درەو: راپۆرتی: سایتی بلومبێرگی ئه‌مریكی پێدانی پاره‌ راسته‌وخۆ به‌ هاوڵاتیان له‌سه‌ر بودجه‌ی نه‌وت، ده‌توانێت ئه‌و گه‌نده‌ڵییه‌ گه‌وره‌یه‌ی له‌ عێراقدا هه‌یه‌ كه‌می بكاته‌وه‌و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیش دەكرێت هاوكار بێت له‌ جێبه‌جێكردنی بیرۆكه‌كه‌. گه‌نده‌ڵی به‌ قوڵی ره‌گی داكوتاوه‌ له‌ عێراقدا. له‌ ماوه‌ی رابردودا سه‌رۆك كۆماری عێراق ئاشكرای كرد كه‌ نزیكه‌ی 150 ملیار دۆلار به‌ رێگه‌ی نایاسایی له‌ دوای ساڵی 2003 تا ئێستا له‌ عێراق براوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌. سیستمه‌كه‌ به‌شێوه‌ی هه‌ره‌م كار ده‌كات: •    له‌ سه‌ره‌وه‌ی هه‌ره‌مه‌كه‌ حكومه‌ت هه‌یه‌ كه‌ زۆرینه‌ی داهاته‌كه‌ی له‌ نه‌وت ده‌ست ده‌كه‌وێت به‌ر له‌وه‌ی بودجه‌كه‌ دابه‌ش بكرێت به‌سه‌ر وه‌زاره‌ته‌كاندا. •     پارته‌ سیاسییه‌كان وه‌زاره‌ته‌كان وه‌رده‌گرن له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ده‌نگانه‌ی به‌ده‌ستیان هێناوه‌و ئه‌و هێزو ده‌سه‌ڵاته‌ی هه‌یانه‌. له‌و روانگه‌یه‌وه‌ داوای به‌شه‌ بودجه‌ ده‌كه‌ن له‌ حكومه‌ت و هه‌ر به‌و پاره‌یه‌ی حكومه‌ت كاریگه‌ری و نفوزی خۆیان زیاد ده‌كه‌ن له‌ رێگه‌ی به‌خشینی گرێبه‌سته‌كان و دامه‌زراندن و برینه‌وه‌ی موچه‌ بۆ لایه‌نگرانیان و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك كات دامه‌زراندنی فه‌رمانبه‌ری وه‌همی (بندیوار). به‌رپرسێكی فه‌رمی كه‌ یه‌كێك له‌ وه‌زاره‌ته‌كان به‌رێوه‌ ده‌بات پێیوابوو كه‌ نیوه‌ی بودجه‌ی‌ وه‌زاره‌ته‌كه‌ی به‌مشێوه‌یه‌ ده‌خورێت. •    پاشماوه‌ی به‌شه‌ بودجه‌ی وڵات ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌و هاوڵاتیانه‌ی كه‌ دامه‌زراون له‌ كه‌رتی گشتی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ خه‌ڵك به‌ ته‌واوی له‌ سیتمه‌كه‌ كراونه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ كه‌ به‌شی زۆریان گه‌نجان و په‌راوێزخراوه‌كانن. ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی 10ی ئۆكتۆبه‌ر وا پێناچێت هیچ گۆرانكارییه‌ك له‌و سیستمه‌ گه‌نده‌ڵه‌دا بكات، به‌ڵكو ئه‌گه‌ر زۆره‌ سیستمه‌كه‌ له‌سه‌ر هه‌مان رێچكه‌ی خۆی به‌رده‌وام بێت.  له‌سه‌روو هه‌موو ئه‌وانه‌وه‌ بۆچی نوخبه‌ی سیاسی سیستمێك ده‌گۆرێت كه‌ زۆر به‌خشنده‌یه‌ له‌ پێدانی  پاڵپشتی مادی بۆیان. لێره‌دا یه‌ك یاسا ده‌توانێت ئه‌مه‌ بگۆرێت و هه‌ره‌مه‌كه‌ ته‌خت بكات: پێدانی پاره‌ به‌ هاوڵاتیان به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ له‌ رێگه‌ی سیستمی داهاتی گشتی بۆ هه‌موان بۆ دیاری كردنی داهاتی هه‌ر تاكێك له‌ لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌. ره‌شنوسی سیستمه‌كه‌ به‌مشێوه‌یه‌ كار ده‌كات: هه‌ر تاكێكی پێگه‌یشتووی عێراقی 150 دیناری مانگانه‌ ده‌چێته‌ حسابه‌ بانكیكه‌یه‌وه‌ به‌ بێ ره‌چاوكردنی ره‌گه‌ز، وه‌لائی حیزبی، یاخود پیشه‌كه‌ی.  بره‌كه‌ ره‌نگه‌ بچوك دیار بێت، به‌راور به‌ ناوه‌ندی رێژه‌یی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومی كه‌ نزیكه‌ی 800 دۆلاره‌ له‌ مانگێكدا. به‌ڵام ئه‌مه‌ موچه‌یه‌كه‌ بۆ هه‌ر تاكێك نه‌ك خێزان. خێزانێك كه‌ پێك هاتبێت له‌ دایك و باوكێك و دوو منداڵی پێگه‌یشتوو، موچه‌ی مانگانه‌یان ده‌گاته‌ 600 دۆلار، كه‌ برێكی خراپ نییه‌. چۆن حكومه‌ت ئه‌م بودجه‌یه‌ دابین بكات؟ له‌ ئێستادا 90 ملیار دۆلاری سالانه‌ سه‌رف ده‌كرێت بۆ موچه‌ی كه‌رتی گشتی. ته‌نها نیوه‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ ته‌رخان بكرێت بۆ "سیستمی داهاتی گشتی بۆ هه‌موان" به‌شی موچه‌ی سه‌رجه‌م هاوڵاتیان ده‌كات. به‌شه‌كه‌ی دیكه‌ی بودجه‌ كه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ ده‌توانرێت به‌كاربێت بۆ هێشتنه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومه‌ت له‌ گه‌رته‌ گرنگه‌كانی ئاسایش، به‌رگری، چاودێری ته‌ندروستی و به‌رێوه‌بردن. سه‌باره‌ت به‌و فه‌رمانبه‌رانه‌ی ده‌مێننه‌وه‌، حكومه‌ت ده‌توانێت دوو هه‌ڵبژارده‌ بخاته‌ به‌رده‌ستیان به‌وه‌ی كه‌ ده‌یانه‌وێت له‌ ئیشه‌كانی خۆیان بمێننه‌وه‌ یاخود موچه‌ی سیستمی داهاتی گشتی وه‌ربگرن. پێدانی پاره‌ راسته‌وخۆ به‌ هاوڵاتیان ده‌بێته‌ هۆی كه‌مبونه‌وه‌ی ئه‌و پاره‌ بێشوماره‌ی كه‌ له‌ ده‌ست حیزبه‌كاندایه‌ و هه‌روه‌ها سنورداركردنی مه‌ودای گه‌نده‌ڵییه‌كانیان. بۆچی ئه‌وان به‌وه‌ رازی ده‌بن؟ ره‌زامه‌ندی ئه‌وان یارمه‌تیده‌ره‌، به‌ڵام پێویست نییه‌ بۆ جێبه‌جێ كردنی پرۆژه‌كه‌. سه‌رچاوه‌ی داهاته‌كه‌ ده‌ره‌كییه‌، پاره‌یه‌كه‌ كه‌ وڵاتانی وه‌ك چین و هیندستان له‌ به‌رامبه‌ر نه‌وت ده‌یده‌نه‌ عێراق. كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌توانێت ئه‌و وڵاتانه‌ قایل بكات كه‌ نه‌وتی عێراق هاورده‌ ده‌كه‌ن پاره‌كه‌ راسته‌وخۆ بگوازنه‌وه‌ بۆ 25 ملیۆن ئه‌ژماری بانكی (ژماره‌ی كه‌سانی پێگه‌یشتوو له‌ عێراقدا) به‌وه‌ش به‌ربه‌ستی سیاسییه‌كان ده‌برن و راسته‌وخۆ پاره‌كه‌ ده‌چێته‌ ده‌ستی هاوڵاتیان. هه‌ندێك له‌وانه‌یه‌ نارازایی ده‌رببرن و خۆپیشاندان بكه‌ن و بڵێن ئه‌مه‌ پێشێلكردنی سه‌روه‌ری عێراقه‌.  ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ كرا، ئه‌وا ده‌توانرێت ریفراندۆمێك بكرێت و پرسیارێكی ساده‌ له‌ دانیشتوانه‌كه‌ی بكرێت: "ئایا ده‌ته‌وێت راسته‌وخۆ پاره‌ بێته‌ ناو ئه‌ژماره‌كه‌ت یان ده‌ته‌وێت سیاسییه‌كان به‌رپرس بن له‌ دابه‌ش كردنی وه‌ك 18 ساڵی رابردوو؟ ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ دابه‌شكردنێكی دادپه‌روه‌رانه‌ تری سه‌روه‌ت و سامانی وڵات دێنێته‌ ئاراوه‌ وه‌ك له‌و سیستمی به‌رێوه‌بردنه‌ی ئێستا هه‌یه‌. زۆرینه‌ی راپه‌رینه‌كانی ئه‌م دواییه‌ی عێراق به‌ شۆرشی تشرینیشه‌وه‌ له‌ ساڵی 2019دا داوای دابینكردنی ده‌رفه‌تی كار ده‌كه‌ن بۆ گه‌نجان و چینه‌ په‌راوێزخراوه‌كان. پێیانوایه‌ سیتمه‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی پیره‌كان و به‌تایبه‌ت سیاسییه‌كانه‌. به‌ڵام له‌ چوارچێوه‌ی سیستمی داهاتی گشتی بۆ هه‌مواندا ئه‌وه‌ نابێته‌ كێشه‌. هه‌موو تاكێك مافی یه‌كسانی هه‌یه‌ بۆ ده‌ستكه‌وتنی سامانی نه‌وت. سیستمه‌كه‌ هه‌روه‌ها گه‌شه‌ی ئابوری و به‌رهه‌مهێنان زیاد ده‌كات له‌ كه‌رتی تایبه‌تدا ئه‌ویش به‌ لابردنی بژارده‌ی كه‌رتی گشتی. ئایا پێویست نییه‌ عێراق پاره‌كه‌ی له‌ گه‌شه‌پێدانی ژێرخانی ئابوری و وه‌به‌رهێنان له‌ كه‌رتی گشتیدا سه‌رف بكات له‌ جیاتی پێدانی پاره‌ راسته‌وخۆ به‌ خه‌ڵك؟ به‌ دڵنیاییه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ گره‌و كردنێكه‌ له‌سه‌ر نیه‌تێكی پاك و به‌رێوه‌بردنێكی كارامه‌ له‌لایه‌ن چینی سیاسه‌تمه‌دارانه‌وه‌_گره‌وێك كه‌ له‌ ماوه‌ی 18 ساڵی رابردودا به‌رهه‌مێكی نه‌بوه‌ پێناچێت له‌ داهاتوشدا هه‌یبێت. ئایا له‌ حاڵه‌تی دابه‌زینی نرخی نه‌وت، عێراق دوچاری گرفت نابێته‌وه‌ له‌ دابینكردنی موچه‌  بۆ سیتمی داهاتی گشتی ؟ به‌ڵێ، به‌ڵام هه‌روه‌ها عێراق روبه‌روی گرفت بویه‌وه‌ له‌ دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومه‌ت له‌ ساڵی 2014 كه‌ نرخی نه‌وت دابه‌زی، بۆیه‌ به‌ ناچاری په‌نای برد بۆ سندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تی و به‌ ته‌وازوعه‌وه‌ داوای هاوكاری كرد.  له‌ 2020، نرخی نه‌وتی خاوبه‌ رێژه‌یه‌ك دابه‌زی حكومه‌تی ناچار كرد نرخی دراوه‌كه‌ی دابه‌زێنێت بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ مادییه‌كانی. داهاتی گشتی بۆ هه‌موان گه‌نده‌ڵی كه‌م ده‌كاته‌وه‌، چانسێكی باشتری هه‌یه‌ بۆ جێبه‌جێ كردنی وه‌ك له‌ چاره‌سه‌ره‌كانی دیكه‌ كه‌ پێویستی به‌ نوخبه‌ی سیاسییه‌ خۆیان چاك بكه‌ن و له‌ دژی له‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان بوه‌سته‌وه‌، داهاتی گشتی بۆ هه‌موان دادپه‌روه‌رانه‌ تره‌و ئابوری ده‌بوژێنێته‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست. بێ خه‌وش و كه‌موكوری نییه‌، به‌ڵام چه‌ندان قات باڵاتر و باشتره‌ له‌و رێكخستنه‌ی ئێستا هه‌یه‌. شایه‌نی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌زمون بكرێت له‌گه‌ڵ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێدا.  

