرا بکات، کە کەمتر لەسەر بنەمای میراتی شۆڕشگێڕانەی سەرکردە پلەباڵاکان  بێت . بۆ ئەوەی هەریەکێک لەم سیناریۆیانە بە کەمترین بەریەککەوتن و توندوتیژییەوە دەربکەوێت ، گرنگە ئەو وڵاتانەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئێستادا پاڵپشتی  پێشمەرگە یان هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەکەن، سێ ڕاسپاردە بە دڵ وەربگرن: یەکەم: پەرەپێدانی ستراتیژێکی چاکسازی یەکگرتوو لە کەرتی ئەمنی  کە پشتگیری لە پەیوەندی نێوان هێزە ئەمنیەکانی عێراق و پێشمەرگە  لەبەرچاو بگرێت .  ئەمڕۆ هەموو چاوەکان لەسەر حەشدی شەعبییە، بە تایبەت کە بەشێک لەو هێزانە وا دەبینرێن کە بریکاری ئێرانیین لە چوارچێوەی ململانێی جیۆپۆلەتیکی ناوچەییدا . مەیلی ئەوە هەیە کە چاوپۆشی لە پێشمەرگە بکرێت کە قەبارەیەکی هاوشێوەی قەبەی هەیە و ئەگەر شەڕێکی ناوخۆیی نوێ سەرهەڵبدات، دەتوانێت کێشەیەکی گەورەتر دروست بکات.  ستراتیژێکی یەکگرتوو پێویستە دەرئەنجامەکانی بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان هێزە جیاوازەکان لەبەرچاو بگرێت، هەروەها پێویستی پێکهاتەکانی فەرماندەیی هاوبەش و میکانیزمی ئۆپەراسیۆن ( هیاكل القیادە المشتركە وێ‌لیات العملیات ) لە ئەستۆ بگرێت.  ئەمەش ڕێگری دەکات لە هاندانی هێزێکی چەکدار بۆ ئەوەی بیر لەوە بکاتەوە لە دۆخێکی ململانێی چالاکدا لەوانەیە بەسەر هێزێکی دیکەدا زاڵ بێت. دووەم: دڵنیابوون لەوەی کە ستراتیژێکی وەها یەکگرتووی کەرتی ئەمنی لە ستراتیژێکی سیاسی فراوانتردا جێگیربکرێت بۆ دووبارە جێگیرکردنەوەی کوردەکانی عێراق لە سیاسەتی عێراقدا بە مەرجی لەبار و گشتگیر و ئاشتەوایی ،  بەبێ ئەوەی رێگە بە هەمیشەیی جێگیرکردنی پێگەی پدک و ینک بدرێت لەناو حکومەتی هەرێمدا.  لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمە پێویستی بە دۆزینەوەی چارەسەرێکی دڵخۆشکەر هەیە بۆ " ناوچە جێناکۆکەکان " . بۆ نموونە  یارمەتی دەرەکی؛ پێویستە داوای یارمەتی لە نەتەوە یەکگرتووەکان بکرێت ، چونکە ئاستی متمانە لە نێوان لایەنە سیاسییەکانی عێراق (بە کوردیشەوە)، بە هەموو پێوانەیەک زۆر لاوازە . بەو مانایەیە  یارمەتیە داراییەکان بۆ هێزی پێشمەرگە بەبێ  پلانی گواستنەوەی گونجاو بە هیچ شێوەیەک رانەگیرێت، چونکە ئەوە ژمارەیەکی زۆری خەڵکی چەکدار و بێهیوای لێدەکەوێتەوە کە ئەگەری زۆرە ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی .  لە ڕابردوودا عێراق بەو بارودۆخەدا تێپەڕبوو لە دوای ٢٠٠٣ وە  کاتێک دەسەڵاتی کاتی هاوپەیمانان بە ڕێگەی جیاواز ئەو کاریگەریەیان سەپاند . سێیەم :  ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە پێویستی چاکسازی و ئاشتەوایی لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان بۆ پێشگرتن بێت لە ململانێی زیاتری نێوخۆی کورد . بێهیوایی و بێمتمانەیی بە دامەزراوە سیاسی و ئەمنییەکانی کوردستان لە بەرزترین ئاستدایە بەهۆی: تەنگژەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی بەربڵاو ؛ نائومێدی لە ڕیفراندۆمێکی سەربەخۆیی شکستخواردوو ؛  توڕەیی لە بەکارهێنانی هێزی چەکدار لە دژی خۆپیشاندەران . پشتگیری و چاودێری نێودەوڵەتی مەرجدار دەتوانێت ڕۆڵێکی ئەرێنی بگێڕێت لە دووبارە بنیاتنانەوەی متمانەی جەماوەر بە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێم و بە تایبەتی هێزەکانی پێشمەرگە.  ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان پێویستە ئەو چەقۆیەی دەستیان لەسەر ملی  حکوومەتی هەرێم – بەتایبەت پدک و ینک – وەکو ئامرازێک بەکاربهێنن  بۆ هاندان بەرەو شەفافیەتێکی زیاتر و بێلایەنی سیاسی و کۆنترۆڵکردنی دیموکراسیانەتری  هێزی پێشمەرگە . سەرەتایەکی ئەرێنی باش دەبێت ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بانگەوازێک بدات بە پدک و ینک کە خۆ بەدووربگرن لە بەکارهێنانی هێزی ئەمنی ناوخۆ و پێشمەرگە بۆ کاریگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتوو . رەوایە ئەگەر بپرسین ئایا ئەو کەرەستە و چەک و تەقمەنیانەی لە لایەن هەمان کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دابین دەکرا بۆ پێشمەرگە،  لە دوای لەناوچوونی داعش لە چیدا بەکاردەهێنرێن ! ..............................   ئەم بابەتە وەرگیراوە لە راپۆرتێکی Feike Fliervoet  کە لە مانگی ئازاری ٢٠١٨ لە دەزگای   Clingendael Netherlands Institute of International Relations بڵاوکراوەتەوە . Fliervoet, F.E.M., 2018. Fighting for Kurdistan?: Assessing the nature and functions of the Peshmerga in Iraq. Fighting for Kurdistan?: Assessing the nature and functions of the Peshmerga in Iraq.  . Feike Fliervoet لە ٢٠١٨ کاندیدی خویندنی دکتۆرا بوو لە European University Institute in Florence ، ئیستا مامۆستایە لە بەشی زانستە سیاسیەکان لە زانکۆی Leiden  لە هۆلەندا .  هەرچەندە ئەم ڕاپۆرتە ٥ ساڵە بلاوکراوەتەوە،  بەلام لەبەر ئەوەی پێشکەوتنی بەرچاو لە بابەتی دابەشبوونی هێزی پێشمەرگەدا رووینەداوە بۆیە گرنگی ڕاپۆرتەکە بەسەرنەچوە.   2  Sources: Rudaw 2016. ‘President Barzani hails historic coordination between Kurdish and Iraqi forces,‌ 17 October. http://www.rudaw.net/english/kurdistan/171020161; Rudaw 2016. ‘PM Abadi hails Kurdish, Iraqi forces ‘working for one single Iraq‌, 20 October. http://www. rudaw.net/english/kurdistan/201020161; Business Insider 2014. ‘Iraqi Kurds Prepared For ISIS Offensive For A Year And Expanded Their Territory By 40% In Hours,‌ 13 June. http://www.businessinsider.com/iraqi-kurds-expand-territory-2014-6?IR=T; Abdulrazaq 2017. ‘Iraq‌s reconquest of Kirkuk checks Kurdish secession,‌ Aljazeera, 17 October. http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/iraq-reconquest-kirkuk-checks-kurdish-secession-171017063044004.html (All accessed 25 November 2017); BBC 2017. ‘Court in Iraq orders arrest of Kurdistan VP Kosrat Rasul,‌ 19 October. http://www.bbc.com/news/world-middle-east-41681598 (Accessed 24 January 2018); Van Wilgenburg and Fumerton 2015. Op. cit. 3 ماددەی ١١٣ لە دەستووری عێراق http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/ article/2005/10/12/AR2005101201450.html 4 بۆ زانیاری زیاتر سەری ئەو بابەتە بکە کە لێپرسراوێکی پلە باڵا دەلێت عێراق دراوسێی ئێمە   یە بەڵکو داعش دراوسێمانە ‘Top Kurdish Official: 'Iraq Is Not Our Neighbor, ISIS is our neighbour ‘, 23 June. https://news.vice.com/article      ئەم راپۆرتە ساڵی 2018 ئامادەكراوە راپۆرتی: Netherlands Institute of International Relations-Feike Fliervoet    

درەو: پرۆژەی (هێڵی سێیەم) پرۆژەو بەرنامەی سیاسی ئەدهەم بارزانی و هاوڕێكانییەتی بۆ دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان، لە بەرنامەكەیاندا هاتووە: هێلی سێهەم  ، رەوتێکی  سیاسی دیموکراسی نیشتمانی یە تێدەکۆشێ بۆ پەیرەوکردنی پرینسیپەکانی دیموکراسی , بەرەچاوکردنی داب و نەریت و ئایین وکلتوری خەلکی کوردستان لە پێناوی مسۆگەرکردنی دادپەروەری کۆمەلایەتی ، ئازادیەکان، مافەکانی مرۆڤ و پێگەیاندن و گەشەپێدانی تاکێکی وشیار بە ئامانجی بەدیهێنان و گەیشتن بە کۆمەلگایەکی هاوچەرخ کە ئاستێکی شیاوی خۆشگوزەرانی و ئازادیەکان  بۆ تاک و خێزان فەراهام بکات .    پرۆژەی بەرنامەی هێلی سێهەم پێشەکی ئەم رەشنووسە پرۆژەیەکی سیاسیە بۆ سەرهەڵدان و لەدایك بوونی ووتاریکی سیاسی نوێ و بەرنامەیە کی سیاسی وەك هێلی سێهەم ، بە ئامانجی پێکهێنانی هاوپەیمانیەکی سیاسی ، کە بتوانێ نوێنەرایەتی خەلکی کوردستان بکات لە چوارچیوەی  دەستوری دەولەتی عێراقی فیدرال، کە تیایدا مافی هاولاتی بوونی راستەقینەو دادپەوەری کۆمەلایەتی و چەسپاندنی  بنەماکانی کۆمەلگایەکی دیموکرات و بەرجەستەکردنی ئازادیەکان و دیاریکردنی ماف و ئەرکەکانی هەموو هاولاتیانی عێراقی وبە گشت نەتەوەو تایفەو پێکهاتەکانی تیا دەستنیشان بکرێت و دابین بکرێت . رەوتی هێلی سێیە م قەوارەیە کی سەربە خۆی هەیە لە دەوله ت و رێکخراوەکانی حکومی و نا حکومی ، هەروا کەسایەتیەکی  ئیعتباری  یاسایی سەربەخۆی  هەیە و ئە م رەوتە دەگونجێ لەگە ڵ یاسای حیزب و رێکخستنە سیاسیەکان ژمارە  ٣٦ ی سالی ٢٠١٥ ، هەروا  خۆی دەگونجێنێت  لە گە ڵ تەواوی ئە و یاسایانە ی لە عێراقدا بەرکارەو هیچ دژ بە یەکێک نیە  لە نێوان پەیرەو پرۆگرام و ئامانجەکانی ئەم رەوتە لەگەڵ  دەستوری عێراقی و یاسا بەرکارەکاندا ، پەیوەندی کردن بەم  رەوتە کراوەیە  بۆ هەردوو رەگەزی نێرو مێ بە بێ  جیاوازی  ڕەگەزیی و ئاینی و تائیفی. لەم لاوەش ئەو رەوتە ببێتە مایەی بەخشینەوەی هیواو ئومێدێکی تر  بە کۆمەلانی خەلکی کوردستان بۆ دەربازبوون  لەو دۆخە چەقبەستووە  سیاسی و ئابوری و کۆمەلایەتی و جفایەتیەی بەرۆکی خەلکی کوردستانی گرتووه، چونکە دوای تێپەربوونی زیاتر  لە ٣٠ سال لە دەسەلات و حوکمرانی هه ندیك حزب و شازادە سیاسیەکان  هەموو سنورێکی بەزاندووە لە پێشێلکردنی یاساو زەوتکردنی مافەکانی خەلکی کوردستان و ، به هه ده ردانی سامانی گشتی و برسیکردنی خەلک و بەکارهێنانی توندوتیژی و زۆربوونی بێکاری و بلاوبوونەوەی  دیاردەی هەژاری . ئەم جۆرە حوکمرانیە ناچێتە خانەی پێناسەی حکومەت ، حکومەت نوێنەری گەل و حوکمی گەلە ، بەلام ئەم حوکمرانیە  تەنها دەسەلاتی چە ند