درەو: 🔻 دوو پەرلەمانتاری کوردی سەربە پارتی و یەکێتی تێدایە 🔻 دۆسیەی یەکێکیان دزی و ئەوی تر بەرتیلە (درەو): ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق داوای هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ژمارەیەک پەرلەمانتاری عێراق دەکات، دوان لەوانە پەرلەمانتاری کوردن و یەکێکیان سەربە پارتی و ئەوی تر سەربە یەکێتییەو دۆسیەکانیان دزی و بەرتیلوەرگرتنە. سایتی سۆمەریەنیوز لە زاری سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە رایگەیاند، ئەنجومەنی باڵای دادوەریی داوای لە پەرلەمانی عێراق کردووە پارێزبەندی لەسەر ژمارەیەک پەرلەمانتار هەڵگرێت. ئەوانەی ئەنجومەنی باڵای دادوەری داوا دەکات پارێزبەندییان لەسەر هەڵبگیرێت، چەند پەرلەمانتارێکن کە تۆمەتی گەندەڵی و دۆسیەی بڵاوکردنەوەو چەند کەیسێکی تریان لەسەرە. دادگا دەیەوێت لێکۆڵینەوەکانی لەگەڵ ئەو پەرلەمانتارانە تەواوبکات، بۆ ئەمە پێویستی بەوەیە پارێزبەندیی یاساییان لە پەرلەمانەوە لەسەر هەڵبگیرێت. بەگوێرەی قسەی سەرچاوەکە، ئەو پەرلەمانتارانەی کە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی داوای کردووە پارێزبەندییان لەسەر هەڵبگیرێت بریتین لە: 🔹 قاسم الفهداوي 🔹 مثنى السامرائي 🔹 كاظم الصيادي 🔹 عبد الله عبد الحميد ذياب 🔹 صادق السلطاني 🔹 هريم كمال 🔹 فائق الشيخ 🔹 عالية نصيف  🔹 محمد اقبال عطوان العطوانی 🔹 كاظم فنجان الحمامي 🔹 احمد عبد الله الجبوري 🔹 علي الصجري 🔹 ندى شاكر جودت 🔹 طلال الزوبعي 🔹 مناهل جليل علي 🔹 بشار الكيكي 🔹 فلاح حسن زيدان

درەو: بڕیاربوو ئێوارەی ئەمڕۆ لە باخەكەی لە مێرگەپانی ناوچەی سلێمانی، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئێوارە خوانێك بۆ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و جێگری سەرۆكی پارتی رێكبخات و تیایدا ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بەشداری لەو خوانەدا بكەن، بەڵام كاتەكە تێپەڕی و ئێوارە خوانەكە نەكرا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان ناڕازیی بووە لەسەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ سلێمان، لەكاتێكدا كە هێشتا پارتی بڕیاری خۆی بۆ كۆبونەوە لەگەڵ یەكێتی یەكلانەكردۆتەوە. ناڕەزاییەتیەكەی مەسعود بارزانی گەشتەكەی مێرگەپانی نێچیرڤان بارزانی هەڵوەشاندەوە، نێچیرڤان بارزانی لەدوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكانی نوێی یەكێتیەوە هەوڵی نێوەندگیری و لێكنزیك كردنەوەی یەكێتیە نوێیەكان و پارتی دەدات، بەڵام چەند جارێك لەلایەن مەسرور بارزانیەوە هەوڵەكانی رووبەروی شكستكراوەتەوە. نێچیرڤان بارزانی جارێك ماڵەكەی خۆی و جارێكی تر بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كردە خانەخوێ بۆ كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی وپارتی، بەڵام هەردووجارەكە كۆبونەوەكان هەڵوەشێنرانەوە.  ماوەیەكە نێچیرڤان بارزانی نیگەرانە لە مامەڵەو بڕیارەكانی مەسعود بارزانی مامی و مەسرور بارزانی ئامۆزای بەتایبەتیش لە پرسی پەیوەندیەكانی نێوان یەكێتی و پارتی و هەڵگرتنی پارێزبەندی پەرلەمانتاران لە رۆژی 7ی ئایاردا، نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم، بكاتە شوێنی لێكنزیككردنەوەی لایەنەكان و درووستكردنی كۆدەنگیەك كە خۆی تێیدا سەنتەر بێت، بەڵام هەوڵەكانی لێ تێكدەدرێت، بۆیە ئێستا هەوڵەكانی هێناوەتە دەرەوەی بینای سەرۆكایەتی هەرێم و بەشێوەی نافەرمی نەخشەی پەیوەندیەكی نوێی خۆی لەگەڵ سەركردایەتیە تازەكەی یەكێتی دادەدرێژێت. نێچیرڤان بارزانی هەركات لەناو پارتی و خانەوادەكەی روبەرووی ئاستەنگ بوبێتەوە، روی ئاراستەكەی كردۆتە یەكێتی نیشتمانی كوردستان، جاران لە مام جەلال و ئێستاش لە لاهور شێخ جەنگی و بەرهەم ساڵح. لە كۆندا مەسعود بارزانی نیگەران بوو لە دەستوەردانی جەلال تاڵەبانی لە ناكۆكیە ناوخۆییەكانی بنەماڵەكەی، ئێستاش نیگەرانە لە پەیوەندییەكانی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ سەركردایەتی نوێی یەكێتی، رەنگە ئەمە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی كۆبونەوەكەی نێچیرڤان بارزانی و بەرهەم ساڵح بووبێت ..

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف  سبەینێ تیمی وزاری بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی كۆدەبێتەوە، لە كۆی (67) پۆست كە رێككەوتنی لەسەركردووە، تائێستا گۆڕان تەنیا (5) پۆستی لە كابینەی مەسرور بارزانیدا وەرگرتووە، لەدوای كۆبونەوەكەی 7ی ئایاری پەرلەمانەوە هەندێك ناڕەزایەتی لەناو گۆڕاندا لەبارەی مامەڵەی پارتییەوە دروستبووە، بەڵام هێشتا زۆرینە پشتیوانی ئەوە دەكەن جارێكی تر لەبەر هیچ هۆكارێك پەیوەندییەكان لەگەڵ پارتی تێكنەدەنەوە، رێكخەری زیاتر لە سێ مانگە لە سویدە‌و بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا بگەڕێتەوە. كۆبونەوەیەكی وزاریی بڕیارە سبەینێ تیمی وزاری بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی وەزیرەكانی پارتیدا كۆببێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی گۆڕان لەو كۆبونەوەیەدا پەیامێكی زارەكی بزوتنەوەی گۆڕان بە تیمی پارتی دەگەیەنن، لەبارەی نیگەرانییەكانیان تایبەت بە هەنگاوەكانی چاكسازی‌و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی حكومەت لەبارەی چاكسازییەوە. سەرباری ئەمە بزوتنەوەی گۆڕان تائێستا بەشێكی زۆری پۆستەكانی لە كابینەی مەسرور بارزانیدا پڕنەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكی ترە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان لە پارتی. گۆڕان رێككەوتنی بەشداریكردنی لە حكومەت لەگەڵ مەكتەبی سیاسی پارتی كردووە، بەڵام ماوەیەكە لەرێگەی حكومەت‌و وەزیرەكانییەوە پەیامەكانی بۆ پارتی دەنێرێت نەك لەرێگەی مەكتەبی سیاسی پارتییەوە، رەنگە گۆڕان لەوە تێگەیشتبێت هەموو رێگاكان دەچنەوە بانە، واتە دەچنەوە بەردەم مەسرور بارزانی، بۆیە رێگە خێراكەی حكومەتی هەڵبژاردووە. خانە‌و حكومەت كۆبونەوە ئەمڕۆ خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان تیمەكەی لە حكومەت كۆبووەوە، مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم یەكێك بوو لەوانەی بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا. شەماڵ عەبدولوەفا ئەندامی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان، چەند رۆژێك لەمەوبەر لە وتارێكدا نیگەرانی خۆی لە سیاسەتی پارتی راگەیاندو داوایكرد فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان بكشێتەوە. ئەو ئەندامەی خانەی راپەڕاندن باسی لەوەكرد، بزوتنەوەی گۆڕان تاوتوێی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی‌و بەشداریكردنی لە كابینەی مەسرور بارزانی دەكات. گۆڕان كە بەشداری حكومەتی كرد، ماوەی ساڵێكی وەكو ئەزمون دیاریكرد بۆ هەڵسەنگاندنی بەشداربوونی لە حكومەتەكە‌و ئەگەری بڕیاردان لەبارەی مانەوە یاخود كشانەوە لە حكومەت، ساڵەكەی گۆڕان ئێستا (9 مانگ)ی تێپەڕیوە‌و بەپێی زانیارییەكانی (درەو) تیمی گۆڕان لە حكومەت‌و شێوازی مامەڵەكردنی مەسرور بارزانی رەزامەندن. لەناو خانەی راپەڕاندندا كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنی بزوتنەوەی گۆڕان، دوای زیاتر لە (9 مانگ) بەشداریكردن لە حكومەت‌و رێككەوتن لەگەڵ پارتی، شەماڵ عەبدولوەفا تاكە كەسە تائێستا بەڕوونی رەخنە لە سیاسەتەكانی پارتی بگرێت‌و ئەندامەكانی تری خانە بێدەنگن. بەگشتی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا زۆرینەیەك قایلن بەرێككەوتنی بەشداری لە حكومەت‌و كەمینەیەك نیگەران‌و ناڕازین. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێم یەكێك لەوانە بوو كە بەشداری كۆبونەوەی ئەمڕۆ خانەی راپەڕاندنی كرد لەگەڵ تیمی گۆڕان لە حكومەت، بەپێی زانیارییەكان وەزیری دارایی زانیاری بە بزوتنەوەكەی داوە لەبارەی دانوستانەكانی تیمی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد. هەندێك لە سەركردەكانی گۆڕان پێشبینی ئەوە دەكەن كابینەی مەسرور بارزانی قەیرانی دارایی تێپەڕێنێت‌و لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق بگاتە رێككەوتن. بەپێچەوانەی رەزامەندی تیمی حكومەتەوە، تیمی گۆڕان لە پەرلەمان، واتە فراكسیۆنی گۆڕان نیگەرانە لە پارتی، بەدیاریكراوی لە روداوەكەی رۆژی 7ی ئەم مانگەی پەرلەمان كە تێیداو لە پرۆسەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لە پەرلەمانتار سۆران عومەر، پارتی، عەلی حەمەساڵح فراكسیۆنی گۆڕانی خستە ناو گەمەكەوە‌و گومانی لەسەر دروستكرد، سەرباری نیگەرانییەكانی عەلی حەمەساڵح، بەڵام بزوتنەوەی گۆڕان ئامادە نییە لەسەر ئەو بابەتە هیچ پەیامێكی نیگەرانی ئاڕاستەی پارتی بكات. رێكخەر دەگەڕێتەوە بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی بەڕێوەبچێت، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە ماوەی زیاتر لە سێ مانگە كوردستانی بەجێهیشتووە‌و لە سویدە. (درەو) زانیویەتی، ئامادەكاری دەكرێت بۆ گەڕانەوەی رێكخەری گشتی لە سویدەوە بۆ كوردستان، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی كە ئەویش ماوەیەك بوو لە دەرەوەی وڵات بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا گیری خواردبوو، دوێنێ گەڕایەوە بۆ كوردستان. بەگوێرەی زانیارییەكان، بافڵ تاڵەبانی پێشنیازی بۆ عومەر سەید عەلی كردووە پێكەوە بەفڕۆكەكەی ئەو بگەڕێنەوە، بەڵام رێكخەری گشتی گۆڕان رەتیكردوەتەوە. كۆبونەوەی سبەینێی تیمی گۆڕان لەگەڵ پارتی، لەكاتێكدایە ئێستا پەیوەندییەكانی یەكێتی‌و پارتی بەقۆناغیكی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت‌و ماوەی چەند هەفتەیەكە بەهۆی ناكۆكییەكانیانەوە نەیانتوانیوە وادەیەك بۆ بەڕێوەچوونی كۆبونەوەی نێوانیان دیاری بكەن. بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە لەڕێگەی وەفدێكەوە سەردانی یەكێتی كرد، دواتر یەكێتی لەرێگەی وەفدێكەوە وەڵامی دایەوە‌و سەردانی مەكۆی سەرەكی گۆڕانی كرد لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی. (درەو) زانیویەتی، لە پرسی لامەركەزیەتی ئیداری كە ماوەیەكە یەكێتی بانگەشەی بۆ دەكات، گۆڕان رایگەیاندووە، كە پەیوەستە بە رێككەوتنەكەیەوە لەگەڵ پارتی‌و تەنیا لەچوارچێوەی كارنامەی حكومەتدا پشتیوانی لە لامەركەزیی دەكات. گۆڕان بەپرۆسەیەكی سەختدا تێپەڕی تاوەكو لە كابینەی نۆیەمدا بەشداریكرد، بۆیە نایەوێت بە ئاسانی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بخاتە مەترسییەوە، بەتایبەتی لەكاتێكدا گومانی لە ناكۆكییەكانی ئێستای یەكێتی لەگەڵ پارتی هەیە‌و پێیوایە ناكۆكییەكی كاتییەوە لەماوەیەكی كورتدا هەردولا دەگەنە رێككەوتن‌و كێشەكانیان چارەسەر دەكەن، بۆیە نایەوێت لەم شەڕەدا بەلای یەكێتیدا بشكێتەوە. گۆڕان خوازیاری بەڕێوەچوونی كۆبونەوەی سێ قۆڵی-یە لەنێوان هەرسێ لایەنی پێكهێنەری حكومەت، بەڵام یەكێتی تائێستا وەڵامی ئەم پێشنیازەی نەداوەتەوە. لە بەغدادیش فراكسیۆنی گۆڕان نیگەرانن لە پارتی، پشكەكانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق دابەشكراو گۆڕان بێبەشكرا، تیمی گۆڕان لە بەغداد بەپێچەوانەی تیمەكەیان لە كابینەی مەسرور بارزانی، بەردەوام رەخنە لە سیاسەتەكانی پارتی دەگرن. جڤاتی نیشتمانی كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، ماوەی سێ مانگە كۆنەبوەتەوە، دواین كۆبونەوەی بۆ هەڵسەنگاندنی ماوەی شەش مانگی بەشداری گۆڕان بوو لە حكومەت، بەبێ هیچ بڕیارێك مانەوەی لە حكومەت پەسەندكرد. پۆستە پڕنەكراوەكان ژمارەیەك پۆست هەن كە بەپێی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و پارتی، گۆڕان (67) پۆستی كە لە كابینەی نوێی حكومەت بەركەوتبوو، بەڵام لەو ژمارەیە تائێستا تەنیا (7) پۆستیان وەرگیراون‌و ئەوانی تر هێشتا پڕنەكراونەتەوە. ئەو پۆستانەی بزوتنەوەی گۆڕان كە تائێستا پڕنەكراونەتەوە ئەمانەن:  •    یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی •    بریكاری وەزیری كارەبا •    بریكاری وەزیری شارەوانی •    (48) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكار  •    دوو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان •    دوو نوێنەرایەتی هەرێم لە دەرەوەی وڵات •    ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە •    سەرۆكی سندوقی داهاتە نەوتییەكان •    بەڕێوەبەری گشتی‌و بەرپرسی دیوانی هەموو ئەو وزارەت‌و دەستەكان    

(درەو): راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی: •    پێشبینییەكان بۆ ئابوری عێراق لە شەش مانگی رابردوودا خراپتر بوون. •    پێشبینی دەكرێت داهاتی ناوخۆیی لە ساڵی 2020دا بەرێژەی 9,7% كەمبكات، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی رابردوو ئاستی گەشەی ئەرێنی ئابوری عێراق گەیشتوەتە 4,4%. •    لە ساڵی 2003وە ئەمە خراپترین ئاستی ئابورییە كە لەمساڵدا عێراق بەخۆیەوە دەبینێت. •    ئەو بارودۆخەی كە لە عێراق هەیە، تەنانەت بەر لە قەیرانی دابەزینی نرخی نەوتیش، تواناكانی وڵاتی سنورداركردبوو لە ئیدارەدان‌و كەمكردنەوەی لێكەوتە ئابوریی‌و كۆمەڵایەتییەكانی دابەزینی نرخ‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت‌و رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسی كۆرنا. •    پشتبەستن بە نەوت‌و رۆڵی بەرفراوانی كەرتی گشتی لە چالاكییە ئابوری‌و بازرگانییەكان لە عێراق گرفت بۆ رەخساندنی هەلی كار بۆ خەڵك دروستدەكات كە زۆربەیان گەنجن. •    زیادبوونی دامەزراندن لە كەرتی گشتی‌و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینیی‌و حەواڵەی جۆراوجۆری دارایی‌و كەبونەوەی داهاتی نەوت، پێشبینی لێكەوتی زیانبەخشی ئابورییان لێدەكرێت. •    تەنانەت ئەگەر نرخی نەوت لە دەوروبەری (30 دۆلار)یشدا رابوەستێت، ئەگەر چاكسازی نەكرێت، پێشبینی بانكی نێودەوڵەتەتی ئەوەیە: -    بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2020 رێژەی 29%ی كورتهێنانی دەبێت. -    تەنیا بۆ موچەی موچەخۆران عێراق پێویستی بە (67 ملیار) دینارە، واتە زیاتر لە 39%ی كۆی داهاتی ناوخۆیی. -    لەم بارودۆخەدا ئەگەر پشت بە دابینكردنی دارایی لەناوخۆدا ببەسرێت، یەدەگی بانكی ناوەندی كەمدەبێتەوە‌و زیان بە بودجەی گشتی بانكەكە دەگات، ئەمەش دەبێتەهۆی دروستبوونی فشاری هەڵاوسان‌و نرخی دراو. •    پێویستە عێراق دەستبكات بە جێبەجێكردنی ئەجێندای چاكسازییەكی ئابوری گشتگیر بە ئاڕاستەی ئەوەی كەرتی تایبەت سەركردایەتی گەشەی ئابوری‌و رەخساندنی هەلی كار بكات.