 درەو: راپۆرت: گۆڤاری فۆرین پۆلەسی ئەمریكی   حیزبەكانی نزیك لە ئێران پشتیوانی دەنگدەران لەدەست دەدەن، بەڵام ئەوان ئەنجامەكان رەتدەكەنەوەو هەرەشەی بەكارهێنانی هێز دەكەن رۆژی یەك شەممەی رابردوو، عێراق پێنجەمین هەڵبژاردنی نیشتیمانی بەخۆوە بینی لە دوای روخانی سەدام حسەینەوە لە ساڵی 2003دا، بۆ هەڵبژاردنی 329 كورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە. لە كاتێكدا هێشتا ئەنجامەكان رانەگەیەنراون، بەڵام گەورەترین دۆراو وا پێدەچێت گروپە میلیشیاكانی نزیك لە ئێران بن، كە هەر لە ئێستاوە رایانگەیاندووە ئەوان ئەنجامەكان رەتدەكەنەوەو بەشێوەیەكی نا راستەوخۆو هەندێك جاریش بە نیمچە راستەوخۆ هەرەشەر بەكارهێنانی توندوتیژی دەكەن. یەكێكی دیكە لە دۆراوەكانی ئەم هەڵبژاردنە، خودی دیموكراسییە شڵۆق و ناجێگیرەكەیە، هاوڵاتییەكانی پێیانوایە سیستمەكەیان سەربەخۆ نییەو یاری پێدەكرێت، هەربۆیە 60%ی دەنگدەران بەشداری پرۆسەكەیان نەكرد. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە نەبوەهۆی ئەوەی حكومەت و چاودێرانی هەڵبژاردنەكە بانگەشەی سەركەوتنی پرۆسەی دەنگدانەكە نەكەن، كە بەشێوەیەكی ئارام بەرێوەچوو بەبێ رودانی هیچ كردەوەیەكی توندوتیژ. هەروەها زۆرینەی دەنگدەران بە ئاسانی دەیان توانی بگەنە ناوەندەكانی دەنگدان.  لەم هەڵبژاردنەدا دەنگدانی ئەلیكترۆنی و تۆماری بایۆمەتری كاری پێكرا هەروەك پێشتر بەڵێندرابوو بە مەبەستی كەم كردنەوەی جۆرەكانی تەزویر و گزیكاری كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە ساڵی 2018دا بەدی كرا. هەرچەندە حكومەتی عێراق و كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان بەڵێنیان دابوو لە پاش داخستنی سندوقەكان ئەنجامی هەڵبژاردنەكە لە ماوەی 34 كاتژمێردا را بگەیەنن، بەوپێیەش دەبوو شەوی دوو شەمەی رابردوو ئەنجامەكان را بگەیەنرایە، بەڵام تەنها ئەنجامی 10 پارێزگا راگەیەندران، هەشت پارێزگای دیكە لەگەڵ بەغدادی پایتەخت ئەنجامەكانیان دواكەوت. كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كاتێك ئەنجامەكانیان لە سەر ماڵپەری خۆیان بڵاو كردەوە، وێبسایتەكەیان لەكاركەوت لە كاتێكدا زۆرینەی عێراقییەكان شاڵاویان برد بۆ بینی ئەنجامەكان. دواكەوتنی ئەژماركردنی دەنگەكان بەشێوەیەكی ئەلیكترۆنی، واتای ئەوە بوو كە هەندێك لە سندوقەكان پێویست بوو بە دەستی بژمێردرێن بە بێ ئامادەبوونی چاودێری دەرەكی، كە ئەمەش متمانەی عێراقییەكانی بە پرۆسەكە زیاتر لاواز كرد. هێشتا دوو دڵی و نیگەرانییەكان بەردەوامن، پروپاگەندەكان سەبارەت بەوەی كە ئێران و هێزە بریكارەكانی ئەگەری ئەوە هەیە دەستكاری ئەنجامەكان بكەن زیاتر پەرەی سەند بە تایبەت پاش بڵاوبونەوەی هەواڵی گەیشتنی فەرماندەی سوپای قودسی كۆماری ئیسلامی ئێران  ئیسماعیل قائانی بۆ بەغداد. ئێران هۆكاری زۆرە بۆ ئەوەی نارازی بێت بە ئەنجامەكان، ئەویش بەهۆی ئەدای لاوازی هێزە بریكارەكانی لە هەڵبژاردنەكەدا. كەسە دیارەكانی سەر بە ئێران لە عێراق هەر زوو هەڵبژاردنەكەیان بە نا شەرعی ناساند. هادی عامری، سەركردە لە هاوپەیمانی فەتح، كە پێدەچێت چەند كورسییەكی پەرلەمانی لەدەستدابێت، هەرەشەی رەتكردنەوەی ئەنجامەكانی كرد. سەركردەی دیاری هێزە میلیشیاكان، ئەبو عەلی عەسكەری، كە بە حوسەین مونیس ناسراوەو سەرپەرشتی هێزەكانی كەتائیبی (حیزب الله)ی نزیك لە ئێران دەكات بەشێوەیەكی نیمچە راستەوخۆ هەرەشەی بەكارهێنانی هێزی لە دژی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كرد. كەتائیبی (حیزب الله) شكستی هێناوە لەوەی كە تەنها تاكە كورسییەكی پەرلەمانیش بەدەست بهێنێت. بەپێی ئەنجامە بەراییەكان، بەهێزترین هێزی سیاسی لە پەرلەمانی  داهاتوودا گروپەكەی مەقتەدا سەدر، پیاوی ئاینی شیعەكان دەبێت، كە 73 كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوەو ژمارەی كورسییەكانی بەشێوەیەكی بەرچاو هەڵكشاوە. وەك كەسی یەكەمی ئەو حیزبەی زۆرترین كورسی هێناوە، سەدر ئەو كەسە دەست نیشان دەكات كە حكومەتی داهاتوو پێكدەهێنێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆرینەی رەهای بەدەست نەهێناوە سەدر پێویستی بە دروستكرنی هاوپەیمانێتی لایەنەكانی دیكە دەبێت. لە پاش راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەكان و راگەیاندنی سەركەوتنی پارتەكەی، سەدر لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا جەختی لە ئەنجامدانی چاكسازی و شەركردن دژی گەندەڵی كردەوە.  ئەو وتی: سەركەوتنی پارتەكەی "سەركەوتن بوو بەسەر میلیشیاكاندا" وەك ئاماژەیەك بۆ ئەمریكاو هێزەكانی دیكە.  لە یەكێكی دیكە لە ئاماژە گرنگەكانی، پێشنیاری یەك خستن و كۆنترۆڵ كردنی میلیشیاكانی كردوو وتی: "لەمەودوا چەك بە تەنها لە دەستی حكومەتدا دەبێت". ئەم یەك خستن و كۆنترۆڵكردنەی هێز لە لایەن حكومەتی عێراقەوە ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت سەر بكێشێ بۆ پێكدادان و توندوتیژی، بە تایبەت ئەگەر هێزە میلیشیاكان هەست بكەن كە كاریگەرییان كەم دەبێتەوە. لەگەڵ ئەوەی هەندێك لە هێزە میلیشیاكان لە ئێستاوە ئەنجامەكانیان رەت كردوەتەوە، داهاتووی وڵاتەكە دەكرێت بریاری لێ بدرێت لەسەر بنەمای ئەوەی چۆن هێزە ئەمنییەكان عێراق و پارتە سیاسییەكانی تر كاردانەوەیان دەبێت بۆ ئەم جۆرە لە هەرەشە.  شكست هێنان لە سنورداركردنی توانای میلیشیاكان متمانەی خەڵك زیاتر لاواز دەكات نەك تەنها بە پرۆسەی هەڵبژاردنەكە، بەڵكو ژێرخانی ئەمنی عێراق و بەرێوەبردنی وڵاتەكە دەخاتە بەر مەترسییەكی گەورە.  

 (درەو):  سەرباری ئەوەی دەنگدەرانی عێراق لەرێگەی سندوقەكانی دەنگدانەوە هاوپەیمانەكانی ئێرانیان رەتكردەوە، بەڵام هێشتا تاران شەڕ لەسەر هەژمونی خۆی دەكات لە عێراقدا، ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) وای نوسیوە. ئاژانسەكە لە راپۆرتێكی شیكاریدا باس لەوە دەكات" دەنگدەرانی عێراقی هۆشدارییەكی بەهێزیان بە هاوپەیمانەكانی ئێران داوە لە هەڵبژاردندا، بەڵام سوككردنی چەپۆكی میلیشیا شیعەكان بەسەر دەوڵەتەوە، ئامانجێكی هەستیاری سیاسییە‌و بەردەوام هەڕەشەی توندوتیژی دروست دەكات لەلایەن ئەو میلیشیایانەوە".  راپۆرتە شیكارییەكە دەڵێ" موقتەدا سەدر كە رێبەرێكی شیعە‌و هەڵمەتی دژی هەژمونی ئێران كردووە لە عێراقدا، زۆرترین كورسی پەرلەمانی بردوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا ئاماژە هەن بۆ بەردەوامبوونی هەژمونی گەورەی ئێران لە عێراقدا، چونكە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشتر كە هاوڕێی تارانە، ئەویش دەستكەوتێكی پێشبینی نەكراوی گەورەی چنیوەتەوە‌و پلەی سێیەمی لەسەر ئاستی عێراق بەدەستهێناوە". قائانی لە بەغداد بووە  دیپلۆماتكارێكی خۆرئاوایی بە ئاژانسی رۆیتەرزی وتووە" ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران لەكاتی راگەیاندنی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردندا، لە بەغداد بووە‌و هێشتا هەوڵی ئەوە دەدات رێگەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هاوپەیمانەكانی تاران لەسەر دەسەڵات لە عێراق بهێڵێتەوە".  "بەگوێرەی زانیارییەكانمان، قائانی بەشداربووە لە كۆبونەوەیەك لەگەڵ لایەنە شیعەكاندا كە رۆژی دوو شەممە بەڕێوەچووە، ئەوەی لە توانایاندا بێت دەیكەن بۆ دروستكردنی گەورەترین كوتلە، هەرچەند ئەم كارە لەگەڵ دەسەڵاتی موقتەدا سەدردا زۆر سەختە" دیپلۆماتكارەكە وای وتووە.  بەغدادو تارانی هەردووكیان رەتیدەكەنەوە ئیسماعیل قائانی لە عێراق بوبێت، بەڵام دوو سەرچاوەی ئێرانیی كە (رۆیتەرز) پەیوەندی پێوەكردوون پشتڕاستی دەكەنەوە.  بە مالیكی شەڕی سەدر دەكەن فەرماندەی یەكێك لە گروپەكانی سەربە حەشدی شەعبی لایەنگری ئێران، هەڕەشەی پەنابردن بۆ توندوتیژی دەكات ئەگەر پێویست بكات، ئەمە بەوتەی خۆی بۆ ئەوەیە، حەشد هەژمونی خۆی لە "هەڵبژاردنێكی ساختە"دا لەدەست نەدات. ئەو فەرماندەیە وتویەتی" لە ئێستادا پەنا بۆ یاسا دەبەن، ئەگەر سەركەوتوو نەبوو، پەنا بۆ شەقام دەبەین‌و هەمان ئەو شتە دەكەین كە لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا كرا، كە ئەوەش سوتاندنی بارەگای حزبەكانە بەتایبەتیش سەدرییەكان". حەمدی مالیك كە شارەزای كاروباری میلیشیا شیعەكانی عێراقە لە پەیمانگای واشنتۆن بە (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە، مالیكی پارەیەكی زۆری لە بانگەشەەی هەڵبژاردندا خەرجكردووە، دەیەوێت هێزە چەكدارەكانی بەلای خۆیدا رابكێشێت‌و وێنەی خۆی وەكو سەركردەیەكی بەهێز نیشان بدات. بەرپرسێكی رێكخراوی بەدر كە بۆ ماوەیەكی زۆر ئەم رێكخراوە یەكێك لە گروپە سەرەكییەكانی سەربە ئێران بوو دەڵێ" یەكێك لە هۆكارەكانی پاشەكشێی هاوپەیمانی فەتح كە باڵی سیاسی رێكخراوی بەدرە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لایەنگرەكانی دەنگیان بە مالیكی داوە، چونكە پێیان وایە مالیكی چالاكترە لەدژی موقتەدا سەدر، لەڕاستیشدا مالیكی بە كردەوە ئەوەی نیشان داوە دەتوانێت بەڕووی سەدردا بوەستێتەوە". پێشتر رۆژنامەەی (وۆڵ ستریت ژۆرناڵ) نوسیبووی" سەدر روبەڕووی ركابەرێتییەكی توندی توندڕەوەكانی سەربە ئێران دەبێتەوە، كە دەیانەوێت عێراق جارێكی تر ببەنەوە بۆ ناو فەلەكەكەی ئێران".  ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی پێشوەختە ئاماژە بە سەركەوتنی رەوتی سەدر دەكات، ئەم رەوتە لەكۆی (329) كورسی پەرلەمان (73) كورسی بردوەتەوە، بەمەش سەدر بە جیاوازییەكی گەورە بەسەر نوری مالیكی ركابەری مێژوویدا سەركەوتووە، لەم نێوەندەدا پێگەی میلیشیا شیعەكان كە خۆی لە (هاوپەیمانی فەتح)دا بەیان كردووە بە سەرۆكایەتی هادی عامری، بەتەواوەتی لاواز بووە، هاوپەیمانی "هێزەكانی دەوڵەت" كە هاوپەیمانێتی نێوان حەیدەر عەبادی‌و رەوتی حیكمەی عەمار حەكیمە، ئەوانیش دەنگەكانیان پاشەكشێی كردووە، ئەم ئەنجامانە وادەكات لە پرسی دانانی پۆستی سەرۆك وەزیراندا موقتەدا سەدر دەستی كراوە تر بێت.  لە خولی ماوەتەواوبووی پەرلەمانی عێراقدا، هاوپەیمانی (فەتح)ی هادی عامری لەڕووی ژمارەی كورسییەوە دووەم هێز بوو، بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق هاوپەیمانی "پێشكەوتن"ی سوننەكانی كرد بە هێزی دووەم لە پەرلەماندا، ئەم هاوپەیمانێتییە محەمەج حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی ماوە تەواوبوو سەرۆكایەتی دەكات‌و (38) كورسی بردوەتەوە.   