کەسیکە لە دەسەلاتدارارانی هە ریم کە خەلکی کوردستانیان برسی کردووەو ولاتیان وێران کردووەو سامانی ژێرزەوی و سەرزەمینیان هەراج کردووە  وە هەروا  لەسەر ئاستی ئقلیمی و نێودەوله تی دا  دەسەلاتدارانی هەرێمی کوردستان  نەیانتوانیە خۆیان لەگەل هەلومەرجە نوێیەکان بگونجێنن و شیوازێکی دیپلوماسی گونجاو پەیرەو بکەن  کە بەشێوەیەک  لەگەل بەرژەوەندی یه بالاکانی گەلی کوردستان بگونجێنێت، هەردەم دەسەلاتدارێکی پاشکۆو ملکەچ بووەو  بەرژەوەندی خودی خێزان و تاقم و دەستەکانی خۆیان لەسەروی بەرژەوەندی گەل و نیشتمان بووە. ئەم رەوتە سیاسی یە نوێیە وەك هێزێکی دیموکراتیخواز لە کوردستان و عێراق دا هەول ئەدات لە  ژیر رۆشنایی  دەستوری  عیراقی فیدرال دەستوریک بۆ هەریمی کوردستان دابریژیت کە  لە گشت دام ودەزگاو دامەزراوەکانی یاسادانان و راپەراندن وبه تایبه تی  دادوەریدا لە کوردستان  بەرنامەکەی جێبەجێ بکات. تەوە ری یەکەم   ئەم رەوتە چی یە؟ هێلی سێهەم  ، رەوتێکی  سیاسی دیموکراسی نیشتمانی یە تێدەکۆشێ بۆ پەیرەوکردنی پرینسیپەکانی دیموکراسی , بەرەچاوکردنی داب و نەریت و ئایین وکلتوری خەلکی کوردستان لە پێناوی مسۆگەرکردنی دادپەروەری کۆمەلایەتی ، ئازادیەکان، مافەکانی مرۆڤ و پێگەیاندن و گەشەپێدانی تاکێکی وشیار بە ئامانجی بەدیهێنان و گەیشتن بە کۆمەلگایەکی هاوچەرخ کە ئاستێکی شیاوی خۆشگوزەرانی و ئازادیەکان  بۆ تاک و خێزان فەراهام بکات . کاردەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی سەردەم لە بەرێوەبردنی رەوتەکەمان بۆ بلاوکردنەوەی پرۆگرامی سیاسی و هەروا لە کاری رێکخستن و نەخشەدانان و پرۆپاگاندەی هەلبژاردن وشرۆڤەی سیاسی دا. تەوەری دووەم ئامانجە گشتیە کان : لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەولەتی ١-تێدەکۆشین بۆ بەدیهێنان و مسۆگەرکردنی جێبەجێکردنی مافە دەستوریەکانی خەلکی کوردستان لە چوارچێوەی دەستوری فیدرالی دا کە شەرعیەتی بە هەرێمی کوردستان داوە  وەک هەرێمێکی دەولەتی عێراقی فیدرالی . ٢--عێراق ولاتێکی فرە نەتەوە فرە ئایین و مەزهەبە ، لە پێناوی ژیانی ئاشتیانەی گشت پئکهاتەکانی  عیراق تیدەکۆشین لە پێناوی جێبەجێکردنی ئازادی سیاسی و ئازادی ئاینەکان و مەزهەبەکان و وە رێزگرتن لە داب و نەریت و کلتورە جیاوازەکان. ٣-تێدەکۆشین لە پێناوی پتەوکردن و سەرخستنی  سیستەمێکی سیاسی  فیدرال لەسەر ئاستی هەریم وعێراق بە پشت بەستن بە دەستوری فیدرالی عێراق و دەستوری داهاتووی هەریمی کوردستان كه ببئتە نمونەیەک  لەسەر ئاستی رۆژهە لاتی ناوەراست . ٤-ئەم رە وتە  نوێ یە ئامادەیە لەگەل گشت حیزب و رێکخراوەکانی کوردستان و عێراق دا کاری هاوبەش ئەنجام بدات کە تێدەکۆشن لە پێناوی سیستەمێکی دیموکراسی پەرلەمانی کارا کە نوینەری راستەقینەی خەلك بێت. ٥- ئەم  رەوته  لە کارو چالاکیەکانی دا پابەندە بە  جارنامەی نێودەولەتی مافەکانی مرۆڤ . ٦--پشتگیری  هەر هەولدان و پرۆژەیەکی ئاشتیانە  ئەکەین کە ئامانجی چارەسەری  کێشه ی کوردە لە هەر شوێنێک وه پیویستە ریز لە سنووری باشوری کوردستانی عیراق و ولاتە دراوسیکان بگیریت و هەر کیشەیەک لەسەر بنەماکانی دەستوری عیراقی فیدرال چارەسەر بکریت. ٧- پتەوکردنی  پەیوەندی لەگەل ولاتانی دراوسێ و کۆمەلگای نێودەولەتی لەسەر بنەماکانی بەرژەوەندیە هاوبەشیەکانی  هەردولا. ٨- ئیمە کارئەکەین لەپیناوی گەرانەوەی  رەوەندی کوردی بۆ هەریمی  کوردستان و سوود وەرگرتن لە ئەزموونە کانیان بۆ ئاوەدانکردنەوەو گەشەپیدانی کوردستان . ٩-کارئەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی سەردەم  لە پەیوەندیەکان لەگەل رێکخراو دامەزراوە نێودەولەتیەکان  و باشکردنی کاری بەرێوەبردن و رێکخستن ل گشت بوارەکان وەك بواری تەندروستی و لەناوبردنی تاوانە کان و کاری دیپلۆماسی و پەیوەندیە نێودەولەتیە کان . تەوەری سێهەم ئامانجە سیاسیەکان ١-کارئەکەین بۆ دارشتنی دەستورێکی هەمیشەیی هەرێمی کوردستان و وه جێبەجێکردنی . ٢-هەول ئەدەین بۆ یەکریزی ناومالی کوردی و هەروا عێراقی لە رێگای دیالۆگ و گفت وگۆی ئاشتیانە دوور لە بەکارهێنانی توندوتیژی و هەرەشە و تێکدانی باری ئاسایش  و بلاوکردنەوەی پروپاگاندەی ترس و تۆقاندن  .