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازڵ حەمە رەفعەت جارێكی تر (11) كورسی كەمینەكان لە پەرلەمانی كوردستان بەلای پارتی دیموكراتی كوردستاندا كەوت، ئەمە قسەوباسی لەبارەی پێداچوونەوە بە كۆتایی كەمینەكان لە پەرلەمان گەرمكردەوە، كۆتای كەمینەكان لە دەرەوە روخسارێكی بە پرۆسەی سیاسی لە هەرێم بەخشیوە، بەڵام لەناوخۆی هەرێم بووە بەبەشێك لە ململانێی سیاسی لایەنەكان.  لە 23ی حوزەیرانەوە بۆ 7ی ئایار رۆژی 23ی حوزەیرانی ساڵی 2015 پەرلەمانی كوردستان روداوێكی گرنگی بەخۆوە بینی، پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ پرۆژەیاسای هەمواری یاسایی سەرۆكایەتی هەرێم كرد، لەم رۆژەدا پەرلەمانی بەتەواوەتی دابەش بوو بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی یەكەم فراكسیۆنی پارتی‌و بەرەی دووەم لایەنەكانی تر، كورسی كۆتاكان لەم دابەشبوونەدا چونەپاڵ بەرەی پارتی‌و دژی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و كۆتایهێنان بوون بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان واتە (مەسعود بارزانی). دوای پێنج ساڵ لەم رووداوە، دوێنێ (7ی ئایار) پەرلەمان روداوێكی هاوشێوەی لەبەرگێكی نوێدا بەخۆوە بینی، هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) پەرلەمانی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی پارتی‌و بەرەی لایەنەكانی تر پێكەوە، لەم روداوەشدا هاوشێوەی 23ی حوزەیرانی 2015، كورسی كۆتاكان لە پەرلەمان بێلایەنی خۆیان نەپاراست‌و چونەپاڵ بەرەی پارتییەوە. ئەمە مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێنا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بەپشتیوانی كورسی كۆتاكان پارتی توانی نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكەی پەرلەمان مسۆگەر بكات، ئێستا ئیتر هاوشێوەی 23ی حوزەیران، جارێكی تر پرسی كورسی كۆتاكان لە میدیاو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بابەتی گەرم‌و جێگەمشتومڕە. لەبارەی كۆتاوە كۆتا (Quota) وشەیەكی لاتینییە بەواتای پشك یاخود بەش دێت، لەڕووی مێژوییەوە ئەم زاراوەیە دەبەسترێتەوە بە مەفهومی "جیاكاریی ئەرێنی"، یەكەمجار ئەم زاراوەیە لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا لە ویلایەت یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ سیاسەتی "قەرەبووكردنەوەی گروپە بێبەشكراوەكان" واتا كەمینە رەشپێستەكان بەكارهێنراوە، لەچوارچێوەی ئەم سیستمەدا بەشێوازی "كۆتا" هەموو دامەزراوە فێركارییەكان ناچاركران رێژەیەكی دیاریكراوی لەو كەسانەی كە وەریاندەگرن، تەرخان بكەن بۆ كەمینە رەشپێستەكان، ئەمە پەرەی سەند بۆ ئەو وڵاتانەی تریش كە كەمینەكان تێیاندا هەستیان بە مەحرومیەت دەكرد. واتا لە بنەڕەتەوە شێوازی كۆتا بریتییە لە جیاكاریی لە سیستمدا بۆ گروپێك یاخود توێژێك خەڵك، كە بەپێی بنەماكانی ئەو سیستمە توانای ئامادەگییان نییە‌و لەڕێگەی "كۆتا"وە زامنی بەشداربوونیان بۆ دەكرێت. كۆتا لە هەرێمی كوردستان  لە هەرێمی كوردستان كەمایەتی نەتەوەیی‌و ئاینیی هەیە، ئەمە وایكردووە بۆ زامنكردنی بەشدارییان لە پرۆسەی سیاسی، سیستمی "كۆتا"یان لەسەر جێبەجێ بكرێت. لە پرۆسەی هەڵبژادنی پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا، كورسی تایبەت بە كەمینەكانی (توركمان، مەسیحی، ئەرمەن)ی دیاریكراوە، لە پەرلەمانی كوردستان كەمینەكان لە كۆی (111) كورسی، بە شێوازی كۆتا (11) كورسییان بۆ دانراوە، لە ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك-یش بەتێكرا (9) كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان یاخود وەكو ئەوەی ناوی لێنراوە بۆ "پێكهاتەكان" دانراوە. لەبنەڕەتەوە تەرخانكردنی ئەم كورسیانە بۆ كەمینەكان بەشێوەی "كۆتا"‌و لەدەرەوەی سیستمی پەیڕەوكراوی هەڵبژاردنە گشتییەكان، بۆ ئەوەیە ئەو كەمایەتییانە نوێنەرایەتییان لەناو پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا هەبێت‌و بتوانن گوزارشت لە چین‌و توێژەكانی خۆیان بكەن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كەمینەكان‌و پرسی "كۆتا"ی كەمینەكان بووە بەبەشێك لە گەمەیەكی سیاسی نێوان هێزە دەسەڵاتدارەكان، بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان كورسی كۆتاكان بۆ لێدان لە نەیارە سیاسییەكانی لەڕووی یاساییەوە بەكاردەهێنێت، ئەمەش لەبنەڕەتەوە گومانی لەسەر بەدیهێنانی دادپەروەری لە سیستمی "كۆتا"ی كەمینەكاندا دروستكردووە،  چەند ساڵێكە لە شەقام ناڕەزایەتییان لەسەر ئەم بابەتە دروستبووە‌و هەندێك داوای هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان‌و بڕگەی تایبەت بەكۆتای كەمینەكان.  هەوڵێكی شكستخواردوو ! ساڵی 2015 كاتێك كۆتای كەمینەكان، واتە (11) كورسیی پێكهاتەكان لە پرسی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە پاڵ پارتی‌و دژی كۆتایهێنان بە وادەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی وەستانەوە، لە سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە كە ئەوكات یوسف محەمەد سەرۆكایەتی دەكرد‌و سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو، هەوڵێك دەستیپێكرد بۆ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. هەوڵەكە بریتی بوو لە پێشنیازێكی راوێژكاری دەستوریی‌و یاسایی سەرۆكی پەرلەمان كە داوایدەكرد یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە، یەكێك لە بڕگەكانی پرۆژە پێشنیازەكە باسی لە كورسی كۆتای كەمینەكان دەكرد، ئەمە نوێنەری پێكهاتەكانی ناو پەرلەمانی توڕەكرد. هەندێك لە نوێنەری كەمایەتییەكان، هەوڵەكەی نوسینگەی سەرۆكی ئەوكاتی پەرلەمانیان وەكو لێدان لە مافی كەمینەكان پێناسەدەكرد‌و دەیانوت پێشنیازەكە دەیەوێت كورسی كۆتاكان كەمبكاتەوە. بەڵام راوێژكارەكانی سەرۆكی پێشووی پەرلەمان باسیان لەوەدەكرد، پێشنیازەكە بۆ كەمكردنەوەی كورسییەكان نییە، بەڵكو بۆ دروستكردنی كەشێكی دیموكراسی‌و كێبركێیە لەناو پێكهاتەكاندا تاوەكو لەو رێگەیەوە بتوانن نوێنەری راستەقینەی خۆیان دیاری بكەن. كورتەی پێشنیازەكە ئەوەبوو، كورسی كۆتایی كەمینەكان بۆ (3) كورسی كەمبكرێتەوە، دەبوو فراكسیۆنەكانی ئەم پێشنیازە بكەن بە داواكاریی‌و رەشنوسی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی بۆ ئامادە بكەن، بەڵام چەند مانگێك دواتر بەهۆی كێشەی سەرۆكایەتی هەرێمەوە دەرگای پەرلەمان داخراو ئەم هەوڵەش لەبارچوو. كێشەكە لە كوێدایە ؟ ژمارەی كەمینەكانی (مەسیحی، توركمان، ئەرمەن) لە هەرێمی كوردستان لەبەردەستدا نییە‌و خەڵكی سەربەو پێكهاتانە تۆماری دەنگدانی تایبەت بە خۆیان نییە، بۆیە نازانرێت لەسەر چ بنەمایەك (11) كورسییان لە پەرلەمان بۆ دیاریكراوە، هەندێك ئەو ژمارە كورسییە بەبەراورد بە ژمارەی ئەو كەمینانە بە زۆر دەزانن. سەرباری ئەمە، یاسای هەڵبژاردن بازنەی هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكانی جیانەكردوەتەوە، ئەمە وایكردووە خەڵكانێك لە دەرەوەی ئەو پێكهاتانە دەنگ بە كاندیدی كۆتاكان بدەن، پارتی دیموكراتی كوردستان تائێستا سودی لەم كەلێنانەی یاسای هەڵبژاردن بینیوە‌و لە رێگەی دەنگدەرانی خۆیەوە ئەو كەسانەی لە كورسی كۆتاكان بۆ پەرلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان سەرخستووە كە دڵخواز‌و گوێڕایەڵی پارتین، پێشبینی دەكرێت لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەماندا لایەنەكانی تر پەنا بۆ ئەم گەمەیە ببەن، ئەگەر یاسای هەڵبژاردن هەموار نەكرێتەوە، نوێنەرایەتی كەمینەكان بەتەواوەتی لە ململانێی لایەنەكاندا دەتوێتەوە، لەبری نوێنەری راستەقیەی خۆیان، نوێنەریان لەناو پارتە دەسەڵاتدارەكاندا دەبێت. لەلایەكی ترەوە ئەوەی پرسیاری دروستكردووە ئەوەیە، جگە لەم سێ پێكهاتەیە كە (11) كورسییان لە پەرلەمان بۆ تەرخانكراوە، لە كوردستان چەند پێكهاتەیەكی تر هەن كە رەنگە ژمارەیان لە پێكهاتەیەكی وەكو ئەرمەنەكان زیاتر بێت، بەڵام لە پەرلەمان هیچ كورسییەكیان بۆ تەرخان نەكراوە، بۆ نمونە پێكهاتەی كاكەییەكان، یاخود زەردەشتییەكان كە بەمدواییە ژمارەیان ڕووی لەزیادبوون كردووە. ئەم ساڵانەی دوایی كە هەڵەبجە وەكو پارێزگایەكی نوێ ناسێندرا، بڕیاردرا لە ئەنجومەنی ئەو پارێزگا نوێیەدا كورسییەكی "كۆتا" بۆ پێكهاتەی كاكەییەكان تەرخان بكرێت، كە ژمارەیەكی زۆریان لە سنوری ئەو پارێزگایەدا دەژین. ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان هەیە لەژێر ناوی كۆتای كەمینەكان، لەدەرەوە روخسارێكی بە پرۆسەی سیاسی هەرێم بەخشێوە، بەڵام لەناوخۆدا نەیتوانیوە نوێنەرایەتییەكی راستەقینە بۆ ئەو كەمینە ئاینی‌و نەتەوەییانە لە دامەزراوەكاندا فەراهەم بكات، نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا‌و ئەو وڵاتانەی كە چاودێری دۆخی سیاسی هەرێم دەكەن ئاگاداری وردەكاری ئەم بابەتانەن‌و دەزانن ئەوەی كە هەیە نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكان نییە‌و هەر لەناو حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانەوە چەندین راپۆرتییان لەوبارەیەوە بەدەستگەیشتووە. كۆتا لە هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا لە یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستاندا لەساڵی 1992، پێكهاتەكان (5) كورسیان لە پەرلەمان بۆ دیاریكرا، بەپێی بڕیارێكی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی كە لە 8\4\1992 دەرچوو، ئەو (5) كورسییە بەتەنیا بۆ پێكهاتەی مەسیحییەكان تەرخانكرا. لەیەكەم پرۆسەی هەڵبژاردندا لە هەرێمی كوردستان، بۆ بردنەوەی كورسی كۆتاكان، واتە پێنج كورسییەكەی مەسیحییەكان، (4) لیستی پێكهاتەی مەسیحی بەشداریانكرد. كۆی دەنگی مەسحییەكان لەو هەڵبژاردنەدا (12 هەزارو 59) دەنگ، لەم ژمارەیەك (88)ی دەنگی پوچەڵ بوو، دەنگی راستەقینە (11 هەزارو 971) دەنگ بوو، لەسەر ئاستی كوردستان لە كورسی كۆتاكان، بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (6 هەزارو 543) دەنگی بەدەستهێناو (4) كورسی بردەوە، یەكێتی مەسیحییەكانی  كوردستان (2 هەزارو 757) دەنگی بەدەستهێنا‌و كورسییەكی بردەوە.  بەهای كورسییەكی كۆتا لە یەكەم هەڵبژاردندا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (هەزارو 500) دەنگ بوو، لەكاتێكدا بەهای كورسیەكی گشتی لەو هەڵبژاردنەدا نزیكەی (9 هەزارو 672) دەنگ بوو. ساڵی 2004 پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی هەمواركردەوەو ژمارەی كورسی كۆتاكانی لە (5) كورسییەوە زیادكرد بۆ (11) كورسی، بەمەش ژمارەی تێكڕای كورسییەكانی پەرلەمان لە (105) كورسیەوە زیادی كرد بۆ 111 كورسی. ناوچەی هەڵبژاردن    ناوی لیستەكان   لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان كە ساڵی 2005 بەڕێوەچوو، كۆتاكان لەچوارچێوەی لیستی نیشتیمانی دیموكراتی كوردستان دەنگیانداو (11) كورسییەكەیان لەچوارچێوەی ئەو لیستەدا بوو. بەڵام لە خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە 25/7/2009 بەڕێوەچوو، لیستی كۆتاكان بە سەربەخۆیی بەشداریانكردو 11 كورسی خۆیان هێنا، بەم شێوەیە:  •    لیستی رافیدەین: 2 كورسی  •    مجلس الشعبی الكلدانی السریانی الاشوری: 3 كورسی •    الحركە الدیموقراطیە التركمانیە: 3 كورسی •    لیستی توركمانی هەولێر: 1 كورسی •    لیستی اصلاح التركمانی 1 كورسی •    ارام شاهین داود باكویان 1 كورسی.                          