راپۆرتێكی شیكاری دەربارەی هەڵبژاردنەكان سەرچاوە: سایتی ئەنجومەنی ئەوروپی بۆ پەیوەندییەكانی دەرەوەر گرنگە بۆ ئەوروپییەكان واقیع بین بن سەبارەت بە توانای حكومەتی عێراق بۆ ئەنجامدانی ریفۆرم، لە كاتێكدا حكومەتی ئیئتیلافی داهاتووی عێراق پێكدێت لە ژمارەیەك گروپی محافزكار كە دژی ریفۆرم و گۆرانكارین. بۆیە كۆسپ و لەمپەرەكانی وڵاتەكە لە چارەسەركردنی ئەو ئاڵنگارییە ماوە درێژانەی كە ناسەقامگیری ناوخۆیی دروست كردووە بەردەوام دەبێت. رۆژی 10ی ئۆكتۆبەر هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق چەند مانگێگ بەر لە وادەی یاسایی خۆی بەرێوە دەچێت، ئەویش بۆ جێبەجێ كردنی بەڵێنەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق مستەفا كازمی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە. كازمی ئەو بەڵێنىەی دا كاتێك كە پۆستەكەی وەرگرت لە مانگی 5ی 2020دا، ئەویش پاش شەپۆلێكی فراوانی خۆپیشاندان كە داوای هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی پێشویان دەكرد. هەرچەندە داواكارییەكەی خۆپیشاندەرانی جێبەجێ كرد بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەو ریفۆرم لە یاسای هەڵبژاردنەكاندا، بەڵام هەڵبژاردنەكە ئەو چاكسازییە گشتگیرە بەرهەم ناهێنێت لە سیستمی سیاسی عێراقدا كە خۆپیشاندەران داوایان دەكرد. هەربۆیە روبەرێكی گەورەی كۆمەڵگەی عێراقى بێهیوا بوون لە سیستمەكەو بریاری بایكۆت كردنی هەڵبژاردنیان داوە. هەڵبژاردنەكە چاوەروان دەكرێت گفتوگۆو دانوستانێكی ماوە درێژ بە دوای خۆیدا بهێنێت بۆ پێكهێنانی حكومەتە نوێیەكە. پاش ئەوە پێشبینی دەكرێت پارتە سیاسییەكان بگەنە رێكەوتنێك بۆ دابەشكردنی دەسەڵات هاوشێوەی ئەوەی كە ئێستا بونی هەیە. حكومەتی داهاتوو رەنگە پابەند بونی خۆی بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لە بواری ئابوری و ئەمنی رابگەیەنێت، بەڵام هێشتا ئاستەنگی گەورە بونی دەمێنێت لەبەردەم ئەنجامدانی ئیجرائاتی لەو شێوەیە. هەرچەندە ئەوروپاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵیانداوە هەڵبژاردنێكی ئازاد و دادپەروەرانە لە عێراقدا بەرێوەبچێت لە رێگەی پشتیوانی كردنی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و چاودێری كردنی هەڵبژاردنەكە لە نزیكەوە، بەڵام پێویستە دان بەوەدا بنێن كە بەشێكی زۆر لە عێراقییەكان تەواوی سیستمی سیاسی بە نا شەرعی دەزانن. ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پیشوەختەو یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا ناتوانێت ئەو چاكسازییە لە سیستمی سیاسیدا بەرهەم بهێنێت كە خۆپیشاندەران داوایان دەكرد. یاساكە ئەوەی لێ چاوەرێ دەكرا كە دەنگدەران لە جیاتی حیزب كەسایەتی و كاندیدی دڵخوازی خۆیان هەڵبژێرن لە ناوچەو ناوەندەكانی خۆیاندا ئەویش بە دابەش كردنی وڵاتەكە بۆ بازنەی بچوكی هەڵبژاردن.  بەڵام پرۆسەی پێكهێنانی بازنە نوێیەكانی هەڵبژاردن بەشێوەیەكی بەرفراوان بە سیاسی كراون كە ئەوەش رێگە خۆشكەرە بۆ ئەوەی یارییەكی گەورە بە ناوەندەكانی دەنگدانەوە بكرێت كە هێزە باڵا دەستەكان لێی سودمەند دەبن. پارتە نوێییەكان و كاندیدە سەربەخۆكان روبەرووی توندوتیژییەكی ئاراستەكراو بونەتەوە لە لایەن گروپە چەكدارەكانی سەربە هێزە دەسەڵاتدارەكان. ئەگەر زۆرە دەنگدەرانی ئاسایی كە سەر بە هیچ حیزبێك نین بایكۆتی هەڵبژاردنەكە بكەن چونكە ئەوان پێیانوایە هەڵبژاردنەكە هەڵبژاردنێكی ساختە دەبێت. ئەمە جگە لەوەی متمانەیان نەماوە بەوەی كە بتوانرێت چاكسازی لە سیستمی سیاسیدا بكرێت. بەپێی دوایین راپرسییەكان، رێژەی بەشداری بەشێوەیەكی گشتی كەمتر دەبێت لە هەڵبژاردنی 2018 كە رێژەی بەشداری 44% بوو. هەرچەندە ئەگەری ئەوە هەیە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق شێوازی ئەژماركرنی دەنگەكان بگۆرێت و ببێتەهۆی بەرزكردنەوەی رێژەی بەشداریی بەشێوەیەكی ناراست. هیچ یەكێك لە حیزبەكان یان هاوپەیمانێتییەك ناتوانێت دەنگی پێویست بهێنێت بۆ پێكهێنانی حكومەت بە تەنها. بەڵكو دانوستانێكی دورودرێژ لە نێوان لایەنەكاندا بە دوای هەڵبژاردندا دێت لە كاتێكدا ژمارەیەكی زۆر لە كیانە سیاییەكان پێشبركێ دەكەن بۆ كۆنترۆڵ كردنی پۆستە كاریگەرو پر دەستكەوتەكانی حكومەت. سەدرییەكان، كە پێشبینی دەكرێت كە دەنگێگی باش بە دەست بهێنن، ئەگەری ئەوە هەیە كار لەگەڵ كاراكتەرە میانرەوەكانی دیكەی شیعەدا بكات وەك عەممار حەكیم و حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشوتر بۆ بەرگری كردن لە مستەفا كازمی بۆ مانەوەی لە پۆستەكەیدا. بەڵام ئەمەش ئاسان نابێت لە كاتێكدا ئەگەری زۆر هەیە (هاوپەیمانی فەتح) كە زیاتر هێزێكی پەرگیرو توندرەوە بەرهەڵستی كازمی بكەن بۆ وەرگرتنەوەی پۆستەكە. ئەم گروپەش زیاتر حیزبە پەرگیرەكانی وەك عەسائیبی ئەهلی حەق و كەتیبەی حیزب الله لەخۆ دەگرێت كە بە توندی بەرگری لەوە دەكەن دەسەلاتێكی ناوەندی بەهێز هەبێت و نایانەوێت هێزە تائیفییەكان بكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی ناوەندی و حكومەتێكی سەربەخۆ دروست ببێت دور لە دەست تێوەردانی ئێران. سەرەرای جیاوازییەكانیان، سەرجەم  پارتە دیارەكان سودمەندی سەرەكین لەو سیستمە سیاسییەی كە ئێستا بوونی هەیە، بۆیە چاوەروانی ئەوەیان لێناكرێت هەوڵی ریفۆرمی جدی و گەورە بدەن بۆ چارەسەركردنی گەندەڵی و ئەنجامدانی چاكسازی لە سیستمی ئابوری عێراقدا كە بەشێوەیەكی مەترسیدار ناجێگیرە.  دواجار، پاش چەندین مانگ لە دانوستان، لەو ماوەیەدا وڵات بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەچێت بەرێوە لەگەڵ برێكی كەم لە یاسای نوێ و چالاكی یاسادانان، پارتەكان لە باشترین حاڵەتدا دەگەنە چارەسەرێكی هاوبەش كە حكومەتێك بەرهەم دێنێت هاوشێوەی ئەوەی ئێستا.

درەو: ڕاپرسی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان  (ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان) لە ڕاپرسییەکی گشتیدا لەسەر ئاستی (18) پارێزگاکەی عێراق و لە ڕێگەی (4 هەزار و 672) پەیوەندی تەلەفۆنییەوە، بۆچونی (3 هەزار و 26) هاوڵاتی عێراقی وەرگرتووە، تایبەت بە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەپێی دەرەنجامی بەشێکی ڕاپرسییەکە سەر ئاستی عێراق؛ رەوتی سەدر بە سەرۆکایەتی (موقتەدا سەدر) بە (348) دەنگ و بە ڕێژەی (14.81%) لە پلەی یەکەم و دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی (نوری مالکی) بە (278) دەنگ و بە ڕێژەی (%11.83) بە پلەی دووەم و هاپەیمانی تەقەدوم بە (211) دەنگ و بە ڕێژەی (%8.98) بە پلەی سێیەم و پارتی دیموکراتی کوردستان بە پلەی چوارەم دێت بە ڕێژەی (7.45%) و بە دەنگی (175) بەشدابوو، هاوکات هاوپەیمانی هێزی دەوڵەتی نیشتمان بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) و (کاندیدە سەربەخۆکان) لە پلەی پێنجەمدان بە دەنگی (119) بەشداربوو و بە ڕێژەی (%5.07). زانیاری گشتی دەربارەی ڕاپرسییەکە 1.    ڕاپرسییەکە هەر (18) پارێزگاکەی عێراقی گرتووەتەوەو لە ماوەی 15/9/2021-24/9/2021 ئەنجام دراوە. 2.    ڕاپرسییەکە لە لایەن (6) توێژەری ناوەندەکەوە ئەنجام دراوە کە سیانیان پیاو و سیانیان ئافرەت بوونەو لە نێویشیاندا یەکێکیان کورد بووە، هەر یەکەو ئەرکی ڕاپرسییەکەی لە (3) پارێزگادا لە ئەستۆ گرتووە.  3.    ڕاپرسییەکە لە ڕێگەی پەیوەندی تەلەفۆنییەوە ئەنجام دراوەو (4 هەزار و 672) پەیوەندی جۆراو جۆر ئەنجام دراوە و (246) پەیوەندییان رەتی کردووەتەوە بەشداربێت و (623) پەیوەندیشیان یان پەیوەندیان لەگەڵ بووە یان وەڵامی پەیوەندییەکانیان نەداوەتەوە، (745) هێڵیشیان داخراوە، (32) کەسیان مافی دەنگدانیان نەبووە جا تەمەنیان لە خوار (18) ساڵەوە بووە یان بێگانە بوونە، بۆیە ئەوەی ماوەتەوە و بەشداری ڕاپرسییەکەی کردووە (3 هەزار و 26) هاوڵاتی عێراقی بوونە. 4.    ڕەچاوی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکانی عێراق کراوە بۆ بەشداری پێکردنی  ژمارەی هاوڵاتیان لە سەر ئاستی هەر پارێزگایەک. (بڕوانە خشەی ژمارە(1)) 5.    لەڕووی تەمەنی بەشداربووانەوە لە (18) ساڵەوە دەستی پێکردووە تا سەروو (67) ساڵ، ئەگەر چی زۆربەیان لە تەمەنی گەنجدان، بەڵام تا ڕادەیەکی زۆر هاوسەنگی ڕاگیراوە لە نێو تەمەنە جیاوازەکان. 6.    لەڕووی ڕەگەزەوە (هەزار و 943) کەسیان بە ڕێژەی (64%) نێر و (هەزار و 83)یان بەڕێژەی (36%) لە ڕەگەزی مێ بوونە. 7.    لە ڕووی ئاستی خوێندەوارییەوە لە نەخوێندەوارەوە بەشدار بوونە تا ئاستی بڕوانامەی دکتۆرا. پرسیارەکان یەکەم: ئایا کارتی دەنگدانت هەیە؟ بۆ وەڵامی بەشداربووان سەبارەت بەم پرسیارە لەسەر ئاستی عێراق پرسیار لە (3 هەزار و 26) هاوڵاتی کراوە و ئەنجامەکە بەو شێوەیە بووە (بڕوانە چارتی ژمارە(1)) بە شێوەیەکی وردتر و لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق ئەنجامەکە بە جۆرێکە لە پارێزگای کەربەلا زۆرترین و بە ڕێژەی (89%) و لە پارێزگای واست و کەمترین بەشداربوو بە ڕێژەی (41%) خاوەنی کارتی دەنگدان بوونە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) دووەم: ئایا بەشداری هەڵبژاردنی ساڵی (2018)ت کردووە؟ بۆ وەڵامی بەشداربووان سەبارەت بەم پرسیارە لەسەر ئاستی عێراق پرسیار لە (3 هەزار و 26) هاوڵاتی کراوە و ئەنجامەکە بەو شێوەیە بووە (بڕوانە چارتی ژمارە(3)) بە شێوەیەکی وردتر و لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق ئەنجامەکە بە جۆرێکە لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین  بەشداربوو بە ڕێژەی (91%) و لە پارێزگای نەینەوا کەمترین بەشداربوو بە ڕێژەی (65%) بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانیان کردووە کە ساڵی 2018دا ئەنجام دراوە (بڕوانە چارتی ژمارە (4)) سێیەم: ئەگەر بریارت داوە بەشداری هەڵبژاردنی داهاتوو بکەیت، ئامادەی دەنگ بە هەمان کەسایەتی و لایەن و لیست بدەیتەوە کە لە هەڵبژاردنی ڕابردوو دەنگت پێداوە؟ بۆ وەڵامی بەشداربووان سەبارەت بەم پرسیارە لەسەر ئاستی عێراق (2 هەزار و 114) کەس لە کۆی پرسیار لە (3 هەزار و 26) وەڵامەکەیان ئەوە بووە کە بەشداری هەڵبژاردن دەکەن بەشێکی گەورەیان ئامادەنین دەنگ بەو لایەن و لیستانە بدەنەوە کە پێشتر دەنگیان پێداون (بڕوانە چارتی ژمارە(5)) بە شێوەیەکی وردتر و لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق ئەنجامەکە بە جۆرێکە لە پارێزگای بەسرە زۆرترین بەشداربوو بە ڕێژەی (91%) و لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بە کەرکوکیشەوە کەمترین بەشداربوو دەنگ بە کاندید و لایەنەکانی پێشوو نادەنەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) چوارەم : نیەتت وایە بەشداری هەڵبژاردنی داهاتوو بکەیت؟ بۆ وەڵامی بەشداربووان سەبارەت بەم پرسیارە لەسەر ئاستی عێراق پرسیار لە (3 هەزار و 26) هاوڵاتی کراوە و ئەنجامەکە بەو شێوەیە بووە (بڕوانە چارتی ژمارە(7)) بە شێوەیەکی وردتر و لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق ئەنجامەکە بە جۆرێکە لە پارێزگای سلێمانی زۆرترین  بەشداربوو بە ڕێژەی (97%) و لە پارێزگای نەجەف کەمترین بەشداربوو بە ڕێژەی (66%) نیەتیان وایە بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بکەن لە رۆژی 10/10/2021 (بڕوانە چارتی ژمارە (8)) پێنجەم: گریمان نیەتت وایە بەشداری هەڵبژاردن بکەیت، ئەو لایەن کەسایەتییانە کێن ئامادەی دەنگیان پێ بدەیت؟ (2 هەزارو 349) کەس وەڵامی ئەم پرسیارەیان داوەتەوە، بڕوانە خشتەی ژمارە (2)

درەو   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

درەو: بەستنی کۆنگرەیەک لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان و داواکاری کۆنگرەکە لە بەیاننامەی کۆتاییدا بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل مشتومڕی زۆری لێکەوتەوەتەوەو دۆخی سیاسیی عێراقی ئاڵۆزکردووە. کۆنگرەکە ڕۆژی هەینی بەناونیشانی " ئاشتی و گێڕانەوە" لەلایەن ناوەندی پەیوەندییەکانی ئاشتییەوە بەستراوە کە بارەگاکەی لە شاری نیویۆرکی ئەمریکایەو لە کۆنگرەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە کەسایەتی هۆزەکانی عێراق بەشداربوون . جۆزیف برود، شارەزای ئەمریکی کە بە ڕەگەز جولەکەی عێراقە و دامەزرێنەری ناوەندەی پەیوەندییەکانی ئاستییە، لە لێدوانێکیدا بۆ فرانس پرێس دەڵێت: 300 کەسایەتی سوننەو شیعە بەشداری کۆنگرەکە بوون و لە پارێزگاکانی بەغداد، نەینەوا، سەڵاحەدین، ئەنبار ، دیالەو بابلەوە هاتون بۆ هەولێر و بەشداری کۆنگرەکیان کردووە. بەوتەی برود سەرۆک هۆزەکانی ئەو پارێزگایانەو چەندین نوسەر و ڕۆشنبیر و بیرمەند بەشداری کۆنگرەکە بوون. دوای کۆنگرەکە سەحەر تائی بەڕێوەبەری توێژینەوەکان لە وەزارەتی ڕۆشنبیری عێراق بەیاننامەی کۆتایی کۆنگرەکەی خوێندەوە ڕایگەیاند کۆنگرە داوا دەکات بچینە ناو ڕێککەوتنی ئەبراهامە، کە داوا دەکات پەیوەندیی دیپلۆماتیی لە نێوان ئیسرائیل و ئەو وڵاتانەدا هەبێت کە ڕێککەوتنەکە ئیمزا دەکەن. ڕێککەوتننامەی ئەبراهام ئەیلولی 2020 بە چاودێری ئەمریکاو بۆئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل لە لایەن ئیمارات و بەحرەین و پاشان مەغریب و سودانەوە ئیمزاکرا. لە کۆنگرەکەدا چیمی پیرێز کوڕی شیمۆ پیرێز سەرۆکی پێشووی ئیسرائیل لە ڕێگەی ڤیدیۆ کۆنفرانسەوە بەشداری کردووە.