چارەسەرکردنی  کێشەکانیش دەبێ لەسەر بنچینەی پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خەلک بێت . ٣-ئێمە لەگەل گشت هێزە سیاسیەکانی هەریمی  کوردستان و عێراق کار ئەکەین کە دیدوبۆچونی هاوبەش بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و کارو ئامانجی هاوبەشی کورت خایەن و درێژخایەن کۆماندەکاتەوە لە پێناوی بەدیهێنانی داخوازیەکانی گەلەکەمان . ٤- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدرالی عێراق لە روانگەی پشت بەستن بە دەستوری فیدرالی عێراق بۆ جێبەجێکردنی مافە دەستوریەکانی خەلکی کوردستان . ٥- کارئەکەین  بۆ پاراستنی سەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەری و  جیاکردنەوەی ئەم دەسەلاتە لە هەردوو دەسەلاتی راپەراندن و جێبەجێکردن  هەروا ریزگرتن لە ئەرک و سنورەکانی هەر سێ دەسەلاتەکە. ٦-هیچ کەسێک لە هەر پۆستێکی سیاسی و حکومی بێت وەیان هەر پێگەیەکی کۆمەلایەتی هەبێ لەسەروی یاسا نیە ، هەر بۆیە تێدەکۆشین لە پێناوی سەروەری یاساو چەسپاندنی لە رێگەی وشیارکردنەوەی خەلک و هەروا پەیرەوکردنی لە دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان . ٧-تیدەکۆشین بۆ جیبەجیکردنی تەواوی یاساکانی که پەیوەستن بە کۆمەلگای مەدەنی ، رۆژنامەوانی و رادەربرین . ٨-تیدەکۆشین  بۆ یەکخستنی هێزه چەکدارەکانی هەریمی    کوردستان  ،لە چوارچیوەی سوپایەکی نیشتمانیدا بەشیوەیەک هیچ هیزیکی تر لە دەرەوەی سوپای نیشتمانی نەمینیت. ٩-کاردەکەین بۆ  گەشەپێدانی سوپای نیشتمانی بۆ پاراستنی ئاسایشی خاکی نیشتمان . ١٠-هەوڵ ئەدەین  بۆ جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ ی دەستووری فیدرالی عێراق بە کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکان . ١١-کارئەکەین لە پێناوی بەهێزکردنی کلتوری پێکەوە ژیانی ئاشتیانە لەسەرتاسەری عێراقدا . ١٢-بایەخدان بە ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی سنووری هەرێمی کوردستان لە بواری فەرهەنگی و کلتوری و رۆشنبیری دا. ١٣-کارئەکەین بۆ دارشتنی دەستورێکی هەمیشەیی هەرێمی کوردستان و دەنگدان و پەسەندکردنی . ١٤-کاردەکەین بۆ بوونی پەیوەندی بەردەوام لە نێوان حکومه ت و هاوولاتی  لە رێگای  بەکارهێنانی گشت ئامرازەکانی تەکنەلۆژیای نوێ لە دەربرینی دیدوبۆچونە سیاسیەکان و نارەزایەکان و بایەخ دان  بە راگەیاندنی سیاسی ئەلەکترۆنی و ئەنجامدانی راپرسی ئەلەکترۆنی بۆ زانینی دیدوبۆچونی خەلك سەبارەت بە بریارە سیاسیەکان لە گشت شارو شارۆچکە کان و لادێیە کان . تەوەری چوارەم ئامانجە ئابووریەکان ١-پێویستە بودجەی ساڵانەی ھەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی روون و ئاشکرا بریاری لەسەر بدرێت و داهات و خەرجیەکان  دیاربکرێت و بەهیچ شێوەیه ك بۆ هیچ کەسێك نەبێت بتوانێت ئەم سامانە گشتی یە بەهەدەربدات و وە نابێ ناکۆکی یە سیاسیەکان ببنه هۆی دواخستن و راگرتنی  ، هەروا دەبێ بەپیی سەرژمێری دانشتوانی هەرێمی کوردستان بریار لەسەر بودجە بدرێت . ٢-چارەسەری کێشەی سامانی نەوت و کانزاکان  پێویستە بە رێکارە یاسایی و دەستوریەکانی هەرێم و عێراق بێت . ٣-بەفیرۆدانی سامانی نیشتمانی و گەندەلی بووە بە دیاردەیەک و بەرون و ئاشکرا بەرچاومان دەکەوێت پێویستە رێکارە یاسایەکان بۆ سنوردانان و لێپرسینەوە جێبەجێبکرێن . ٤-پەیرەوکردنی سیاسەتێکی دارایی و دابەشکردنی سامانی نیشتمانی بە پێی ناوچە جوغرافیەکانی هەرێم کە ژێرخانێکی بەهێزی ئابوری زامن بکات بۆ خزمەتکردنی هاوولاتیان و خۆشگوزەرانی خەلکی کوردستان . ٥-هەول ئەدەین کێشەی بێکاری بنبر بکەین بە جێبەجێکردنی  پرۆژەی گەورە و بچوك  لە گشت شارو شارۆچکەکانی کوردستان لە بواری پیشەسازی و کشتوکال و بازرگانی و پەروردەدا ، هەروا هانی کەرتی تایبەت ئەدەین  پێی  یاسایەك  کە خۆشگوزەرانی خەلک مسۆگەر بکات . ٦-هەول ئەدەین ژێرخانی ئابوری کوردستان گەشه پێبدەین ،سیستەمی باج بە شێوەیەک رێك بخرێت  لە گەل ئاستی داهاتی مانگانەی هاولاتیان بگونجێت . ٧-کارئەکەین بۆ گەشه پێدانی کەرتی کشتوکال  و هەروا کەمکردنەوەی هێنانە ناوەوەی بەروبومەکانی کشتوکال . ٨- کارئەکەین بۆ  ئاوەدانکردنەوەو گەشەپێدانی دێهاتەکان بە یارمەتیدانی جوتیارەکان بۆ دروستکردنی خانوو چاندنی زەوی یەکان و دروستکردنی پرۆژەی کشتوکالی و دابینکردنی گشت خزمەتگوزاریەکان. ٩-کارئەکەین بۆ نەهێشتنی گەنده لی و  قۆرخکردنی بازگانی لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوە بە پیی دارشتنی یاسایەک کە ناردن و هاوردەی کالاکان ئاسان بکات دوور لە دەستتێوەردانی نایاسایی هەرلایەنێک . ١٠--کارئەکەین بۆ نەهێشتنی گەندەلی  دارایی و ئابوری قۆرخکردنی جومگە ئابوری یەکان.   ١١-پێویستە یاسای وەبەرهێنانی کوردستان هەموار بکرێتەوە  بەشێوەیەک کە لە بەرژەوەندی خەلکی کوردستان بێت بۆ نەهێشتنی هەژاری . ١٢- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی  کێشەی ئاو ،کارەبا، سووتەمەنی لە هەموو کوردستان  بە شێوەیەک  ئەم خزمەت گوزاریانە  بە بەردەوام و بەبێ دابران  بە نرخێکی گونجاو . ١٣- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نیشتە جێبوون بە  نرخێکی گونجاو بە  قیستی مانگانە ی درێژخایەن  کە لە گەل  ئاستی داهاتی  مانگانەی  کریارەکە بگونجێت ، هەروەها بە برێك پارە لە داهاتی سامانی گشتی هاوکاری کریار بکرێت . ١٤- کاردەکەین بۆ دابینکردن و راکێشانی غاز بە بۆری بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان ، تاوەکو ئەم پرۆسەیە جێبەجێنەکرێت ناکرێ  غازی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەرەوە بکرێت . ١٥-کارئەکەین بۆ گەشەپێدانی هەموو کەرتەکانی ئابوری  بە کەرتی گەشتووگوزارو بایەخدان بە پاراستنی شوێنە دێرینەکان، وە پاراستنی داب و نەریتە جوانەکان و  بلاوکردنەوەی فەرهەنگی رەسەنی کوردایەتی. ١٦-کارئەکەین بۆ جێبەجێکردنی یاسای قەدەغەکردنی کاری بازرگانی لەبەرپرسان و فەرمانبەرانی حکومی و وە بۆ هیچ حزبێک نیە سوود لە سامانی گشتی  ببینێت . ١٧-کارکردن بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی  بە شێوەیەك ببێتە هۆی بەرزبونەوەی ئاستی ئابوری هاوولاتیان و هاندانی هاوولاتیان بۆ بەکارهێنانی ئامرازەکانی بازرگانی ئەلەکترۆنی و کرین و فرۆشتنی ئەلەکترۆنی وخزمەتگوزاریە بانکیەکان  بە ئەنجامی به رزکردنەوەی ئاستی زانستی هاوولاتیان و گەشەپێدانی ئابوری کوردستان. تەوەری پێنجەم ئامانجە کۆمەلایەتیەکان ١-کارئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئاو، کارەبا، سووتەمەنی لە هەموو کوردستان بە شێوەیەک ئەم خزمەت گوزاریانە بە بەردەوام و بەبێ دابران بە نرخێکی گونجاو. ٢-کارئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێبوون لە رێگای  هاندانی دروستکردنی یەکەی نیشتەجێبوون بە نرخێکی گونجاو بە قیستی مانگانە ی درێژخایەن  کە لەگەل ئاستی داهاتی مانگانەی کریارەکە بگونجێت ، هەروەها بە  برێک پارە  لە  داهاتی سامانی گشتی  هاوکرری کریاربکرێت . ٣-کاردەکەین بۆ دابینکردن و راکێشانی غاز بۆری یەوە بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی هەریمی کوردستان ، تاوەکو ئەو پرۆسەیە جێبەجێ نەکرێت ناکرێ غازی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەرەوە بکرێت. ٤-کارئەکەین بۆ پشتگیری کردنی مافەکانی ئافرەتان ولە  گەیشتن بۆ هەر پۆستێك و بەرێوەبردنی کارەکانیان لە گشت دام و دەزگا کان و رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی . ٥-کارئەکەین بۆ پشتگیریکردن لە هەموو هەول و تەقەلای داهێنەران ، بەهرەمەندان ، کە گەلەکەمان کە بتوانن لە پانتایەکی زانستی چالاکیەکانی خۆیان ئەنجام بدەن . هەروا بۆ پەرەپێدانی سەنتەری لێکۆلینەوەو تۆژینەوەی زانستی. ٦-چارەسەرکرن و کەمکردنەوەی هەژاری و داکۆکی کردن لە خاوەن پێداویستیه تایبەتیەکان وهەموارکردنی یاسای کار و گەشەپێدانی بەشێوەیەک لەگەل بەرژەوەدیەکانی کرێکاران و زەحمەتکیشان بگونجێت لە کەرتی تایبەت و گشتی دا. ٧-دامەزراندنی سندوقێکی نیشتمانی دارایی لە رێگای تەرخانکردنی بەشێک لە داهاتی سالانەی سامانی نیشتمانی بۆ مسۆگەرکردنی ژیانێکی شایستە بۆ هەموو ئەو تاکانەی بێکارن و یارمەتیان بدرێت بۆ کار دۆزینەوەو هەروا دابینکردنی ژیانێکی شایسته بۆ خاوەن کەم داهاتەکا ن و چاوخشاندنەوە بە سیستەمی خانەنشین بە شێوەیەک ئاستی گوزەرانیان لەگەل گرانی بازار بگونجێت. ٨-کار ئەکەین  بۆ دارشتنی سیستەمێکی تەندروستی حکومی ، بەدەرهێنانی ئەم سیستەمە لەژێرکۆنترۆلی  کەرتی تایبەتی بۆ زامنکردنی خزمەتگوزاری تەندروستی گونجاو بۆ گشت هاوولاتیان  لە ژێر چاودێری حکومی . ٩-کار ئەکەین کە  سیستەمی پەروەردە و خوێندنی بالا بە تەواوی لەژێر کۆنترۆلی  دەولەت بێت  . ١٠-کار ئەکەین بۆ ئەوەی موچەی  هاوولاتیانی سڤیل  ئەوانەی بوونەتە قوربانی دەستی رژێمی بەعس لە فەیلیەکان ، بارزانیەکان ،نفالکراوەکان و شەهیدانی کیمیابارانی  کوردستان  بخرێتە سەر بوجەی حکومەتی فیدرالی عێراق . ١١-کار ئەکەین و گرنگی تەواو ئەدەین بە سەندیکا سەربەخۆکان کە دەربری داخوازیەکانی توێژوو چینەکانی کوردستانن . ١٢-کاردەکەین بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی مۆدێرنی گواستنەوە بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی کوردستان بە مەبەستی ناچارنەبوونی هاونشتمانیان بە مەبەستی بەکارهێنانی ئوتوموبێلی تایبەتی، ئەم سیستەمە لە ژێر کۆنترۆلی حکومه ت دەبێ. باوەری تەواومان بە راگەیاندنێکی ئازادو سەربەخۆ هەیە، بەمەرجێک پابەندی بنەما نیشتمانی و داب و نەریتە رەسەنە کان بوو. ١٣-هەول ئەدەین لە ریگای دامەزراندنی سندوقی دارایی نیشتمانی یارمەتیەکی مانگانە بۆ هەموو منالان تەرخان بکرێت تاوەکوو دەبن بە ١٨ سال . ١٤-کاردەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی لە هوشیارکردنەوەو لەناوبردنی هەژاری وخزمەتگوزاریەکان لە بواری تەندروستی کە ببێتە هۆی گەشەی کۆمەلگاو  باشترکردنی ژیانی کۆمەلایه تی تاکە کەس  بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەلایەتی  لە نێوان  چین و توێژەکانی کۆمەلگا .    