لە خولی چوارەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بەڕێوەچوو، كۆتاكان بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان كردوو 11 كورسی خۆیان بەدەستهێنا بەمشێوەیە: •    لیستی رافیدەین: 2 كورسی •    ئەنجومەنی گەلی كلدانی و سریانی و ئاشوری: 2 كورسی •    لیستی پێشكەوتنی توركمانی: 2 كورسی •    لیستەكانی دیكەش یەكی 1 كورسیان مسۆگەركردووە                                        لە خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەڕێوەچوو، كۆتاكان بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان كردوو 11 كورسی خۆیان بەدەستهێنا، بەمشێوەیە:   كورسییەك بە  194 دەنگ !  لە خولی پێنجەمدا ژمارەیەك لە كاندیدی كۆتاكان بە كەمترین دەنگ سەركەوتن بۆ پەرلەمان، لەوانە: •    سارا دڵشاد ئەبوبەكر لە لیستی پارتی گەشەپێدانی توركمانی بە (194) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار •    ئازاد ئەكرەم بەهرام لە لیستی میلەتی توركمانی (346) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    ئایدن مەعروف سەلیم لە بەرەی توركمانی بە (866) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار •    روبینە ئویملك عەزیز لە هاوپەیمانی یەكێتی نەتەوەیی بە (815) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    فەرید یەعقوب ئیلیكا لە لیستی رافیدەین بە (896) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    كلارا عودیشۆ یەعقوب لە ئەنجومەنی گەلی كلدانی سریانی ئاشوری بە (687) دەنگ بووە پەرلەمانتار •    فاهیك كەمال سوغون لە پێكهاتەی ئەرمەن بە (615) بووە پەرلەمانتار •    مونا نەبی نادر لە لیستی چاكسازی توركمانی بە ( 2236) دەنگ بووە بە پەرلەمانتار كۆتا لە ئەنجومەنی پارێزگاكاندا  لە ئەنجومەنی سێ پارێزگاكەی هەرێم كە بەتێكڕا لە (90) كورسی پێكدێت، (9) كورسی بەشێوازی كۆتا تایبەتكراوە بە كەمینەكان، بەمشێوەیە:  •    ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر: 30 كورسییە، 5 كورسی بۆ كەمینەكانە •    ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: 32 كورسییە، 1 كورسی بۆ كەمینەكانە •    ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك: 28 كورسییە، 3 كورسی بۆ كەمینەكانە  لە ئەنجومەنی پارێزگاكانیش هاوشێوەی پەرلەمان، كورسی كۆتاكان لە ململانێ سیاسییەكاندا سودی لێبینراوە، لە هەولێر بەپشتیوانی كورسی كۆتاكان لە ئەنجومەنی پارێزگا، پارتی بەبێ لایەنەكانی تر حكومەتی خۆجێی پارێزگاكەی دروستكرد. ئێستا پرسی كورسی كۆتاكان لەژێر گومانی گەورەدایە، بۆ پاراستنی مافی ئەو پێكهاتانە پێویستە لایەنە سیاسییەكان بەجۆرێك یاسای هەڵبژاردن هەمواربكەنەوە كە ئەو كەمینە ئاینی‌و نەتەوەییانە بتوانن ببن بە خاوەنی نوێنەری راستەقینەی خۆیان‌و لە ململانێ سیاسی نێوان لایەنە دەسەڵاتدارەكان دوربخرێنەوە.

(درەو): نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێم کە لەدوای دەستبەکاربوونییەوە دەیەوێت بارەگای سەرۆکایەتی هەرێم بکات بە شوێنی کۆدەنگی لایەنەکان، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت ئەمڕۆ لە پەرلەمانەوە ریسەکەی لێکردەوە بە خوری. ئەمڕۆ پەرلەمانی کوردستان لەسەر داوای پارتی دیموکراتی کوردستان و بەزۆرینە پارێزبەندی لەسەر سۆران عومەر پەرلەمانتاری کۆمەڵی ئیسلامی هەڵگرت. ئەمە پەرلەمانی بەسەر دوو بەرەدا دابەشکرد، بەرەی پارتی و هاوپەیمانەکانی لەگەڵ بەرەی لایەنە ناڕازییەکان لە هەڵگرتنی پارێزبەندی کە بریتی بوون لە (یەکێتی، گۆڕان، کۆمەڵ، یەکگرتوو، نەوەی نوێ، پەرلەمانتارە سەربەخۆکان، شیوعی). بڕیاری مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت بۆ دادگایکردنی سۆران عومەرو هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەری پەرلەمانی دابەشکردو لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش کاردانەوەی توندی دروستکرد. نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان کە بەپێی یاسا سەرۆکی بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێکردنە لەم روداوانەدا بێدەنگەو تا ئەم ساتە هیچ قسەیەکی نەکردووە. نێچیرڤان بارزانی لەدوای وەرگرتنی پۆستی سەرۆکی هەرێمەوە هەوڵ بۆ کۆکردنەوەو دروستکردنی کۆدەنگی دەدات لەنێوان لایەنەکان لەبارەی پرسە سیاسییەکانەوە، بەڵام ئەمڕۆ پەیوەندی نێوان لایەنەکان پێی نایە سەرەتای قۆناغێکی نوێ، بەڵام ئەو بێدەنگە. بەکارهێنانی زۆرینەی پەرلەمانیی بۆ سەندنەوەی متمانە لە پەرلەمانتارێکی کۆمەڵی ئیسلامی و گوێنەدان بە نیگەرانی لایەنەکانی تر، هەوڵەکانی نێچیرڤان بارزانی بۆ دروستکردنی کۆدەنگی و "یەکڕیزی"ی لایەنەکانی خستە مەترسییەوە. بڕیارە رۆژی شەممە مەکتەبی سیاسی یەکێتی و پارتی لە بارەگای سەرۆکایەتی هەرێم و بەنێوەندگیری نیچیرڤان بارزانی بەڕێوەبچێت، بەڵام قسەکانی ئەمڕۆی هێمن هەورامی جێگری سەرۆکی پەرلەمان لەبارەی یەکێتییەوە، فراکسیۆن و بەرپرسانی یەکێتی نیگەران کردووە، بەیاننامەی فراکسیۆنی یەکێتی قسەکانی هەورامی وەکو هەوڵێک بۆ تێکدانی کۆبونەوەکەی سەرۆکایەتی هەرێم ناودەبات.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پێنج ساڵ بەر لە ئێستا پارتی دژی ئەوە بوو لایەنەكان بەپشتبەستن بە "زۆرینە"ی پەرلەمانیی كۆتایی بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بهێنن، بەڵام ئەمڕۆ خۆی لە پرسێكی ئاسایدا چەكی زۆرینەی بەكارهێناو بێ گوێدانە ناڕەزایەتی لایەنەكان، پارێزبەندی یاسایی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) هەڵگرت، لە مێژووی (28) ساڵی رابردووی پەرلەمانتار، ئەمە دووەم حاڵەتی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران. پارێزبەندی لە مێژووی پەرلەماندا پەرلەمانی كوردستان كۆبووەوە بۆ دەنگدان لەسەر هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر چوار پەرلەمانتار، لە مێژووی (28 ساڵەی)ی پەرلەماندا، ئەمە دووەم هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندیی یاسایی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، یەكەم هەوڵ لە خولی سێیەمدا بوو لەسەر پەرلەمانتارێكی بزوتنەوەی گۆڕان (پێشەوا كانی وەتمانیی)،. هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران بڕیاری پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، لە بنەڕەتەوە ئامانج لە بڕیارەكە بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی. سۆران بەمدواییە لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی حزبەكەی باسی لەوەكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم كۆمپانیا‌و بانكی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەمە مەسرور بارزانی توڕەكرد، لەڕێگەی نوێنەری خۆیەوە لە دادگا سكاڵای یاسایی لەسەر سۆران عومەر تۆماركرد. دوای تۆماركردنی سكاڵا یاساییەكە، فراكسیۆنی پارتی داوای هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر  كرد، سەرۆكایەتی پەرلەمان لەسەر داوای پارتی هەڵگرتنی پارێزبەندی خستە بەرنامەی كاری دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانەوە. لە سەرەتاوە ئامانجی پارتی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر سۆران عومەر، بەڵام پارتی لیستەكەی فراوان كرد‌و چەند ناوێكی تری بۆ زیادكرد، بەمشێوەیە:  •    ئومێد خۆشناو- سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی •    عەلی حەمەساڵح - سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان •    شیرین ئەمین- ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە، دژی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، بۆیە دانیشتنی ئەمڕۆی بەجێهێشت بۆ جێگرەكەی (هێمن هەورامی) كە سەربە پارتییە. هێمن هەورامی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران خستە دەنگدانەوە، زۆرینەی پارتی كە ئامادەی دانیشتنەكە بوون، پارێزبەندییان لەسەر (سۆران عومەر) هەڵگرت‌و داوای هەڵگرتنی پارێزبەندییان لەسەر (ئومێد خۆشناو و عەلی حەمەساڵح‌و شیرن ئەمین) رەتكردەوە.  پارتی بە دەنگنەدانی بە هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر (عەلی حەمەساڵح) سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‌و (شیرین ئەمین) ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان، بزوتنەوەی گۆڕان بەگشتی‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكەی خستە ژێر پرسیارەوە لەبەردەم رایگشتیدا‌و وەكو هاوپەیمانێكی خۆی بزوتنەوەی گۆڕانی نمایش كرد، ئەمە لەحاڵێكدا بوو فراكسیۆنی گۆڕان بایكۆتی دانیشتنەكەی كردو دژی هەڵگرتنی پارێزبەندی بوو لەسەر پەرلەمانتاران، رەنگە پارتی بەم هەنگاوە ویستبێتی تۆڵەی بایكۆتكردنەكە لە فراكسیۆنی گۆڕان بكاتەوە‌و لەبەردەم رایگشتیدا پرسیارو گومانی لەسەر دروست بكات، زیادكردنی ناوی عەلی حەمەساڵح بۆ لیستی ئەوانەی پارێزبەندییان لەسەر هەڵدەگیرێت لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە بوو بزوتنەوەی گۆڕان بخرێتە ناو تاقیكردنەوەیەكی قورسەوە، ئەگەرنا ئامانجەكەی پارتی هەر لەسەرەتاوە (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری كۆمەڵ بوو. بەرەیەكی نوێ لە پەرلەمان شەش فراكسیۆنی پەرلەمان بایكۆتی دانیشتی ئەمڕۆ پەرلەمانیان كرد كە بریتی بوون لە فراكسیۆنەكانی (یەكێتی، گۆڕان، یەكگرتوو، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، شیوعی). دوان لەم لایەنانە بەشدارن لە حكومەتدا كە بریتین لە هەریەكە لە (یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان)، چوار فراكسیۆنەكەی تر لە بنەڕەتەوە بەرەی ئۆپۆزسیۆنبوونیان هەڵبژاردووە كە بریتین لە (، كۆمەڵ، یەكگرتوو، نەوەی نوێ شیوعی). ئەوانەی كە بایكۆتی دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانیان كرد لە كۆی (111) كورسی پەرلەمان، ژمارەیان (53) پەرلەمانتار بوو، لەناو ئەمانەدا (سێ) پەرلەمانتار هەبوون كە لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیابونەتەوە‌و فراكسیۆنی تایبەت بەخۆیان نییە. كۆی دەنگی ئەوانەی كە بایكۆتی دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانیان كرد بەپێی ئەنجامەكانی كۆمسیۆن‌و هەڵبژاردن‌و راپرسی (830 هەزارو 921) دەنگ بوو، واتە هەموو ئەو فراكسیۆنانە پێكەوە لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا ئەو رێژە دەنگەیان بەدەستهێناوە‌و نوێنەرایەتی ئەو دەنگانەیان دەكرد. بەڵام لەبەرامبەردا زۆرینەكەی پارتی‌و هاوپەیمانەكانی لەگەڵ ئەو دوو پەرلەمانتارەی تری دەرەوەی پارتی كە بەشداربوون لە دانیشتنەكە، بە تێكڕا نوێنەرایەتی دەنگی (717 هەزارو 448) كەس بوو لە هەرێمی كوردستان. واتە بەرەی نەیارانی ئەمڕۆی دانیشتنی پەرلەمان، بەپێی دەنگی هەڵبژاردن پتر لە (120 هەزار) دەنگیان لە پارتی‌و هاوپەیمانەكانی زیاتر بوو، بەڵام بەپێی كورسی پەرلەمان پارتی لەوان زیاترە، ئەمە پەیوەندی بە سیستمی هەڵبژاردن‌و بەفیڕۆچوونی دەنگی (ماوە)ی ئەو لایەنانەوە هەیە.  