درەو وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

شێكاری: درەو بەپێی داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، کەوا بڕیارە ڕۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردن بەڕێوە بچێت.  -    (3249) کاندید کە (2298) پیاو و (951)یان ئافرەت کێبڕکێ لەسەر (329) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن لە (83) بازنەی هەڵبژاردن، بەشداری هەڵبژاردنەکەی 10/10/2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن. -    کاندیدەکان (789) یان بە شێوەی سەربەخۆ و (959) یان لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتی پارتە سیاسییەکان و (1501) کەسیان کاندیدی پارتە سیاسییەکانن. -    هەروەها  (167) پارتی سیاسی کە (58) پارتیان لە چواچێوەی (21) هاوپەیمانی کۆبوونەتەوە بەشداری هەڵبژاردنەکە دەکەن.  لە نێو هاوپەیمانێتییەکانیدا، هاوپەیمانی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) و هاوپەیمانی (دەوڵەتی یاسا) و هەروەها هاوپەیمانی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دیارترین هاوپەیمانێتییەکانی نێو ماڵی شیعەن، لە هەرێمی كوردستانیش كورد بە چەندین لیست و كاندیدی سەربەخۆ بەشدارە، لەگەڵ تەنیا هاوپەيمانێتیەك ( هاوپەیمانی كوردستان)ی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەسەرۆكایەتی (قوباد تاڵەبانی) لەدوای ئەوەی (موقتەدا سەدر) سەرۆکی رەوتی سەدر ڕایگەیاند بەشداری هەڵبژاردن ناکات و دوای ئەویش (سەکۆی عێراقی) بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی و بە دوایشیدا (بەرەی حیواری نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (ساڵح موتلەگ) کە سەرکردەیەکی سونی دیاری عێراقە کشانەوەی خۆیان لە هەڵبژاردنەکە ڕاگەیاند. دیارترین هاوپەیمانێتییەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  یەکەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی شیعە 1.    هاوپەیمانێتی (عەقدی وەتەنی) بە سەرۆکایەتی (فالح فەیاز) گەورەترین و هاوپەیمانێتی شیعەکانە کە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (80) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمان) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دووەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (78) کانیدیان هەیە. 3.    هاوپەیمانێتی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) سێیەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (73) کانیدیان هەیە. 4.    هاوپەیمانێتی (دەوڵەتی یاسا) بە سەرۆکایەتی (نوری مالیکی) چوارەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (72) کانیدیان هەیە. دووەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی سونە 1.    هاوپەیمانێتی (تەقەدوم) بە سەرۆکایەتی (محەمەد حەلبوسی) گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (124) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (عەزم) بە سەرۆکایەتی (خەمیس خەنجەر) دووەم گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (123) کانیدیان هەیە. سێیەم؛ هاوپەیمانێتییەکانی کورد -    لەسەر ئاستی پێکهاتەی کوردو لایەنە سیاسییەکانی کوردستان تەنها (1) هاوپەیمانێتی بەستراوە، کە ئەویش هاوپەیمانێتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گوڕانە نە ناوی (هاوپەیمانی کوردستان) بە سەرۆکایەتی (قوباد تاڵەبانی) لە (33) کاندیدیان هەیە. گرنگرترین هاوپەیمانێتییەکان (بە گرافیک)  

وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار. بەراورد بە مانگی رابردوو داهاتی نەوتی عێراق زیاتر لە (360 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە.     داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

  بەهرۆز جەعفەر پوختەی جێبەجێكار  ئەو جوگرافیایەی نیشتیمانی عەرەبی تێدا هەڵكەوتووە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریكادا، بەوە ناسراوە كە ووشكە، ڕووباری كەمە، ڕێژەی باران و بەفر تیایدا كەمترە لە جەمسەرەكانی دیكەی گۆی زەوی. هەروەها پلەی گەرما تیایاندا بەرز و ئاستی هوشیاری و حوكمڕانیشیان وەكو پێویست نییە. عێراق، بەهۆی بونی هەردوو ڕووباری دیجلەو فوراتەوە بە یەكێك لە ووڵاتە دەوڵەمەندەكان لە ڕووی سەرچاوەی ئاوییەوە دائەنرێت، بەڵام فاكتەری دەرەكی و ناوخۆیی عێراقییەكانی تووشی تینوێتی كردووەو، بە ملیۆنەها كەس بەهۆی نەبونی ئاوی پاكەوە ئەناڵێنن و، ووڵاتەكە تووشی گەرمبون و بیابانبون (Warming and Desertification) بووەو، جوتیارەكانیشی ڕووبەڕووی كۆچ و نەدارایی بونەتەوە. ئەم پەیپەرە ئەكادیمیە پرسیار ئەخاتە سەر نەبونی دیدگایەك بۆ ستراتیژی بەڕێوەبردنی ئاو، لەو نێوانەشدا پرسی هاریكاریی و هەماهەنگی هەرێمایەتی و پرۆگرامی هۆشیاری گشتی بەهەند وەرگرتوە بەرانبەر بە مەترسیی ووشك بون و كەم ئاویی لە عێراق.  یەكەم: كاریگەری گۆڕانی كەشوهەوای جیهانی لەسەر كەمبونەوەی ئاو گۆڕانی كەشوهەوا (Climate Change) یەكێكە لە تۆپیكە گەرم و بەرباسەكانی سەر ئەم هەسارەیە. بەپێی پەیمانگەی ستۆكهوڵمی نێودەوڵەتی بۆ ئاو (Stockholm International Water Institute- SIWI) گەرمبونی ڕووی زەوی و گۆڕانی كەشوهەوا یەكسانە بە كەمبونەوەی سوڕی ئاو. زۆربەی خەڵكی هەر ئەوەندە ئەبینن كە یەك پلە گۆی زەوی گەرم بوە، ئەوە نابینن كە زاناكان ئەیبینن چ كارەساتێك لە ڕەوشی ئاو دا دروست ئەبێت!. چ نا-هاوسەنگییەك لە وەرزەكانداو لە نێوان باران بارین و لافاو و ووشكەساڵی دا دروست ئەكات. كەشوهەوایەكی نامۆ و ترسناك هۆكارە بۆ قەیرانی خۆراك، بۆ كەمبونی ئاو، بۆ زیادبونی ڕێژەی هەژاریی(1). لە ڕاپۆرتی (18 ی مارسی 2021) ی  یۆنسێف دا هاتوە كە زیاتر لە (1.42) یەك ملیارو چلودوو ملیۆن كەس كە تیایدا (450) ملیۆنیان منداڵن لە ڕەوشێكی دژواردان و دەستیان ناگاتە ئاوی پێویست بۆ پێداویستییەكانی ڕۆژانەیان!. ئەمەش مانای وایە لە هەر (5) منداڵ (1) منداڵ بەدەست نەبونی ئاوەوە ئەناڵێنن، لە ڕاپۆرتەكەدا وێنەو فاكتی باشوری ئەفریكاو باشوری ئاسیای وەك دوو جەمسەری مەترسیدار وێناكردووە، لە مەداغشقەر ئافرەتێك (14) كم ئەبڕێت بۆ ئەوەی ئاوی دەستبكەوێت بۆ پێداویستییەكانی(2).  ئاو، پێكهاتەیەكی كیمیاوییە، لە دوو گەریلە هایدرۆجین (H) و گەردیلەیەك ئۆكسجین (O) پێكدێت. زانایان ئاماژە بەوە ئەكەن كە بنچینەی ژیان لەسەر هەموو هەسارەكان ئاوە. (71%) ی ڕووی زەوی بە ئاو داپۆشراوە، هەموو شتێكی زیندوو پێویستی بە ئاوە، بە جۆرێك پەیكەر و ڕێكخەری ژیانە: جەستەی مرۆڤێكی پێگەیشتو (60%) ی ئاوە، لە ناو ئاژەڵاندا فیل بەڕێژەی  (70%) و، لە ڕووەكیشدا پەتاتە (80%) و تەماتە (95%) ی لە ئاو پێكهاتووە....تادوایی. مرۆڤێكی ئاسایی ئەتوانێت تەنها (7) ڕۆژ بێ ئاو بژی. ئەگەر كەسێك (20%) ی ئاوی لەشی لەدەستبدات، یەكسەر ئەمرێت. هەر مرۆڤێك بۆ خواردنەوە ڕۆژانە پێویستی بە (2,4) لیتر ئاوە (3). لەبەر گرنگی لە ڕادەبەدەری ئاو هەموو ووڵاتێك سیاسەت و یاسای (بەڕێوەبردنی ئاو) ی هەیە. هەروەها ڕێككەوتننامەی ئاویی و دەریاوانی نێو-دەوڵەتی هەیە. لە عێراق و ووڵاتە دواكەوتوەكاندا چونكە ڕەچاوی ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی سەبارەت بە ئاو و رووبارەكان ناكرێت و سیاسەتێكی گشتگیر نییە، ئاو بەرەبەرە بۆتە قەیرانێكی مەترسیدار!. هێشتا جیهان شەڕی بۆڕییە نەوتی و غازییەكانی تەواو نەكردووە..قەیرانی ئاو یش لەناوچەكەدا نیشانەكانی بە زەقی دەرخستووە:  دووەم: مەترسییەكانی سەر ئاسایشی ئاو لە عێراق ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (6.3%) ی ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی پێك ئەهێنێت، بەڵام (1.4%) ی ئاوی پاكی بۆ بەكارهێنان لە خۆ-ئەگرتووە!. ئەمەش ئەوە نیشان ئەدات كە ئەم ناوچەیە بەرەو مەترسییەكی گەورەی ژیان كردن لە ڕووی ئاسایشی ئاوەوە هەنگاوی هەڵگرتوە. لەساڵی (1955) دا تەنها (3) سێ‌ دەوڵەتی عەرەبی بەدەست كەمئاوییەوە چەشتویانە، بەڵام ئەمرۆ (11) یانزە دەوڵەتی عەرەبی قەیرانی ئاویان هەیەو، سكۆڵەرەكان پێشبینی ئەوە ئەكەن كە (7) نەتەوەو دەوڵەتی دیكە لەم ناوچەیە تا (2025) بێ‌ ئاو ببن(4). دامەزراوەی (چاتام هاوس-Chatham House) یەكێكە لە بەهێزترین ناوەندەكانی ڕاوێژكاری و توێژینەوە لەم جیهانە، لە ڕاپۆرتێكیدا بەناونیشانی " بە سیاسەتی كۆن كێشەی ئاوی عێراق چارەسەر نابێت" لایوایە، سەرەكیترین كاری هەر سەرۆكوەزیرانێك لە داهاتوودا دێت ئەبێت چارەسەركردنی گرفتی ئاو بێت لە عێراق، چونكە حكومەتە یەكلەدوای یەكەكانی پێشوو ڕێگەیانداوە ئەم گرفتە گەورە ببێت، بە پێی چاتام هاوس عێراق لەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵات بوە كە بانگەشەی زۆروزەوەندی ئاوی كردووە بەهۆی بونی هەردوو ڕووباری دیجلەو فوراتەوە تا ساڵی (1970)، بەڵام دوای ئەوە نزیكەی (40%) ی ئاوی وڵاتەكەی لە دەستچووە. ئەوەش بەشێكی ئەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ‌ (بەتایبەت توركیا) بەرانبەر عێراق لە پرسی ئاودا. جگە لەوەش بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو كەمبونەوەی ڕێژەی بارانبارین بە خراپی كاریگەرییان خستۆتە سەر ئاستی یەدەگی ئاویی لە عێراقدا، بەجۆرێك ساڵانە (8) ملیار م3 لە ئاوی بەنداوەكان وخەزانەكانی عێراق ئەبن بە هەڵم (بەهەڵم بون-Evaporation)(5). 