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمی حکومەت؛ 🔻 پرۆسەی نەوتی هەرێم؛ 🔹 حکومەتی هەرێمی کورستان بڕی (567 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری و بڕی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی ناوخۆ فرۆشتووە. 🔹 بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (54.89) دۆلار و لە ناوخۆ بە (55.95) دۆلار فرۆشراوە. 🔹 کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراو (31 ملیار) دۆلار و لە ناوخۆش (217 ملیۆن و 235 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 تێچوو و خەرجی نەوتی هەرێم (17 ملیار) دۆلار بووە. بڕی (14 ملیار) دۆلار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. 🔻 ڕێڕەوە داراییەکان و خەرجی نەوتی هەرێم؛ 🔹 لە کابینەی نۆیەمدا گەورەترین خەرجی پرۆسەی نەوت شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بووەو بڕەکەی بریتی بووە لە (10 ملیار) دۆلار. 🔹 بڕی (2 ملیار) دۆلار خەرجی گواستنەوەی نەوت بووە لە نێو خاکی هەرێم و دراوە بە کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC)، بڕی (ملیارێک و 586 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) وەک کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم. یەکەم؛ پرۆسەی نەوت لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1.    بڕی نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆرییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمدا (لە ناوەڕاستی ساڵی 2019ەوە بۆ کۆتایی چارەکی یەکەمی 2023) بڕی (567 ملیۆن و 932 هەزار و 43) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بەجۆرێک زۆرترین فرۆشتن لە چارەکی یەکەمی (2020)دا تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (42 ملیۆن و 323 هەزار و 769) بەرمیل. کەمترینیشی لە چارەکی یەکەمی (2023)دا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (32 ملیۆن و 965 هەزار و 523) بەرمیل نەوتی خاو. بڕوانەی (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) 2.    بڕی نەوتی خاوی فرۆشراو لە بازاڕی ناوخۆی هەرێم بەپێی داتاکانی دیلۆیت، لە کابینەی نۆیەمدا، بڕی (3 ملیۆن و 929 هەزار و 899) بەرمیل نەوتی خاو لە بازاڕی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە بە پاڵاوگە نەوتییەکان. بەرزترین فرۆشتنیش لە چارەکی سێیەمی (2021) تۆمار کراوە بە بڕی (722 هەزار و 812) بەرمیل، لە چارەکەکانی دووەم و سێیەم و چوارەمی (2020) هیچ بڕێکی نەوت لە ناوخۆ نەفرۆشراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). 3.    تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا بەتێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەناردەکراو بە (54 دۆلار و 89 سەنت) فرۆشراوە، بەرزترین نرخێک کە نەوتی هەرێمی تێدا ساغکراوەتەوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022) بووەو تێیدا بەرمیلێک نەوت بە سەروو (100) دۆلار فرۆشراوە. کەمترین تێکڕای نرخی تۆمارکراویش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووەو بەرمیلێک نەوت بە (15 دۆلار 781 سەنت) فرۆشراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). 4.    تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ناوخۆ هەر بەپێی داتاکان بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی ناوخۆ بە (55 دۆلار و 952 سەنت) ساغکراوەتەوە، بەرزترین نرخێک کە نەوتی هەرێمی لە بازاڕی ناوخۆ پێ فرۆشرابێت، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە بە سەرو (84) دۆلار. کەمترین نرخی تۆمارکراویش لە چارەکی سێیەمی (2019) بووە و بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (44 دۆلار و 338 سەنت). بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4)). 5.    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم، (31 ملیار و 939 ملیۆن و 425 هەزار و 303) دۆلار داهاتی نەوتی هەناردە کراوی هەرێم بووە. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بووەو تێدا بڕی (3 ملیار و 776 ملیۆن و 446 هەزار و 251) دۆلار داهاتی نەوت بووە. کەمترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (590 ملیۆن و 349 هەزار و 504) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (5)).   6.    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی ناوخۆ بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم، (217 ملیۆن و 235 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ بووە. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) بووەو تێدا بڕی (36 ملیۆن و 28 هەزار و 560) دۆلار داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ بەدەستهاتووە. جگە لەوەی لە (9) مانگی کۆتایی ساڵی (2020) هیچ بڕە نەوتێک نەخراوەتە بازاڕی ناوخۆوە، بەڵام کەمترین داهاتی نەوتی خاوی ناوخۆ لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (4 ملیۆن و 993 هەزار و 33) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (6)).   7.    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم (هەناردەکراو لە ڕێگەی بۆری + ناوخۆ) بە کۆکردنەوەی داهاتەکانی نەوت (کە لە دوو خاڵی پێشتر ئاماژەمان پێدا) کۆی بەهای نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی فرۆشتنی ناوخۆ و هەناردەکردن لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا بریتی بووە لە (32 ملیار و 156 ملیۆن و 606 هەزار و 303) دۆلار. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بووەو تێیدا بڕی (3 ملیار و 789 ملیۆن و 290 هەزار و 270) دۆلار داهاتی نەوت بووە. کەمترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (590 ملیۆن و 349 هەزار و 504) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (7)).   8.    کۆی خەرجی و تێچووی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە بەشی دووەمی ئەم ڕاپۆرتەدا کاتێک تیشک دەخەینە سەر ڕێڕەوە داراییەکانی نەوتی هەرێم وردەکارییەکانی تێچوو و خەرجی نەوت ڕوون دەبێتەوە، بەڵام گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین کە کۆی خەرجی نەوتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمدا بریتی بووە لە (17 ملیار و 365 ملیۆن و 125 هەزار و 349) دۆلار بە ڕێژەی (54%)ی کۆی گشتی داهاتی نەوت. زۆرترین خەرجی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022) بووەو تێدا بڕی (2 ملیارو 217 ملیۆن و 305 هەزار و 4) دۆلار خەرجی نەوت بووە. کەمترین خەرجیش بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و کەمی داهاتەوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020)  تۆمارکراوەو بڕەکەی گەیشتووە بە (273 ملیۆن و 45 هەزار و 13) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (8)).   9.    