زۆرینەكەی پارتی لە پەرلەمان نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكان بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، بە ئامادەبوونی زۆینەی (50+1)ی كۆی گشتی ژمارەی پەرلەمانتاران بەڕێوەدەچێت، واتە لەكۆی (111) پەرلەمانتار دەبێت (56) پەرلەمانتار لە هۆڵی كۆبونەوە ئامادەبن بۆ ئەوەی دانیشتنی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، پارتی لەم خولەی پەرلەمانتار بە ئاسانی ئەو زۆرینەیەی زامن كردووە. پارتی ئێستا خاوەنی (45) كورسییە لە پەرلەمان، (11) كورسی كۆتاكانیش (كەمینەكان) بۆ پارتی یەكلابووەتەوە، پارتی تەنیا بە فراكسیۆنی خۆی‌و كەمینەكان (56) كورسی نیسابی یاسایی مسۆگەر كردووە. بۆ دانیشتنی ئەمڕۆ جگە لە (11) كورسی پێكهاتەكان، دوو پەرلەمانتاری تریش بەشداربوون كە ئەوانیش بریتی بوون لە هەریەكە لە (باپیر كامەلا)‌و (شادی نەوزاد). باپیر كامەلا سكرتێری پارتی كرێكاران‌و رەنجدەرانە، بەڵام لە پەرلەمان جگە لە پارتەكەی خۆی، نوێنەرایەتی دوو پارتی تریش دەكات، چونكە لەدواین هەڵبژاردندا، پارتەكەی باپیر كامەلا بە لیستێكی هاوبەش لەگەڵ حزبی سۆسیالیست‌و پارتی یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان كە (غەفور مەخموری)ی سەرۆكایەتی دەكات، بەشداری هەڵبژاردنی كرد، باپیر كامەلا شوێنی عەبدوڵای حاجی مەحمودی لە پەرلەمان پڕكردوەتەوە، عەبدوڵای حاجی مەحمود برای محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیستە، هەرسێ لایەنەكە پێكەوە لە هەڵبژاردندا یەك كورسییان بردەوە، كورسییەكە بۆ سۆسیالیست بوو، بەڵام دوای ئەوەی عەبدوڵای حاجی مەحمود لە كابینەی نوێی حكومەت پۆستی وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوانی وەرگرت، كورسییەكەی بۆ باپیر كامەلای هاوپەیمانیی بەجێهێشت. شادی نەوزاد-یش كە ئەمڕۆ بەشداری كرد لە تەواوكردنی نیسابەكەی پارتی، ئەندانی فراكسیۆنی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بوو، بەڵام لە دەستپێكی خولی ئێستای پەرلەماندا لە فراكسیۆنەكەی جیابووە‌و سەرۆكی جوڵانەوەكەی (شاسوار عەبدولواحید) تۆمەتبار كرد بەوەی لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی سكانداڵی سێكسیەوە هەڕەشەی لێكردووە، شادی بەشداربوو لە تەواوكردنی نیسابی دانیشتنەكە، بەڵام دەنگی بە هەڵگرتنی پارێزبەندی پەرلەمانتار سۆران عومەر نەداو پێشوەختە دانیشتنەكەی بەجێهێشت. نیسابی ئەمڕۆ پارتی (56) كورسی تێپەڕاندو گەیشتە (58) كورسی، ئەمە پەیامێك بوو بۆ فراكسیۆنەكانی تری ناو پەرلەمان بەوەی، تەنانەت ئەگەر هەموشیان پێكەوە كۆببنەوە، هێشتا ناتوانن بەرامبەر بە پارتی رابوەستن. ئەمە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانە، كە ئەتوانرێت بە "بەهەشتی پارتییەكان" ناوزەند بكرێت، جگە لە زۆرینەی كورسییەكان، پارتی دوو لەسەر سێی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیشی بەدەستەوەیە، جێگری سەرۆكی پەرلەمان (هێمن هەورامی) پارتییە، سكرتێری پەرلەمان (مونا قەهوەچی) لەسەر پشكی پێكهاتەكان پۆستەكەی وەرگرتووە، بەڵام لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە. چەكی زۆرینە ! دۆخی ئێستا پەرلەمانی كوردستان بەتەواوەتی لەگەڵ خولی پێشوودا پێچەوانە بووەتەوە، لە خولی چوارەمدا بەرەی نەیارانی پارتی زۆرینە بوون، پارتی‌و هاوپەیمانەكانە زامنكراوەكانی پێكەوە توانای تەواوكردن یاخود شكاندنی نیسابیان نەبوو. ئەم بابەتە لە پرسی هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش درێژ نەكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی (مەسعود بارزانی) گەیشتە ترۆپكی خۆی. رۆژی 23ی حوزەیرانی 2015 یوسف محەمەد سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕان بوو، هەموار یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی خستە بەرنامەی كاری دانیشتنی پەرلەمانەوە، پارتییەكان كە دەیانزانی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هاودەنگەكانی لەو پرسەدا، دەیانەوێت لەو كۆبونەوەیەدا كۆتایی بە ماوەی درێژكراوەی سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بهێنن، هەوڵی شكاندنی نیسابی یاساییان دا، بەشێوازی یاسایی نەیانتوانی رێگری لە دانیشتنی پەرلەمان بكەن، دواجار پەنایان بۆ رێگەچارەی سەربازی بردو رێگرییان كرد لە گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان كرد بۆ هەولێر. لەم مەسەلەیەدا پارتییەكان، یوسف محەمەدی سەرۆكی خولی پێشووی پەرلەمان‌و بزوتنەوەی گۆڕانیان تۆمەتبار دەكرد بەوەی سازان‌و تەوافوق‌و رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتیان شكاندووە‌و لە پرسێكی هەستیاردا (سەرۆكایەتییەكەی بارزانی) لەسەر بنەمای زۆرینە‌و كەمینە بڕیاردەدەن. دوای نزیكەی پێنج ساڵ لەم رووداوە، ئەمڕۆ پارتی خۆی هەمان سیناریۆی دوبارەكردەوە، بەبێ گوێدانە ناڕەزایەتی زۆرینەی فراكسیۆنەكان، پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر خستە دەنگدانەوە‌و چەكی زۆرینەی بەكارهێنا. سەرەتایەكی نوێ زۆرینەكەی ئەمڕۆ پارتی نیشانیدا، پارتی بۆ پرسێكی ئاسایی‌و هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتارێك ئامادەیە زۆرینەی خۆی بەكاربهێنێت‌و پشت لە تەوافوق‌و سازان بكات لەگەڵ هاوبەشەكانی لە حكومەت (یەكێتی‌و گۆڕان)، بۆیە لە پرسە هەستیارەكاندا بەئاسانی ئەم چەكە بەكاردەهێنێت‌و سڵ لە بەرەی نەیارانی لەناو حكومەت‌و لەدەرەوەش ناكاتەوە، لەحاڵێكدا كە دڵنیایە لەوەی لەڕووی یاساییەوە ئەگەر هەموو فراكسیۆنەكانی تری ناو پەرلەمان كۆببنەوە ناتوانن نیسابی یاسایی تەواو بكەن. ئەمە سەردەمێكی نوێیە، پارتی چوار ساڵی زێڕینی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات‌و رەنگە جارێكی تر دوبارە نەبێتەوە. (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت، زۆرینەی پەرلەمان‌و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەری، دەسەڵاتی باڵای ئەمنی‌و دەسەڵاتی ئابوری) لە هەرێمی كوردستان بە دەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوەیە، هەموو ئەمانە یارمەتی پارتی دەدات بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەوانی تر سیاسەتەكانی خۆی جێبەجێ بكات، بەتایبەتیش لە سەردەمێكدا كە بۆ یەكەمجارە كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزب واتە مەسرور بارزانی رۆڵی خۆی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا تاقیدەكاتەوە‌و دەیەوێت بۆ زەمەنێكی زۆر‌و چەندین خولی تر لەم پۆستەدا بمێتێتەوە. سەرباری ئەمە، لایەنەكانی دەرەوەی پارتی جگەلەوەی لەچوارچێوەیەكی هاوبەشی كاری پەرلەمانیدا كۆنەبونەتەوە‌و ستراتیژێكی هاوبەشیان نییە، هەریەكەشیان لەناوخۆیاندا دابەشبوون بەسەر چەندین ئاڕاستەدا‌و رەوتداو ناكۆكن. 

درەو: درەنگانێكی ئەمشەو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق متمانەی بەخشیە كابینەكەی  مستەفا كازمی. لە پرۆسەی دەنگدان بە كانیدیەدەكاندا (15 ) كاندیدی متمانەیان پێبەخشرا, ( 4) كاندید رەتكرانەوەو متمانەیان پێنەبەخشرا، هەردوو وەزارەتی دەرەوەو نەوتیش دواخران. كورد سێ وەزارەتی بەركەوت، نازەنین وسو متمانەی بەدەستهێنا بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە، عەبدولڕەحمان مستەفا متمانەی بەدەستنەهێناو رەتكرایەوە، وەزیری دەرەوەش كە بەر كورد دەكەوێت كاندیدەكەی دواخراوەو بەپێی زانیارییەكان پارتی دیموكراتی كوردستان ( فوئاد حسێن)ی بۆ كاندید كردووە.  پرۆسەی دەنگدان بە كاندیدەكانی كابینەكەی مستەفا كازمی:  🔹 عەلی عەلاوی بۆ پۆستی وەزارەتی دارایی پەسەندکرا 🔹 عوسمان غانمی بۆ پۆستی وەزارەتی ناوخۆ پەسەندکرا 🔹 جومعە عناد بۆ پۆستی وەزیری بەرگری پەسەندکرا 🔹 خالید نەجم بەتال بۆ وەزیری پلاندانان پەسەندکرا 🔹 عەدنان دەرجال بۆ وەزیری وەرزش و لاوان پەسەندکرا 🔹 ماجد مەهدی بۆ وەزیر کارەبا پەسەندکرا 🔹 نەبیل کازم بۆ وەزیری خوێندنی باڵا پەسەندکرا 🔹 ناسر حسێن بۆ وەزیری گواستنەوە پەسەندکرا 🔹 حەسەن محەمەد بۆ وەزیری تەندروستی پەسەندکرا 🔹 ئەرکان شەهاب بۆ وەزیری پەیوەندییەکان پەسەندکرا 🔹 منهل عەزیز بۆ وەزیری پیشەسازی پەسەندکرا 🔹 نازەنین محەمەد وسو بۆ وەزیری نیشتەجێبوون پەسەندکرا 🔹 عادل حاشوش بۆ وەزیری کار پەسەندکرا 🔹 مەهدی رەشید بۆ وەزیری سەرچاوەکانی ئاو پەسەندکرا 🔹 عەلی حەمید بۆ وەزیری پەروەردە پەسەندکرا 🔸 عەبدولڕەحمان مستەفا بۆ وەزیری داد رەتکرایەوە 🔸 سەنا حیکمەت بۆ وەزیری کۆچبەران رەتکرایەوە 🔸 نەوار نەسیف بۆ وەزیری بازرگانی رەتکرایەوە 🔸 ئیسماعیل عەبدولڕهزا بۆ وەزارەتی کشتوکاڵ رەتکرایەوە 🔹 کاندیدی وەزارەتی نەوت دواخرا 🔹 کاندیدی وەزارەتی دەرەوە دواخرا

درەو:  مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی راسپێردراوی عێراق لەسەر پۆستی وەزارەتی داد كەوتۆتە نێوان فشاری مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لەلایەك و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە لایەكی تر.  بە پێی زانیارییەكانی ( درەو) دوێنێ مەسعود بارزانی بە تەلەفۆن لەگەڵ مستەفا كازمی قسەی كردووە ئاگاداری كردووە لەوەی بۆ پۆستی وەزارەتی داد دەبێت كەسێكی بێلایەن لەناو كورددا كاندیدی بكات، لەسەر ئەو بنەمایە مستەفا كازمی عەبدولڕەحمان مستەفای پارێزگاری پێشوتری كەركوكی داناوە.  بڵاو بونەوەی ناوی عەبدولڕەحمان مستەفا وەكو كاندیدی وەزارەتی داد یەكێتی توڕەكرد، (درەو) زانیویەتی ئێوارەی ئەمڕۆ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی بەتەلەفۆن لەگەڵ مستەفا كازمی قسەی كردووەو ئاگاداری كردووە لەوەی ئەگەر پارتی ( نازەنین محەمەد وسو ) بۆ پۆستی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كاندید بكات كە ئەندامی سەركردایەتی پارتیەو كارەكتەرێكی حزبیە، ئەوا ئێمەش وەكو یەكێتی قایل نین بە كاندید كردنی عەبدولڕەحمان مستەفا بۆ پۆستی وەزارەتی داد و كەسێكی خۆمان كاندید دەكەین و ئەویش ( خالید شوانیە)، هەڕەشەی دەنگنەدانی بە كابینەكەی كردووە. دوای تەلەفۆنەكەی لاهور شێخ جەنگی، مستەفا كازمی رازی بووە بە گۆڕینی كاندیدی وەزارەتی داد لە عەبدولڕەحمان مستەفاوە  بۆ خالید شوانی. ململانێی پارتی و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستە وزاریەكان لە بەغداد لە كاتێكدایە بەرنامەی كابینەكەی مستەفا كازمی كە ئێستا لەبەردەم پەرلەماندایە هیچ قسەكی تێدا نیە تایبەت بە كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێم و بەغداد. ماوەی چەند رۆژێكە وەفدێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دووەمجار لە بەغدادەو چاوەڕەوانی رەزامەندی بەغدایە بۆ ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بەڵام تا ئێستا وەفدەكە هیچ وەڵامێكیان وەرنەگرتۆتەوەو چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بە ناڕونی ماوەتەوە، بەرپرسانی یەكێتی و پارتی لە پێناو بەدەستهێنانی پۆستێكی وزاری لە بەغداد بۆ خۆیان دواجار دەستیان بۆ تەلەفۆنەكانیان برد بەڵام بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كەسيان دەستیان بۆ تەلەفۆنەكانيان نەبردووە.   