2-1. توركیاو ئێران ئاو لە عێراق ئەگرنەوە  بە پێی (ناوەندی جەزیرە بۆ لێكۆڵینەوە، 2018) كەمكردنەوەو لێ بڕینی ئاوی دیجلەو فورات (تصاریف نهری دجلە والفرات) لەلایەن توركیاوە فاكتەرێكی سەرەكی كەمكردنی ئاستی ئاویی ئەو دوو ڕووبارە سەرەكییەیە كە بە عێراقدا تێ‌ ئەپەڕن. ڕووباری دیجلە لە باشوری ڕۆژهەڵاتی توركیاوە هەڵئەقوڵێت، درێژییەكەی (1718) كیلۆمەترە، بە دووەم درێژترین ڕووبار دائەنرێت لە باشوری ڕۆژئاوای ئاسیادا. ڕووبەری حەوزە ئاوییەكەی (472.606) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، (17%) ی بە خاكی توركیادا تێ‌ ئەپەڕێت، (2%) ی بە سوریاو، (52%) ی ئاوەكەی بە عێراقدا ئەڕوات. هەرچی ڕووباری فوراتە بەهەمان شێوە لە باشوری ڕۆژهەڵاتی توركیاوە هەڵئەقوڵێت، درێژییەكەی (2781) كیلۆمەترەو ڕووبەری حەوزە ئاوییەكەی (444000) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، (28%) ی ئەكەوێتە توركیاوەو، (17.1%) ی سوریاو، هەرچی ئەمێنێتەوە (39.9%) ی ئەم ڕووبارە بە خاكی عێراقدا تێ‌ ئەپەڕێت(6).  كەم ئاویی تەنگی بە عێراق هەڵچنیوە. وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق (مەهدی ڕەشید حەمدانی-2021) دان بەوەدا ئەنێت كە: ئەو سەرچاوەو داهاتە ئاوەی لە توركیاوە بەڕێگەی ڕووباری فورات و دیجلەوە بۆ عێراق دێت بە ڕێژەی (50%) كەمی كردووە. ئەوەی لە لق و زێیەكانی وەك بەنداوی دەربەندیخان (لە باكوری عێراق) ەوە بۆ باشور ئەچو ئێستا گەیشتۆتە ئاستی سفر، هەروەكو ئەوەی لە "زاب"  لە ناوچەی كەركوكیشەوە هەبو بە ڕێژەی (70%) كەمی كردووە. حەمدانی لە بارەی ئێرانیشەوە نایشارێتەوە كە ئەو وڵاتە ڕێرەوی زۆر لە زێ‌ و ڕووبارە گرنگەكانی كە دێنە ناو خاكی عێراقەوە گۆڕیوە بە قازانجی خۆی، وەكو ڕووباری سیروان كە ئێران بەردەوام هەوڵی ووشك بونی داوە، هەروەها ئێران لە ناوچە سنورییەكانی دیالەو خانەقین ئەو ئاوانەی گرتۆتەوەو، بەرەو ناوخۆی وڵاتەكەی ئاڕاستەی ئاوەكەی گۆڕیوە(7).     كەمبونەوەی هەستپێكراوی ئاوی دیجلە: خەڵكی چاوەڕێن بۆ یەكەمجار بە پێ‌ پیاسە لە دیجلەدا بكەن (تویتەر) بە پێی بەدواداچونەكانی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی (www.mirs.co )، عێراق بەشێكی گەورە لەسەرچاوە ئاوییەكانی بە زووترین كات لە دەست ئەدات. لەساڵی (1933) دا لەسەر ڕووباری فورات (30) ملیار م3 لە توركیاو سوریاوە ئاو هاتۆتە عێراق، بەڵام لە ساڵی (2021) دا ئەم بڕە گەیشتۆتە (9.5) نۆ ملیارو نیو م3. هەروەها لەپەیوەند بە ڕووباری دیجلەوە پێشوتر (20.5) ملیار م3 بوە لە (2021) دا گەیشتوە بە (9.7) ملیار م3، ئەمەش بە هۆی لێدانی (بەنداوی ئەلیسۆ-Ilisu Dam) ەوە لە لایەن توركیاوە.. هەرچی ئێرانیشە (5) ڕووباری سەرەكی عێراقی ووشك كردووە، ڕووبارەكانی (كنجان جم، كلال بدرە، جنكیلات، كەرخەو خوبەین) لە عێراق ووشك بون و ئێران بەرپرسیارە لە ووشكبونیان، ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی دەیان لادێی سەر سنوری عێراق- ئێران چۆڵی بكەن و، سیستەمی ژینگەیی و زیندەیی ئەو ناوچانە بەتەواوی گۆڕانكاری بەسەردا بێت(8).  2-1-1. پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ  (گاپ-GAP) پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (GAP -Güneydoğu Anadolu Projesi) یەكێكە لە گرنگترین پرۆژەكانی گەشەپێدانی باشوری ئەنادۆڵ، سەرەتاكەی ئەگەڕێتەوە بۆ دوای دامەزراندنی كۆماری توركیا، ئامانجەكەشی ئەوكات ساڵی (1930)  خۆی لە: خستنەگەڕی   وێستگەكانی وەبەرهێنانی ووزەی  كارەباو، هەڵبەستنی چەندین بەنداو لەسەر ڕووباری فورات ئەبینیەوە. بەپێی حكومەتە یەكلەدوای یەكەكانی توركیا، لەهەموو سەردەمەكاندا لێكۆڵینەوەو پلانی وورد دائەنرا. بیرلەوە كرایەوە كە چۆن بتوانن سوود لە ئاوەكانی باشوری ئەنادۆڵ (فورات) وەربگرن، وەك پرۆژەیەكی نیشتمانی و ئابوریی زەبەلاح بیخەنە گەڕ، تا ساڵی (1986) دامەزراوەیەك بۆ كاروباری ئاویی توركیا دەستبەكاربو، لەسەر ئەم بنەمایەش حكومەتی توركیا گوێی بۆ پرۆژەكەی ئەم دامەزراوەیە گرت و، ئیدارەیەكی تایبەتیشی بۆ پرۆژەكە بەناوی "بەڕێوەبەرایەتی گەشەپێدانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ" كردەوە، وەزیرێكیشی  لەسەرۆكایەتیەوە بۆ دیاریكرد، بەناوی وەزیری كاروباری باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ. پرۆژەی گاپ، گەورەترین و پڕ بایەخترین پرۆژەیەكە، كە حكومەتی كۆماریی لە توركیا لەمێژووی خۆیدا تەماحی تێ كردبێت، بەڕێژەی (80%) پشت ئەبەستێت بە ئاوی فورات،(20%) یشی لەسەر ئاوی دیجلە ئەبێت. ئەم پرۆژەیە چەندین پارێزگاو ناوچە لە توركیا ئەگرێتەوە (كە زۆربەیان شارە كوردییەكانن) وەكو : باتمان، دیاربەكر، سرت، لكس، ماردین، غازی عەنتاب، شانلی ئەدەرنە" .. (9,7%) ی ڕووبەری توركیا ئەگرێتەوە، (20%) زەویی كشتوكاڵی توركیا لەخۆئەگرێت كە ئەكاتە (8,5) ملیۆن هێكتار(9) (هیكتار: یەكەی پیوانەكردنی زەوییە لەسیستەمی نێودەوڵەتی دا،هەر (1) هێكتار یەكسانە بە (10000) كم چوارگۆشە،كە بەرانبەرە بە (4) دۆنم زەوی ) . گاپ، دەشتێكی بەرفراوان لە حەوزەی فورات و دیجلە ئەگرێتەوە، لە زووەوە بەم ناوچەیە وتراوە مانگی بە پیت " هلال خصیب" ، بەوە ناسراوە كە لانكەی شارستانیەتە،لێرەوە بەشەریەت و شارستانیەت گوازراوەتەوە بۆ شوێنەكانی تری جیهان .لەهەفتاكانی سەدەی ڕابردوەوە ئەم پرۆژەیە بۆتە پرۆژەیەكی گەورەی ئیقلیمی ئابوریی فرە ڕەهەند، وەكو: كەرتی ئاودێریی و وەبەرهێنانی كارەبا،كشتوكاڵ و پرۆژەی هایدرۆكارەبایی و ژێرخانی ئابوریی پەروەردەیی و تەندروستی و گەشتوگوزاریی ...تاد. هەنوكەش دانانی (22) بەنداوی گەورە لەچوارچێوەی وەبەرهێنانی سەرچاوەكانی ئاو، لەگەڵ (19) ناوەندی هایدرۆكارەبایی  هەیە، ئەمەش لەسەر حیسابی ولاتانی ترە. پرۆژەكە تائێستا بڕی (32) ملیار دۆلاری تێچووە، هێزی گشتی لە وەبەرهێنانی ووزە لەم پرۆژەیەدا (7476) مێگاواتە،ئەمەش یانی بەرهەمی ساڵانەی ووزەی تیا ئەگاتە (27) ملیار مێگاوات لە كاتژمێرێكدا. لەهەناوی خۆیدا ئەم پرۆژەیە دابەشكراوە بۆ (13) پرۆژەی سەرەكی،كە (7) یان لەسەر ڕووباری فوراتە،(6) یان لەسەر دیجلەیە،ڕووبەرەكەیان بەگشتی (6,76) ملیۆن دۆنم زەوییە(10) . پرۆژەی گاپ، هەتا بڵیی بەشداری ئەكات لە خزمەتكردنی ئامانجەكانی زامنكردنی ئارامی كۆمەڵایەتی و گەشەی ئابوریی و ،كەرتەكانی: گەیاندن، كشتوكاڵ و ئاودێریی، گەشتوگوزار، نیشتەجێ بون، هەلی كار، تەندروستی، پەروەردەو فێركردن و هەستانەوەی نەتەوایەتی توركی . دیزاینكردنی پرۆژەكە لە سەردەستی  پسپۆڕی  ئاودێریی ئیسرائیلی (شارۆن ئالوزوروف)  دانراوە . ئەندازیارەكەشی (یوشع كالی) ئیسرائیلیە. پرۆژەكە كاریگەرییەكی زۆر لەسەر كەمكردنی پشكی ئاوی عێراق و سوریا دائەنات، ئاوی فورات (40%) لەسوریاو (75%) لە عێراق كەم ئەكات(11). مەترسیەكی گەورەشە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی عەرەبی، ئەكرێت ئەمە یەكێكی تر بێت لەكارتەكانی ئیسرائیل بۆ لە قاڵبدانی جیهانی عەرەبی، تا وڵاتانی عەرەبی ناچاربكات پێویستیان پێی بیت و هاوپەیمانی لەگەڵ ببەستن. 2-2. ڕۆڵی فاكتەری ناوخۆیی لە كەمبونەوەی ئاوی عێراق لەگەڵ ئەوەی لەناوخۆی خۆیدا عێراق خاوەنی (8) دەریاچەیە، ئەوانیش تووشی كەمبونەوەو ووشك بونێكی ترسناك بونەتەوە. هەرە بەناوبانگترینیان "دەریاچەی ڕەزازە" یە، دووەم گەورەترین دەریاچەیە لە عێراقدا، ئەكەوێتە نێوان هەردوو پارێزگای ئەنبارو كەربەلاوە، درێژییەكەی (1800) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، كەچی بە ڕێژەی (90%) تووشی ووشكبون بوەو، هەرچی گیانەوەرو ماسی ناو دەریاچەكەش هەیە تووشی لەناوچون بونەتەوە(12).  ووڵاتی ئاو و ناسراو بە ووڵاتی دوو ڕووبار و شارستانییەتی دۆڵی ڕافیدەین تینویەتی. ووشك هەڵاتنێك كە زۆربەی ناوچەكانی عێراق ناناسرێتەوە!. سیاسییەكان و هێزە عێراقییەكان هەریەكەو لە شوێنی خۆیەوە خەریكی مانەوەو پتەوكردنی پێگەی سیاسیی و ماددی و میدیایی خۆیەتی، ئەوەش لەسەرشانی خاك و تاكی عێراقییەكان.!. ئەوەتا "دەریاچەی ساوە" درێژییەكەی (4.47) چوارهەزارو چلوحەوت مەترو پانییەكەی (1.77) هەزارو حەفتاوحەوت مەترە. یەكێكە لەو ناوچە گەشتیارییانەی عێراق كە كەشتیوانی تیاكراوەو، جێگەی ئادگارو یادگارێكی كۆنی عێراقییەكانەو لە ڕووی كەلەپورو فۆلكلۆرەوە چەندین هۆنراوەو چیرۆكی لەسەر هەبوە. ئەمڕۆكە ووشك بوەو زەوییە كشتوكاڵییەكانی دەوروبەرری بێ‌ كەڵك بون و، بون بە بیابانێك و هیچی تر!. دەریاچەیەك هەزاران ساڵ تەمەنی هەیەو، لە سەدەكانی پێش مێژوو (پێش پەیدابونی نووسین) ەوە هەیە، لە (2021) دا پەیتا-پەیتا چالاكوانانی بواری ژینگە هەواڵی كۆچی دوایی ڕائەگەیەنن، ئەمەش هۆكارەكانی ئەگەڕێتەوە بۆ دەستێوەردانی خراپانەی مرۆڤ لە سروشت و پیشەسازیی و جیۆلۆجی و بەهەڵم بون و كەمی باران و بەهاناوە نە هاتنی حكومەت(13).  ئینجا لە عێراقدا، ووشكەساڵی و فاكتەرە دەرەكییەكان بەتەنها ڕووبارەكانیان نەگرتۆتەوە، بەڵكو پرۆژەكانی ئاوی شیرین و ئاودێریش بەهۆی هەژمونی گروپە توندڕەوەكانی وەكو "داعش" ەوە بە ئامانج گیراون، هەروەكو چۆن داعش چەندین هێڵی بۆڕی گواستنەوەی نەوتیان كردە ئامانج، بەنداوە ئاوییەكانیشی بە ئامانج گرت، بەنداوی فەلوجەیان لە رٍۆژئاوای عێراق لە ساڵی (2014) تێك دا. ئەوەش بوە هۆی ووشك بونی چەندین پرۆژەی كشتوكاڵی و ئاودێری لە ناوچەی سەقلاویە، ئەبو غرێب، رەزوانییە، لەتیفییە و ئەسكەندەری. بەپێی (ئامارەكانی حكومەتی عێراقی، 2021)، ژمارەی دانیشتوانی عێراق (40) ملیۆن كەسە، ساڵانە پێویستییان بە (71) ملیار م3 ئاوە. لە كاتێكدا ساڵی (2035) ژمارەی دانیشتوانی عێراق ئەبێتە (50) ملیۆن، لەو كاتەدا ئاستی ئاوی عێراق لەسەر زەوی ئەبێتە (51) ملیار م3 ی ساڵانە لە دوای تەواوبونی هەموو پرۆژە بەنداوییەكانی كە دراوسێكانی عێراق لەدەرەوەی سنوری عێراق بینای ئەكەن(14)!. ئەمە كارەساتێكە ووڵاتەكە ئەخاتە بەر مەترسی سڕینەوە.   