سافی نەختینەی وەرگراو لە لایەن حکومەتی هەرێم دوای لێکدانەوەی داهات و خەرجی و تێچووی نەوت داتاکان ئەوە دەردەخەن، کە لە کابینەی نۆیەمدا بڕی (14 ملیار و 791 ملیۆن و 534 هەزار و 954) دۆلار بە ڕێژەی (46%)ی کۆی داهاتی نەوت، وەک نەختینە گەڕاوەتەوە بۆ سەر خەزێنەی گشتی هەرێم، زۆرترین داهاتیش لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) بووەو تێدا بڕی (ملیارێک و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلار لە داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە. کەمترین داهاتی گەڕاوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020)  تۆمارکراوەو بڕەکەی (317 ملیۆن و 304 هەزار و 491) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (9)).   دووەم؛ ڕێڕەوە داراییەکان و خەرجی نەوت لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1.    گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ماوەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کاتی گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران چوار جار (لە چارەکی سێیەمی (2019)، چارەکی یەکەمی (2020)، چارەکی چوارەمی (2021) و چارەکی چوارەمی (2022)) بە گوژەمەی جیاواز پارە گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم و لە سەرجەم ماوەکانی دیکە پارەکان خراوەتە سەر ڕەسیدی کڕیاران و بە تێکرای گشتیش (ملیارێک و 137 ملیۆن و 464 هەزار و 22) دۆلار چووەتە سەر حیساباتی کڕیاران. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (10)).   2.    پارەدانی پێشەکی دوورخایەن بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت تەنها چوار حاڵەتی لەم مامەڵەیە ڕوویداوە ئەویش لە (چارەکی سێیەمی (2019)ەوە بۆ کۆتایی چارەکی دووەمی 2020) لەم مامەڵەیەشدا بڕی (820 ملیۆن و 308 هەزار و 607) دۆلار گەڕاوتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (11)).   3.    سودو رسوماتی دیکە پەیوەست بە کڕیاران بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم لە سەرجەم وەرزەکاندا بە بڕی جیاواز سودو رسومات دراوە بە کڕیاریان بە کۆی گشتیش لە چوارچێوەی ڕێڕەوە داراییەکان بڕی (418 ملیۆن و 953 هەزار و 799) دۆلار لە خەرجی نەوتی چووە بۆ ئەم بوارە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (12)).   4.    شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کابینەی نۆیەمدا بە تێکڕا بڕی (10 ملیار و 665 ملیۆن و 484 هەزار و 416) دۆلار چووە بۆ شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان، کە ئەمەش گەورەترین خەرجی پرۆسەی نەوتە لە چوارچێوەی تێچووە داراییەکان. گەورەترین خەرجکردنیش لە چارەکی دووەمی (2022)دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (ملیارێک و 632 ملیۆن و 695 هەزار و 597) دۆلار، کەمترین خەرجی شاستەی کۆمپانیاکان لە چارەکی چوارەمی (2019) تۆمار کراوە بە بڕی (240 ملیۆن و 975 هەزار و 290) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (13)).   5.    خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی تورکیا بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی پاڵپشت بە داتاکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گواستنەوەی نەوتەکەی لە نێو خاکی تورکیادا لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا، بەکۆی گشتی بڕی (ملیارێک و 586 ملیۆن و 787 هەزار و 908) دۆلار بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) چووە. گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2022) دا بریتی بووە لە بڕی (214 ملیۆن و 803 هەزار و 23) دۆلار، کەمترین خەرجی گواستنەوە بۆ کۆمپانیا تورکییەکە لە چارەکی سێیەمی (2020) تۆمار کراوە بە بڕی (47 ملیۆن و 715 هەزار و 717) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (14)).   6.    خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی هەرێم بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گواستنەوەی نەوتەکەی لە نێو خاکی هەرێمدا بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم، بەکۆی گشتی بڕی (2 ملیار و 140 ملیۆن و 336 هەزار و 466) دۆلاری دراوە بە کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC). گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2021)دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (238 ملیۆن و 932 هەزار و 863) دۆلار، کەمترین خەرجی گواستنەوە بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان لە چارەکی چوارەمی (2022)دا تۆمار کراوە بە بڕی (100 ملیۆن) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (15)). 7.    دانەوەی قەرزی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) و کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی تورکی (TPCI) بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان بە چوار گوژەمە لە (چارەکی سێیەم و چوارەمی (2019)، چارەکی یەکەمی (2020) و چارەکی یەکەمی (2022)) بڕی (435 ملیۆن 162) دۆلار لە بری قەرز دراوەتەوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) و کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی تورکی (TPCI). بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (16)).   8.    پارەدان بۆ لایەنی سێیەم پارەدان بە لایەنی سێیەم یەکێکی دیکەیە لە بڕگەکانی خەرجی نەوتی هەرێم و لە ماوەی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەت، بە کۆی گشتی بڕی (759 ملیۆن و 741 هەزار و 359) دۆلار لەم بوارەدا بە خەرج دراوە گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2021) دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (159 ملیۆن و 425 هەزار و 317) دۆلار، لە چارەکەکانی (دووەم، سێیەم و چوارەمی (2020)) هیچ خەرجییەک بۆ لایەنی سێیەم تۆمار نەکراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (17)).   دوا بڕگەی ڕێڕەوی دارایی نەوتی هەرێم بریتی یە لە  "داهاتی سەرباری بەدەستهاتوو" کە حکومەتی هەرێم بۆ یەک جار و لە چارەکی سێیەمی (2019) بڕی (3 ملیۆن و 562 هەزار و 302) دۆلاری بۆ گەڕاوەتەوە، بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم. پاڵپشت بەو داتایانە لەم بەشەدا خرانەڕوو، دوای خستنەڕووی سەرجەم ڕێڕەوە داراییەکان خەرجی و تێچووی نەوت، داتاکان ئەوە دەردەخەن، کە لە کابینەی نۆیەمدا بڕی (17 ملیار و 365 ملیۆن و 125 هەزار و 349) دۆلار بە ڕێژەی (54%)ی کۆی داهاتی نەوت بۆ خەرجی بووە، وەک لە خاڵی (8)ی بەشی یەکەمی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان بۆ کردووە. تێبینی؛ کۆمپانیای دیلۆیت بۆ چارەکی یەکەمی (2023) هیچ داتاو ڕاپۆرتێکی بڵاو نەکردووەتەوە، بۆیە بۆ داتاکانی ئەو ماوەیە لە بارەی بڕی هەناردەو داهات و خەرجی نەوت پشت بە زانیارییە رۆژنامەوانییەکان بەستراوە. سەرچاوەکان 1.    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە سەردەمی کابینەی نۆیەم (چارەکی سێیەمی (2019) تا چارەکی چوارەمی (2022)) کە ژمارەیان (14) ڕاپۆرتە. 2.    نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکاری، لێکدانەوەی ژمارەو داتاکان، سلێمانی، چاپی یەکەم (2023) (کتێب؛ بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەو). 3.    بارگرانی و لێکەوتەکانی ئابوری سەربەخۆ؛ لە ڕووی (یاسایی، دارایی و ئابوری، سیاسی و کۆمەڵایەتی)یەوە، سلێمانی، چاپی یەکەم (2023) (کتێب؛ بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەو).  

درەو:                                         سەرچاوەیەك لە وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاندووە: لەئێستا رۆژانە زیاتر لە 150 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان رەوانەی پاڵاوگەكانی حكومەتی عێراق دەكرێت. بەوتەی سەرچاوەكە كە بۆ روداو قسەیكردووە: رەوانەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە هەماهەنگیە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقە و لە چوارچێوەی یاسای بودجەدایە. سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشكردووە: دوای رەوانەكردنی  نەوتی كوردستان بۆ پاڵاوگەكانی ناوخۆ، فرۆشتن و هەناردەی نەوتی كەركووكیش لەڕێی بەسرەوە دەستی پێكردووە. لای خۆیەوە, كەمال محەمەد, وەزیری سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێم, لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێی توركیا لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: رەنگە رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا, سەردانی عێراق بكات و پرسی هەناردەكردنی نەوت یەكلابكاتەوە. هەر ئەمڕۆ, حەیان عەبدولغەنی, وەزیری نەوتی عێراق لە ڕێورەسمێكدا لەگەڵ پاتریك پۆیان, سەرۆكی كۆمپانیای تۆتاڵ ئینەرجی فەرەنسی, چوار گرێبەستی تایبەت بە چوار پڕۆژەی گرنگی كەرتی نەوت غاز واژووكرد. وەزیری نەوتی عێراق, لەمیانی وتەیەكدا رایگەیاند:چوارگرێبەستمان لەگەڵ كۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی واژوكرد, بۆ پێشخستن و پەرەپێدانی نەوت و غاز, ئەم هەواڵانەش, دەكەوێتە چوارچێوەی پڕۆژەی تەواوكاری باشور, كە چوار پرۆژەی سەرەكی و گەورەن, لەهەردوو كەرتی نەوت و غاز. -پڕۆژەی یەكەمیان: بەكارهێنانی ئاوی دەریایە بۆ مەبەستی پشتیوانی, كە یەكێكە لەو پرۆژانەی سودێكی ئابوری گەورەی هەیە. -پڕۆژەی دووەم:وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ, بە توانای (600)ملیۆن پێی سێجای رۆژانە, -پڕۆژەی سێیەم: پێشخستنی كێڵگەی ئەرتاوی نەوتی و زیادكردنی بەرهەمی ئەو كێڵگەیەیە, بۆ زیاتر لە (210)هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە. -پڕۆژەی چوارەمی گرێبەستەكە, وەبەرهێنانی وزەی خۆرە بە توانای یەك كێگاوات, بەیەكێك لەگەورەترین پڕۆژەكانی یەكسختنی وزە دادەنرێت لەناوچەكە.

درەو: (هاوپەیمانی گەل) پرۆژەكەی (لاهور شێخ جەنگی)یە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان، وەك لە پرۆژەكەیدا هاتووە، بە ئامانجی درووستكردنی كۆدەنگی نیشتمانی و هەوەڵدان بۆ تۆماركردنی وەك هاوپەیمانێتیەك لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی 2023 لە پارێزگاكانی عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان بەڕێوە بچیت. بەپێی پرۆژەكەی (لاهور شێخ جەنگی) كە (درەو) توانیویەتی كۆپیەكی دەستبخات، ئامانج لە پرۆژەكە بۆ درووستكردنی كۆدەنگی نیشتمانییە لە كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان، بوونی مەترسی لەسەر ئەزموونی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان، ناجێگیری رەوشی سیاسی و ئابوری لەسەر ئاستی جیهان و پەرەسەندنی كێشە و ململانێ نێودەوڵەتیەكان، زاڵبوونی ئینتیمای تەسكی حزبایەتی و گواستنەوەی ناكۆكی نێوان هێزە دەسەڵاتدارەكان لە هەرێمی كوردستان كە رەوشی كەركوی گەیاندە ئەو دۆخەی ئەنجامدانی ریفراندۆم و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری لێبكەوێتەوە، بێهیوایی خەڵكی ئەو ناوچانە بە گشتی گەیشتووەتە ئاستێك پێویستی بە مۆدێلێكی تر لە حوكمڕانی هەیە. لاهور شێخ جەنگی ئامانجی پرۆژەكەی بە چەند خاڵێك دیاریكردووە: •    درووستكردنی كۆدەنگی نیشتمانی لە كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان. •    بەشداریكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بەیەك لیستی كوردستانی. •    جەختكردنەوەو هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی كێشەو گرفتە سیاسی و ئابوری و كۆمەلایەتیە لە رێگای پەنابردن بۆ رێكارە دەستوری و یاساییەكان. لە كۆتایی پرۆژەكەدا كە ئاراستەی حزبە كوردستانییەكانی كردووە ئاماژە بەوەكراوە: ئەگەر پرۆژەكە لەلای ئێوە پەسەندكرا بەرنامەرێژی و میكانیزمی كاركردن دابڕێژرێت (ناوو ئامانج و درووشم لۆگۆی لیستێك)  ئامادەبكرێت بەمەبەستی تۆماركردنی لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە شارەكانی (كەركوك، موسڵ، سەڵاحەدین، دیالە).