 (درەو): دواجار پارتی سازشی لەسەر دانانی فوئاد حسێن كرد لە پۆستی وەزارەتی دارایی، كاندیدی وەزارەتی دارایی خوشكەزاری ئەحمەد چەلەبی‌و ئامۆزای ئەیاد عەلاوییە. پۆستی وەزارەتی دارایی لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق كە مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات لە كورد سەندرایەوە، پارتی جەختی لەسەر وەرگرتنەوەی ئەم پۆستە‌و دانانی فوئاد حسێنی دەكرد، بەڵام لە كۆتایدا پاشەكشێی كرد‌و قایل بوو بەوەی لەبەرامبەر پۆستی وەزارەتی دارایی، پۆستی وەزارەتی دەرەوە وەربگرێت، كاندیدی وەزارەتی دەرەوەش تائێستا یەكلانەكراوەتەوە‌و دیار نییە پارتی كێ بۆ ئەو پۆستە كاندید دەكات. لەدوای ساڵی 2003و روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، لە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقدا لەناو پۆستە باڵاكاندا، پۆستی وەزارەتی دەرەوە لای كورد بوو، تاوەكو كابینەی حەیدەر عەبادی لە ساڵی 2014، لەو كابینەیەدا كورد بۆ یەكەمجار پۆستی وەزارەتی دارایی وەرگرت. پۆستی وەزارەتی دەرەوەی لەدوای روخانی رژێمەوە كە بەر كورد كەوتووە، لای پارتی بووە‌و لەناو پارتیشدا لای هۆشیار زێباری بووە، ساڵی 2014 كە لەبری پۆستی وەزارەتی دەرەوە پۆستی وەزارەتی دارایی درا بە كورد، بەهەمان شێوە پۆستەكە نوێیەكە بۆ پارتی بوو، پارتی هۆشیار زێباری لە پۆستی وەزارەتی دەرەوە گواستەوە بۆ وەزارەتی دارایی، زێباری ماوەی وەزیرییەكەی لە وەزارەتی دارایی تەواونەكرد، لە پەرلەمان بەتۆمەتی گەندەڵی متمانەی لێوەرگیرایەوە. پۆستی وەزارەتی دارایی لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق كەسێكی بۆ كاندید كراوە بە ناوی (عەلی حەیدەر عەبدولئەمیر عەباس). عەلی حەیدەر كێیە ؟ بەپێی ئەو پرۆفایلەی كە ئاڕاستەی پەرلەمان كراوە، عەلی حەیدەر لەدایكبووی ساڵی 1948ی بەغدادە. ساڵی 1968 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە ئەندازیاری شارستانی لە بواری گواستنەوە‌و ماستەرپلانی شارەكاندا لەزانكۆیەكی ئەمریكا بەدەستهێناوە، دواترو لە ساڵی 1971 بڕوانامەی ماستەری لەبواری ئابوری‌و هاوكاری نێودەوڵەتی لە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكا بەدەستهێناوە. لە گروپی بانكی نێودەوڵەتی لە واشنتۆن وەكو شارەزایی بواری وەبەرهێنان‌و دارایی كاری كردووە‌و لەماوەی ساڵی 1971 بۆ 1979 سەرپەرەشتی كۆمەڵێك پرۆژەی كردووە، بەڕێوەبەری جێبەجێكار بووە لە یەكەمین بانكە وەبەرهێنە عەرەبییە نێودەوڵەتییەكان لە لەندەن لە ساڵانی (1972- 1992). گروپێكی وەبەرهێنانی (Progas energy) لە بواری جێبەجێكردنی پرۆژەكانی بواری نەوت (1992- 2003). ئەم پیاوە یەكێك لەو كەسانە بووە كە بەشداربووە لە نوسینی بەیاننامەی لایەنە شیعەكانی عێراق لە ساڵی 2002 كە تێیدا داوای روخانی رژێمی سەددامیان دەكرد. خوشكەزای ئەحمەد چەلەبی‌و ئامۆزای ئەیاد عەلاوییە، لە خێزانێكی ئۆرستۆكراتییە، باوكی لەسەردەمی حوكمی مەلەكیدا لە عێراق لە دەرباری شاهانە وەكو پزیشك كاریكردووە‌و دواتر بووە بە وەزیری تەندروستی، لەبنەڕەتەوە بنەماڵەكەی سوننەمەزهەب بوون، بەڵام دوای ئەوەی باپیرە گەورەیان كراوە بە حاكمی ناوچەی كازمیە، بوون بە شیعەمەزهەب. سەرباری ئەمانە: •    وەزیری بازرگانی بووە لە حكومەتەكەی ئەنجومەنی حوكمدا لە (2003-2004) •    وەزیری بەرگری بووە لە حكومەتەكەی ئەنجومەنی حوكمدا لە (2004) •    لەسەر ئیئتیلافی نیشتمانی هەڵبژێردراوە بۆ كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق (2005) •    وەزیری دارایی بووە لە (2005-2006) •    مامۆستای وانەبیژ بووە لە زانكۆی برنستۆن-ی ئەمریكا (2008) •    مامۆستای زانكۆی (نان یانج) بووە لە سەنگاپورە (2015) •    گۆڤارێكی بەریتانی لە ساڵی (2013) وەكو چوارەم بیرمەند لەسەر ئاستی جیهان هەڵیبژاردووە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف  تەنانەت مەلا بەختیاریش داوا دەكات پارێزبەندی لەسەر سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی هەڵنەگیرێت، بەڵام هێشتا عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ بێدەنگە، (درەو) لەم راپۆرتەدا زانیاری لەبارەی هەڵوێستی كۆمەڵ سەبارەت بە كەیسەكەی سۆران عومەرو رەوتی پەیوەندییەكانی كۆمەڵ لەگەڵ پارتی لە رابردووەوە بۆ ئێستا بڵاودەكاتەوە. مەلا بەختیاریش دژە ! مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە دادگا سكاڵای لەسەر سۆران عومەر ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركردووە‌و دەیەوێت پارێزبەندی لەسەر هەڵبگرێت. ماوەی دوو رۆژە ئەم باسە بووە بە بابەتی گەرمی میدیا‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان، هەموان قسە دەكەن، تەنانەت مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش داوا لە مەسرور بارزانی كرد دەست لە بڕیارەكەی لەدژی سۆران عومەر هەڵگرێت، بەڵام ئەوەی تائێستا بێدەنگە عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامییە. ئەمیر بۆ بێدەنگە ؟ بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، كۆمەڵی ئیسلامی بڕیاریداوە لە كەیسەكەی سۆران عومەردا قۆناغ بەقۆناغ‌و بەپێی پێویستی قۆناغەكە قسەبكات، ئێستا فراكسیۆنی كۆمەڵ بەیاننامەی بڵاوكردوەتەوە‌و دژی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی (حصانە)یە لەسەر سۆران عومەر، بەڵام مەكتەبی سیاسی حزبەكە‌و ئەمیری كۆمەڵ قسەیان نەكردووە. (درەو) زانیویەتی، عەلی باپیر پەیوەندی بە سۆران عومەرەوە كردووە‌و پاڵپشتی خۆی بۆ راگەیاندووە‌و پێی وتووە:" دەتوانین چیت بۆ بكەین"، سۆران عومەر پێی وتووە ئەو تەنیا یەك تەكلیفی هەیە، تەكلیفەكەش ئەوەیە:" مامۆستا عەلی باپیر لەسەر ئەم كەیسە هیچ تەكلیفێك لە مەسعود بارزانی نەكات"، لەسەر ئەم هەڵوێستە، ئەمیری كۆمەڵ ستایشی سۆران عومەری كردووە. پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵ كۆمەڵی ئیسلامی ساڵی 2001 دامەزراوە، لەدوای دامەزراندییەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان ئاسایی بووە تاوەكو ساڵی 2015، لەو ساڵەدا كۆمەڵی ئیسلامی لە پرسی درێژكردنەوە یاخود نەكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێم (مەسعود بارزانی)، هەڵوێستی خۆی خستەپاڵ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەوكات ئەمیر كۆمەڵ زیاتر لە مەسعود بارزانی، دیداری لەگەڵ نەوشیروان مستەفادا دەكرد، ئەمە پارتی نیگەران‌و توڕەكرد. ئەو ساڵانە پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵ لەوپەڕی خراپیدا بوون، پارتی لە هەولێر فشاری بۆ كادیرانی كۆمەڵ هێنا، پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی بە "تیرۆر" تۆمەتباركرد‌و چەندین كادری كۆمەڵی دەستگیركرد.  ئاڵۆزی پەیوەندییەكان وەكو خۆیان مانەوە تاوەكو پێكهێنانی كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی ڤیتۆی لەسەر بەشداری كۆمەڵی ئیسلامی لە كابینەكەی مەسرور بارزانی هەبوو، كۆمەڵ تا دواین سات هەڵوێستی خۆی لەبارەی بەشداربوون یان نەبوون لە كابینەی مەسرور بارزانی رانەگەیاند، قسەوباس هەبوو ئەوكات پارتی لەڕێگەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنییەوە كۆمەڵی بانگهێشت كردووە بۆ بەشداربوون لە كابینەكە، بەڵام هەوڵەكە بێ ئەنجام بوو، حكومەت پێكهات‌و كۆمەڵ بەشدار نەكرا، لەدوای ئەمەوە كۆمەڵ ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆی راگەیاند. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە ئەوكات دەست (درەو) كەوتبوون، پارتی مەرجی ئەوەی هەبووە عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ سەردانێكی پیرمام بكات‌و چاوی بە مەسعود بارزانی بكەوێت، ئەمیر ئەو سەردانەی نەكردووە‌و ئەمە هۆكاری بەشدارنەبوونی كۆمەڵ بووە لە كابینەی نوێ. دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بە دوو مانگ، هێڵێكی پەیوەندی نوێ لەنێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی كرایەوە، ئەندازیاری هێڵە نوێیەكە لە پارتی (فازل میرانی) سكرتێری مەكتەبی سیاسی‌و لە كۆمەڵی ئیسلامیش (عەبدولستار مەجید) ئەندامی مەكتەبی سیاسی بوون. پەیوەندییەكانی فازل میران‌و عەبدولستار مەجید، دواجار بە ئاكام گەیشت‌و لە ئەیلولی 2019دا ئەمیری كۆمەڵ چووە پیرمام‌و لەگەڵ مەسعود بارزانی دیداری كرد. ئەوكات سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، لە كۆبونەوەكەدا سەرەتا عەلی باپیر موجامەلەیەكی زۆری مەسعود بارزانی كردووە، پێی وتووە:" ئێستا كوردستان پێویستی بە ئەزمون‌و توانی ئێوەیە، فەرموو براگەورەبە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان". لەبەرامبەردا مەسعود بارزانی گلەیی لە عەلی باپیر كردووە لەبارەی ئەوەی پێشتر پەیوەندی نێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی بەهێز بووە، بەڵام بۆچی‌و لەپێناو چی لە دوو ساڵی رابردوودا ئەو پەیوەندییەیان تێكداوە، تەنانەت بارزانی ئاماژەی بە رووداوەكانی (31)ی ئاب كردووە‌و باسی لەوەكردووە، ئەوكات عەلی باپیرو ئیسلامییەكان لەگەڵ پارتی بوون لەبەرامبەر یەكێتیدا. سەرچاوەكە بە (درەو میدیا) راگەیاندبوو، ئەمیری كۆمەڵ بەشێوەی زارەكی بەڵێنی بە بارزانی داوە كە "چیتر ئەو رووداوانە دووبارەنابنەوە". لەوكاتەوە تائێستا پەیوەندییەكانی پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی بەدۆخێكی ئاسایدا تێپەڕیون، بەڵام كەیسی هەڵگرتنی پارێزبەندی‌و دادگایكردنی پەرلەمانتار سۆران عومەر هەندێك گرژی‌و نیگەرانی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕاندوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ لەڕێگەی فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتییەوە نیگەرانی خۆیان لەبارەی كەیسەكەی سۆران عومەرەوە بە پارتی گەیاندووە. مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ دابەشبووە بەسەر دوو ئاڕاستەدا، هەندێك لەگەڵ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانن لەگەڵ یەكێتی، هەندێك تر خوازیاری نزیكبونەوەن لە پارتی، لە پرسی بەشداربون یاخود نەبوون لە حكومەتیشدا ئەم دوو بەرەیە هەریەكە‌و بە ئاڕاستەی خۆی كاری دەكرد، ئەمیر لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا راوەستاوە. هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر لەلایەن پارتییەوە دوای چەند رۆژێك دێت لەسەردانی وەفدێكی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ بۆلای لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. لە كەیسی سۆران عومەردا، پەرلەمانتارانی یەكێتی لەدژی هەوڵەكەی پارتی وەستاونەتەوە، سەرۆكی پەرلەمان (رێواز فایەق) كە سەربە یەكێتییە، بەفەرمی‌و بە نوسراو دژایەتی خۆی بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارەی كۆمەڵ راگەیاندووە. كەیسی گیراوانی كۆمەڵ پارتی لەماوەی رابردوودا لەڕێگەی دەستگیركردنی لایەنگرانی كۆمەڵی ئیسلامییەوە بەتایبەتی لە هەولێر، هەوڵیداوە كۆمەڵ‌و بڕیاری سیاسی كۆمەڵ جڵەو بكات. ساڵی 2016 كە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و كۆمەڵی ئیسلامی ئاڵۆزبوو، پەرلەمانتار سۆران عومەر بەڵگەنامەیەكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، (هەزارو 300) ئەندامی كۆمەڵی ئیسلامی لە هەولێرو دەوروبەری بەتۆمەتی ناڕەواو سیناریۆی جۆراوجۆر دەستگیركراون. پارتی زۆرجار بۆ دەستگیركردنی لایەنگرانی كۆمەڵی ئیسلامی پەنا بۆ تۆمەتی "تیرۆر" دەبات، لەمەشدا سود لە پاشناوە ئیسلامییەكەی كۆمەڵ وەردەگرێت، ژمارەی دەستگیركراوانی كۆمەڵی ئیسلامی لای پارتی لەئێستا لەبەردەستدا نییە. بەڵام رۆژی 23ی مانگی رابردوو عەبدولستار مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ وەكو سەرۆكی فراكسیۆنی حزبەكەی لە پەرلەمان لە هەولێر سەردانی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كرد. یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەی عەبدولستار مەجید لەگەڵ رێبەر ئەحمەد پرسی (ئازادكردنی مەرجداری زیندانییەكان) بوو. بەپێی راگەیەندراوی عەبدولستار مەجید خۆی، لەو كۆبونەوەیەدا داوای لە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم كردووە" ئەو كەسانە ئازاد بكات لە رابردوودا تۆمەتی تیرۆریان خراوەتە پاڵ‌و هیچ پەیوەندییەكیشیان بە كاری تیرۆریستییەوە نەبووە"، وەزیری ناوخۆ وتویەتی:" تائێستا ژمارەیەكی زۆر لە گیراوان ئازادكراون‌و پلانمان هەیە لە رۆژانی داهاتووشدا چەندین كەسی دیكە ئازاد بكەین". ئاڵۆزبونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان كۆمەڵ‌و پارتی، رەنگە كێشە بۆ ئازادكردنی گیراوانی سیاسی كۆمەڵ لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا دروستبكات.  