وەزیری پێشوتری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق” محسن الشمری": ملیارێك دینار بۆ بەگژاچونەوەی بە بیابانبون دیاریكرا لە (2019) بەڵام دزرا. لە عێراق بڕیارەكان لەدەرەوە دێن بەدەست حكومت نیین: سەرچاوە: شفق نیوز   سێهەم: ئاو لە یاسای گشتی نێودەوڵەتی دا سەرەتای شارستانییەت لە ئاوەوە بوە. تەنانەت خودا لە قورئاندا ئەفەرموێت " وجعلنا من الما‌و كل شی‌و حی أفلا یۆمنون- سورە الانبیا‌و- 30- هەموو شتێكی زیندووم لە ئاو دروستكردووە، ئایا باوەڕتان هێناوە ؟.. گرنگی ئاو وای كردووە هەمیشە مرۆڤەكان بەدوایدا گەڕاون و لە كوێ‌ ئاویان دی بێت ئەو شوێنەیان ئاوەدانكردۆتەوە. بۆیە مرۆڤەكان و دواتر دەوڵەتەكان بەردەوام هەوڵی كۆنترۆڵكردنیان داوە. بۆ ئەمەش لەم دواییانەدا دەوڵەتان وەك كارتی سیاسیی و سزادانی ئەوانی تر "ئاو"یان بەكارهێناوە. بۆیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی یاسای تایبەت بە ئاوی داناوەو، پێناسەی كردووە.  بەكورتی، ئەو ئاوانەی لەناو یەك دەوڵەتدان "ڕووباری نیشتیمانین" (لە ناو دەوڵەتەكەدا هەڵ ئەقوڵێت و كۆتایشی دێت- وەكو رووباری تایمز لە بەریتانیاو..) ئەوا مافی دەوڵەتە بە ئارەزووی خۆی سوودی كەشتیوانی و پیشەسازیی و كشتوكاڵ و ئاودێریی لێ ببینێت بۆ خۆی. بەڵام ئەو ئاوانەی سنوری دوو دەوڵەت یان زیاتر ئەگرنەوە ئەوانە ئاوی نێودەوڵەتیین و ئەبێت هەر وڵاتێك ڕەچاوی دەوڵەتی خوارووی خۆی بكات. كۆنگرەی ڤیەننا- 1815 بۆ یەكەمجار مافی كەشتیوانی بە سەرجەم ووڵاتان دا. دواتریش یاساكان قۆناخی دیكەیان بڕی، تاگەیشتە ئەوەی كە نەتەوە یەكگرتوەكان ساڵی (1997) یاسای ئاوی نێودەوڵەتی بۆ دیجلەو فورات دەركرد كە پێویستە توركیا پێوەی پابەند بێت. لەم یاسایەدا وڵاتان ئەبێت ڕەچاوی بنەمای دادگەری بكەن و زیان بە دراوسێكانیان نەگەیەنن. عێراق و توركیا ئەگەرچی لە ساڵی (1947) ڕێككەوتنامەیەكیان سەبارەت بە ئاوەكانی دیجلەو فورات واژۆكرد كە كەسیان بۆی نەبێت زیان بە ئەویدی بگەیەنێت. دواتریش دەیان دانیشتن و ڕێككەوتنی دیكەی دوو لایەنەو نێودەوڵەتی كراوە بەڵام بێ‌ ئەنجام بون. ئەم گرفتانە لە پێش دا بە پێی گفتوگۆی نێوان دوو وڵاتی پەیوەندیدار میكانیزمی بۆ ئەدۆزرێتەوە، ئەگەر نەگەشتنە ڕێككەوتن پەنا بۆ نێوبژیوان – تحكیم الدولی (Arbitration Organizations) ئەبرێت، پاشان لە رێكخراوە هەرێمییە – نادەوڵەتییەكان وەكو كۆمكاری عەرەبی سكاڵا ئەكرێت، لەپاشاندا گرفتەكە لە نەتەوەیەكگرتوەكان ئەخرێتە ڕوو بۆ سزادانی لایەنی دەستدرێژی كار. چوارەم: ڕۆڵی خراپەكارانەی مرۆڤ لە وێرانكردنی زەوی دا گوێ‌ نەدانی مرۆڤ و وڵاتان بە ژینگەو پرسە گەردوونییەكان لە پێناو تەماح و چاوچنۆكی خۆیاندا، گەشەكردنی پیشەسازیی و سەرمایەداریی و دەستوەردانی سەرمایەو بانكە گەورەكان لە هەموو پنتێكی ئەم جیهانە، هەروەها هەڵپە-هەڵپی كۆمپانیاكان بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر و كەڵەگەكردنی سەرمایەی زیاتر "بۆ چینێكی دیاریكراو"، ئەمانە هەموو پێكەوە، گرفتی كونبونی ئۆزۆن و پیسبونی بەرگە هەواو تێكچونی كەش و كەم ئاویی بەدوای خۆیدا هێناوە. بێ‌ ئەوەی ئەم كۆمپانیایانە لە وڵاتانی دواكەوتودا هیچ باجێكی وەها بدەن و ڕەچاوی ژینگە بكەن شاخ و دۆڵ و زەوی و ئاسمانیان بەخۆڕایی پێ بەخشراوە. ئیمڕۆكە "بە بیابانبون- Desertification" كێشەیەكی جیهانییە، زۆربەی ووڵاتانی جیهان بەدەستییەوە ئەناڵێنن، كەمبونەوەی ئاو و شێداری وا ئەكات چینی سەرەوەی زەوی لە خاك و خۆڵ داماڵرێت، ئەوەش ڕاستەوخۆ هۆكاری نەمانی ڕووەك و درەخت و باڵندەو كێوی وجۆرەها زیندەوەری ترە، دواتریش ئەم ڕووبەرە زەوییانە بۆ كشتوكاڵ و ژیان بەكەڵك نایەن، ئیتر لێرەوە نرخی خۆراكی جیهانی  بەرزئەبێتەوەو، ڕێژەی هەژاری زیاد ئەكات. هەموو سەرچاوە زانستییەكان و، لوتكە جیهانییەكانی ساڵانە لە لایەن وڵاتانی پێشكەوتوەوە ئەبەسترێن، گەیشتون بەو ڕاستییەی كە زۆربونی چالاكی و دەستێوەردان و جووڵەی مرۆڤ بوەتە هۆی بەرزبونەوەی ئاستی دوانۆكسیدی كاربۆن (Co2)، ئەوەش بوەتە هۆی بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو توانەوەی بەستەڵەكی جەمسەرەكانی زەوی و تێكچونی وەرزەكان و كەشوهەوا. ئەم گۆڕانی كەشوهەوایەش ئەبێتە هۆی گۆڕان لە سیستەمی ژینگەیی-Ecosystem و هەمەجۆریی ژیان-Biodiversity لەسەر زەوی: بەڵام!. جیهان هەمیشە سەرقاڵی جەنگ و ململانێ‌ و خۆپڕچەككردنن، نەك ئاوەدانكردنەوەی سروشت و ڕووانین بۆ بەختەوەری و سەلامەتی مرۆڤ!. ئەوكاتەی ئەمریكا (78) ملیار دۆلاری بۆ جەنگی عێراق -2003- سەرفكرد. بە كەمتر لەو پارەیە، ئەتوانرا زامنی ئاوی شیرین بۆ هەموو تاكێكی گۆی زەوی بكەین، تەندروستی و خوێندن و خزمەتگوزاری باشیان پێشكەش بكەین ". تەنها ئەمریكا لە نێوان ساڵانی (2016 بۆ 2020) دا چەكی بە (97) وڵات و نەتەوەی جیاوازی دونیا فرۆشتوە. بە پێی " پەیمانگەی ستۆكهۆڵمی نێودەوڵەتی بۆ لێكۆڵینەوەی ئاشتی" لە ساڵی (2015 ەوە هەتا 2020) هەموو ساڵێك سعودیە بایی (10.7) دە ملیارو حەوتسەت ملیۆن دۆلار چەكی لە ئەمریكا كڕیوە، لەماوەی ئەو پێنج ساڵەدا ئەمریكا بایی (64.7) ملیار دۆلار چەكی بە سعودییە فرۆشتوە. تا وای لێهات لێكۆڵەرێكی وەك بروج رایدل " Bruce Riedel " لە (4ی شوباتی 2021) لە پەیمانگەی برۆكینز بابەتێك بڵاوبكاتەوە بەناونیشانی " ئیتر كاتیەتی ئەمریكا فرۆشتنی چەك بە سعودییە بوەستێنێت!".(15). چونكە هەموو ئەو چەكانە لە شەڕی حوسییەكان و كوشتنی ملیۆنەها یەمەنی دا بەكارئەهێنێت، كە سەدان جار كارەساتی مرۆیی جۆراوجۆری لێكەوتۆتەوە.   پێنجەم: نادیاری ئایندەی ئاو لە كوردوستان!   كوردیش بەشێك بوە لە جەستەی مێژوو و شارستانییەت، ڕوواندنی گەنم و جۆ وەك كشتوكاڵ لە گوندی "چەرموو" سەریهەڵداوە لە كوردستان. (ئاو) یش بەشێكە لە ڕەگەزو ناسنامەی كوردوستان، لە شیعرو ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردیدا "فەقێ تەیران" و "ئەحمەدی خانی" باسی ئاویان تێكەڵ بە ئەدەبیات كردووە ." گۆران" ی شاعیر دیمەنی جوانی كوردوستان و ئاوی قەڵبەزەی تێكەڵ بە هەڵبەستەكانی كردووە..كوردوستان خاوەنی سامانێكی ئاویی بێشومارە، كە بەرەو سست بون ئەچێت.   بۆیە كێشەی ئاو، تەنها لەناوەڕاست و خواروی عێراقدا كورت ناكرێتەوە.. ساڵی (2008) حكومەتی هەرێمی كوردوستان  "ووشكە ساڵی " ڕاگەیاند، بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو قەیرانەش (120) ملیۆن دۆلاری سەرفكرد، نەك هەر قەیرانەكەی چارەسەر نەكرد، بەڵكو بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی چاودێری سولەیمانی (هەموو مودیرناحیەو قایمقامەكان) لەگەندەڵی پارەی ووشكە ساڵییەوە گلاون، تەنها پارێزگاری ئەوسای سولەیمانی (5) ملیار دیناری ووشكەساڵی لووشدا " بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی چاودێریی دارایی-2009".!. كەمبونەوەی ئاوی خواردنەوە، كەمی باران، نەبونی عەلەف بۆ ئاژەڵان، ووشكبونی چەم و كانیاوەكان، نەمانی باڵندەو ئاژەڵە كێوییەكان، دابەزینی ئاستی ئاویی ڕووبارو دەریاچەكان. هەروەها كەمبونەوەی ئاوی ژێر زەوی، لەهەرە گرفتە قووڵەكانی ئێستاو ئایندەی كوردوستانن ..ئێستا لەشارەكانی كوردوستان، لە ڤیەللاو باخەكانی دەرەوەی شار لە (100) مەترەوە بۆ (250) مەتر بیری ئیرتوازی لێ ئەدەن، ناگاتە ئاو و هەرەسیش دێنێت ؟!. لە هاوینی (2021) دا بە بەراورد بە (2020) ئاستی ئاوی دەریاچەی دوكان (8) هەشت مەتر دابەزیوە. بە پێی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان لە تەواوی كوردستاندا ئاستی ئاو كەمی كردووە، بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتی كەمئاوییەش حكومەتی هەرێم بڕی (2.5) دوو ملیارونیو دیناری دابینكردووە. ئەكرا حكومەت سیاسەتێكی ئاویی باشتری هەبێت ئەو گوژمە پارانەی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو كێشەكان خەرجی ئەكات بۆ بیناكردنی سیاسەتێكی ئاویی و كشتوكاڵی بەهێز تەرخانی بكات. ئەو بڕە ئاوەی هەرێمی كوردستان بەبەراورد بە ژمارەی دانیشتوانەكەی و نەبونی سێكتەری كشتوكاڵی و پیشەسازیی گەورە سەرفی ئەكات ئێجگار زۆرە. ڕۆژانە لە هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی (91) پرۆژە و (5710) بیرەوە نزیكەی (2) دوو ملیۆن م3 ئاو دابەش ئەكرێت(16). دواجار گەلی كورد، بە بێ‌ گازی سروشتی، بە بێ‌ نەوت، ئەتوانێت بژی. بەڵام بە بێ‌ ئاو ناتوانێت بەردەوام بێت و بەرانبەرەكانی و دراوسێكانی هاریكاریی ناكەن. ڕاسپاردەكان ئەم پەیپەرە ئەكادیمییە لەگەڵ خۆیدا، چەند خاڵێكی وەك میكانیزمی چارەسەریی یاداشت كردووە، كە ئەمانەن: یەك: لەیەكەم هەنگاودا لەسەر ئاستی عێراق، هەرێمی كوردستان، حیزبە سیاسییەكان، پلاتفۆڕمێك ساز بكرێت بۆ پرسی ئاو و رەهەندەكانی و مەترسییەكانی و چارەسەرییەكانی دیاری بكرێت. دوو: گرتنە بەری سیاسەتێكی مۆدێرن بۆ بەڕێوەبردنی ئاو. ئیتر كاتیەتی كەرتی ئاو لە عێراقدا بە پێی ستراتیژێك مۆبیلیزە بكرێت. سێ‌: نەوەی نوێ‌ لە عێراق دا فشار دروست بكات تاوەكو دەستەڵاتداران ئاوی عێراق و نەوەكانی ئایندە نەكەن بە قوربانی پەیوەندیی كەسیی و تایبەتییەكانیان لەگەڵ توركیا و ئێران. عێراق زیاد لە كارتێكی بەدەستەوەیە لە بەرانبەر توركیا بەكاریبهێنێت بۆ ئەوەی ڕووبارەكان ووشك نەبن. چوار: لە عێراقدا، پێشوتر رٍێكخراوە جیهانییەكان پارەیەكی زۆریان داوە بە كەسانێك گوایە ئیش لە بواری ئاو و ژینگەدا ئەكەن، كەچی ئەوانە بەشێك بون لە گەندەڵی و سپی كردنەوەی پارەو، حكومەتی عێراقیش ئەیانناسێت، سزای توند بدرێن. هەروەها پارەی دیكە بۆ ئەم پرسانە تەرخانكراون و دیارنەماون. لێرەوە پرسی ئاو پرسی هەموو كەسێكە، هەموو كەسێك هۆشیار بكرێتەوە لە هەموو ڕێگەیەكەوە كە ئاو بە فیڕۆ نەدات. ئەمە ببێتە ستراتیجی سەدان ناوەندی فێركردنی پەروەردەیی و كاركردنی میدیاو ناوەندە ئاینییەكان و...تادوایی بۆ ڕوونكردنەوە. پێنج: بەكارهێنانی ئاو و كارەبا لە عێراقدا بكرێتە سیستەم وەكو وڵاتانی ئەوروپا، تا زێدەڕۆیی پێوە نەكرێت و، حكومەت لێپێچینەوە لە سەرپێچیكاران بكات. شەشەم: وەك هەنگاوێك بۆ بەرگرتن لەو كارەساتە ژینگەییانەی بەڕێوەن، بە دەیان ملیۆن تۆوی ڕووەكی و نەمام و سەوزایی لەو ناوچانە بچێندرێن بۆ بەگژاچونەوەی بە بیابانبونی ووڵاتەكە. بەدوای ئەو شێوازە لە ناشتن و لە ڕووەكدا بگەڕێن كە توانای بەرگەگرتنی كارەساتی هەیە. سەرئەنجام  بە پێی ئەم باسەمان بێت، چوار فاكتەری سەرەكی هۆكاری كەمبونەوەی ئاون لە عێراق، یەكەمیان، وڵاتانی دراوسێ‌ (توركیاو ئێران) ئاوی عێراق وكوردستان ئەگرنەوەو بەشێكن لە ووشك بونی. دووەم، كەمی ئاستی بارانبارین بەهۆی گۆڕانی كەشوهەواو بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو پاشان بە هەڵم بونی ئاوە خەزنكراوەكان. سێهەم، بەهۆی شەڕو توندتیژییەكانەوە بە تایبەت داعش بەنداو و خەزێنەكانی ئاوی تەقاندۆتەوە. چوارەم، فاكتەری حكومەتی عێراق خۆیەتی كە سیاسەتێكی مۆدێرنی بەرانبەر ئاسایشی ئاو نییە. لەم میانەشدا خەڵكی عێراق دەست بە ئاوەوە ناگرن و زێدەڕۆیی بەرانبەر ئەكەن.  لە كۆتاییدا، ئەگەر نەوت و غاز وەك سەرچاوەی ووزەی پێویست گرنگ بن بۆ كارگەو كارخانە پیشەسازییەكانی دونیاو جوڵەی ئۆتۆمبیل و فڕۆكەو كەشتییەكان لە لە دونیادا. ئەوا "ئاو" بەشێكە لەو ووزەیەی لەئەگەری نەبونی دا خودی ژیان و گێتی لە جووڵە ئەوەستێت. مرۆڤ بۆخۆی لە ئاو دروست بوە، زەوی و شارستانییەت و سەرچاوەی گرنگی "بوون" بریتییە لە ئاو...بە كەمبونەوەی ئاوی عێراق و مەترسیدار دەركەوتنی هۆڕەكانی باشوری عێراق و تێكچونی ژینگەكە و، بە بیابانبون، تەنها مرۆڤەكان ناكەونە بەر مەترسیی هەژاریی، تەنها نەبونی كشتوكاڵ و ئاودێریی لێكەوتەكەی نییە، بگرە تەواوی زیندەوەران و سیستەمی ئیكۆلۆجی ناوچەكە تێك ئەچێت كە بەهەزاران ساڵ و لە پرۆسەی جیۆلۆجی دا دروستبون. هەروەها مێژوو و شارستانییەتی عێراق و یادگاریی و ئەدەبیاتی وڵاتەكەش ئەكەوێتە بەردەم سڕینەوەیەكی یەكجارەكی. *بەهرۆز جەعفەر/ دكتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەكان- دامەزرێنەرو سەرۆكی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی-MIRS بیبلۆگرافیا: (1). Sköld, M (2020). 5 reasons why the climate crisis is a water crisis. SIWI.   (2). UNICEF (2021): One in five children globally does not have enough water to meet their everyday needs. See here:    https://www.unicef.org/press-releases/one-five-children-globally-does-not-have-enough-water-meet-their-everyday-needs#:~:text=NEW%20YORK%2C%2018%20March%202021,to%20meet%20their%20everyday%20needs. (3). C. Zeman, M. Rich & J. Rose (2006). World water resources: Trends, challenges, and solutions. Springer. 239 WRC. University of Northern Lowa. P333-334. (4). Wessels. j (2009)Water Crisis in the Middle East: An Opportunity for New Forms of Water Governance and Peace. The Whitehead Journal of Diplomacy and International Relations. P: 131. (5). Chathamhouse (2020) Same Old Politics Will Not Solve Iraq Water Crisis. See here: https://www.chathamhouse.org/2020/04/same-old-politics-will-not-solve-iraq-water-crisis (6). مركز الجزيرة للدراسات (٢٠١٨) مخاطر الأزمة المائية في العراق: الأسباب وسبل المعالجة (7). العربي الجديد (٢٠٢١) العراق: تركيا خفضت منسوب نهري دجلة والفرات إلى النصف وإيران قطعت روافد مهمة. (8). العربي الجديد (٢٠١٥) الأمن المائي العربي[1/ 6]..إيران وداعش يدمران مياه العراق... بغداد- الامير العبيدي. (9) سري الدين، عايدة العلي ( 1997 ) "العرب والفرات بين الاسرائيل و تركيا "، دار الآفاق الجديدة، بيروت، ص 197 -198. (10). UNVER, O. H., 1997. Southeastern Anatolian Project (GAP): Water Resources Development, Vol. 13 (NO.4) (11). يسري عبدالرؤف يوسف الغول (2011) ، أثر صعود حزب العدالة والتنمية التركي على العلاقات التركية- الاسرائيلية، جامعة الازهر- الغزة . ص 45-49. (12) الجزيرة (٢٠١٩) بحيرة شهيرة في العراق تموت عطشا. انظر هنا:   https://www.aljazeera.net › news › ال... (13). العربي الجديد (٢٠٢١) بحيرة ساوة... عراقيون ينعون جزءاً من تاريخهم، بغداد- كرم سعدي. (14). العربي الجديد (٢٠٢١) سدود تركيا وإيران تجفف دجلة والفرات في العراق، بغداد- براء الشمري (15). Bruce Riedel (2021) It’s time to stop US arms sales to Saudi Arabia. Brookings Institute. See here: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2021/02/04/its-time-to-stop-us-arms-sales-to-saudi-arabia/ (16). رووداو (2021). ئاستى ئاوى دووكان هةشت مةتر دابةزيوة. https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2905202114      

 (درەو): كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق ژمارەی (56)ی لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكانی هەڵبژاردن سڕییەوە، بڕیارەكەی كۆمسیۆن دوای ئەوە هات كاندیدەكان رەتیان كردەوە ئەو ژمارەیە لەسەر ناوی ئەوان لە كارتی دەنگدان بنوسرێت.  ژمارەی گەندەڵی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان هۆكاری سڕینەوەی ژمارە (56) لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، ئەم ژمارەیە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی بەبیری خەڵكدا دەهێنێتەوە كە ساڵی 1969 دەرچووە‌و تایبەتە بە تاوانەكانی (دزیكردن‌و گەندەڵی‌و وەرگرتنی بەرتیل).   لەم روانگەیەوە هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراب نایانەوێت ژمارە (56) وەربگرن، بەتایبەتیش كە زۆرینەی كاندیدەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن ئەگەر سەركەون بۆ پەرلەمان، روبەڕووی ئەو گەندەڵییە دەبنەوە كە عێراق تێیدا نقوم بووە.  لابردنی ژمارە (56) لە تیرو پشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان كاریگەری لەسەر پرۆسەی جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنی دەنگدان دەبێت لە دوای پرۆسەی هەڵبژاردن، چونكە چاودێران‌و ئەو كارمەندانەی كە دەنگەكان جیا دەكەنەوە، پەنا بۆ ریزبەندی ژمارەیی كاندیدەكەن دەبەن، بەڵام ئەمجارە ئەمە رونادات، هەرچەند كۆمسیۆن بەڵێنیداوە ئەم گرفتە چارەسەر بكات.  ژمارە 56 یەكێك لەو ژمارانەیە كە ئەمساڵانەی دوایی لە عێراق لەناو خەڵكدا زۆر بەكاردەهێنرێت، وایلێهاتووە، ئەگەر كەسێك بیەوێت ئاماژە بۆ كەسێك بكات كە گەندەڵە دەڵێ" فڵانە كەس 56"ە، واتە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی دەیگرێتەوە.  كێ لە پشت بڕیارەكەوە بووە ؟ كۆمسیۆن بڕیاری لابردنی ژمارە (56)ی داوە لە ریزبەندی كاندیدەكاندا، بەڵام لەناوەندی میدیایی عێراقدا باسلەوە دەكرێت، كۆمسیۆن لەسەر داوای كوتلەیەكی سیاسی لەناو پەرلەمانی عێراق ئەم ژمارەیەی سڕیوەتەوە. دەوترێت هاوپەیمانی (سائیرون) لە پشت بڕیاری لابردنی ژمارە (56) بووە، ئەم هاوپەیمانێتییە كە لە رەوتی سەدرو چەند لایەنێكی تر پێكهاتبوو، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ژمارەی لیستەكەی (156) بوو، ئەمە وایكرد لیستەكە ببێ بە جێگەی گاڵتەجاری خەڵك‌و دەنگدەران.  بایەخی سڕینەوەی 56 موعید جبوری شارەزای كاروباری هەڵبژاردنەكان بە سایتی "سكای نیوز"ی راگەیاندووە، ژمارە 56 بابەخێكی گەورەی لە هەڵبژاردنی عێراقدا هەیە، چونكەی ئەمجارە بازنەكانی هەڵبژاردن زۆر لۆكاڵی دەبن، واتا زۆر بازنەكان بەبەراورد لە هەڵبژاردنەكانی تر، زۆر بچوكتر دەبن، ئەمەش وادەكات كاندیدەكان پەیوەندی كۆمەڵایەتی زیاتریان لەگەڵ دەنگدەران هەبێت، بۆیە ژمارە بۆ كاندیدەكان بایەخێكی زۆری دەبیًت.  سڕینەوەی ژمارەی (56) لە عێراق بابەتێكی بێ پێشینە نییە، چونكە زۆرێك لە شارەوانییەكانی ئەوروپا ژمارە (13) لە ریزبەندی شەقام‌و خانوەكاندا بەكارناهێنن، چونكە بەبۆچونی ئەوان ژمارە (13) ژمارەیەكی شومە‌و خراپە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەم ژمارەیە بەستراوەتەوە بە ژمارەیەك كەسایەتییەوە كە لەدواین ئێوارە خوانی حەزرەتی مەسیحدا بەشداربوون. یانەی بایرن میونخ-ی ئەڵمانیش رێگەنادات یاریزانەكانی درێسی ژمارە (12) لەبەر بكەن، ئەمەش وەكو رێزلێنانێكە بۆ جەماوەر، تاوەكو هەست نەكەن تیپەكە (12) یاریزانی هەیە.   

درەو:   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

(درەو):  بەغداد ئەمڕۆ میوانداری لوتكەیەكی سێقۆڵی دەكات لەنێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسرو شا عەبدوڵای پادشای ئوردن.  ئەم لوتكەیە بۆ گفتوگۆكردنە لەبارەی ژمارەیەك دۆسیە، لەپێش هەمویانەوە دۆسیەی هاریكاری ئابوری‌و ئەمنی‌و بازرگانی لەنێوان هەرسێ وڵاتدا.  ئەم دیدارە سێقۆڵییە كە لە میدیای فەرمی عێراقدا ناوی لێنراوە "لوتكەی 2021ی بەغداد"، چوارەمین لوتكەی سێقۆڵی نێوان عێراق‌و میسرو ئوردنە، چونكە لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا سەرۆكی هەرسێ وڵات سێجاری تر پێكەوە كۆبونەتەوە، كۆبونەوەی یەكەم لە 2019دا لە قاهیرە بەڕێوەچوو، ئەوكات (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، كۆبونەوەی دووەم لە ئەیلولی رابردوودا لە پەراوێزی كۆبونەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەنیویۆرك بەڕێوەچوو، دواین كۆبونەوەی نێوان هەرسێ سەرۆك لەسەردەمی كۆرۆناو لە عەممانی پایتەختی ئوردن بوو.  "شامی نوێ" لوتكەی سێقۆڵی نێوان عێراق‌و میسرو ئوردن بۆ گفتوگۆكردنە لەبارەی رێككەوتنێكەوە بەناوی رێككەوتنی "شامی نوێ".  مانگی ئابی رابردوو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەبارەی ئەم رێككەوتنەوە بە رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی وت:" ئێمە بەنیازین بچینە ناو پرۆژەیەكی ستراتیژی كە قاهیرەو بەغدادو عەممان پێكەوە كۆبكاتەوە". ئەوكات كازمی باسی لەوەكرد، ئەم پرۆژەیە "پرۆژەیەكی ئابورییە لەسەر شێوازی ئەوروپی، كە لەتوانایدایە بەشێوەیەكی ئازادتر جموجوڵ بە سەرمایەو تەكنەلۆژیا لەنێوان هەرسێ وڵاتدا بكات". لەبارەی سروشتی پرۆژەی "شامی نوێ"، حوسام عایش كە شارەزایەتی ئابوری ئوردنییە بە سایتی (الحرە)ی وتووە" ئەمە پەیمانێكی نوێیە كە ئامانج لێی دروستكردنی سیستمێكی ناوچەییە بۆ بەرگریكردن لە هەرسێ وڵات، كە بە چەند هۆكارێك هەرسێكیان زەرەرمەندبوون‌و بەدەست هەڕەشە ئەمنی‌و سیاسییەكانەوە دەناڵێنن، هەرسێ وڵات لەڕووی ئابورییەوە پاڵپشتی لە یەكتر دەكەن".  لوتكەی ئەمڕۆی بەغداد بڕیاربوو رۆژی 27ی مارسی رابردوو بەڕێوەبچێت، بەڵام بەهۆی رووداوی بەریەككەوتنی دوو شەمەندەفەر لە شاری (سوهاج)ی میسر، مستەفا كازمی وادەی بەڕێوەچوونی كۆبونەوەكەی دواخست، بەمدواییەش بەهۆی ناكۆكییەكانی ناو بنەماڵەی شاهانەی ئوردن كە میدیاكانی ئوردن ناویان لێناوە "دۆسیەی فیتنە"، جارێكی تر لوتكەی سێقۆڵی بەغداد دواخرایەوە.  ئەحمەد خەزیم كە لێكۆڵەرێكی ئابوری خەڵكی میسرە، لەبارەی پرۆژەی "شامی نوێ"وە دەڵێ" ئەمە گردبونەوەیەكی ئابورییە، ئامانج لێی بەرزكردنەوەی ئاستی سەرمایەگوزاریی‌و سودوەگرتنە لە تایبەتمەندی هەرسێ وڵات بەمەبەستی ئەنجامدانی زنجیرەیەك پرۆگرام‌و پرۆژە كە هەرسێ وڵاتەكە پێویستیان پێیەتی". لەبارەی ناونانی پرۆژەكە بە "شامی نوێ"، عەلا فەهد لێكۆڵەری ئابوری عێراق ئاماژەی بەوەكردووە، عێراق ئەم ناوەی هەڵبژاردووە بۆ پرۆژەكە، چونكە دەبێت بە دەرگای ناوچەكەو هێڵی بەیەكگەیشتنی نێوان خۆرهەڵات‌و خۆرئاوا، لەنێوان ئەوروپا‌و ئاسیادا، شامی نوێ بەواتای وێنەیەكی نوێ دێت بۆ ناوچەكە.  حوسام عایش پێیوایە" تەواوكارییەكی روون لەنێوان هەرسێ وڵاتدا هەیە، هەریەكەیان تایبەتمەندییەكیان هەیە كە دەتوانن یەكتر تەواو بكەن، ئەمەش بە "وزەو غاز"، شارەزایی تەكنەلۆژیی، بازاڕی گەورە، ئەمانە پێكەوە لەڕووی دانیشتوانەوە كۆمەڵگەیەكی گەورە پێكدەهێنن كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (160 ملیۆن) بەكاربەرە، واتە نزیكەی (45%)ی كۆی گشتی دانیشتوانی وڵاتانی عەرەبی.  "هەرسێ وڵاتەكە بەدەست هەمان كێشەو گرفتەوە دەناڵێنن كە كێشەی قەرزاری‌و بێكاری‌و لاوازی گەشەی ئابوری‌و ناسەقامگیری سیاسییە، كە دواهەمینیان ئەو رووداوانە بوون لە ئوردن رویاندا". لەبارەی بایەخی لوتكەی سێقۆڵیی بەغدادەوە، ئەحمەد خەزیم ئاماژە بۆ هێڵی نەوتی بەسرە- سینا دەكات‌و دەڵێ" جێبەجێكردنی هێڵی نەوتی نێوان بەسرەو سینا، دەكرێت بڕی 16 دۆلار لە هەر بەرمیلێك لەو نەوتە كەمبكاتەوە كە هەرسێ دەوڵەت سودی لێ دەبینن، ئەمە سەرباری دروستكردنی هێڵێكی نەوت دوور لە ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە". وەكو پلانی بۆ دانراوە، پرۆژەی ئەم بۆری نەوتە لە خۆرئاوای دەریاچەی (سەرسار) لە خۆرئاوای بەغدادی پایتەختەوە درێژدەبێتەوە بۆ پارێزگای ئەنبارو لەوێشەوە بۆ بەندەری "عەقەبە" لەسەر دەریای سور، میسریش دەستدەكات بۆ دانانی نەخشەی راكێشانی هێڵەكە لە بەندەری "عەقەبە"وە بۆ ناوچەی سینا لەڕێگەی دەریاوە، ئەمە بەگوێرەی قسەی خەزیم.  كەرتی وزە لە میسر بەدەست هەندێك ئاڵنگارییەوە دەناڵێنێ، بەگوێرەی راپۆرتی سایتی "ئۆیل پرایس" حكومەت میسر لە ساڵی دارایی 2020-2021 پاڵپشتی بۆ بەرهەمە نەوتییەكان بەرێژەی (46%) دابەزاندووە، زیادبوونی هاوكاری وڵاتان لەگەڵ میسردا، دۆخی ئابوری‌و بەتایبەتی كەرتی وزەی ئەم وڵاتە دەبوژێنێتەوە.  رەهەندی سیاسی پرۆژەكە بەپێی قسەی ئەحمەد خەزیم" كۆبونەوەی سیقۆڵی ئامانج لێی پێكهێنانی كوتلەیەكی عەرەبییە بۆ وڵاتانی میانڕەو". عایش هاوڕایە لەگەڵ خەزیم‌و دەڵێ" بوونی ئەم جۆرە كوتلانە لەناوچەكەدا هاوكاری هەرسێ وڵات دەكات لە كەمبونەوەی ئاستی شوێنكەوتەیی". لێكۆڵەرەوە عێراقییەكەش لوتكەكە دەخاتە ناو خانەی بەرژەوەندی سیاسییەوە‌و باسلەوە دەكات" ئەم گردبونەوەیە بۆ كەمكردنەوەی ئاستی پشتبەستنی عێراقە بە ئێران لە هاوردەكردنی وزەدا، ئەمە سەرباری ئەوەی واشنتۆن بەردەوام عێراق لە سزاكانی دەبەخشێت لەبواری هاوردەكردنی وزەدا لە ئێرانەوە".  ئەمریكا لە 31ی مارسی رابردوودا بۆ ماوەی (120) رۆژی تر عێراقی بەخشی لە كڕینی وزەی كارەبا لە ئێران، بەمەرجێك لەو ماوەیە ئاستی پشتبەستنی بە كارەبای ئێران كەمبكاتەوە.  فەهد دەڵێ" رەهەندی لوتكەكە خۆی دەبینێتەوە لەوەی عێراقە بەشێكە لە وڵاتانی عەرەبی‌و دورخستنەوەی گومانەكان لەبارەی ئەوەی حكومەتی عێراق ئارەزووی بەلای هاوپەیمانێتی لەگەڵ تاراندا دەچێت".  لەبارەی بەربەستەكانی بەردەم پرۆژەكەوە، عایش پێیوایە" بیرۆكە‌و پلان‌و بەرنامە زۆرن، بەڵام رەنگە بارودۆخ رێگە نەدات بخرێنەسەر ئەرزی واقع، لەوانە بیرۆكراتییەت‌و باجی گومرگیی سەرباری ئەوەی هەندێك بەخشین بۆ كاڵای ئوردنی كراوە لە بازاڕی عێراقی‌و بازاڕەكانی تردا". بەڵام لێكۆڵەرە میسرییەكە لەبارەی بەربەستەكانی بەردەم پرۆژەكەوە دەڵێ" لەناوچەكەدا سیاسەت، ئابوری بەڕێوەدەبات، كە سیاسەتیش هاتەناوەوە، ململانێ رودەدات".  سەرچاوە:  الحرە  

شیكاری: درەو لەماوەی پانزە ساڵدا (٢٠٠٥ - ٢٠١٩) ژمارەی کەتن و تاوان و تاوانکاری کە لە دادگاکانی عێراق تۆمار کراون ژمارەیان زیاتر لە (ملیۆنێك و 175) حاڵەتی تێپەڕاندووە، واتا رێژەی تاوانكاری لە  عێراقدا (400%) زیادیكردووە. بۆ ڕێژەی تاوان، عێراق لە کۆی (21) دەوڵەتی عەرەبی ڕیزبەندی (17)یەمی گرتووە . لە کۆی  (163) دەوڵەتی جیهانیش پلەی (159)یەمی گرتووە بۆ دۆخی خراپی تاوان،  بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی سیاسی و ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری و دیاردەی تیرۆر لە ناوچەکە. كەتن و تاوان ڕێژەی بەرز و نزمی تاوان و تاوانکاری و کەتن نانەوە لە هەر وڵاتێکی دنیا ڕاستەوخۆ پەیوەندیدارە بە ئاستی سەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی. بۆیە گرنگە بەردەوام ئامارەکانی تاوان و سەرپێچییە یاساییەکان ئاشکرا بکرێن و ببنە بابەتی لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون؛ لانی کەم بە ئاماجی دۆزینەوەی چارەسەرکردن و بەرپێگرتن و ئیدارەدان و کەمکردنەوەی ڕێژەی تاوانکاری لە وڵاتدا. بەپێی ئامارو لێکۆڵینەوەکان و هەندێک لە سەرچاوەکان عێراق لەو وڵاتانەیە کە ڕێژەی تاوانی تێدا بەرزە، بۆ نمونە بە پێی مەوسوعەی بەیاناتی جیهانی (NUMBEO) لە ڕیبەندی وڵاتانی خاوەن ئاسایش و سەقامگیر، عێراق لە کۆی (21) دەوڵەتی عەرەبی ڕیزبەندی (17)یەمی گرتووە. هاوکات بەپێی ئاماژەکانی (ئاسایشی جیهانی ساڵی ٢٠١٩) لە کۆی  (163) دەوڵەتی جیهان عێراق پلەی (159)یەمی گرتووە. بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی سیاسی و ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری دیارەی تیرۆر لە وڵاتەکەدا. ژمارەو ڕێژە و جۆری تاوانەکان لە عێراق لە ساڵی 2005-2019 یەکەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی کەتن؛ 1.    کۆی ئەو کەتن و تاوانانەی کە ساڵی (2005-2009) بە هەموو جۆرەکانییەوە کە لە دادگاکانی کەتن تۆمار کراون ژمارەیان گەیشتووەتن (802.878) هەشت سەدو دوو هەزارو هەشت سەدو حەفتاو هەشت کەتن. 2.    ڕێژەو جۆری کەتنەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین کەتنەکان پەیوەندی بە سەرپێچی هاتووچۆ و کەمترینیشی پەیوەندی بە قومارەوەبووە. 4.    بەردەوام لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق ڕێژەی کەتنەکان بەرزبوونەتەوە. 5.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو. خشتەی ژمارە (1) ژمارەی کەتنەکان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2) جۆرو ژمارەکانی کەتن لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق   دووەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی تاوان؛ 1.    لە ڕووی ئەوە تاوانانەی کە لە دادگاکانی تاوان لە عێراق تۆمار کراون لە ماوەی پانزە ساڵ و لە (2005-2019) (311.297) سێ سەدو یانزە هەزار و دوو سەدو نەوەد و حەوت تاوانی گەورەو بچوکن 2.    ڕێژەو جۆری تاوانەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. ساڵی (2008) کەمترین و ساڵی (2019) زۆرترین تاوانی تێدا ئەنجامدراوە 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین تاوان کە چوبێتە بەردەم دادگاکانی تاوان پەیوەندی بە ماددەی هۆشبەرەوە بووە. 4.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو. خشتەی ژمارە (٣) ژمارەی تاوانەکان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق چارتی ژمارە (2)   خشتەی ژمارە (4) جۆرو ژمارەکانی تاوان لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق سێیەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی نەوجەوانان؛ 1.    لە ڕووی ئەو تاوانانەی کە لە دادگاکانی نەوجەوانانی عێراق تۆمار کراون لە ماوەی پانزە ساڵ و لە (2005-2019) (61.089) شەست و یەک هەزارو هەشتاو نۆ تاوانی گەورەو بچوکن لە لایەن کەسانی تەمەن خوار (18) ساڵەوە ئەنجام دراون.  2.    ڕێژەو جۆری تاوانەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. ساڵی (2005) کەمترین و ساڵی (2019) زۆرترین تاوانی تێدا ئەنجامدراوە 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین تاوان کە چوبێتە بەردەم دادگاکانی نەوجەوانان پەیوەندی بە ڕفاندنی منداڵ و کومترینی پەیوەندی بە زیانگەیاندنی ئاساییەوە بووە. 4.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو.   خشتەی ژمارە (5) ژمارەی تاوانەکانی نەوجەوانان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق   خشتەی ژمارە (6) جۆرو ژمارەکانی تاوانی نەوجەوانان لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق سەرچاوە: د. فراس جاسم موسى و د.حيدر مثنى محمد، الجرائم والجنح في العراق...قراءة احصائية، مجلس النواب العراقي، دائرة البحوث، تاریخ النشر 15/6/2021.