نوسینی: قادری حاجی عەلی "دەسەڵاتدارانی هەردوو حیزب بەتایبەت ئەوانەی نەوت و غازو بازاڕیان داگیركردووە، دەتوانن پارەی چەندین مانگ بۆ مووچەو پێداویستی  وڵات  فەراهەمبكەن...خەڵك برسییە، بێزارە، نائومێدە. ئەمانە بەسن بۆ ئەوەی چیتر ناعەدالەتی قبوڵ نەكەن و، بێدەنگ نەبن" ئەمە بەشێكە لە نوسینێكی  قادری حاجی عەلی. بەناوی (چاری بكەن تاهەناسەیەكی تیاماوە). لەو نوسینەدا قادری حاجی عەلی نوسیویەتی" حكومەت مووچەی پێنادرێ، دەوڵەتداری پێناكرێ، غەیری شیعارات و یەكتر تەخوینكردن، حیكایەتێكیان نەماوە بۆ خەڵكی بكەن، شیعارە بەسەرچووەكانتان كۆبكەنەوە، كاتی ئەوەیە بیرێكی جدی لەگیرفانی بەتاڵی خەڵكبكەنەوە." سەبارەت بە لامەركەزیش قادری حاجی عەلی نوسیویەتی" لە لامەركەزیدا لەگەڵ ئەوەی كارو ئیدارە باشتر ئەڕوات، دیكتاتۆری گەورەش دروستنابێت. دەقی نوسینەكەی (قادری حاجی عەلی) چاری بكەن تاهەناسەیەكی تیاماوە قادر حاجی عەلی لەدەیەی سێیەمی حوكمڕانی كوردی نزیك دەبینەوەو، لەشكستێكەوە دەماندەنە دەست شكستێكی تر. نزیكەی سی ساڵە، زیاتر لە پێنج ملیۆن كەس، باجی شكست و چاوچنۆكی و نابەرپرسیارێتی،  پێنج شەش كەسە دەدەن، نە گوێیەكیان هەیە بۆ بیستن، نە باكیشیان هەیە بە كەوتن. دەستبردن بۆ نەوت، بەناوی سەربەخۆكردنی ئابورییەوە، كوردستانی دووچاری ڕۆژێكی تاریك و بێ ئاسۆ كردووە، دوای چەندین ساڵ لە فرۆشتنی نەوت و بانگەشەی چوونە سەر نەخشەی وزەی جیهان، دەستە نا ئەمنیەكان بوونە ملیاردێرو، میللەتیش هەژارو نەبوو و بێدەرەتان كەوت.  پێناچێت ئابوری كوردستان بەمزوانە بەرەو باشی و جێگیربوون بڕوات، پێگەی سیاسی هەرێمیش لەبەرامبەر بەغداد لەدۆخێكدایە كەس بەخیلی پێنابات. حكومەت مووچەی پێنادرێ، دەوڵەتداری پێناكرێ، غەیری شیعارات و یەكتر تەخوینكردن، حیكایەتێكیان نەماوە بۆ خەڵكی بكەن. ئەگەر دەسەڵاتداران ئەیانەوێت بارودۆخەكە لەوە ئاڵۆزتر نەبێت و، لەدەست دەرنەچێ، ئەوا چاریان نییە جگە لەوەی دان بەشكستی خۆیاندا بنێن و، دەستیش بكەن بەگیرفان و ژمارەی بانكەكان و پرۆژەكانیانداو پارەی دزراوی خەڵك بهێننەوە.  دەسەڵاتدارانی هەردوو حیزب بەتایبەت ئەوانەی نەوت و غازو بازاڕیان داگیركردووە، دەتوانن پارەی چەندین مانگ بۆ مووچەو پێداویستی  وڵات  فەراهەمبكەن...خەڵك برسییە، بێزارە، نائومێدە. ئەمانە بەسن بۆ ئەوەی چیتر ناعەدالەتی قبوڵ نەكەن و، بێدەنگ نەبن. ناكرێت خوێن و ڕەنج و ماندبوونی هەزاران ڕۆڵەی ئەم میللەتە، ئەنفال و كیمیاباران و تاوانە گەورەكان دەرهەق بەم گەلە، بكەن بە قوربانی بەرژوەندی تایبەتی خۆتان، خەباتی سەد ساڵەی گەلێك بكەن بە قوربانی پارەو كۆمپانیاو پۆست و ناوبانگ. ئۆباڵی مێژوویی گەورەتان لەئەستۆیە، شیعارە بەسەرچووەكانتان كۆبكەنەوە، كاتی ئەوەیە بیرێكی جدی لەگیرفانی بەتاڵی خەڵكبكەنەوە.   كێشەی خەڵك سیستم نییە، كێشەی خەڵك ناعەدالەتییە لەدابەشكردنی سامانەكەی، بردنی بەناهەق و بێكۆتایی قوت و داهاتەكەیەتی. كێشەی ئانی مەركەزی و نامەركەزی نییە، سیستم لەجەوێكی بارگاوی بە تەخوین و موزایەدەكردندا ناگۆڕێت. چی لەژیانی خەڵك ئەگۆڕێت حیزبێك لەهەولێر داهاتو گومرگ بدزێت و قۆرغی بازاڕبكات،  حزبێكی دەسەڵاتداری تریش لە سلێمانی هەمان كاربكات؟. لەهەردوو حاڵەتەكەدا خەڵك برسی دەبێت وەك ئێستا. سیستمی باش و، دەسەڵاتی دادپەروەر خەمی باشكردنی گوزەرانی خەڵك و گۆڕینی هەلومەرجی ژیانێتی، جیاكاری ناكات لەنێوان ناوچە و ئینسانەكان، بەهۆی جیاوازی ئینتماو بیركردنەوەیان. وا دەردەكەوێت لەم ساتەوەختەدا لێكدانەوەی هەر حیزبێك بۆ مەركەزی و نامەركەزی ڕەنگدانەوەی بەرژوەندی خۆیبێت، جا پەرچە كرداربێت یان بۆ باڵادەستی لێپرسراوەكانی، كە شتێكی وا لە دۆخەكە ناگۆڕێت. ناعەدالەتی  لەهەولێر بێت یان لە سلێمانی یان هەر جێگایەك بۆ خەڵك جیاوازی نییە. چارەسەر دەسەڵاتێكی نیشتمانی پاكە لەهەر كوێیەكیان بێت، ئەو كات ساغكردنەوەی مەركەزی و نامەركەزی كارێكی ئاسانە، كە بێگومان لە لامەركەزیدا لەگەڵ ئەوەی كارو ئیدارە باشتر ئەڕوات، دیكتاتۆری گەورەش دروستنابێت.  

نوسینی:  ته‌حسین قادر ڤایرۆسی کۆڤید١٩ دۆخی ئابووری ئه‌و وڵاتانه‌ی سه‌ختتر كرد كه‌ پشتیان به‌ داهاتی نه‌وت به‌ستووه‌، عێراق و ھەرێمی کوردستان-یش لە پێشەوەی ئەو وڵاتانه‌ن به‌تایبه‌ت دروست نه‌كردنی ژێرخانی ئابوورییان زیان به‌ركه‌وتنه‌كه‌ی قورستركرد‌. به‌كارهێنانی كه‌رتی گشتی بۆ ملیاردێركردنی كه‌مینه‌یه‌ك  فه‌رامۆشكردنی کەرته‌كانی کشتوکاڵ و پیشەسازی ئاستی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییان ده‌سته‌وه‌ستانكرد، ئەوەی بونیادیش نرابوو له‌ رابردوودا به‌هۆی گه‌نده‌ڵییه‌وه‌ وێرانكرا بۆیه‌ خەڵکێكی زۆر كاره‌كانیان و ده‌رفه‌تی كاریان له‌ ده‌ستدا. هاوشان له‌ پرۆسه‌یه‌كی فراوانتردا ‌بۆ کڕینی دەنگ و وەلا‌و لە کابینەی دووەمی حکومەتی ھەرێم و کابینەکانی دواتردا، کردیانن بە مووچەخۆری حیزب و حکومەت و بەشێکی داھاتی گشتییان بۆ ته‌رخانكردن. به‌مجۆره‌ زۆرینه‌یه‌كی مووچه‌خۆر له‌ كه‌رتی گشتی دامه‌زرێندران كه‌ رێژه‌ی مووچه‌كه‌یان‌ به‌ زه‌حمه‌ت به‌شی بژێوی ژیانیانی ده‌كرد و‌ نه‌یانتوانی ببنه‌ خاوه‌ن پاشه‌كه‌وتێك به‌رگه‌ی چه‌ند مانگێكی بێ مووچه‌یی بگرن. به‌ڵام به‌رپرسانی حیزبی ناو حكومه‌ت له‌ رێگای به‌ده‌ستهێنانی وه‌لا‌ویانه‌وه‌ ته‌مه‌نی حوكمڕانییان درێژكرده‌وه‌ و له‌و دۆخه‌ سه‌خته‌ی بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا-ش ملیاره‌كانیان هه‌ر نه‌خسته‌ خزمه‌ت مووچه‌خۆرانی بێ مووچه‌ و هه‌ستانه‌وه‌ی ئابووری كوردستان له‌ كاتێكدا نرخی نه‌وت دابه‌زیوه‌ و حكومه‌تی به‌غداد مووچه‌ نانێرێت. سیاسه‌تی ئابووری هه‌رێمی كوردستان بووه‌ته‌ هۆی گۆڕینی مانا كلاسیكه‌كه‌ی بێكاری و هه‌ژاری، بۆنموونه‌ له‌ ساڵانی پێشوودا ئه‌گه‌ر كه‌سێك هیچ كارێكی به‌ ئه‌نجام نه‌گه‌یاندایه‌ و داهاتی مانگانه‌ یان رۆژانه‌ی نه‌بوایه‌ پێیان ده‌وت بێكار، كه‌سێك هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی بژێوی نه‌بوایه‌ بۆ دابینكردنی پێداویستییه‌كانی ژیانی پێیان ده‌وت هه‌ژار، به‌ڵام ئه‌مڕۆ فه‌رمانبه‌ران له‌ یه‌ك كاتدا بێكار و هه‌ژارن، هه‌ژاره‌كانیش چوونه‌ته‌ ژێر هێڵی هه‌ژارییه‌وه‌.  به‌مشێوه‌یه‌ به‌ ملیاردێربوونی كه‌مینه‌یه‌كی ده‌سه‌ڵاتدار وده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی هێزی ئابووری و سیاسی و سه‌ربازی، له‌سایه‌ی باڵاده‌ستی تێكه‌ڵی حیزب له‌ حكومه‌ت و لاوازی لێپرسینه‌وه‌ و چاودێری له‌ لایه‌ن په‌رله‌مان و داواكاری گشتی و دیوانی چاودێری دارایی و دادگاكان و ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی و شاردنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان له‌ رۆژنامه‌نووسان، نازاندرێت ئەو ملیارانە چەندن، دەیانن یان گەیشتونەتە سەروو سەد. داخستنی پەرلەمان بۆ ماوەی ٢ ساڵ له‌لایه‌ن حزبێكی سیاسی، دیارترین بەڵگەی راستی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌ تا هیچ چاكسازی و گۆڕانكارییه‌ك نه‌یه‌ته‌بوون. یه‌ك وڵات و دوو جۆر ژیان  به‌رده‌وامی گه‌نده‌ڵی‌ دارایی و كارگێڕی، جیاوازییه‌ چینایه‌تییه‌كانی قوڵتر كردۆته‌وه‌، كه‌مینه‌یه‌كی حیزبی بوونه‌ته‌‌ خاوه‌ن پاره‌یه‌كی زۆر و شێوه‌ ژیانێكی تایبه‌ت و ده‌سه‌ڵاتێكی شێوه‌ ره‌ها كه‌ ته‌واو جیاوازه‌ له‌ ژیانی زۆرینه‌ی هاووڵاتییان.  سەرکردەی ئەو حیزبانەی ئه‌مڕۆ وه‌ك پاشاكانی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست ده‌ژین، لە راپەڕینی ١٩٩١ کاتێک لە شاخ و دەرەوەی وڵات گەڕانەوە، جیاوازییەکی ئەوتۆیان لەگەڵ خەڵک لێ به‌دینه‌ده‌كرا، بۆیە جەماوەر بە رێزه‌وه‌ لە ئامێزیان گرتن، ئێستا هه‌ر بۆ شه‌ڕ و رۆژی ده‌نگدان بیر له‌ پێگه‌ی هاووڵاتییان ده‌كه‌نه‌وه‌.  بەڵام دواتر خۆ پیرۆزکردن و دەوڵەمەندکردن بووە ئامانجیان، شەڕی ناوخۆیان لەو پێناوەدا تازەکردەوە، پێشمەرگە و قاعیدەی حیزبی دڵسۆز و رۆڵەی ھەژاریان دابەکوشت، سەدام و داگیرکەرانی تریان ھێنایە سەر یەکتری. لە ئەنجامدا کۆنترۆڵی داھاتەکانیان کرد، یارمەتی وڵاتانیان بۆ خۆیان وەرگرت، نەوت و گازی کوردستانیان بە ناوی ئابووری سەربەخۆ بە ناشەفافی دەرھێنا و فرۆشت، گرێبه‌ستی ٥٠ ساڵی نەوت و گازی نھێنییان لەگەڵ تورکیا کرد، حکومەتیان قەرزدارکرد، میللەتەکەیان خسته‌ژێرباری هه‌ژاری و باجی هه‌ڵه‌ و گه‌نده‌ڵییه‌كانیان. له‌ ساڵی 2014ه‌وه‌، متمانەیان به‌ سیسته‌می بانكی كه‌رتی تایبه‌ت و گشتی لاوازكرد، ئه‌وه‌ش بەھۆی ئه‌وه‌ی حكومه‌ت ئه‌و پارانه‌ی‌ خوارد و ده‌ستی به‌سه‌رداگرت كه‌ خەڵک و کۆمپانیاکان لە بانک ھەیانبوو، ئه‌مه‌ش رێگرە لەوەی جارێکی تر هاووڵاتییان یان كۆمپانیاكان پارە لە بانک دابنێن، له‌ كاتێكدا سه‌رچاوه‌كانی هه‌واڵ باس له‌ قه‌باره‌ی گه‌وره‌ی پاره‌ی به‌رپرسانی حیزبی ده‌كه‌ن له‌ بانكه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی وڵات. حکومەتی ھەرێم له‌ ماوه‌ی 29 ساڵی رابردوو ده‌رفه‌تی لەباری ھەبوو بۆ بنیاتنانی دامودەزگای دەستوری و جیاکردنەوەی ده‌سه‌ڵاته‌كان لە یەکتری، دروستکردنی ھێزی نیشتیمانی پێشمەرگە و ناوخۆ، پەروەردەکردنی چەند نەوەی نوێ بە سیستمی پەروەردە و خوێندنی باڵای ھاوچەرخ و بەستنەوەیان بە ئابووری بازاڕەوە، پشتیوانی لە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیای سەربەخۆ، ئابووری بەھێز بە ھەمەجۆرکردنی کەرتە گشتی و تایبەتەکانەوە بەجۆرێک ئاسایشی خۆراک و ئاو و پێویستییەکانی خەڵک لە ناوخۆ دابین بکات و یەدەکێکی نەقدی ئەوتۆشی ھەبێت بۆ کارەساتی کتوپڕی وەک کۆڤید ١٩. بەڵام ئێستا نەک ئەوانە نەکراوە، بەڵکوو به‌فه‌رمی حکومەت دەیان ملیار دۆلار قەرزارە، نەوتەکەی پارە ناکات و ناكۆكییه‌كانیشی له‌گه‌ڵ عێراق به‌هه‌ڵواسراوی ماوه‌ته‌وه‌ و عێراقیش ناچێتە ژێر باری دابینکردنی مووچەی کوردستان. ئه‌نجامی ئەم خراپ ئیدارەدانەی دەسەڵاتی سیاسی، سەرکردەی حیزبی به‌ پیرۆزکراو خستۆته‌ڕوو، حیزب کراوەتە ئامراز بۆ پارێزگاری دەسەڵاتی سەرکردەکان، زۆرینەی ئەندامان کراونەته‌ کۆیلەی حیزب و په‌رژینی پارێزگاری له‌ سەرکردەکان، دوای خۆشیان ئەو دەسەڵاتە دەگوازرێتەوە بۆ کوڕ و نەوەکانییان.  له‌ ئێستادا چی بكرێت؟ لە درێژەی قەیرانی داراییدا، بەرپرسیارێتی سەرەکی دەکەوێتە ئه‌ستۆی حكومه‌ت وھەردوو حیزبی دەسەڵات، بۆ رەواندنەوەی گومان و رقی خەڵکی برسی، سەرەتا پێویستە  توانا داراییەکانییان بە ئەسێت و کاشەوە ئاشکرا بکەن، مانگانە بەشێکی بدەنەوە بە حکومەت ھەتا رێژەیەک لە مووچەی مووچەخۆرانی پێبدات. لامەرکەزیەتیش لەناو ھەرێم قووڵبکرێتەوە ھەتا ململانێی ناوخۆ پەرە نەستێنێت. یاسای چاکسازییە پەسەندکراوەکەش جێبەجێبکەن بۆ کەمکردنەوەی جیاوازییەکان و نادادپه‌روه‌ری. پێویسته‌ له‌ نێوان عێراق و هه‌رێمدا لەم قۆناغە، ھەوڵی رێكەوتنێکی ھاوسەنگ  بدرێت کە ھەردوولا ھاوکاربن بۆ تێپەڕاندنی قەیرانەکه‌، چونكه‌ بە قۆستنەوەی ئەم قه‌یرانه‌ی ھەرێم، عێراق دەیەوێت ئەو مافانەی کوردستان كه‌ بە قوربانیدانی خەڵک بە درێژایی سەدەی بیست و لە راپەڕینی ١٩٩١ و لە دوای ٢٠٠٣ ەوە، لە دەستور بوون بە ئەمری واقیع لێیوەرگرێتەوە. خەڵکی کوردستانیش بە دەوڵەمەندی گەورە و مامناوەندییەوە، کەریمی عەلەکە ئاسا، کۆمەکی یەکتری بکەن،  دراوسێ نەھێڵێت ھاوسێکەی بێ شیو بێت، خزم فریای خزمەکانی بکەوێت، ھەر کەسێک تۆڕێک لە ھاوڕێکانی دروستبکات بۆ ھاوکاریکردن. به‌شێك له‌ خەڵکیش دەستبەجێ رووبکەنەوە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، حکومەتیش بە یاسا  قەدەغەکردنی ھاوردە و به‌ تاریفەی گومرگی نوێ، پارێزگاری لە بەرھەمی ناوخۆ بکات و په‌ره‌ی پێبدات. بەمشێوەیە شیرازەی کۆمەڵگە ناپچڕێت، ئاشتی کۆمەڵایەتی ده‌پارێزرێت، پەلاماردان کۆنترۆڵ دەکرێت. بە ئومێدی ئەوەی لە ماوەی ساڵێکدا چارەسەری ڤایرۆسەکە بدۆزرێتەوە و بەدوایدا ژیانی ئابووری و دارایی و کۆمەڵایەتی وردە وردە ببوژێتەوە.   كاركردن بۆ گۆڕانكاری دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخ، سەرژمێری دانیشتووان بکرێت، تۆماری دەنگدەران پاک بکرێتەوە، پیاچونەوە بە یاسا و کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردندا بکرێت بەجۆرێک تاکەکەس و لیستی سەربەخۆ ھەلی بەشداربونییان بۆ برەخسێ لە ئەنجومەنی پارێزگا و پەرلەماندا، رێگە لە تەزویر بگیرێت، ئۆپۆزیسیۆنی تاکەکەسی و سەندیکا و رێکخراوی مەدەنی راستەقینە کارا تر بکرێن، تەنھا  حیزبی مەدەنی بێ میلیشیا و چەکدار بۆی ھەبێت بەشداری لە ھەڵبژاردندا بکات. ئینجا ھەڵبژاردنی پێشوەخت بکرێت، لەو بروایەدام دوای ئەم قەیرانە و دوای ئەزموونی شکستخواردووی حیزبی و حوکمڕانی ٢٩ ساڵی رابوردوو، ئەمجارە خەڵکی کوردستان بەرچاوروونتر دەبن بۆ دیاریکردنی چارەنوسی خۆیان.

راپۆرتی: فازل حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف پەرلەمان فریانەكەوت لێپێچینەوە لە حكومەت بكات سەبارەت بەو قەیرانە داراییەی كە دروستبووە، حكومەت دەستپێشخەری كردو لە هێرشێكی هەڵگەڕاوەدا دەیەوێت پەرلەمان دادگایی بكات، مەسرور بارزانی لەڕێگەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران دەیەوێت پەرلەمان لەم كاتی قەیرانەدا بە خۆیەوە سەرقاڵ بكات نەك حكومەت، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی هەوڵی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران دەكات، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان دژە، رۆژی پێنج شەممە فراكسیۆنەكانی پەرلەمان دەكەونە بەردەم تاقیكردنەوەیەكی نوێوە، ئایا پەرلەمان لەبەردەم زۆرینەی پارتیدا چۆڵ دەكەن، یاخود بەرەنگاریی دەكەن ؟ نایەوێت ببێت بە پاڵەوان رۆژی پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆدەبێتەوە بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی (حصانە) لەسەر ژمارەیەك پەرلەمانتار، ئەمە لەسەر داوای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتە، دۆخەكە پێچەوانە بوەتەوە، لەبری ئەوەی پەرلەمان لێپێچینەوە لە حكومەت بكات، حكومەت پەرلەمان دادگایی دەكات. لەبنەڕەتەوە بڕیارەكەی سەرۆكی حكومەت لەدژی سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامییە، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ژمارەیەك پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی تریش دەخرێنە ناو لیستەكە، ئەمە بۆئەوەیە نەوترێت ئامانجەكە تەنیا سۆران عومەرە، لەلایەكی تریش پارتی نایەوێت لەم دۆسیەكەدا سۆران عومەر ببێت بەپاڵەوانی فیلمەكە. سۆران عومەر پێشتر لە لێدوانێكدا باسی لەوەكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆمپانیا‌و بانكی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەمە سەرۆكی حكومەتی توڕەكرد، مەسرور بارزانی نوێنەری خۆی راسپارد سكاڵای یاسایی لەسەر سۆران عومەر تۆمار بكات. سۆران عومەر دەڵێ:" لەكاتی قەدەغەی هاتوچۆداو نەبوونی هیچ دەوامێك، لە شەودا سەرۆكی حكومەت نوێنەری یاسایی ئەنجومەنی وەزیران دەنێرێ سكاڵا دژمان تۆمار دەكەن، گوایە تۆمەتی ناڕەوا خراوەتەپاڵیان!! جگە لەوەی هەمان كات داواكاری گشتیان راسپاردوە بۆ هەمان مەبەست". كێ لە كێ دەپرسێتەوە ؟ ئەم رۆژانە حكومەتی هەرێمی كوردستان دوچاری قەیرانێكی دارایی سەخت بووە، چاوی لە دەستی بەغدادە بڕەپارەی مانگانەی بۆ بنێرێت، ئەمەش لەژێر هەڕەشەی داڕمانی نرخی نەوت‌و ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی نوێدایە لەگەڵ كابینەی نوێی حكومەت لەعێراق. ئێستا هەموان سەرقاڵی لێكدانەوەی سەرچاوەكانی داهاتن، لەشەقامیش وردە وردە ناڕەزایەتی دژی دابەشنەكردنی موچە دەستیپێكردووە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پڕبوون لە قسەوباس لەبارەی قەیرانە نوێیەكە. پەرلەمان كە نوێنەرایەتی دەنگی شەقام دەكات، دەبوو لەم وەختەدا لەبری خەڵك بەدواداچوون بۆ هۆكارەكانی سەرهەڵدانی قەیرانەكە‌و خەزێنەی بەتاڵی حكومەت بكات، بەڵام هێشتا بێدەنگە، فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمان زۆرینەی 5+1 پەرلەمان‌و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی بەدەستەوەیە، رێگری دەكات لەوەی پەرلەمان بە ئەركی خۆی هەستێت، پارتی لەم رێگەیەوە حكومەتی مەسرور بارزانی دەپارێزێت لە هەر گورزێك كە لە پەرلەمانەوە ئاڕاستەی بكرێت. سەرباری رێگرییەكانی پارتی، لەناو هەندێك لە فراكسیۆنەكانی پەرلەمانەوە دەنگ بەرزبووەتەوە لەبارەی قەیرانە داراییەكە، پارتی‌و سەرۆكی حكومەت بەر لە فراوانبوونی بازنەی ناڕەزایەتییەكان، دەستپێشخەرییان كردو بەر لەوەی پەرلەمان لێپرسینەوە لەگەڵ حكومەت بكات، حكومەت دەیەوێت پەرلەمان دادگایی بكات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، فراكسیۆنی پارتی‌و هاوپەیمانەكانی دەیانەوێت لە دانیشتنی پێنج شەممەدا پارێزبەندی (حصانە) لەژمارەیەك پەرلەمانتار وەربگرنەوە كە لەسەر قسەكردن سكاڵای یاساییان لەسەر تۆماركراوە، ئەوانەی پارێزبەندییان لەسەر هەڵدەگیرێت بریتین لەئەمانە: •    سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی •    عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان •    ئومێد خۆشناو سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی (سكاڵایەكی مەحمود سەنگاوی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لەسەرە لەبارەی تۆمەتی فرۆشتنی چەكی ئێم فۆر-ەوە) •  كازم فاروق سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ  •    هڵز ئەحمەد لە فراكسیۆنی یەكگرتوو •    لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكی تردا كە هێشتا یەكلانەبونەتەوە كۆی گشتی پرۆسەكە دەكرێت وا لێكبدرێتەوە، مەسرور بارزانی‌و پارتی لەڕێگەی راپێچكردنی پەرلەمانتاران بۆ بەردەم دادگا لەم كاتی قەیرانەدا دەیانەوێت پەرلەمان بەخۆیەوە سەرقاڵ بكەن نەك چاودێریكردنی حكومەت، لەلایەكی تریش هەڵگرتنی پارێزبەندی دەبێتەهۆی چاوترسێنكردنی پەرلەمانتارانی تر. پارێزبەندی چۆن هەڵدەگیرێت ؟ بەپێی ماددەی (24) لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان كە لە كۆتاییەكانی خولی چوارەمدا هەمواركراوە، ئەو كەسەی كە دەبێت بە ئەندامی پەرلەمان، لەرۆژی سوێندخواردنییەوە وەكو پەرلەمانتار، پارێزبەندی پەرلەمانی دەبێت‌و ناتوانێ بەبێ مۆڵەتی پەرلەمان تەنازولی لێ بكات. هەمان ماددە، باسلەوەدەكات" نابێت ئەندام ڕاوەدوو بنرێت یان لێكۆڵینەوەی لەگەڵـدا بكرێـت یان ماڵ‌و نوسینگەكەی پشكنینی بـۆ بكرێـت یـان دەسـتگیر بكرێـت بـەبێ مۆڵەتی پێشوەختەی پەرلەمان، تەنیا لەو حاڵەتە نەبێت كە تاوانێكی بینـراوی ئەنجام دابێت". هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران، بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆ بەدەنگی زۆرینەی ئامادەبوانە، واتە لەم دۆسیەیەدا تاوەكو پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكان بەژمارەیەكی زیاتر لە دانیشتنی رۆژی پێنج شەممەدا ئامادەبن، زیاتر كێشە بۆ هەوڵەكەی پارتی بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە دروست دەبێت، بەڵام سەرباری ئەمەش پارتی‌و هاوپەیمانەكانی هێشتا زۆرینەی 50+1ی پەرلەمانیان بەدەستەوەیە، پارتی خۆی (45) كورسی هەیە، كۆتاكان واتە نوێنەری پێكهاتەكان لە پەرلەمان كە (11) كورسییان هەیە‌و شكاونەتەوە بەلای پارتیدا، ئەگەر كۆتاكان لەم پرسەدا بچنە پاڵ پارتی، پارتی دەنگی (56) پەرلەمانتار زامن دەكات‌و دەتوانێت پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە هەڵگرێت، زۆرینەی 50+1 واتە دەنگی (56) پەرلەمانتار لە كۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان. ئەگەر ئەم هەوڵەی پارتی بە هەر هۆكارێك شكست بهێنێت، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، بـەبێ پێشكەشـكردنی بەڵگـەی نـوێ لـە سـەر هـەمان بابـەت، داواكـاری نـوێ بۆ هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە پێشكەش ناكرێتەوە. خۆئەگەر هەوڵەكەش سەركەوتوو بێت، واتە پارێزبەندییان لەسەر هەڵگیرا، لە حاڵەتی راگرتنیان لە یەكێك لە گرتوخانەكان، ئەو پەرلەمانتارانە دەتوانن بەشـداری دانیشـتنەكانی پەرلـەمان‌و كۆبونــەوەی لیژنــەكان‌و گفتوگۆ‌و دەنگدان لەسەر پرۆژەكان بكەن. پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران، یەكەمین ئاڵنگارییە كە روبەڕووی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەبێتەوە، ئەم پرسە رەنگە خولی پێنجەم دوچاری رچڵەكینێك‌و بكات‌و گۆڕانكاری لەو كۆدەنگییە بكات كە تاڕادەیەك لەناو فراكسیۆنەكاندا هەبووە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا فراكسیۆنی یەكێتی‌و گۆڕان‌و یەكگرتوو و كۆمەڵ و شیوعی لەم پرسەدا چۆن مامەڵە دەكەن، پەرلەمان لەبەردەم زۆرینەی پارتیدا چۆڵ دەكەن‌و بەتەواوەتی ئاڵای سپی هەڵدەكەن یاخود بەرەنگاری دەكەن‌و سەرەتای قۆناغێكی نوێی ململانێی سیاسی لەناو پەرلەمانەوە دەستپێدەكات ؟ موجامەلەكەی مەسرور بارزانی ! بەمدواییە كە پەرلەمان سەرقاڵی تاوتوێكردن‌و پەسەندكردنی یاسای چاكسازی بوو لە دەرماڵە‌و خانەنشینی پلەباڵاكان، چەندجارێك وەفدی پەرلەمانتاران سەردانی بینای سەرۆكایەتی حكومەتیان كرد‌و چاویان بە مەسرور بارزانی كەوت، ئەمە سەرەتای نزیكبوونەوەی پەرلەمانتاران بوو لە مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نوێی حكومەت. (درەو) زانیویەتی لەیەكێك لەو سەردانانەدا بۆلای سەرۆك‌و تیمی حكومەت بۆ تاوتوێكردنی یاسای چاكسازی، سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی بەشداربووە، ئەوانەی لەو كۆبونەوەیەدا بوون بە (درەو)یان وت: مەسرور بارزانی لەو كۆبونەوەیەدا زیاد لە پێویست موجامەلەی سۆران عومەری كردووە‌و ستایشی تواناكانی كردووە، ئەمە بەشداربووانی كۆبونەوەكەی دوچاری سەرسوڕمان كردووە. دوای ئەو موجامەلەیە، ئێستا جێگەی سەرسوڕمانە بۆچی مەسرور بارزانی بەتوندی هاتوەتەسەر هێڵ‌و دەیەوێت سۆران عومەر دادگایی بكات. ئەوەی لەناو پەرلەمانی كوردستان سەرۆكایەتی پرسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر ئەو پەرلەمانتارانە دەكات، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانە، هێمن پێشتر لە دەزگای پاراستنی پارتی كارمەندی مەسرور بارزانی بووە، ماوەیەك دواتر بووە بە راوێژكاری مەسعود بارزانی سەرۆكی پێشووی هەرێمی كورددستان، ئەو لەناو پەرلەمانەوە هەموو هەوڵەكانی خستوەتەگەڕ بۆ پاراستنی كابینەی مەسرور بارزانی. بەگوێرەی نوسراوێك كە دەست (درەو) كەوتووە، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان دژی هەڵگرتنی پارێزبەندییە لەسەر پەرلەمانتاران، ئەگەر سەرۆك بەردەوام بێت‌و بەڕووی هەوڵەكانی جێگرەكەیدا بوەستێتەوە، سەرەتای قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكان لەناو دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەستپێدەكات.   

نوسینی: فرناندۆ دوارتە- BBC وەرگێڕانی لە فارسییەوە: فازل حەمەڕەفعەت رەنگە تا بەر لە چەند مانگێك هیچ شتێكت لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت، بەڵام پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە تێگەیشتبیت، كە ڤایرۆسێكی كوشندە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل كردووە. ئەم نەخۆشییە كە هەندێك بە "دایكی هەموو پەتاكان" ناوی دەبەن، لەنێوان ساڵەكانی 1918و 1920 بووەهۆی مردنی (20 بۆ 50 ملیۆن) كەس. زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان كە ئەو سەردەمە (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) كەس بووە، دوچاری ئەم نەخۆشییە بوون، زیانەكانی ئەم پەتایە لە جەنگی یەكەمی جیهانی كە تازە كۆتایی هاتبوو، زیاتر بوو. ئێستا كە جیهان دوچاری قەیرانی كۆڤید-19 بووە، رێگەبدە چاوێك بخشێنین بە دواینجاردا كە تێیدا بەهۆی پەتایەكەوە چەرخی جیهان لە جوڵە كەوتووە- جیهان دوای ئەو كارەساتە چی بەسەرهات ؟ 1921- جیهانێكی تەواو جیاواز پزیشك‌و پەرەستارانی ئەمریكی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918 گومانی تێدا نییە كە لە 100 ساڵی رابردوودا زۆرێك لە شتەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. زانستی پزیشكی توانای كەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەكاندا، پزیشكەكان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میكرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەكە دەتوانێت لە كەسێكەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسانی تر، بەڵام گومانیان لەوە هەبوو هۆكاری نەخۆشییەكە بەكتریایەكە نەك ڤایرۆس. بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو- جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەكو یەكەمین ئەنتی بایۆتیك بدۆزێتەوە. یەكەمین ڤاكسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940 گەیشتە دەستی خەڵك. خاڵێكی تر كە زۆر گرنگە ئەوەیە، سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو. تەنانەت لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانیشدا تەندروستی گشتی وەكو بابەتێكی كەمالیات تەماشادەكرا. لارا ئسپینی نوسەری بواری زانستی‌و نوسەری كتێبێك لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ:" لە وڵاتە پیشەسازییەكاندا پزیشكان زیاتر بۆ خۆیان كاریان دەكرد یاخود لەڕێگەی رێكخراوە ئاینییەكانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەكرا، زۆرێك لە خەڵك تەنانەت دەستیان بە پزیشك نەدەگەیشت". گەنجترو هەژارتر وێنەی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی شتێك كە بارودۆخەكەی خراپتر كرد، جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاكانی پێش خۆی، لەنمونەی پەتای 1889-1890، كە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێك كەس لەسەرتاسەری جیهان. زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان (20 بۆ 40) ساڵدا بوو، زیانەكان لەسەر پیاوان بەشێوەیەك زیاتربوو كە بەراوردناكرێت- رەنگە ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە پەتاكە لە كەمپە قەرەباڵغەكانی بەرەی خۆرئاوا دەركەوتبوو ‌و لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەكان بۆ ماڵەكانیان، بڵاوبوو بووەوە. لە هەمان كاتدا نەخۆشییەكە زیانی زیاتری بە وڵاتە هەژارەكان گەیاند. ئەنجامی كۆتایی لێكۆڵینەوەی فرانك بارو توێژەری زانكۆی هارڤارد دەریدەخات 0,5%ی دانیشتوانی ئەمریكا- نزیكەی 550 هەزار كەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە، لە حاڵێكدا كە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی 5,2%ی دانیشتوان- نزیكەی 17 ملیۆن كەس. نوسەر كاترین ئارنۆڵد دەڵێ:" زیانەكانی جەنگی یەكەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی كارەساتێكی ئابوری". باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون كە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە. بەوتەی ئەو:" لە زۆرێك لە وڵاتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون  كارو كەسابەت بكەن‌و خێزان بەڕێوەببەن، كشتوكاڵ بكەن، فێری پیشەی نوێ ببن، هاوسەرگیری بكەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبكەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی كێشەیەك بەناوی "زیادبوونی ژنان"، ملیۆنان ژن كە هاوسەرێكی گونجاویان دەست نەدەكەوت.   كارمەندانی ژن ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایكرد ژنان بەشێوەیەكی زیاتر بچنە ناو بواری كاركردنەوە سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی گەورە- بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بكەی بە كەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا- بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتاندا كێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستكرد. كریستین بلكبرن لێكۆڵەری زانكۆی كشتوكاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە كە كەمبونەوەی كرێكار لە ئەمریكا رێگای لەبەردەم ژناندا كردوەتەوە بچنە ناو هێزی كارەوە.  ئەو دەڵێ:" كەمبونەوەی كرێكار بەهۆی پەتاو جەنگی یەكەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە، ساڵی 1920 ژنان رێژەی 21%ی كۆی دەستی كاریان لە وڵاتدا پێكدەهێنا". هەمان ساڵ كۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشكۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا. خاتوو بلكبرن دەڵێ:" بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاكەی ساڵی 1918 لە زۆرێك لە وڵاتان كاریگەری لەسەر مافەكانی ژنان هەبووە". هەروەك كەمبونەوەی هێزی كار بووە هۆی بەرزبونەوەی كرێی كار، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئامارەكانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی كرێی كار لە كەرتی پیشەسازیدا لە 21 سەنت بۆ یەك كاتژمێری كار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 56 سەنت لە ساڵی 1925دا. میراتییەكی ناخۆش بۆ تازەلەدایكبوان ئەو منداڵانەی كە لەكاتی پەتاكەی 1918دا لەدایكبوون ئەگەر دوچاربونیان بە نەخۆشی دڵ زیاتر بوو زانایان لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو منداڵانەش كردووە كە لە پەتاكەی ساڵی 1918 لەدایكبوون، بۆیان دەركەوتووە ئەگەری بوونی كێشە لەنمونەی نەخۆشی دڵ لەو كەسانەدا زیاتربووە لەو منداڵانەی كە بەر لە پەتاكە یان دوای بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكە لەدایكبوون. شیكاریی ئامارەكان دەریدەخەن رێژەی كاردانەوە بۆ خوێندن‌و كار لەنێو ئەو منداڵانەی كە ساڵەكانی 1918 بۆ 1919 لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبكوون، كەمتر بووە.  هەندێك پێیانوایە ئەو فشارەی كە بەهۆی پەتاكەوە لەسەر دایكان دروستبووە، كاریگەری لەسەر گەشەی جینەكان دروستكردووە، زانیاری سەربازپیشەكانی ئەمریكا سەرەداوی تر بەدەستەوە دەدات: لەنێو ئەوانەدا كە ساڵەكانی 1915 تاوەكو 1922 لەدایكبوون، ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایكبوون (یەك سانتیمەتر) كورتتر بوون لە منداڵەكانی تر.  هەستی دژ بە ئیمپریالیستی‌و هاوكاری نێودەوڵەتی گاندی‌و نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو كە وەكو موستەعمەرەیەكی بەریتانی ئەژماردەكرا. ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی)ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو وڵاتەوە، ئەو زیانەی كە بەهیندییەكانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی كە بە كۆچبەرە بەریتانییەكانی گەیاند، ئامارەكانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵكی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیكەی 6,2%، لەحاڵێكدا رێژەكە لەناو ئەوروپاییەكاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە 1%.  نەتەوەپەرەستەكانی هیندستان بەباشی سودیان لەو هەستە وەرگرت كە بەریتانییەكان بەشێوەیەكی لاواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی قەیرانەكەدا كردووە، لە ساڵی 1919دا یەكێك لە ژمارەكانی گۆڤاری "هیندی لاو" كە لەلایەن گاندییەوە بڵاودەكرایەوە، بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە:" لە هیچ وڵاتێكی شارستانی تردا بە ئەندازەی حكومەتی هیندستان، دەوڵەت نەیدەتوانی لە كارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بكات". بەڵام ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان كاتدا بایەخی هاوكاری نێودەوڵەتی سەلماند- ئەمە سەرباری مۆتەكەی جیۆپۆلەتیكیی كە جەنگی یەكەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو.  كۆمەڵەی نەتەوەكان كە رێكخراوێكی فرەلایەن بوو بەر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی 1923دا رێكخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەكی تەكنیكی كە سیستمێكی نوێی بۆ كۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە، بەپێچەوانەی رێكخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی، كە لەلایەن ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بەڕێوەدەبرا، درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشكیی. جیهان هێشتا ماوەیەكی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا. پێشكەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا پەتاكە بووەهۆی پێشكەوتنی بواری تەندروستی گشتی زیانەكانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشكەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا، بەتایبەتیش دۆزینەوەی سیستمەكانی چارەسەری سۆسیالیستی. یەكەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920 لە روسیا دروستكرا، زۆری نەخایاند وڵاتانی تریش هەمان كاریان كرد. لارا ئسپینی دەڵێ:" زۆرێك لە وڵاتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاكسازیكردن لە وەزارەتی تەندروستیدا. ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاكە بوو. لەوكاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەكانی حكومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەڵاتەكان". جێنیفەر كۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانكۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێك لە وڵاتەكان دەبێت لە تێكەڵەیەكی جەنگ‌و پەتا دروستبكرێت. بەوتەی ئەو:" پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و منداڵانی بێ باوك‌و پەككەوتەكان زۆر بووە، دەوڵەت وەكو فەراهەمكارێكی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە. وادێتە پێش چاو پەتاكان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ كۆمەڵگە، كۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەكسانتر بێت".    كاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی كۆمەڵایەتی لە ئەنفلۆنزای ئیسپانیشدا خۆپارێزی‌و دروكەوتنەوەی لە قەرەباڵغی خالێكی گرنگ بوو چیرۆكی دوو شار: لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەكانی ئەمریكا ئامادەكارییان دەكرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەكردن بۆ كارتی سەنەدی جەنگیی، ئامانج لە فرۆشتنی ئەم كاغەزانە دابینكردنی بودجەی جەنگ بوو كە هێشتا كۆتایی نەهاتبوو. كاتێك ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو، ئەو رێوشوێنەی كە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەك بوو: فیلادلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەكەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت، سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەكەی هەڵوەشێنێتەوە. یەك مانگ دواتر، زیاتر لە 10 هەزار كەس لە فیلادلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا، بەڵام ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700 كەس تێنەپەڕی. ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی كۆمەڵایەتی وەكو هەنگاوێكی كاریگەر بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە تەماشا بكرێت. لێكۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات، رێژەی مەرگ لەو شارانەی كە زوتر سینەما، كڵێسا‌و خوێندنگەكانیان داخست، زۆر كەمتر بوو. هەروەك گروپێك لە ئابوریناسانی ئەمریكی بە شیكردنەوەی رێوشوێنەكانی ساڵی 1918 بەو ئەنجامە گەیشتوون كە دوای كۆتایهاتنی پەتاكە، ئەو شارانەی كە بەشێوەیەكی توندتر مامەڵەیان كردووە، دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە. پەتا فەرامۆش كراوە ؟ پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- كاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنك سەرباری وانە گرنگەكانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەكی فەرامۆشكراو بوو. لە بواری گشتیدا كەوتەژێر سێبەری جەنگی یەكەمی جیهانەوە، زۆرێك لە دەوڵەتان بڵاوكردنەوەی هەواڵیان لەبارەی كاریگەری ئەو پەتایە لەسەردەمی جەنگدا قەدەغەكردبوو. نەبوونی هەواڵ ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت، ئەو قەیرانە ئامادەگییەكی زۆری لەناو كتێبە مێژووییەكان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە. مارك هۆنیگزبام مێژوونوسی پزیشكی دەڵێ:" تەنانەت لە یادی 100 ساڵەی ئەو پەتایەدا (2018) هێشتا پرۆگرامێكی تایبەت بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێك پرۆگرامیان بۆ یادكردنەوەی قوربانیدانی پزیشك‌و پەرەستاران رێكخست. ئەمە بەراورد بكە نەخۆشی ئایدز. تەنانەت ژمارەی كاری هونەری، رۆمان‌و شیعرەكان كە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاكە دەكەن، زۆر كەمن". ئەمە جگە لە "پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی" كە كاری ئیدوارد مۆنك-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەكاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەكە كێشاویەتی. هونیگزبام لەهەمان كاتدا لەباسی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیكا دەكات لە ساڵی 1924، كە لە سەرەتادا "پڕ رووداوترین ساڵەكانی سەدەی بیستەم" تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەكردووە، یەكەمین كتێبە مێژوویەكان كە باسی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا بڵاوبونەتەوە. كۆڤید-19 بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵكی زیندووكردوەتەوە. فرانسیسكۆ پاولا رۆدریگۆس سەرۆك وەزیرانی بەرازیل كە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد