شرۆڤە: هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  قەیرانی زەمەنبڕ گەرچی قەیران حاڵەتێکی ڕاگوزەرە و هەڵاوێردییە، بەڵام وا نزیکەی شەش ساڵە هەرێمی کوردستان لە قەیرانێکی شایستەی چارەسەردایە، حکومەتی هەرێم و پێکهێنەرە حزبییەکانی هێندەی پەنجەیان لەگەڵ قەیراندا نەرم کردووە، کەمتر ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. قەیرانەکە دوو حکومەت بە چواردەرزەن وەزیرەوە، دووپەرلەمانی زیاتر لە ٢٢٢ئەندامییەوە و بە چەندین پرۆژەی چاکسازیی نێوخۆیی و دەرەکییەوە بەڕێکرد، هێشتا ئەلفی قەیرانەکەمان تێنەپەڕاندووە و دۆخەکە لە سەرەتای قەیرانەکە خراپترە، ئایا ئەمە هیچ شۆکێک بۆ حکومەت، حزب و تاقمە گیرفانەقوڵەکانی نێویان درووست ناکات؟ گریمان ئۆپۆزسیۆن و هەڕەشەی دەرەکی بوونی نییە، ئایا تەنها گەر بۆ مانەوەی خۆشیان بێت ئەم بێباکیی و چاوداخستنە برینە قوڵەکە ساڕێژ دەکات؟  باوەڕبوون و متمانەدارکردنەوەی حکومەت و دەزگاکانی پێویستی بە دەستێکی پۆڵاین نییە بۆ گێڕانەوەی شکۆ و سەپاندنی یاساکان، بەڵکو پێویستی بە دادگەرییەکی خۆویستانە و وەفادار بە بەڵینی چاکسازیی و گیرفانێکی گەرم و ژیانێکی ڕێزلێگیراو هەیە کە بۆ هاوونیشتمانیان دابین بکرێت، گریمان ئەمجارە و دەیانجاری دیکەش سەرکووتتان کرد{چاوتان لێ داخست}، با ڕاست بێت پیلانە و دەسکێشی ناوخۆیی، دەرەکی، خیانەت و تەسفیە حساباتی نێوحزبەکانە، بەڵام کێیە، چییە و چۆن پاساوی داوەتە "دەسکێشەکان"؟  گەر ئەوەش ناکرێت، لانیکەم لەو گەندەڵییە دانپیانراوەی هەیە، زەکاتەکەی دەربکەن تا مووچەکە دابین بکرێت، چونکە بەو ئامارانەی باس لەبەهەدەردانەکان دەکات، دەتوانێت "تەنها بە زەکاتەکەی" مووچەی مووچەخۆرانی شایستە دابین بکات. چاکسازیی نیوەچڵ، سەرەخۆرەیە مێژووی ڕەوتە چاکسازییە سەرکەوتوو و سەرنەکەوتووەکان پێمان دەڵێت، کە چاکسازی (ڕیفۆرم)، پرۆسەیەکی گاڵتەهەڵگر نییە، مەرج نییە هەڵگرتنی درووشمی چاکسازی فریادڕەس بێت و خاوەنەکەی شیرین بکات، زۆرێک لە شیرازە دەوڵەتییەکانی نێو مێژوو، بە هەڵگرتنی درووشمەکە لەنێوچوون، درووشمی چاکسازیی پرۆسەیە هەڵگرتنی بە دەست خۆتە، بەڵام مەرج نییە کۆتاییەکەی بەدەست خۆت بێت، کەمن ئەوانەی پابەندی پرۆسەی چاکسازیی بوون و وەک فریادڕەسێک خۆیانیان پێ هێشتەوە. بەر لە شۆڕشی فەرەنسی، چەندین پرۆژەی چاکسازیی ئابووریی و سیاسیی پێشکەش کران، بەڵام بە شوێنپێ هەڵنەگرتنیان سەری ساحێبیانی خوارد. ئیسڵاحاتی عوسمانی کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای بیستی نەک فریای بابولعالی و ئاستانە نەکەوت بەڵکو سەری ئیمپراتۆریەتەکەشی خوارد. محەمەدڕەزا شای ئێران، لە ئەنجامی نیوەچڵی چاکسازیی کشتوكاڵی و دارایی، نیوەی کۆمەڵگە و حزبەکانی خستە بەرامبەر خۆی و دواجار خومەینی و چەپەکان بە ئیستغلال و موزایەدەی پۆپۆلیستانە، هەر بەو چاکسازییە سەری عەرش و فەرشی حەمەڕەزایان خوارد. دوور بۆی مەڕۆ عەبدولکەریم قاسمیش بەشێکی هەڵگەڕانەوەکان لێی، دەستبردن بوو بۆ چاکسازیی کشتوکاڵی، بەڵام ئەویش نیوەچڵ بوو، هەم ئاغا و زەویدارەکانی لە خۆی کرد و هەم دڵی هەژار و دەسخاڵییەکانیشی بۆ ڕانەگیرا و ڕۆشت. نامەوێت ئەوە بڵیم کە چاکسازی واتە سەرخواردنی عەرشەکان، بەڵکو بە کورتییەکەی "بەردێک ناتوانی بیوەشێنی هەڵیمەگرە"، ئەو نموونە چاکسازییانەی سەری ساحێبیانی خوارد، هی ئەوە بوو ڕاستگۆ و وەفادار نەبوون لەگەڵ پلان و درووشمی چاکسازییەکەیاندا، بە نیوەچڵی کاریان لەسەردەکرد، چاوپۆشیان لە دەربارییان دەکرد، دواجار بوویە چەک و یاسایەک کە تەنها چینی ناوەند و هەژاری پێ کۆت و سزا دەدرا. هەقییەتی بیڵێمەوە، برسێتی شۆڕش و ناڕەزایەتی دروست ناکات. بەڵام بەڵێندان و بێوەفایی بەبەڵێن، ئومێدەوارکردن و نائومێدکردن، بەرزەفڕکردنی ئامانج و مەحروومکردنەکانن تا شۆڕش سەردەکێشن. برسێتی و هەژاریی، شەڕی ناوخۆ و بێسەرووبەرەیی دەزگایی نەوەدەکان لە ئێستا زیاتر و کاریگەرتر بوو، بەڵام نە خۆپیشاندانێکی کاریگەر و نە دەزگاسووتاندن و نە ئاواتخواستن بە بەعس و بەغدای بەدوای خۆیدا هێنا. کەواتە ئایا لەمە ڕوونتر هەیە تا بێباک نەبین؟!   کوێی کارەکە دەلەنگێ؟ بێمووچەیی ئەنجامی قەیرانە نەک ڕیشە و هۆکار، هەڵەیەکی گەورەی سیاسەتڕێژیی هەرێم لەوەدایە، دیدگاکانی چڕکردەوە بۆ ڕوخساری قەیرانەکە نەک هۆکارەکەی، کورتی کردەوە بۆ دابینکردنی مووچە و فێڵی یاسایی و کات-دزین لە فەرمانبەر. ئەمە تیمار نییە و متمانە نەک ناهێڵێت بەڵکو خۆ بەنەیارکردن و بەرامبەروەستانیی هاونیشتمانییانە، لەبری هاوشانی و هاوسۆزیکردنیان لە قەیرانەکەدا. بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەک قەیرانەکە تێناپەڕێنێت، بەڵکو قەیرانسازتر و کارەساتبار دەبێت لەئایندەدا.  ڕیشەی قەیرانەکە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەکە دەرەکی بێت نێوخۆییە. گڕیبەستە ناعادیلانەکان، سیاسەتی کڕینی دەنگدەر و هاوڵاتی بە بودجەی گشتی، بندیواران، لێخۆشبوونی لێگەڕان لە باج و رسوماتی کۆمپانیاکان، قەرزە زەبەلاحە نەگەڕاوەکان کە دراوەتە وەبەرهێنەران، کۆنترۆڵنەکردنی مەرزەکان، ده‌رگايه‌كى گه‌ورەی له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى سياسى و ئابورىی هەرێم کردووەتەوە، وەک ئەوەیە ئاو بە بێژنگ پاشەکەوت بکەیت، ئەم دۆخە تا بەری پێنەگیرێت لێڕۆشتنەکەی چەند بەرامبەر دەبێت و گەر سەرجەم مووچەش لە بەغداوە دابین بکرێت دیسانەوە هەر دەگاتەوە بنبەست.  جیا لەوەی خودی پشتبەستنی بەشێکی داهات بە نەوت قەیرانساز و ناڕوون بووە و گرێبەست و مشەخۆرانی نێو پرۆسەکە چاوپۆشییان لێکراو بووە، بەشەکەی دیکەی داهاتی هەرێم پشتبەستوو بووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و کورتمەودا. سەرچاوەی قەیرانی ئابووری، خودی سەرچاوەکانی داهات و هاوکات شێوازی خەرجکردن و پلانی کورتمەودا یاخود بێپلانییە، گەر دیققەت بدرێت بەشێکی سەرەکی داهاتی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەک پابەندکراوی دوولایەنە و دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪کەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێکخراوە، کە ئەگەری گۆڕانی بە پێی یاسای ساڵانەی بوودجە هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازکردنەوە هەیە، پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو کوتلەیەوە کە پێکهێنەری حکومەتی ئەو ساتەیە و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیکردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەکراوی بەغدا بۆ هەرێمی کوردستان، ئەمە خۆی قەیران و قەیرانسازە و کاریگەری لەسەر ئامانجە دوورمەوداکانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی هەرێمی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکان جێدەهێڵێت و خاوکردنەوەی پرسی شوناس و خاک و ئەجێندای کوردستانیشی لە بەغدا بە تەواوەتی کشاندۆتەوە دواوە.  بەشێکی تری ناجێگیری سیاسیی و ئابووریی هەرێم، پەیوەندی سیاسەتی کورتمەودای هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەک تورکیا و ئێران و پەیوەندی کۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە هەیە، زۆرێکی ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشکاندن و ڕازیکردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەکانەوە بەندە.  کەواتە خودی پەیکەربەندیی سیاسەتی ئابووریی هەرێم، قەیراناوییە و دەبێت، دوورمەداتر و خۆماڵیتر و چەسپاوتریان بکات. گەندەڵیی دانپیانراو ڕاپۆرتەکانی لیژنە تایبەتەکانی پەرلەمان، نوسراوەکانی وەزارەتی دارایی و بەیانەکانی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم،  دان بەوەدا دەنێن کە هێشتا حکومەت کۆنتڕۆڵی سەرچاوەکانی داهاتی خۆی نەکردووە، بەڵکو لەدەستدانی کۆنتڕۆڵی زیاتر بووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەکی بەرفراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووک و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەکان و چەند هێزێکی دیکەی دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی هەرێمی کوردستان. لەئێستادا لەبەردەم حکومەتی هەرێم جگە لە  ڕاستگۆیی و وەفاداریی بۆ درووشمی چاکسازیی و دەستبردن بۆ خۆبریندارکردن و هەڵتەنکاندنی پایەکانی گەندەڵی چارەیەکی دیکەی نییە، هەم ئەو بێژنگی بەهەدەردانی داهاتە بگۆڕێت و هەم دادگەریی لە مووچە و گرێبەست و چینەکاندا وەدی بهێنێت، ئیتر بە هەر بڕێک بێت. گەر ئەمە ناتوانێت خۆی هەڵوەشێنێتەوە تا سەرلەبەری قەوارەکە هەڵنەوەشاوەتەوە و ئەوانە نەهاتوون لێیان دەترسین. گەر ئەوەش ناکەن کورتمەودا بیر لە چەند ڕۆبن هودێک بکەنەوە و بچنەسەر تازەپیاکەوتووەکانی نێوحزبەکانتان و "زەکاتی دزی" و گەندەڵییەکەیان لبێسەنن! چونکە بۆ هەرێم هیچکات نە بەغدا جێگەی ئومێد بووە و نە تاسەریش دەتوانرێت هەم باوکی گەندەڵەکان و هەم حکومەتداریی کۆمەڵگەش بێت.  

راپۆرتی: BBC وەرگێرانی: نامیق رەسوڵ ماوەیەكە لەناوخۆی ئێراندا خراپبوونی تەندروستی عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران مشتومڕی لەسەر دروستبووە‌و باس لە ئەگەری مردنی كتوپڕ‌و جێگەگرتنەوەی دەكرێت. پرسی ئەو پیاوە تەمەن 81 ساڵانەی كە سەرۆكی باڵاترین دەسەڵاتی یەكێك لە وڵاتە گرنگەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەو پرسە ئەوەی لەدوای مردنی كێ‌ جێگەی دەگرێتەوە جێی بایەخە لە ئێران‌و ناوچەكە‌و جیهاندا. چۆن رابەری باڵا هەڵدەبژێردرێت؟ رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كە خامنەیی دووەمین رابەرە لە ساڵی 1979ەوە لەلایەن 88 پیاوی ئاینییەوە هەڵدەبژێدرێت بەناوی ئەنجومەنی شارەزایان " خوبرەگانی رهبری", ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە هەر هەشت ساڵ جارێك لەلایەن هاوڵاتیانی ئێرانەوە هەڵدەبژێردرێن, بەڵام دەبێت كاندیداكانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستورەوە رەزامەندییان لەسەر بدرێت, ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش بە شێوەیەكە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن رابەری باڵاوە هەڵدەبژێردرێن. لێرەوە دەردەكەوێت كە رابەری باڵا هەژمون و دەسەڵاتێكی زۆری لە هەردوو ئەنجومەنەكەدا هەیە. لە سێ‌ دەیەی رابردوودا. خامنەیی كاری بۆئەوە كردووە گەرەنتی ئەوە بكات كە كاندیدە موحافیزكارەكان لەو دوو ئەنجومەنەدا هەبن، چونكە ئەوان زیاتر گوێڕایەڵ رێنماییەكانی دەبن لە هەڵبژاردنی جێگرەوەیداو رابەری باڵا بە هەڵبژاردنی هەتا لە ژیاندا بێت لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە. بە گوێرەی دەستوری ئێران دەبێت رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران پلەی ئاینی ( ئایەتوڵا) بێت، واتە دەبێت كەسایەتییەكە ئاینی دیاربێت, بەڵام كاتێك خودی خامنەیی بۆ ئەم پۆستە هەڵبژێردرا پلەی ئایەتوڵای نەبوو, بۆئەوەشی بتوانێت ئەو پۆستە وەربگرێت یاساكان دەستكاری كران‌و دەشكرێ جارێكی ترو لە هەڵبژاردنی رابەرێكی نوێدا‌و بە گوێرەی كەشی سیاسی دەستكاری یاساكان بكرێت. گرنگی پۆستی رابەری گشتی چییە؟ رابەری باڵا دەسەڵاتی رەهای هەیە لە ئێراندا‌و قسەی یەكلاكەرەوەی هەیە لە گرنگترین پرسەكاندا‌و سیاسەت‌و ئاراستەی سیاسی وڵات بەرامبەر جیهانی دەرەوە دیاریدەكات, ئێران بەهێزترین دەوڵەتی شیعەیە لە جیهاندا‌و لە سایەی رابەرێتی خامنەییدا هەوڵیداوە هەژمونی خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر‌و پتەوتر بكات بەوەش مردنی تەنها رەوڕەوەی مێژوو لە ناوچەكەدا ناگۆڕێت بەڵكو سەدای دەگاتە سەرتاسەری جیهان, بۆ نمونە دوژمنایەتی ئێران‌و ئەمریكاو ئیسرائیل كە كینەو رقی شەخسی خامنەیی بەرامبەر ئەو وڵاتانە بۆ چەندین ساڵە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری لە ناوچەكەدا هێناوەتە ئاراوە‌و رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی جێگرەوەشی ئەگەری ئەوە زیاتر دەكەن كە رابەری داهاتووش هەمان بیروبۆچونی خامنەیی هەبێ‌. كێ‌ رابەری داهاتووی ئێرانە؟ بەرژەوەندی رەوتە سیاستە جیاوازەكانی ئێران وادەخوازێت كە رۆڵیان هەبێت لە دیاریكردنی رابەری داهاتودا. بەڵام هیچ كەسایەتییەكی بەهێز نیە كە بتوانێت وەك " دروستكەری پاشاكان" رەفتار بكات‌و ئەو پرسە بەبێ‌ سەرهەڵدانی قەیران یەكلابكاتەوە. خامنەیی وەك رابەری پێشوو ( خومەینی) هەژمون‌و وەلائی سیاسی كەمە, هەژمون‌و دەسەڵاتی خۆی لە رێگەی تۆڕێكی پەیەوەندی كەسییەوە بونیاتناوە‌و ژمارەیەكی زۆر كەسی هەیە لە گرنگترین دەزگای وڵاتدا كە سوپای پاسدارانە‌و پێشبینی ئەوەش دەكرێت كە سوپای پاسداران رێگەنەدات هیچ كاندیدێك بگات بە پۆستی رابەری ئەگەر بەلایەوە گونجاو نەبێت. سەرەڕای ئەوەی كە دەنگۆ بوونی لیستێكی نهێنی بۆ كاندیدەكانی رابەر بەربڵاوە. بەڵام كەس نازانرێت كێن ئەوانەی لەو لیستەدان‌و كەسیش باسی لەوە نەكردووە كە زانیاری لەسەری هەبێت. بە گوێرەی چەند گێڕانەوەیەك دڵخوازترین كاندیدەكانی خامنەیی بۆ جێگرتنەوەی بریتین لە موجتەبای ‌و ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی‌و دەنگۆی ئەوەش هەیە كە سادق لاریجانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی دادوەر‌و‌و حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێستا ویستی وەرگرتنی ئەو پۆستەیان هەیە. موجەتبا خامنەیی كێیە؟ موجتەبای كوڕیعەلی خامنەیی تەمەن 51 ساڵ لە شاری مەشهەدی ئاینیی لە دایكبووە‌و هاوشێوەی باوكی  پیاوی ئاینییە, بەڵام كەسایەتییەكی كەمێك ئاڵۆزی هەیە.  لە كاتی هەڵمەتی سەركوتكردنی ئەو خۆپیشاندانانەی كە بەهۆی  قەیرانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ساڵی 2009ەوە هاتە ئاراوە تیشكخرایە سەر موجەتباو باوەڕ وایە كە ئەو بەرپرسی سەرەكی ئەو هەڵمەتی سەركوتكردنە بووە. سەرەڕای ئەوەی كە خامنەیی پادشا نیەو ناتوانێت بە ئاسانی دەسەڵاتەكانی بۆ كوڕەكەی بگوازێتەوە. بەڵام موجەتبا دەسەڵاتێكی زۆری لە ناو فەرمانگەكانی باوكیدا هەیە، لەوانەش نوسینگەی رابەر كە سەرپەرشتی دەستە دەستورییەكان دەكات‌و ئەگەر پشتیوانی سوپای پاسداران بەدەستبهێنێت ئەوا رۆڵی دەبێ لەوەی لە پرۆسەی یاساییدا تای تەرازووەكە بەلای خۆیدا بخات. ئیبراهیم رەئیسی كێیە؟ رەئیسی تەمەن 60 ساڵان‌و پیاوی ئاینی لە مەشهەد لە دایكبووە‌و باوەڕ وایە كە بەهێزترین كاندیدە كە چانسی ئەوەی هەیە جێگەی خامنەیی بگرێتەوە. رەئیسی هەرگیز ئەو دەنگۆیانەی رەتنەكردووەتەوە كە باس لە ویست‌و ئارەزووی دەكەن ببێتە رابەری باڵای داهاتوو. جموجوڵە زۆرەكانی ئاماژە بەوە دەدەن كە بۆ ئەو رۆڵە ئامادەدەكرێت, چەندین پۆستی لە دەسەڵاتی دادوەریدا بەڕێوەبردووە‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانیش بووە. تۆماری رەئیسی لە بواری مافەكانی مرۆڤ‌و بە تایبەتی رۆڵی لە پرۆسەی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵی زیندانییە سیاسییەكانی ساڵی 1988دا ئاماژە بەوەدەدەن كە پشتیوانی جەماوەریی نیە، هەرچەندە ساڵی 2017 لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا شكستی هێنا، رابەری باڵا كردی بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییو لەو كاتەشەوە كە ئەو پۆستەی وەرگرتووە بەردەوام لەوەی پێی دەوترێت" جەنگ لە دژی فەساد" ئامادەیی لە بواری راگەیاندندا هەبووە‌و هاوشێوەی خامنەیی گومانی لە سود‌و كەڵی رێكەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 هەیە‌و زۆریش لە سوپای پاسدارانەوە نزیكە.

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – نامیق رەسوڵ – محەمەد رەئوف لەماوەی هەفتەیەكدا لە هەرێمی كوردستان بەهۆی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی دژی خراپی دۆخی بژێوی، (8) خۆپیشاندەرو كارمەندی ئەمنی كوژراون‌و دەیان زیاتر لە (120) كەسی دیكەش  برینداربوون، زیاتر لە (150) فەرمانگەو بارەگای حزبی زیانیان پێگەیشتووە، بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە هێزە ئەمنییەكان دەیان كەسیان دەستگیركردووە.  موچە‌و ناڕەزایەتی دوای (20) رۆژ دواكەوتن لە وادەی دیاریكراوی خۆی، رۆژی 3ی ئەم مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو یەكەمین وەزارەت موچەی موچەی مانگی ئۆكتۆبەری بەسەر فەرمانبەرانی وەزارەتی تەندروستی دابەشكرد. هاوكات لەگەڵ دەستكردن بە دابەشكردنی موچەی ئۆكتۆبەر، سەرەتای شەپۆلێكی نوێی خۆپیشاندان لە هەرێمی كوردستان‌و بە دیاریكراویش لەناو شاری سلێمانی دەركەوت. ئەوەی موچەخۆرانی توڕە كرد، تەنیا دواكەوتنی وادەی دابەشكردنی موچەكانیان نەبوو، بەڵكو زیادكردنی رێژەی لێبڕینی موچەكانیان بوو لە 18%وە بۆ 21%، لە پاڵ ئەمەشدا جارێكی تر رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بەهۆی پەسەندكردنی یاسای قەرز لە پەرلەمانی عێراق كێشەی تێكەوت‌و بۆ مانگی ئۆكتۆبەر بەپێچەوانەی دوو مانگی پێشترەوە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق (320 ملیار) دینارەكەی موچەی فەرمانبەرانی بۆ حكومەتی هەرێم نەنارد، هەموو ئەمانە كاریگەرییان لەسەر توڕەكردنی شەقامی هەرێمی كوردستان هەبوو. حكومەتی هەرێم كە حكومەتێكی ئیتیلافی ترۆیكای نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕانە، ماوەی ساڵێك‌و شەش مانگە دەستبەكاربووە، ئەم كابینەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، لە بەهاری ساڵی رابردووەوە بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە توشی قەیرانێكی سەختی دارایی بووە‌و داهاتەكانی بەشی خەرجییەكانی ناكات.  كابینە سێقۆڵییەكە لەمساڵدا تاوەكو ئێستا، بە تێكڕا موچەی (6) مانگ موچەی فەرمانبەرانی نەداوە‌و ماوەی سێ مانگیش موچەی بە لێبڕینی 18 بۆ 21% بەسەر فەرمانبەراندا دابەشكردووە. تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان  رۆژی 3ی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار خۆپیشاندان دژی خراپی دۆخی ئابوری‌و نەبوونی موچە، لە "سەرا"ی سلێمانی دەستیپێكرد، هێزە ئەمنییەكان گازی فرمێسكڕێژیان بەكارهێنا‌و بڵاوەیان بە خۆپیشاندانەكە كرد‌و چەند كەسێكیان لە خۆپیشاندەران دەستگیركرد. هەر ئەو رۆژە لیژنەی باڵای ئارامی سلێمانی كە هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی سەرۆكایەتی دەكات‌و سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە، راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند:" هەر كۆبونەوە‌و گردبونەوەیەك بەبێ رەزامەندی پێشوەختەی لیژنەی باڵای ئارامی، رێگەپێدراو نییە". لە یەكەمین رۆژی خۆپیشاندانەكاندا، چەند كاردانەوەیەكی سیاسی رویاندا، بەمشێوەیە: •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند:" لەپێناو كۆتاییهێنان بە حوكمی ئەم دوو بنەماڵەیە پشتیوانی هەموو خۆپیشاندانێكی هاوڵاتیان دەكەین". •    بزوتنەوەی گۆڕان وەكو لایەنێكی پێكهێنەری حكومەت لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، هەموو هەوڵێكیان لەناو حكومەت بۆ فەراهەمكردنی موچە بووە‌و پشتگیری داواكارییەكانی هاوڵاتیان دەكەن. •    لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی كە حزبەكەی دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانییە، لە پەیامێكدا رایگەیاند": هەموو هەوڵەكانم چڕكردوەتەوە بۆ كۆتایهێنانی یەكجاری بە كێشەی موچەخۆران‌و لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق قسەم كردووە". •    فراكسیۆنی یەكگرتوو لە پەرلەمانی كوردستان وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندانی مەدەنی راگەیاند‌و دوای كرد دەستگیركراوان ئازاد بكرێن.  •    حكومەتی هەرێم راپۆرتی لیژنەی دانوستانكاری خۆی لەگەڵ بەغداد لەبارەی ناوەڕۆكی گفتوگۆكان سەبارەت بە بودجە‌و نەوت رەوانەی پەرلەمانی كوردستان كرد. •    فراكسیۆنی كۆمەڵ لە پەرلەمانی كوردستان وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و پشتیوانی بۆ خۆپیشاندان راگەیاند. •    شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە فەیسبوكی خۆی وێنەی منداڵێكی بڵاوكردەوە كە بەهۆی گازی فرمێسكڕێژەوە بێ هۆش كەوتبوو، لەسەر نوسی: كێ ناڕازییە بابێتە سەر شەقام. •    وەفدی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی چووە بەغداد بۆ گفتوگۆ لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی 2012ی عێراقدا، هۆشیار عەبدوڵا پەرلەمانتاری عێراق لە بەغداد رەخنەی لە وەفدەكە گرت‌و رایگەیاند:" یەكێتی‌و گۆڕان داوایانكرد وەفدی خاوەن بڕیار بڕواتە بەغداد، بەڵام لە پێكهاتەی وەفدەكەوە دیارە نایانەوێ رێكبكەون". •    چەند كاتژمێرێك دوای خۆپیشاندانەكەی سلێمانی، لە شەودا‌و لە ناحیەی وارماوای سەربە قەزای شارەزوور، دژی دابەشنەكردنی سوتەمەنی ژمارەیەك كەس رێگەی دەربەندیخان- سلێمانیان داخست. •    ئەدهەم بارزانی ئەندامی سەركردایەتی پارتی رایگەیاند، بەپێی هەموو لێكدانەوەیەك كوردستان لە بارودۆخێكی یەكجار هەستیاردایە، لەوانەیە زیاتر لەوە بەرگەی بێچارەسەرهێشتنەوەی بابەتەكان نەگرێ". رۆژێك بۆ لێكدانەوە‌و لێدوان رۆژی چواری ئەم مانگە، واتە رۆژێك دوای خۆپیشاندانەكەی سلێمانی، تاڕادەیەك بارودۆخ ئارام بوو، خۆپیشاندان نەكرا، بەڵام چەند كاردانەوەیەكی سیاسی رویاندا كە ئەمانە بوون: •    جوان ئیحسان سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، ئەگەر ئەمجارە حكومەتی هەرێم نەیەتە پێشەوەو ئامادەی رێككەوتن نەبێت لەگەڵ بەغداد، دەست بۆ بژاردەی دیكە دەبەین كە لەوانەیە بەدڵی هێزە سیاسییەكانی هەرێم نەبێت‌و لە بەرژەوەندی هاوڵاتییاندا بێت. •    شیرین فوئاد مەعسوم كچی فوئاد مەعسوم سەرۆك كۆماری پێشووی عێراق‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی یەكێتی وتی:" تاكە چارەسەر بۆ ئەم دۆخەی‌ كوردستان تێی كەوتووە، تەنیا لای‌ سەرۆك مەسعود بارزانییە وەك رابەری كورد". •    محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان شیكردنەوەی تایبەتی بۆ شەپۆلی نوێی ناڕەزایەتییەكان كرد‌و وتی:" گەرماو سەرما كاریگەری هەیە لەسەر خۆپیشاندانەكان، سلێمانی فێنك‌و ساردترە، هەولێر گەرمترە، بۆیە خەڵكی هەولێر درەنگتر دێنە سەر شەقام". •    كاكەمین نەجار ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی وتی: لە هەولێریش خۆپیشاندانی مەدەنیانە ئاساییە. •    مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی هاتە سەر هێڵی ناڕەزایەتییەكان‌و لە لێدوانێكدا وتی:" خەڵك هەر چوار پێنج مانگ دەتوانێ بەرگەی بێ موچەیی بگرێت، ئەم حكومەتە ناتوانێ موچە دابین بكات". •    هۆشیاری زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی رایگەیاند، هەرسێ لایەنە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) ئاگاداری رێككەوتنی پەنجا ساڵەی بواری وزەن لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا، ئەمە لەناو بەرپرس‌و لایەنگرانی گۆڕاندا هەندێك كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا.  •    ئاراس شێخ جەنگی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی‌و برای لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە پەیجی خۆی لە فەیسبوك وەكو ئاماژەیەك بۆ وەفدەی حكومەتی هەرێم كە ئاوات شێخ جەناب سەرۆكایەتی دەكرد نوسی:" ئەگەر ناردنی ئەو شاندەی هەرێم بۆ بەغدا راست بێت، ئەوان حكومەتی بنەماڵە نایەوێت لەگەڵ بەغدا رێك بكەوێت، بۆیە چاوەڕوانی وەزعێكی لەمە خراپتر بكەن، گۆڕان‌و یەكێتی لەم حكومەتدا هیچیان بەدەست نییە، بۆیە دەبێ بارزانی‌و كوڕەكەی بچنە بەغدا". •    شەوی چواری مانگ، خۆپیشاندان لە دەربەندیخان دەستیپێكرد، كۆمەڵێك لە خۆپیشاندەران رێگەی سەرەكی كەلار- دەربەندیخان- سلێمانیان داخست. قسەی گەرم‌و رۆژێكی سارد رۆژی پێنجی مانگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە قسەوباس لەبارەی رێگریكردن لە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی لە هەولێر، لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گەرم بوو، هاوكات كەشناسی هەرێم پێشبینی ساردبوونی كەشوهەوا‌و بارینی بەفری كرد. هەمان رۆژ میدیای حزبە بەشدارەكانی حكومەت بەدیاریكراوی پارتی‌و گۆڕان هەواڵی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغدادیان لەبارەی موچە‌و بودجەوە راگەیاند، چەند كاتژمێرێك دواتر ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵ وەكو ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رەتیكردەوە هەولێرو بەغداد هیچ رێككەوتنێكیان كردبێت‌و ئاشكرایكرد ئەوەی رویداوە تەنیا تاوتوێكردنی دوو پێشنیاز بوو لەنێوان وەفدی هەرێم‌و بەغداد، بەشێوەیە:  •    پێشنیازی یەكەم: رادەستكردنی (250 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی گومرگەكان كە هەرێم خۆی خەرجی كۆمپانیاكان لەئەستۆ بگرێت •    پێشنیازی دووەم: رادەستكردنی (450 هەزار) بەرمیل نەوت‌و نیوەی داهاتی گومرگەكان بەمەرجێ عێراق خەرجی كۆمپانیان بدات. لەم رۆژەدا خۆپیشاندەرانی كوردستان پەیامێكی پاڵپشتییان لە گۆڕەپانی تەحریری بەغداد‌و لەلایەن خۆپیشاندەران عێراقەوە پێگەیشت، كاتێك ڤیدیۆی ئاڵای كوردستان لەناو خۆپیشاندەرانی عێراق بڵاوكرایەوە.  لەم رۆژەدا چەند روداوێكی تر رویاندا بەمشێوەیە: •    وەفدی هەرێمی كوردستان لە بەغداد گەڕانەوە‌و لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كۆبونەوە، مەسرور بارزانی رایگەیاند، چاوەڕێی گەیشتنی بەشە بودجەی هەرێمە بۆ مانگی ئۆكتۆبەر لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە، كە تا ئێستا نەنێردراوە، ئەمە جیا لە مانگەكانی پێنج‌و شەش‌و حەوتی ئەمساڵ كە ماف‌و شایستەیەكی رەوای خەڵكی كوردستانە و حكومەتی فیدراڵی تا ئێستا نەیناردووە. •    بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ فراكسیۆنی حزبەكەی لە پەرلەمانی كوردستان كۆبووەو رایگەیاند، فراكسیۆنی یەكێتی لەبەرەی خەڵك‌و داخوازییەكانیان دەبن‌و دەبێت هەموو رێگاو فشارێكی مەدەنی‌و شارستانی بگرنەبەر بۆ داكۆكیكردن لە مافی هاوڵاتیان. •    درەنگانێكی شەوی پێنجی مانگ، لە بەغداد بەرهەم ساڵح بە نهێنی لەگەڵ گروپی 15 كۆبوەوە، گروپی 15 ئەو پەرلەمانتارە كوردانەن كە دژی سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و دەڵێن حكومەتی هەرێم پابەندی رێككەوتنەكانی نییە لەگەڵ بەغداد‌و ئەمە هۆكاری بڕینی موچەی فەرمانبەرانە، پارتی لەم گروپە توڕەو نیگەرانە‌و بە گروپێكی یاخی لە حزبەكانیان ناویان دەهێنێت. دابەزینی كۆرۆنا‌و بەرزبونەوەی ناڕەزایەتی رۆژی شەشی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار ئاستی توشبوون بە كۆرۆنا لە پارێزگای سلێمانی بە رێژەی 75% كەمیكرد، بەڵام خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی زیادیكرد‌و گەیشتە قۆناغی سوتاندنی بارەگای حزبەكان. رۆژی 6ی ئەم مانگە حكومەت موچەی وەزارەتی پێشمەرگە‌و لیواكانی پارتی‌و یەكێتی دابەشكرد، هەمان رۆژ وەفدی پارتی بە سەرۆكایەتی هۆشیاری زێباری گەیشتە سلێمانی‌و لەگەڵ یەكێتی‌و گۆڕان كۆبووەوە، لەم كۆبونەوانە رێككەوتن كرا لەسەر ئەوەی رۆژی 8ی ئەم مانگە كۆبونەوەی سێقۆڵی سێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بەڕێوەبچێت. رۆژی شەشی مانگ، خۆپیشاندانێكی ئەوتۆ لە شارەكانی كوردستان روینەدا، بەڵام لە شەوەكەیدا، بەشێوەیەكی كتوپڕ، خۆپیشاندان لە ناحیەی پیرەمەگرونی سەربە قەزای دوكان لە پارێزگای سلێمانی تەقییەوە، خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای یەكێتی‌و پارتیان داو سوتاندیان. لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، لەناو خۆپیشاندەرانەوە تەقە بە ئاڕاستەی هێزەكانی پۆلیس كراوە‌و ئەفسەرێك بە پلەی نەقیب بە فیشەك برینداربووە، بۆیە هێزە ئەمنییەكان دەستكراوە دەبن بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی یاسایی بە ئەركی خۆی هەڵسن. رۆژێكی خوێناوی رۆژی 7ی ئەم مانگە بۆ خۆپیشاندەران رۆژێكی خوێناوی بوو، لەم رۆژەدا سێ خۆپیشاندەران كوژران. بەرەبەیانی رۆژی 7ی ئەم مانگە هێزێكی ئەمنی لە سلێمانی هەڵیانكوتایەسەر كەناڵی ئاسمانی (NRT)‌و پەخشی كەناڵەكەیان داخست، ئەم كەناڵە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ خاوەندارێتی دەكات، جوڵانەوەی نەوەی نوێ هێزێكی ئۆپۆزسیۆنە‌و بەبەردەوامی لە كەناڵەكەیەوە پەخشی راستەوخۆی خۆپیشاندانەكانی دەكرد. پاش چەند كاتژمێرێك لە داخستنی كەناڵەكە، نوسراوێك بڵاوكرایەوە كە دەریدەخات كەناڵەكە لەسەر فەرمانی وەزارەتی رۆشنبیری راگیراوە بەهۆی ئەوەی "بەشێوەیەكی بەرپرسانە" هەڵسوكەوتی نەكردووە، داخستنی ئەم كەناڵە وەكو لێدان لە ئازادی رادەربڕین لێكدرایەوە‌و ژمارەیەك رۆژنامەنوسان چونە بەردەم كەناڵەكە بۆ پاڵپشتی لە ئازادی رادەربڕین. هەمان رۆژ، واتە رۆژی حەوتی ئەم مانگە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی لە قەزای سەیدسادقی سەربە پارێزگای سلێمانی تەقییەوە، خۆپیشانندەران لە سەیدسادق حزبەكانی دەسەڵات‌و ئۆپۆزسیۆنیان لەیەكتر جیانەكردەوە‌و جگە لە بارەگای سێ حزبەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) بارەگای هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانیشیان سوتاند (یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی ئیسلامی+ حزبی شیوعی)، سەرباری بارەگای حزبەكان، خۆپیشاندەران بارەگای قایمقامیەت‌و ماڵی قایمقامی شارەكەیان سوتاند، لەم خۆپیشانەدا هیچ خۆپیشاندەرێك نەكوژرا، بەڵام چەند خۆپیشاندەرێك برینداربوون. دیمەنی هێرشی خۆپیشاندەرێكی سەیدسادق بۆسەر كادرێكی پارتی، سەركردەكانی پارتی نیگەران‌و توڕە كرد‌و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بووە جێگەی مشتومڕ. لەم رۆژەدا بوو، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و بۆ یەكەمجار بیرۆكەی "سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە"ی وەكو چارەسەر بۆ دۆخی ئێستای ناڕەزایەتییەكانی هەرێم پێشنیاز كرد، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق لەڕووی سیاسییەوە پەیوەندی لەگەڵ سەركردەكانی بزوتنەوەی گۆڕاندا نەماوە‌و پابەند نییە بەو رێككەوتنەی كە بزوتنەوەكەی لە كوردستان لەگەڵ پارتیدا هەیەتی. هەر رۆژی 7ی ئەم مانگە، لە قەزای چەمچەماڵ لە پارێزگای سلێمانی خۆپیشاندان تەقییەوە، خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای لقی پارتییان دا، تەقە كراو گەنجێك بەناوی (ئەدهەم یەحیا) كوژرا، ئەدهەم یەكەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی هەرێمی كوردستانە. هەمان رۆژو دوای فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق، مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی وەكو رێبەرێكی دەنگە ناڕازییەكان خۆی نمایش كرد‌و لە راگەیەندراوێكدا وەكو چارەسەر بۆ دۆخی ئێستا پیشنیازی ئەوەی كرد حكومەتی هەرێم "تەعدیل"ی وزاری بكات‌و خۆی ئامادە بكات بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە. فراكسیۆنی گۆڕانیش لە پەرلەمانی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و ئیدانەی تەقەكردنی كرد لە خۆپیشاندەران. دوای پەلاماردانی بارەگای حزبەكان لە سەیدسادق‌و چەمچەماڵ، ئێوارەی رۆژی 7ی ئەم مانگە بۆ یەكەمینجار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم پەیامێكی لەبارەی ناڕەزایەتییەكانەوە بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، حكومەتەكەی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراقدا بەردەوامە لە گفتوگۆ بۆ دابینكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان. مەسرور بارزانی وتی:" هەرێم هەموو نەرمییەكی نواندووە بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەڵام بەداخەوە خەڵكانێك دەیانەوێ بژێوی خەڵك بۆ بەرژەوەندی شەخسی خۆیان بەكاربهێنن‌و بە بیانووی بەرگریكردن لە ماف‌و داخوازییەكانی خەڵكی كوردستان، هەوڵی تێكدان‌و سوتاندن‌و ئاژاوەنانەوە دەدەن". سەرۆكی حكومەت داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد، رێگە لە ئاژاوەو پشێوی نانەوەو پەنابردنە بەر توندتیژی‌و تێكدانی شوێنە گشتی‌و تایبەتی‌و بارەگاكان بگرن‌و سەرپێچیكارانیش ڕووبەڕووی یاسا بكەنەوە. نەخشەی خۆپیشاندانەكان لە رۆژی حەوتی مانگدا بەمشێوەیە بوو: •    شەوی حەوتی مانگ، خۆپیشاندان پەڕییەوە بۆ قەزای كفری ئیدارەی گەرمیان، خۆپیشاندەران بارەگای یەكێتییان سوتاند، تەقە كراو گەنجێك بەناوی (ئاكۆ سەلمان) لەناو خۆپیشاندەراندا كوژرا، ئەمە دووەمین كەس بوو لەناو خۆپیشاندەراندا كوژرا. •    هەمان شەو لە قەزای دەربەندیخانی سەربە پارێزگای سلێمانی، خۆپیشاندەران مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕانیان سوتاند، بەهۆی تەقەكردنەوە لە خۆپیشاندەران گەنجێك بەناوی (سەربەست عوسمان) كوژراو بوو بە سێیەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە كفری گەنجێكی تر بەناوی (ئاكۆ سلێمان) بەهۆی تەقەوە كوژراو ژمارەی كوژراوانی خۆپیشاندانەكان گەیشتە (4) كەس. •    هەڵەبجەش پێكدادان لەنێوان خۆپیشاندەران‌و پاسەوانی بارەگاكان رویداو سێ خۆپیشاندەر برینداربوون. •    لە هەولێر ئاگر لەناو زیندانی چاكسازی گەوراندا كەوتەوە‌و هێزە ئەمنییەكان گەمارۆی گرتوخانەكەیاندا. لەم رۆژەدا عوسمان حاجی مەحمود یەكێك لەسەركردەكانی پێشتری یەكێتی‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی بزوتنەوەی گۆڕان كە ئێستا بێلایەنە، هاتەسەر هێڵی ناڕەزایەتییەكان‌و لە راگەیەندراوێكدا داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد گیانی خۆپیشاندەران بپارێزن‌و رایگەیاند، چیتر ئەم جۆرە ئەقڵیەت‌و شێوازە دەسەڵاتداریە ناكرێت بەردەوام بێت. رۆژی 7ی مانگ كە ئەم رووداوانە رویاندا، حكومەت موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی ناوخۆ‌و وەزارەتی دارایی خەرجكرد. پلایس‌و كۆبونەوەی سێقۆڵی نەخشەی رووداوە سیاسییەكان لە رۆژی هەشتی ئەم مانگەدا بەمشێوەیە بوو: •    وەكو ئەوەی لەسەری رێككەوتبوون، سێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) لەسەر ئاستێكی باڵا لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‌و بەسەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبونەوە. رێككەوتن لەسەر ئەوەی وەفدێكی حزبی باڵا دروستبكەن‌و وەفدەكە بچێتە بەغداد بۆ قسەكردن لەگەڵ بەرپرسانی عێراق‌و رزگاركردنی چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، سێ لایەنەكەی حكومەت پێشنیازیان كرد لەناو ئۆپۆزسیۆن دوو لایەن بەشداربن لە وەفدەكەدا كە ئەوانیش كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی بوون، كۆمەڵ‌و یەكگرتوو ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە وەفدە حزبییەكە نەچووەتە بەغداد. •    لە بەغداد لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوە، بەڵام چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم هێشتا بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. •    بەشیر حەداد جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا وتی:" ئەوەی لە سلێمانی روویدا پەیوەستە بە خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمەوە لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە"، حەسەن كەعبی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان وەڵامی دایەوە‌و رایگەیاند:" قەیرانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، نزیكەی چوار ساڵە دەستیپێكردووەو پەیوەندی بە یاسای قەرزەوە نیە". •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد‌و رایگەیاند، بەفەرمی وەڵامی وەزارەتی دارایی عێراقیان داوەتەوە‌و هەرێمی كوردستان پابەندە بە ناوەڕۆكی یاسای قەرزەوە، بۆیە ئیتر ئێستا تۆپەكە لە گۆڕەپانی عێراقدایە. •    هاوپەیمانی نەسر كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات هەروەها قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق پاڵپشتی خۆیان بۆ خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان راگەیاند. •    حەسەن پلایس یەكێك لە فەرماندەكانی حەشدی شەعبی لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندەران راگەیاندو هەڕەشەی پەلاماردانی هەرێمی كوردستانی كرد، ئەم ڤیدیۆیە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی هەرێم بڵاوكرایەوە. •     كۆمەڵەی پێشمەرگە دێرینەكان پاڵپشتی خۆیان بۆ خۆپیشاندەران  راگەیاند. •    ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە راگەیەندراوێكدا داوای لە هێزە ئەمنییەكان كرد بەرپرسانە هەڵسوكەوت لەگەڵ خۆپیشاندەران بكەن. •    ستیڤن هیكی باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق رایگەیاند، راپۆرتی توندوتیژی‌و قوربانییەكانی سلێمانی‌و بەكارهێنانی چەك لە ناخەوە هەژاندمی، داوا لە دەسەڵاتی ئەمنی دەكەم رێز لە خواستی خۆپیشاندانی ئاشتیانە بگرن. •    نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە عێراق "یۆنامی" داوای لە دەسەڵاتدارانی هەرێم كرد ئازادی گردبونەوەو رادەربڕین بپارێزێن. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی، بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە، بۆ ماوەی 24 كاتژمێر هاتوچۆی نێوان شارەكانی سلێمانی‌و هەڵەیجە‌و ئیدارەی گەرمیان‌و راپەڕین راگرت. نەخشەی ناڕەزایەتییەكان لە رۆژی 8ی مانگ‌و شەشەمین رۆژی ناڕەزایەتییەكاندا بەمشێوەیە بوو: •    سێ لایەنی چەپ كە بریتی بوون لە (شیوعی، زەحمەتكێشان، بزوتنەوەی دیموكراسی) داوای مۆڵەتیان كرد بۆ سازدانی خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی لە هەولێر، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەولێر رێگەیان پێنەدان. •    لە قەزای شارەزوور خۆپیشاندەران بینای بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە‌و ماڵی قایمقام‌و بارەگای چەند حزبێكیان سوتاند. •    لە ناحیەی تەكیە هەمان رووداو دووبارە بووەو خۆپیشاندەران بینای بەڕێوەبەرایەتی ناحیە، كۆمیتەی یەكێتی، بنكەی ئاسایش، بنكەی پۆلیس، فەوجی بەرگری ناحیە سوتێندرا، بەهۆی تەقەكردنەوە خۆپیشاندەرێك بەناوی (هیوا فوئاد) كوژراو بووە بە چوارەم كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە قەزای سەیدسادق خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و خۆپیشاندەرێك بەناوی (هەرێم عەلی) كوژراو بوو بە شەشەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لە شەودا خۆپیشاندان لە قەزای پێنجوێن رویداو خۆپیشاندەران بارەگای (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، سۆسیالیست‌و میوانخانەی قایمقامیەتیان سوتاند، لەم روداوانەدا پاسەوانێكی بارەگای پارتی بەناوی (ئاوات تالب) بە فیشەك كوژراو بوو بە شەشەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. دەستی دەرەكی رۆژی 9ی ئەم مانگە، ژمارەیەك پەرلەمانتار لە فراكسیۆنەكانی (گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو، سەربەخۆكان) بۆ پاڵپشتی لە خۆپیشاندەران لەناو بینای پەرلەمان مانگرتنیان راگەیاند. هەر لەم رۆژەداو لە ئێوارەدا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبارەی بارودۆخی ناڕەزایەتییەكان قسەی كرد‌و وتی:" خەڵكانێك لە دەرەوەی هەرێمەوە هاتوون‌و كەسانی سوری لەناو خۆپیشاندانەكاندان. مەسرور بارزانی جارێكی تر بەرپرسیارێتی قەیرانی دارایی هەرێم‌و موچەی فەرمانبەرانی خستە ئەستۆی حكومەتی بەغدادو رایگەیاند، هیچ بیانویەكمان بۆ حكومەتی عێراق نەهێشتوەتەوە، ئەمساڵ حكومەتی بەغداد تەنیا شەش موچەی بە لێبڕینەوە بۆ هەرێم ناردووە. مەسرور بارزانی پێشنیازی ئەوەی خستەڕوو، بەو داهاتەی كە لەبەردەستی حكومەتدایە موچە مانگانە دابەش بكرێت، بەڵام لەم حاڵەتدا رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم زیاتر دەبێت، بۆ ئەمەش داوای پاڵپشتی لایەنە سیاسییەكان‌و پەرلەمانی كرد. لەم رۆژەدا، ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی كورد لە پەرلەمانی عێراق بەیاننامەیەكیان بۆ پاڵپشتی لە خۆپیشاندەران خوێندەوە‌و داوایان كرد پەرلەمانی عێراق لێكۆڵینەوە لە پێشێلكارییەكان لەبەرامبەر خۆپیشاندەران بكات، محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان فەرمانی بە لیژنەی مافەكانی مرۆڤ كرد بچنە هەرێمی كوردستان‌و بەشێوەیەكی مەیدانی لێكۆڵینەوە بكەن‌و راپۆرتی خۆیان لەوبارەیەوە پێشكەشی پەرلەمان بكەن. نەخشەی ناڕەزایەتییەكانی لە رۆژی 9ی مانگدا بەمشێوەیە بوو: •    لە چەمچەماڵ خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و خۆپیشاندەران مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕانیان سوتاند •    لە ناحیەی شیلادزێی سەربە قەزای ئامێدی لە پارێزگای دهۆك هەوڵی خۆپیشاندان درا، هێزە ئەمنییەكان رێگرییان كرد‌و چەند كەسێك دەستگیركران. •    لە قەزای دوكانی سەربە پارێزگای سلێمانی خۆپیشاندان كرا، پێكدادان رویداو ئەفسەرێكی هێزەكانی بەرگری‌و فریاكەوتن بەناوی عەقید (حەمزە محەمە) بەردێك بەر سەری كەوت‌و گیانی لەدەستداو بوو بە حەوتەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، چیتر رێگەنادەن خۆپیشاندانی بێ مۆڵەت بەردەوام بێت‌و لێرە بەدواوە هێزە ئەمنییەكان دەستكراوە دەبن. •    یەكەمین خۆپیشاندان دوای فەرمانەكەی لیژنەی ئەمنی لە ناحیەی عەربەتی سەربە پارێزگای سلێمانی رویدا‌و چەند كەسێك برینداربوون. •    دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، خۆپیشاندان مافێكی یاسایی هاوڵاتیانە‌و پشتیوانی لە هەموو چالاكییەكی مەدەنی‌و یاسایی دەكەن. •    لیژنەی باڵای ئەمنی سلێمانی بۆ 24 كاتژمێری تر قەدەغەی هاتوچۆی درێژكردەوە. "تەعدا لە كەس قبوڵ ناكەین" هێزە ئەمنییەكانی سەربە پارتی ژمارەیەك گەنجی خوار تەمەن (18) ساڵیان لە ناحیەی قەسرێی دەڤەری باڵەكایەتی دەستگیركرد كە بەنیاز بوون خۆپیشاندان بكەن. هەمان رۆژ مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و داوای دەستگیركردن‌و دادگایكردنی بكوژی خۆپیشاندەرانی كرد‌و رەخنەی لە ئیئتلافی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) گرت بەوەی بەشێوەیەكی بێمنەتانە مامەڵە لەگەڵ قەیرانەكان دەكەن. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئەو كادیرەی حزبەكەی بینی كە لە سەیدسادق لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە هێرشی كرایەسەر، بارزانی لەو دیدارەدا وتی:" پارتی تەعدا لە كەس قبوڵ ناكات". دوێنێ شەو جارێكی تر لە قەزای كفری خۆپیشاندان دەستی پێكردەوە‌و گەنجێك بە ناوی (میران محەمە) كوژراو بوو بە هەشتەمین كوژراوی خۆپیشاندانەكان. كۆنترۆڵكردنی ناڕەزایەتییەكان دوێنێ لە سلێمانی ژمارەیەك چالاكی سیاسی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بۆ پاڵپشتی خۆپیشاندەرانی شارو شارۆچكەكانی سنورەكە، وادەی سازدانی خۆپیشاندانێكی نوێیان لە بەردەم ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی راگەیاند. پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ‌و دوای نوێژی هەینی رێكخەرانی خۆپیشاندانەكە چووەنە شوێنی مەبەست، هێزە ئەمنییەكان دەستگیریان كردن‌و بە گازی فرمێسكڕێژ خۆپیشاندانەكەیان بڵاوەپێكرد. زیانە گیانی و مادیەكان: -     (8) خۆپیشاندەر و كارمەندی هێزە ئەمنیەكان بە گوللە كوژران. -    زیاتر لە (120) كەس بریندار بوون. -    زیاتر لە (150) فەرمانگەو بارەگای حزبی سوتان و زیانیان پێگەیشتووە. -    زیاتر لە (100) خۆپشاندەر دەستگیر كراون.

شرۆڤە: د.هەردی مەهدی میکە  ( تایبەت بە درەو ) ئەوەی هۆکاری سووککردنی قەبارەی خواست و کاریگەریی هەر جوڵانەوەیەکی ناڕازیی کوردستانە، ئەو هاوپەیمانێتییە ڕانەگەیەنراوەی نێوان دەسەڵات و "ڕادیکاڵە ناڕازی"یەکانن، هەردوولا لەسەر پەراوێز نەک ماهییەتی خۆپیشاندانێک دەکەونە بەرامبەر یەک و لە پشتیشەوە لە گۆڕەپانێکدان، لای ئەمان ئامانجی خۆپیشاندان لە ئەرکە واقیعییەکەیەوە کورتکراوەتەوە دابینکردنی چەند کورسییەکی بۆ حزب، پەرلەمانتارکردنی کەسانێک یان خۆهەڵبژاردنەوەی چەند ڕوخسارێکی فریوودەر. لە کاتێکدا خۆپیشاندەری ناڕازی خاوەنخەون و بێبەشکراوێکی ڕاستینەیە و چاوی لە دنیایەکی باشترە بۆ ئامانجەکانی، لە چوارچێوەی نیشتمانێکی ئارامتر و ئاوەدانتردا کە خۆی دەیسازێنێت. چی وایکردووە، نارەزایەتی فروانە و ئەنجامگیری کەم و کورتمەودایە؟ بۆ ئەم پرسە دەبێت لەسەر دوو ئاست لە جوڵانەوەکان بڕوانین: یەکەم لە ئاستی تێگەیشتنەوە لە هۆکارە جوڵێنەرەکان، دووەم لە ئاستی سیماکانی خۆپیشاندان و سیماشێوێنەکان. تێگەیشتنەوە لە دینەمۆی توڕەیی بە میدیاکان بێت هەژاری لە لوتکەدایە، هەژارانیش زۆرینەن، کەواتە بۆچی ڕۆژانە هاواری هەژاران لە میدیاکانەوە عەرش دەهەژێنێت و فەرشی هیچ دەسەڵاتدارێک ناڕووشێنێت؟ دەوترێت "شۆڕشی هەژاران" هیچ دەسەڵاتێک خۆی لەبەردەمیدا ناگرێت، ئەی خێرە هیچ خۆپیشاندانێک خۆی لەبەردەم ئەم دەسەڵاتەی ئێمەدا ناگرێت؟ گەر سەیری هۆکار و ئەنجامی زۆرێک شۆڕشەکانی مێژوو بکەین، نە هۆکاری سەرەکی برسێتی بووە و نە ئەنجامەکانیشی برسییەکانی تێر کردووە و کردوونیەتە دەسەڵاتدار! گەر هەژار شۆڕشگێڕ بووایە مێژووی شارستانییەتی مرۆڤایەتی نە ئاراستەکەی وا دەهات و نە گلەییەکیشی لە نوخبەی قۆرخکار و دەسەڵاتدار هەبوو، چونکە هەژار بەردەوام شۆڕشی دەکرد و ڕێگەی بە درووستبوونی چێنێکی وا نەدەدا. لەوەتەی مێژوو هەیە سامان ناعادیلانە دابەشکراوە و ژمارەی هەژاران زۆرینەی جیهانن و ٨٠٪ێکی سامانی جیهان بەدەست کەمینەیەکی دەسەڵاتدار یان سەرمایەدارەوە بووە؟ ئەی کەوابوو بۆ ئەم شۆڕشی هەژارانە هەر بێبەرهەم و دنیای نەگۆڕی؟ ڕاستییەکەی هەژار نانێک و ژیانێکی قانعانەی دەوێت و بەس، نە خۆی ڕێکدەخات و نە هەژاریش بزوتنەوەیەکی بزووتنەوەیەکی سیاسیی یان جوڵانەوەیەکی کۆمەڵایەتییە، بەڵکو حاڵەتێکی گوزەرانە. دەوترێت هەژار دینەمۆی شۆڕشە، بەڵام ڕاستییەکەی وانییە، ئەوانەی ناڕازیی ڕێکخراوون کەمتر برسییەکانن و برسییەکانیش کەمتر بەدووی شۆڕشەوەن، لە هەر تەنگانەیەکیشدا دەسەڵات بە نیوەنانێک و کەمێک ئاسایش دایاندەمرکێنێتەوە. یاخییەکان ئەوانەن کە خەونیان هەیە و دڵیان شکێنراوە، یاخییەکان ئەوانەن چاویان لە دنیایەکی باشتر هەیە و "ئێستا" نەک دنیای باشتر نابینن، بەڵکو بەرزەفڕیوی ئامانجیان ڕێک پێچەوانەی واقیعێکی بەرهەمهاتووە، ناتوانن پێشبینی بکەن کە دنیایەک ئەمان دەیانەوێت وا ڕێک پێچەوانەکەی دەبینن، بۆیە خۆیان ڕێک دەخەن تا بەر بەو داشکان و هەرەسە بهێنن. یاخییەکان نەوەیەکن نایانەوێت باج بە نەوەیەک بدەن کە دنیایەکیان بەرهەمهێناوە و ئەمان دەستیان تێیدا نییە! هەژاری لای ئەمان بریتی نییە لەوەی نانی ئێوارەت نەبێت، بەڵکو ئەوەیە دنیایەکی جوانتر و ئارامتر لە جێیەکی دیکە هەیە و ئامانجێکی بەرزەفڕی جوانیش لە دەروونیدا چەکەرەی کردووە، بەڵام واقیع بۆ ئەمانی فەرام ناکات. ئەمەیە پێوەری ئەم نەوەیە و هەقیشییەتی دنیایەکی بوێت کە خۆی بینای دەکات نەک سەپێنراو بێت بەسەریدا. دواجار هەژاری لەبەرامبەر دەوڵەمەندیدایە، هەم بۆیەکەم و هەم بۆ دووەمیش پاساوی لۆژیکی بوونی هەیە و لە زۆر حاڵەتیشدا هەردوولا بە بەشی خۆیان قانعن و خۆشیان بە بەرهەمهێنەری ئەو دونیایە دەزانن، بەڵام ئەوانەی بێبەش دەکرێن لە دنیایەک کە بۆی دەڕۆن و ئەوانەی خەونیان هەیە، بە دنیای واقیعی ڕازیی نین و دەیانەوێت خۆیان بونیادنەری دنیاکەیان بن نەک هی دیکە. گەر نیگایەک بە دەورووبەردا بکرێت، دەبینرێت ساڵانێکە، خۆپیشاندان و ناڕەزایی سیمایەکی دیار و جوڵانەوەیەکی بەردەوامی ناوچەکەیە، زنجیرەیەکی شەپۆلدارە و لە هەرلایەکەوە دەست پێدەکات، وەک شەپۆلێک سنووربڕ دەگوزەرێت و چەند پایتەختێک دەوروژێنێت، جاری وا هەیە لە لوبنانەوە دەست پێدەکات و لە تاران سەرکوت دەکرێت، هەندێ جاریش لە تونسەوە دەخرۆشێت و لە بەغداد درێژە دەکێشێت. هەرێمی کوردستانیش بەشێکە لەو ناڕەزایەتیە شەپۆلدارانە و ڕەنگە لە هۆکاردا لە یەک نەچن بەڵام لە ئەنجام و تایبەتمەندی و جۆری جوڵانەوە و شێوەی سەرکووتکردن و پەراوێزخستندا هاوشێوەییان زۆر بێت. بەڵام بۆچی زۆربەیان بە ناکامی سەرکووت دەکرێن یان ڕێبەرانی ناسێنراویان (نەک ڕێبەرانی ڕاستەقینە) دەبنەوە بەشێک لە دەسەڵات یان بەشێکی ئەو مەکینە گەندەڵییەی کە دیسانەوە مەحروومیەت و ناعەدالەتی بەرهەم دەهێنێت؟ ئەمە پرسیارێکی گرنگە؟ واقیعێکی تاڵ هەیە لە شکستناسی جوڵانەوەکاندا، ئەوەیە ئەو نەوەیەی چاوی لە ژیانێکی باشترە (وەک باسکرا)، تانوپۆی هەر جوڵانەوەیەک ڕێکناخەن، بەڵکو لەو نێوەندەدا چەندین گۆڕاوی دیکە هەیە ڕۆڵیان هەیە لە بە ئەنجامگەیاندن یان نەگەیاندنی خەونی ناڕازییان، وەک: چالاکوان و هەڵسوڕێنەران، ئامادەسازیی، ڕێکخراو، کەسایەتیی سیاسیی، دەسەڵات، دەرفەت، سەرکوتکاری و ئاسانکاری دەسەڵات، دواجار لەدایکبوونی بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیی، ئەمانە هەموو پێکەوە ڕۆڵ دەگێڕین لە بە ئەنجامگەیاندن یان نەگەیاندنی بزووتنەوەیەکدا. ڕەنگە تیۆرەکەی چارلز تیلی (لە ئامادەسازیەوە تا شۆڕش) کە تیۆرەیەکە لە بواری "کۆمەڵناسی مێژوو"ییدا، ڕاڤەکارێکی باش بێت بۆ دۆخی کوردستان کە بۆچی ئەنجامگیریی خۆپیشاندانەکان بە دڵی ناڕازییە ڕاستەقینەکان نییە؟ تیلی باوەڕی وایە لە هەر بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیدا، کەسانێک هەن هەستی مەحرومیەت و ستەملێکردن (نەک هەژاری) کۆیان دەکاتەوە ئامادە و قوربانیدەرانی راستەقینەی جوڵانەوەکەن. رێکخراو و پێکهاتە سیاسیەکانیش وەک هەلێک لێی دەڕوانن و دەیکەنە قەیرانێکی سیاسی و بەمە ڕووبەڕووی دەسەڵات دەبنەوە. بەڵام ئەنجام ئەوانەی دەکوژرێن و دەکرێنە زیندان و قوربانیەکەی دەدەن بێبەشەکانن (مەحرومەکان یان ئەوانەی کە باسمان کردن خەونیان هەیە و واقیع لەگەڵیاندا پێک نایەتەوە)، ئەوانەشی دەسکەوتەکەی دەخۆن و گفتوگۆی لەسەر دەکەن سیاسیەکانی پشتەوەن کە بە کوشت دەدەن بەڵام هەرگیز سزای یاخیبونەکەی ناچێژن، ئەوانەن کە دواتر "دێنە ناو بزوتنەوە کۆمەلایەتییەکەوە". ئایا ئەم چوارچێوە بۆ زۆر لە جوڵانەوەکان نایپێکێت؟ ئێستا تەقەکەرەکان و قۆزەرەوەکان لەسەر مێز لەگەڵ حکومەت یان لە پشتی مێز بەناوی ناڕازییەوە لە ئاستی هەرێمایەتیدا بەرژەوەندییان هەڵدەسوڕێنن و مەحرومەکانیش هێشتا لە دووی خەونی وەدینەهاتوویانەوەن.   سیماشێوێنەکانی جوڵانەوەکان کێن؟ لە هەر بزوتنەوەیەکی ناڕازییدا ڕێکخەران، سیاسی و گوتارەکەیان، جۆری دەسەڵات و ڕادەی سەرکوتکردن و ئاسانکارییەکانیان، جۆری پەیوەندیی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی، سەرکەوتن و شکستی بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیی ناڕازی یەکلادەکەنەوە. لە کوردستان، پەیوەندیی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی (دەمووچاوە موزایەدەچییەکانی خۆپیشاندانەکان و سیاسییەکانی پشت مێزی حزبەکان) پەیوەندیەکی ڕادیکاڵانە نییە و لە یەک گۆڕەپاندان، لە کاتێکدا لە گریمانەی خۆپیشاندانێکی سەرکەوتوودا دەبێت ئۆپۆزسیۆنی خۆتێکەڵکردوو بە خۆپیشاندان، ئیتر پەیوەندی خۆی بە دەسەڵات و فۆرمەکانییەوە بپچڕێنێت تا بگاتە ئەنجامێکی دڵپەسەندی کۆمەڵگە نەک حزبپەسەند، بەڵام لێرە ئامانجی خۆپیشاندەران بە دوو ڕێگە ئینحیرافی کراوە: ١. ڕوخسارە سیاسییەکانی خۆپیشاندان زاڵترن لە ڕێکخەران و ناڕازییانی ڕادیکاڵی ڕاستەقینە، کە ئامانجی یەکەمیان سیاسەتکردنێکی فەرمییە لە چوارچێوەی پەرلەمان و حکومەتدارییدا، بەڵام ئامانجی دووەم گرووپ کە خۆپیشاندەری ڕاستەقینەیە دنیایەکی باشتر و لانیکەم ڕیفۆرمێکی بەشەکەییە. بۆیە ئاسان ڕوخسارە سیاسییەکە لە ئینحرافێکی کورتدا، سەرجەم داواکارییەکان دەباتەوە گۆڕەپانێک کە یان مێزی حزبەکانە، یان پەرلەمانە کە هەردووکیان یاریگای سازکراوی دەسەڵاتن و دەیانگۆڕێتەوە بەو مەرامە سیاسی و گروپییەکانی، ئەوکات بەرژەوەندییەکی تایبەت هێنایە نێو خۆپیشاندەر و ئێستاش هەمان بەرژەوەندی دەیباتەوە نێو دەسەڵات. بێگوومان دەسەڵات ئەم یارییە (گەرچی ئازاریشی بدات بەڵام بەهێزی دەکات) پێی پەسەندترە تا ڕووخان، بۆیە لە ناخەوە دڵخۆشە بە بوونی گرووپگەلێکی بەرژەوەندیخوازی سیاسیی چەواشەکار لە نێو خۆپیشاندەراندا، چونکە کۆتاییەکەی لای خۆیەتی. ٢. چەواشەکاریی لە ناساندنی ڕووخسارەکانی خۆپیشانداندا: ڕێکخراوی سیاسیی و ڕوخسارە سیاسییەکان، کەسانێک بە هێمای خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەناسێنن، یان لە بنچینەدا لە جوڵانەوەکەدا نەبوون یان پەراوێزی و پاشتر هاتوونەتە نێو جوڵانەوەکە، بە کوورتی خۆپیشاندانەکانیان لە خاوەنەکانیان دزیووە و مامەڵەیان پێوە کردووە. ئەم ئینحرافەش کار دەکاتە سەر خۆپیشاندانی ئاییندە، چونکە نائومێدی درووست دەکات و گەر بتەوێت ناڕەزاییەکی جەماوەری کاریگەر ڕێک بخەیت، خێرا دەوترێت: "خۆپیشاندانەکانی پێشتر فریوودراوین" کە ڕاستییەکەی وانییە و خۆپیشاندەرانی ڕاستەقینە هەنووکەش قوربانیین و دەتوانن بە ئاماری ڕاست و درووست ئەم کردەیە لە ساڵی ١٩٩١ەوە تا ئەمڕۆ ئەم راستیە بسەلمێنن، کە ئەوانە ناڕازییانی ڕاستەقینە نەبوون کە جوڵێنەری ڕاستەقینە بوون لە خۆپیشانداندا، بێگوومان دەسەڵاتیش بەمەبەست ئەو ڕوخسارانە دەناسێنێت کە ڕابەری ڕاستەقینە نین و  ئەو ڕیوایەتە برەو پێدەدەدات تا سیمای نەیارە ڕاستەقینەکانی کە نەوەی ناڕازیی و جوڵانەوە کۆمەڵایەتییەکانن نەک گرووپە ناڕازییە سیاسییەکان بشێوێنێت. بێگومان ئەو کەسانەش کە پاڵەوان نین و بە پاڵەوان کراون هەم ئەو ڕیوایەتە چەواشەکارانەیە ڕەت ناکەنەوە و هەم بەرژەوەندییەکانیشیانی پێ مسۆگەر دەکەن. ڕەنگە هێندە بەس بێت بڕوانرێتە نموونەی جوڵانەوەی ١٧ی شوبات، کە نە سیاسیەکانی نێو "ئەنجومەنی سەرای ئازادی"و نە"پاڵەوانەکان"ی دواتری ١٧ی شوبات و نە پەرلەمانتارە موزایەدەچیەکان کەسیان لەوێنەبوون و پاشتر کە لە خۆپیشاندانەوە بوویە کەرنەڤاڵی نمایش سەکۆکەیان بەرنەدەدا.   لەمە گرنگتر ئەوەیە، ڕاستە لە هیچ جوڵانەوەیەکدا ناتوانرێت و ناکرێت ڕێ بگیرێت لە هاتنەنێوی سیاسیی و ڕێکخراوەکانیان بۆ نێو جوڵانەوەکان، بەڵام گرنگە لە نێو ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی هەر جوڵانەوەیەکدا، هەر لایەک بە قەبارەی خۆی بناسرێت، گوتار و  ئامانج و جوڵێنەرانی راستەقینە جڵەویان لەدەستدا بێت، ئامانجە گشتییەکە نەکرێتە فیدای بەرژەوەندیی گرووپی و لە ناساندنی ڕووخسارەکانیشدا ڕێگە بە ناساندنی دەرەکی نەدرێت.  لەبەرئەوە لە هۆکارناسیی ناڕەزایەتی و شۆڕشەکانی دنیای هاوچەرخدا، مەرج نییە دەسەڵات تەنها بە سەرکوتکردن خۆپیشاندانێک لە نێو بەرێت، بەڵکو زۆرجار بە ئاسانکاریی و چاوپۆشی، مامەڵە لەگەڵ سیماشێوێن و "ڕووخسارە ناسێنراو"ەکانی جوڵانەوەکەدا، دەکات و بەمەش هەم نەوەی نارازیی نائومێد دەکات لە هەر ڕیفۆرمێک کە بەرژەوەندیی گرووپەکان بخاتە مەترسییەوە و هەم مەترسی جوڵانەوە کۆمەڵایەتییە دادخوازەکەش وەردەچەرخێنێت بۆ جوڵانەوەیەکی سیاسیی بەرژەوەندیخواز. 

 (درەو): گفتوگۆ لەبارەی ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاری دەكرێت لە كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەیانەوێت هەندێك لە وەزیرەكانیان بگۆڕن.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەستی كەوتووە، سێ لایەنە سەرەكییەكەی پێكهێنەری حكومەت (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)، تاوتوێی ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاری دەكەن لە كابینەی حكومەتدا.  ئەمەی گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت تەنیا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكارییە لە پۆستی وەزیرەكاندا، واتا بچوكردنەوەی حكومەت‌و كەمكردنەوەی وەزارەتەكان نییە، كە لە وڵاتان لەكاتی رودانی قەیرانی دارایدا زۆرجار لەپێناو كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەتدا، كابینە بۆ چەند وەزارەتێك بچوك دەكرێتەوە. ئەوەی پەیوەندی بە پارتییەوە هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی گۆڕانكاری لە چەند وەزیرێكی خۆیدا بكات بەمشێوەیە: •    ساسان عەونی لە پۆستی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار لاببرێت‌و لەشوێنی كۆچكردوو فەرسەت سۆفی بكرێت بە پارێزگاری هەولێر. •    سامان بەرزنجی لە پۆستی وەزیری تەندروستی لاببرێت‌و كەسێكی تر لە شوێنەكەی دابنرێت.  سەربارەت بە یەكێتی، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە ئاستی باڵادا گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی چەند كەسێك لە تیمی یەكێتی لە حكومەت بگۆڕدرێن، هێشتا یەكلانەبووەتەوە كێ لە پۆستە وزارەییەكان دوردەخرێتەوە، بەڵام یەكێتی بەنیازە چەند وەزیرێك بگۆڕێت. بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە دوچاری كێشەیەكی سیاسی ناوخۆیی بوەتەوە، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان (6) كەسیان پابەند نین بە سیاسەتی بزوتنەوەكەیانەوە، پێشتر فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان (5) كەسە، بەفەرمی دابڕانی خۆیان لە سیاسەتی ئێستای سەركردەكانی بزوتنەوەكەیان راگەیاند و پەیوەست نین بە سیاسیەتی گۆڕانەوە. ئەم دۆخە نوێیەی ناو بزوتنەوەی گۆڕان بەمدواییە بەتەواوەتی پارتی نیگەران كردووە، قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی لە هەر گۆڕانكارییەكی نوێدا لە حكومەت، پارتی چیتر رێژەی 12%ی پۆستەكان بە بزوتنەوەی گۆڕان ناداتەوە، بەوپێیەی چیتر بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان خاوەنی 12 كورسی نییە‌و (6) كەسی فراكسیۆنەكەی وەكو ئۆپۆزسیۆن مامەڵە دەكات، زانیارییەكان باس لەوە دەكەن پێدەچێت لە هەر گۆڕانكارییەكی وزاریدا پێدەچێت پارتی پۆستێكی وزاری لە گۆڕان وەربگرێتەوەو چاوەڕوان دەكرێت ئەو پۆستەش پۆستی وەزارەتی بازرگانی بێت كە ئێستا (كەمال موسلیم) بەڕێوەی دەبات.  گۆڕان چاوی لەوەیە لەم گۆڕانكارییە نوێیانەدا، هەردوو پۆستی وەزیری دارایی و یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی رادەست بكاتەوەو لەبەرامبەردا پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی پێبدرێت. پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی یەكێكە لەو پۆستانەی كە لە كابینەی نوێدا لە چوارچێوەی رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و پارتیدا دروستكرا، بەڵام دوای ساڵێك‌و پێنج مانگ لە پێكهاتنی حكومەت هێشتا گۆڕان ئەم پۆستەی پڕنەكردوەتەوە، بەوپێیەی پۆستەكە پێویستی بەوەیە لە پەرلەمانەوە یاسایەكی تایبەتی بۆ دەربكرێت‌و پەرلەمانیش تائێستا ئەم كارەی نەكردووە، (جەلال جەوهەر) ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان هێشتا كاندیدی بەهێزە بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستە. گۆڕان هەر لە سەرەتاوە خوازیاری ئەوە بوو، پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بكرێت بە جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی، بەڵام یەكێتی‌و بەدیاریكراویش قوباد تاڵەبانی رازی نەبوون بەوەی جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دروست بكرێت، بۆیە رەنگە زیادكردنی جێگرێكی دیكە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران بەهەمان شێوە روبەرووی ناڕەزایەتی یەكێتی ببێتەوە.

نوسینی: حسێن جەمۆ - DARAJ جارێكی تر دۆسیەی زیندانیانی سیاسی لە توركیا بووە بابەتی مشتومڕی  نێو گۆڕەپانی سیاسی  لە تركیا ئەوەش دوای  زۆرتربونی داواكارییەكان لە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆمار بۆ ئازادكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان " هەدەپە" و چەند زیندانییەكی تر. لێرەدا  ژیاننامەی دیارترین كەسایەتی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی كورد لە توركیا دەخەینە ڕوو. لە 10ی تەموزی 1991 شەقامی غازی لە ناوجەرگەی شاری ئامەد خرۆشا دوای ئەوەی هەزاران كەسی توڕەو ناڕازیی بەشداربوون لە مەراسیمی بەخاكسپاردنی پارێزەر ویدات ئایدن, ئەو پارێزەرە كورد لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە لە ماڵەكەی خۆیدا ڕفێندرا, پاش دوو رۆژ لاشەكەی لەژێر پردێكدا دۆزرایەوە‌و  هەردوو قاچی لە ئەژنۆیدا لەگەڵ كەللە سەری تێكشكێندرابوون, هەروەها 15 گوللەش جەستیان دابێژابوو, چەند مانگێك لەپێش ئەوە ویدات لە كۆبونەوەیەكی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی توركیا كە سەرۆكی بوو لە ئامەد بە زمانی كوردی قسەی كردبوو, لەو كاتەشدا قسەكردن بە زمانی كوردی  بە یاسایەك قەدەغەكراو بوو كە ناوەڕاستی سیەكانی سەدەی بیستەم دەركرابوو, كاتێك مەستەفا كەمال ئەتاتورك‌و عیسمەت ئینۆنۆ و هاوڕێكانیان باوەڕیان وابوو كە " كۆمار" كۆتایی مێژووە‌و " هاوڵاتی توركی" دواهەمین مرۆڤە. ئەوەی ویدات ئایدن كردی, لە چوارچێوەی زنجیرەیەك چالاكی بەرگریكارانە بوو لە رێگەی زمانەوە, تەنها قسەكردن بە زمانی كوردی لەو كاتەدا بەرخۆدان بوو. چونكە گروپە عەسابەكانی سەر بە دەوڵەت كە بە رەسمی خۆیان راندەگەیاند‌و ئامانجیشیان كوشتن‌و لەناوبردن بوو بەبێ‌ هیچ لێپرسینەوەیەك, لە واتای ئەوە تێدەگەیشتن كە پارێزەرێك لە ئامەد بە كوردی قسەدەكات, شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ئایدن لەو كاتەدا زۆر بەربڵاوبوو ساڵانی دواتریش زۆر زیاترو بەرفراوان بوو, چونكە دەوڵەت پارێزگاری لە بكوژەكان دەكرد, ئەو تاوانانەی كە كەسایەتییە كوردەكانی تێدا دەكرایە ئامانج و كوردەكان لە هەموو شارەكاندا باش بكوژیان دەناسی, دەوڵەت دەیخستە ئەستۆی " بكوژە نادیارەكە". لەو مەراسیمە گەورەیی كە ئەنجامدرا توڕەیی بەشێكی زۆری دانیشتوان  تەقیەوە. بە تایبەتی چینی گەنجان, لەو مانگانەدا وێنەو دیمەنەكانی كە لە باشووری كوردستانەوە دەگەیشتنە باكور, رێی خۆشكرد بۆ ئەو توڕەییە  گەورەیی كە لە ناشتنی ئایدندا تەقیوە. كاتێك رژێمی بەعس لە عێراق راپەڕینی شیعەو كوردەكانی سەركوت كرد. دانیشتوانی كوردستان لە كۆڕێكی گەورەدا وەك پەنابەر روویان لە توركیاو ئێران كرد, وێنە رۆژنامەوانییەكانی ئەو كارەساتە برینێكی قوڵی  كردە ناخی هەموو كوردەكانی ناوچەكەو چەندین سرود‌و گۆرانی دەربارەی غەمی ئەو دۆخە كارەساتبارە وتران‌و تێیاندا پاساوی ئەو كارەساتە خرایە ئەستۆی پەرتەوازەی كوردو یەك نەگرتنیان. كارەسات‌و تراژیدیا بە دوو شێواز رۆڵ دەبینێت یان ئەوەتا خۆبەدەستوەدان قوڵتر دەكاتەوە یان ئەوەتا رزگارت دەكات لە ترس, كۆمەڵێك رووداوی لەوجۆرە بوونەهۆی گڕگرتنی توڕەیی جەماوەر لە ناوجەرگەی شاری ئامەددا و زۆر زیاتریش بوو,  كاتێكیش هێزەكانی ئاسایش تەقەیان لە بەشدارانی مەراسیمی بەخاكسپاردنە كرد, هەرچەندە چەندین كەس كوژران یان برینداربوون. بەڵام شەقام بە قەرەباڵغی مایەوەو جەماوەر لە شەقامی غازی و لە بەردەم مزگەوتی گەورەدا بە زمانی كوردی هاواریان دەكرد‌و هوتافیان دەكێشا. سەلاحەدین دەمیرتاش لەو گردبوونەوە نەتەوەییەدا‌و لە پێكدادانە كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەدا لە نێوان گەل‌و دەوڵەتدا, هۆشیاری سیاسی لەلایی ژمارەیەك لە گەنج‌و لاو دروست بوو كە ئێستا سەركردایەتی شانۆی سیاسی كورد دەكەن لە توركیا, لە سەروو هەموشیانەوە گەنجێكی توڕە هەبوو, كە ئەویش سەلاحەدین دەمیرتاش بوو كە ئەو كاتە تەمەنی 18 ساڵ بوو, یەكەمین جاریش بوو لە ژیانیدا بەشداری لەو جۆرە ناڕەزاییەتیدا بگات كە ماوەیەكی زۆر كەم بوو خێزانەكەیان لە شارێكی بچوكی وەك ئەلازیغەوە كە لە مێژوودا بە " خەربوت" ناسراوە " هاتبونە شاری ئامەد. لە دەرەوەی  ئامەد كوشتن بەلای " بكوژی نەناسراو" ەوە زۆر ئاسانتربوو. چونكە گوێڕایەڵی بۆ ئایدۆلۆژیای دەوڵەت زۆر زیاتر بوو، بە تایبەتی لە ئەلازیغ كە ناوچەیە دانیشتوانەكەی لە كرمانج و زازا پێكدێن‌و خێزانی دەمیرتاشیش زازا بوون‌و دایك‌و باوك لەو خێزانەكەیدا ببونە  گوێزەرەوەی ئایدۆلۆژیای دەوڵەت, ئەوەش قوڵترین ئامانج بوو كە دەستەبژێری قەومیی تورك لەدوای دامەزراندنی كۆمارەوە كاریان بۆ دەكردو هەوڵیاندەدا خێزان بكەنە دەزگایەك بۆ گواستنەوەی پەروەردەی دەوڵەت بۆ منداڵەكانیان, ئەم ئاڵنگارییە لە ساڵانی یەكەمیدا بە تەواوەتی شكستی هێنا, بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخوێندەواری لەناو كوردداو جگە لە زمانی كوردی هیچی تریان نەدەزانی. بەڵام ساڵانی دواترو بەهۆی فراوان بوونی خوێندن‌و خولەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواریی لەگەڵ غەرامەیەكی زۆری ئەو جوتیار‌و كرێكارە هەژارانەی كە بە كوردی قسەدەكەن‌و كوشتنی ئەو كەسایەتییانەی كە رووبەڕووی دەوڵەت دەبنەوە لە گوندو دەوروبەری شارەكان وایكرد چینێك خێزان خۆیان بەدەستەوە بدەن‌و پەیامەكانی دەوڵەت بگەیەننە منداڵەكانیان لە نێویشیاندا خێزانی دەمیرتاش كە پەیامەكەیان بریتی بوو لەوەی " ئێمە توركین". لەو گردبوونەوە جەماوەرییەی ئامەددا سەلاحەدین دەمیرتاش لە ئایدۆلۆژیای دەوڵەت‌و خێزانەكەی رزگاری بوو. چووە ریزی  گروپی " كەمینەی بەرخۆدانەوە" لەناو زۆرینەیەكی كورددا كە چەندین ساڵ بوو بە توندوتیژترین‌و رێكخراوترین دەزگای كوشتن تۆقێندرابوو, دەزگایەكی كوشتن كە بەزۆری لە كردەوەكانیدا جۆری بە هەند وەردەگرت نەك بڕ, ئەو دەزگایە ویدات ئایدنی كوشت. دوو ساڵ دواتریش رۆشنبیری دیاری كورد موسا عەنتەری كوشت كە هاوتای كوشتنی 100 كەس بوو لە شەقامدا, بەڵام كاتێكیش كارەكە پێویستی بە كوشتنی بە كۆمەڵە بێت ئەوا گوندە چوڵەكانی كوردستان هەتا ئەمڕۆش شایەتحاڵی ئەو شێوازە لە كردەوەن. كاتێك خێزانەكەی هاتنە ئامەد, دەمیرتاش تەمەتی 17 ساڵ بوو. لێرە لە ئامەد گەورەترین شاری كوردی هەلی بەدەستهێنانی كار‌و گەشەپێدانی باشتر بوو لە شارە بچوكەكەیان, ئامەد بەردەوام قەرەباڵغتر دەبوو بە هاتنی زیاتری گوندنشینەكانی كە سوپا و رێكخراوی " بكوژی نادیار"فەرمانیان پێدەكردن گوندەكان چۆڵ بكەن لەمیانی قۆناغی شەڕی گوندەكانی نێوان دەوڵەت‌و پارتی كرێكارانی كوردستان. خێزانەكەی دەمیرتاش دەیانویست دۆخی دارایی‌و داهاتیان باش بكەن كاتێك دەمیرتاش رشتەی بازرگانی دەریایی و كارگێڕی كاری هەڵبژارد بۆ خوێندن لە زانكۆیەكی ئیزمیر, بەڵام بەهۆی كاری سیاسی‌و تەنگپێهەڵچنینەوە خوێندنەكەی تەواو بكات. چونكە لەو ساڵانەدا ئاسان نەبوو بە ئاشكراو بە ناسنامەی كوردبوونەوە مرۆڤ لە شارەكانی ئەنادۆڵ‌و ئیجە بخوێنێت, لە ناوچە كوردییەكانیشدا دۆخەكە باشتر نەبوو , بەڵام جیاوازی ئەوە هەبوو كە تەنگپێهەڵچنین تەنها لەلایەن پیاوانی ئاسایشەوە بوو. بەڵام لە ناوچەكانی دەرەوەی كۆمەڵگەش بەشێك بوو لە دەزگای ئاسایشی دەوڵەت سزای مەدەنی هەموو ئەو كەسانەیان دەدا كە هەڕەش دەكەن لە " یەكگرتوویی وڵات" بە تێهەڵدان‌و رق لێبوون‌و هەتا كوشتنیشی, هەتا ئەمڕۆش رووداوی لەو شێوەیە دووبارە دەبێتەوە, وەك كوشتنی باریش چاكان لە ئەنكەرە لە حوەزیرانی 2020 لەلایەن سێ‌ كەسی مەدەنییەوە كە ناڕازی بوون لە گەڕەكەكەیاندا گوێ‌ لە گۆرانی كوردی بگرێت. دەمیرتاش لە ئیزمیرەوە گەڕایەوە ئامەدو بڕیاریدا پسپۆرییەكەی بگۆڕێت‌و بۆ تاقیكردنەوەی وەرگرتن لە پارێزەری داواكاری پێشكەشكرد‌و لە زانكۆی ئەنكەرە وەرگیرا. لەكاتی پشووەكانیدا لە ئامەد لە نانەواخانەیەك كاری دەكرد كە خێزانەكەی بە هاوبەشی دایان مەزراندبوو، ئەندامانی خێزان گەورەكە بەڕێوەیان دەبرد. سەلاحەدین بەهۆی ئەوەی خوێندكاری زانكۆ بوو لە نانەوا خانەكەدا بەشی دابەشكردنی نانی پێدرابوو كە ئەوەش باشترین بەشی كار بوو لە نانەواخانەكەدا. رۆژێك لە رۆژان كیژێكی چاو سەوزی جوانی تەمەن 16 ساڵان دێت بەر پەنجەرەی نانەواكە چاوی بە دەكەوێتە بەر چاوانی دەمیرتاش‌و داوای نانێك دەكات, ئەوە یەكەمین دیداری نێوان سەلاحەدین, میوانە نوێكەی ئامەدو  باشاكی هاوسەری دەبێت. ئەو كچەی كە سەر بەخێزانێكە لە دێرینترین بەشی شارەكە كە گەڕەكی سوری ئامەدی مێژوویە نیشتەجێن. باشاك بە پێچەوانەی سەلاحەدینەوە هەموو ژیانی لە شاردا بەسەربردووە,  لەكاتی لە دایك بووونیەوە‌و تا دەرچوونیشی لە زانكۆو خەباتی مافپەروەرانەی وەك پارێزەرێك‌و خەباتی كۆمەڵایەتی  وەك هاوسەری دەمیرتاش لەرووی دەرونیەوە پەیوەتە بە رووداوێكی سەردەمی منداڵی كاتێك هێزەكانی ئاسایشی توركیا هەڵدەكوتنە سەر ماڵەكەیان‌و بە شێوازێكی زۆر توندوتیژو قێزەون باوكی لەبەردەم منداڵەكانیدا دەستگیردەكەن كە پێكهاتبوو لە چوار كچ‌و كوڕێك. باشاك لە فیلمێكی دۆكیۆمێنتاریدا دەربارەی ژیانی كە سەلاحەدینی هاوسەری یەكەم كەس بوو لە ئەكاونتەكەی لە تویتەر بڵاویكردەوە دەڵێت: ئەو دیمەنەی كە كاریگەری لەسەر هەست‌و سۆزی هەبووە, دواتر بەرامبەر دوو كچەی دووبارە بوەتەوە كاتێك باوكیان دەمیرتاش دەستگیركرا. دوای تەواوكردنی زانكۆ دەمیرتاشی پارێزەر دەگەڕێتەوە ئامەدو پەیوەندی دەكات بە كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤەوە كە سەرۆكەكەی لەو كاتەدا گەنجێك دەبێت دوو ساڵ لەو گەورەترە ئەویش عوسمان بایدەمیرە كە هاوڕێی دێرینی دەمیرتاشە لە بواری سیاسیدا‌و سەرۆكی شارەوانی ئامەد بوو لە 2004- 2012. بایدەمیر لە ژیانی سیاسیدا رێگەی لە بەردەم دەمیرتاشدا واڵاكرد بۆئەوەی لەو بوارەدا پێشبكەوێت, چونكە بوونی چەند سیفاتێك لە دەمیرتاشدا وادەكات خەڵێكی زۆرتر لە دەوری پرۆژەی سیاسی گەورەی " پارتی دیموكراتی گەلان" كۆببێتەوە كە لە دامەزراندنیەوە تا 2014 سەرۆكی بووە. دەمیرتاش نوێنەرایتی یەكگرتوویی دوو بەشی بنكەی كۆمەڵاتیی نەتەوەی كورد دەكات, خۆی سەر بە زازایە‌و لە نێوجەرگەی كرمانجدایە. دەمیرتاش گۆرانیبێژە, مۆزیسیانە‌و ساز دەژەنێت, پارێزەرە, شاعیرە, نوسەرە, شێوەكارەو كەسێكی زۆر كۆششكار‌و بەهێزو ئیرادەیە‌و برایەكی بەناوی نورەدین دەمیرتاش سەركردەیە لە نێو پارتی كرێكارانی كوردستاندا. لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا كە ئازاری 2019 لەنێو زینداندا لەگەڵیدا كراوە دەمیرتاش سڵاو دەنێرێت بۆ هەموو خەباتگێڕان‌و پێشبینیشیكرد  كە هاوپەیمانی " ئاكەپەو مەهەپە" لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكاندا لەلایەن جەماوەرەوە سزا بدرێن. ئەوەش روویداو حزبەكەی ئەردۆغان شارەوانی ئەنكەرەو ئەستەنبوڵی دۆڕاند. دەمیرتاش جەختیكردەوە كە زیندان كاتی زیاتری بۆ خوێندنەوە پێبەخشیوە: بەڵام كە سایەتی نەگۆڕاوەو ئەو قەناعەت‌و بیروباوەڕەی لە پێناویدا زیندانیكراوە‌و سزا دراوە نەگۆڕاوەو هەر لە زینداندا دوو كۆمەڵە چیرۆك‌و رۆمانێكی بڵاوكردوەتەوەو یەكێك لە كۆمەڵە چیرۆكەكانی وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی ئینگلیزی. دەمیرتاش لە زینداندا 16 گۆرانی ئامادەكردووە‌و هیواخوازە لە زینداندا تۆماریان بكات, تاكە كەس كە گوێی لە گۆرانییەكانی دەبێت هاوڕێی زیندانی عەبدوڵا زەیدانەو هەندێك جاریش هاوسەرەكەی لە تێكست‌و ئاوازی گۆرانییەكانی ئاگاداردەكاتەوە‌و ئەو پیاوە هێشتا گۆرانی بۆ هاوسەرەكەی دەچڕێ.   daraj

 (درەو): خاوەن پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە سلێمانی دەستبەسەرە، دانیشتوانی پرۆژەكە سكاڵایان لەسەر تۆماركردووە بەهۆی ئەوەی پابەندی بەڵێنەكانی نەبووە لە دروستكردنی پرۆژەكەدا. بەهۆی جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكانی‌و خراپی مامەڵەكردنەوە، دانیشتوانی پرۆژەی "شاری ئەوین" لە سلێمانی، سكاڵایان لەسەر خاوەنی پرۆژەكەیان تۆماركرد. خاوەنی پرۆژەكە كە ناوی (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد)ە، ئێستا لە بنكەی پۆلیسی "چوارچرا" دەستبەسەرە. پرۆژەی "شاری ئەوین" لە ساڵی 2010 دەستكراوە، ژمارەیەك بەڵگەنامە لەبەردەستی (درەو)دایە، كە دەریدەخات لەگەڵ دروستكردنی ئەم پرۆژەیەدا، كێشەو گرفت لە پرۆژەكەدا هەبووە‌و بەشی یاسایی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی‌و لیژنەی پرۆژەكانی پارێزگای سلێمانی چەندینجار خاوەنی پرۆژەكەیان لە كەموكورتییەكان‌و ناڕەزایەتی دانیشتوانەكەی ئاگاداركردووەتەوە. بەگوێرەی ئەو كارنامەیەی كە دیاریكردووە، هەر لەسەرەتاوە پرۆژەی "شاری ئەوین" بەڵێنی بە دانیشتوانی پرۆژەكە داوە ئەم خزمەتگوزاریانە دابین بكات:  •    جگە لە خانووەكان (قوتابخانەی بنەرەتی، قوتابخانەی ئامادەیی، بنكەی تەندروستی، دایەنگا، باخچەی ساوایان)  •    جۆرەها باخچەو پارك و شاری یاری  •    كارەبا بە كێبڵی ژێر زەوی هێڵی سەرەكی‌و مۆلیدەی ئەهلی  •    تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆ •    مۆڵ‌و سوپەرماركێت‌و هەموو جۆرە بازاڕێك •    سیستەمی دابەشكردنی غاز بۆ هەموو ماڵێك  •    پانی شەقامی لاوەكییەكان لە 12 مەتر كەمتر نیە هەتا 30 مەتر  بەڵام بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، كە لەگەڵ ژمارەیەك دانیشتوانی پرۆژەی "شاری ئەوین" قسەی كردووە: لەو بەڵێنانەی كە وەبەرهێنەر بە دانیشتوانی پرۆژەكەی داوە،  نزیكەی رێژەی (95%)ی بەڵێنەكانی جێبەجێ نەكردووە. بە وتەی دانیشتوانی پرۆژەكە: •    لە پرۆژەكەدا تائێستا ( قوتابخانەی بنەرەتی، قوتابخانەی ئامادەیی، بنكەی تەندروستی، دایەنگا، باخچەی ساوایان) دروست نەكراوە، دانیشتوانی پرۆژەكە خۆیان دوو خانویان بەكرێگرتووەو مانگانە هەر كەسێكیان لە گیرفانی خۆی بۆ هەر قوتابیەك (10 هەزار) دینار دەدات، تەنانەت لەو كاتەشدا كە دەوام نیە. •    بەپێچەوانەی ئەوەی خاوەن پرۆژەكە لەسەرەتاوە بەڵێنیداوە، لە پرۆژەكەدا هیچ پارك‌و سەوزایی‌و شاری یاریی تێدا نیە. •    تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆی پرۆژەكە زۆر خراپە‌و بە پارەی دانیشتوانی پرۆژەكە دروستكراوە، هەر خاوەن خانویەك (150 دۆلار)ی داوە بۆ راكێشانی ئاو، پرۆژەیەكی ئاوەڕۆ و زێرابی قڕكە بەناو پرۆژەكەدا دەڕوات‌و سندوقی بۆ نەكراوە. •    بەپێچەوانەی ئەوەی خاوەن پرۆژەكە بەڵێنی داوە، پرۆژەكە هیچ جۆرە مۆڵ‌و سوپەرماركێت‌و بازاڕێكی تێدا نیە.  •    سیستەمی دابەشكردنی غاز بۆ هەموو ماڵێك دابین نەكراوە.  •    خاوەن پرۆژە تەنیا لە دروستكردنی شەقامەدا بەڵێنەكەی خۆی بردوەتەسەر.   •    سەعاتی كارەبایی بە (38 هەزار) دینارە، بەڵام خاوەنی كۆمپانیاكە (200 دۆلار)ی بۆ هەر خانویەك وەرگرتووە بۆ (600) ماڵ. •    مانگانە (25 هەزار) دینار خزمەتگوزاری خۆڵ‌و خاشاك وەردەگرێت، لەكاتێكدا شارەوانی خۆی خۆڵ‌و خاشاك فڕێ دەدات. (درەو) لە بەدواداچونەكانیدا بۆ كەموكوڕییەكانی ئەو پرۆژەیە، چەندین دیكۆمێنتی دەستكەوتووە، كە زۆربەیان نوسراوی ئاگاداركردنەوەو خستنەرووی كەموكوڕییەكانی پرۆژەكەن لەلایەن دامودەزگا فەرمییەكان حكومەتی هەرێمەوە. لە رۆژی 15/7/2014 بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی نوسراوێكی ئاڕاستەی فەرمانگەی دادنوسی سلێمانی كردووەو تێیدا رایگەیاندووە، پرۆژەی "شاری ئەوین" چەندین كێشەو كەموكورتی تێدایە، بۆیە لیژنەیەكمان پێكهێناوەو داوا لە بەڕێزتان دەكەین (انزار) هۆشداری ئاڕاستەی وەبەرهێنەرو خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) بكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەو كەموكوڕیانە. بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی لە 1/10/2020، نوسراوێكی بۆ پارێزگای سلێمانی ناردووە سەبارەت بە پرۆژەی "شاری ئەوین" باس لە چەندین كەموكوڕی‌و كەمتەرخەمی دەكات: -  جێبەجێنەكردنی بینای بازرگانی ناو پرۆژەكە بەهۆی كەمتەرخەمی وەبەرهێنەرەوە - بونی كێشەی ئاوەڕۆ كە بەناو پرۆژەكەدا دەڕوات‌و نەكراوە بە سندوقی - وەبەرهێنەر كەمتەرخەمە لە جێبەجێكردنی سەوزایی‌و مزگەوت   لە رۆژی 3/11/2020 لیژنەی پرۆژەكانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەدواداچونی بۆ كێشەو داواكاری دانیشتوانی ناو پرۆژەی شاری ئەوین كرد: هەتا ئێستا بەشە بازرگانیەكانی ناو پرۆژەكە درووست نەكراوە كە بەپێی گرێبەستەكە ئەركی كۆمپانیای جێبەجێكارە دروستی بكات، بەفەرمی ئاگاداری وەبەرهێنەر كراوەتەوە بەڵام پابەندنەبووە بە جێبەجێكردنیەوە. لەناو پرۆژەكە كۆمپانیای پاسەوانی (سكویریتی) دانراوە دانیشتوانی پرۆژەكە داوا دەكەن كە سكویریتی نەمێنێت، چونكە رێگریان لێدەكەن لەكاتی بردنەژوورەوەی كەلوپەلەكانیان پێویستە لەماوەی یەك مانگدا كۆمپانیای پاسەوانی (سكویریتی) نەمێنێت. بەپێی نوسراوێك كە دەست (درەو) كەوتووە كۆمپانیای سكویریتی كە ئەركی پاراستنی پرۆژەكەیە، بەڵام ئەو كۆمپانیایە كرێی خزمەتگوزاری‌و ئاو و كارەبا كۆدەكاتەوە، نوسراوەكە واژۆی بەڕێوەبەری گشتی ئاسایشی سلێمانی بەسەرەوەیە كە نوسیویەتی: ئێوە بۆتان نیە بچنە سەرماڵان‌و ئێوە ئەركی پاراستنی ئەو ماڵانەتان لە ئەستۆیە ئەگەر وا كاردەكەن نابێ لەوێ بمێنن. بەڵام تا ئێستا ئەو كۆمپانیایە هەرلەوێن و بەردەوامە لەكاركردن.    لە 30/9/2020 بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنان سلێمانی نوسراوێكی ئاڕاستەی خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) كردووەو رایگەیاندووە: بۆ دواجار ئاگادارت دەكەینەوە كە وەبەرهێنەر ناتوانێت رێگر بێت لە ئەنجامدانی ئەو گۆڕانكاریانەی كە بە رێكاری یاسایی دەكرێن‌و رەزامەندی بەڕێوەبەرایەتی گشتیمانی وەرگرتووەو بەپێچەوانەوەی روبەروی مامەڵەی یاسایی دەبنەوە.   بەڕێوەبەرایەتی یاسایی‌و كارگێڕی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی لە 6/10/2020 ئاگاداركردنەوەی ناردووە بۆ خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمەد) لەبەرامبەر وەرگرتنی قیستی موتەراكم لە دانیشتوانی پرۆژەكە، ئاگاداریان كردووەتەوە كە نابێت داوای قیستی موتەراكم یان هەموو قیستەكان بكات لەبەر ئەوەی خزمەتگوزارییەكانی ناو پرۆژەكە تەواو نەكراوە. بە پێی وتەی دانیشتوانی پرۆژەكە قەرزی موتەراكم چەند قیستی تێدا مابێت لەكاتی فرۆشتن‌و یان گۆڕینی ناوی خاوەنەكەی هەر لایەنێك (500 دۆلار) وەردەگرێت كە نایاساییەو سەرەڕای ئەوە چی پارەی قیستیش مابێت ئەویش وەردەگرێت.   لەبەرامبەر ئەو كێشەو گرفت و كەموكوڕییانەدا، ژمارەیەك لە دانیشتوانی "شاری ئەوین"  سكاڵایان لەسەر خاوەنی پرۆژەكە (عەلی ئەمین شێخ ئەحمە) تۆماركردو لە ئێستادا خاوەنی پرۆژەكە لە بنكەی پۆلیسی "چوارچرا" دەستبەسەرە.        

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی ئیسلامی لە پەرلەمانی عێراق، لە دادگای هەولێر دۆسیەیەكی یاسایی بە یەكێك لە پاسەوانەكانی خۆی دۆڕاند، لە عێراق هەر پەرلەمانتارێك 16 كەسی بۆ دابینكراوە وەكو ستاف‌و پاسەوانی تایبەت، لە كوردستان پەرلەمانتاران سێ كەسیان بۆ دیاریكراوە، لە عێراق و كوردستانیش بەشێك لە پەرلەمانتاران پاسەوانەكانیان بۆ كاركردن لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و كاری تایبەتی ماڵەوە بەكار دەهێنن. موچەی پاسەوانی پەرلەمانتار لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان چەندە ؟ لەم راپۆرتەدا: ناكۆكی پەرلەمانتارو پاسەوانەكەی سەلیم شوشكەیی ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی هەفتەیەك لەمەوبەرو بەدیاریكراوی لە رۆژی 24ی مانگی رابردوودا، لە دادگای هەولێر دۆسیەیەكی یاسایی بە یەكێك لە پاسەوانەكانی خۆی دۆڕاند.  سەلیم شوشكەیی كە دوو خولە ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، لە خولی پێشوودا، لەگەڵ دەستبەكاربونیدا ناوی (14) كەسی وەكو پاسەوان‌و تیمی تایبەتی خۆی تۆماركردووە. یەكێك لەو كەسانەی كە سەلیم شوشكەیی دوای سەركەوتنی بۆ پەرلەمان كردویەتی بە پاسەوانی خۆی، كەسێك بووە بە ناوی (هیمداد عەزیز قادر)، ئەم كوڕە پێشترو لەسەردەمی بانگەشەی هەڵبژاردندا، كامێرامانی تایبەتی سەلیم شوشكەیی بووە، شوشكەیی وەكو خۆی وتویەتی: وەكو وەفایەك بۆ یارمەتییەكانی ئەو كوڕە بۆ ئەو لەسەردەمی بانگەشەدا، ناسنامەی هیمدادی بردووە بۆ بەغدادو لە پەرلەمانی عێراق وەكو پاسەوانی خۆی ناوی تۆماركردووە. بەپێی یاسا، موچەی هەر پاسەوانێكی پەرلەمانتارانی عێراق مانگانە بەتێكڕا (915 هەزار) دینارە، ئەم پارەیە (750 هەزار)ی بۆ موچەیە‌و بڕی (165 هەزار) دیناریشی وەكو دەرماڵەی خواردن بۆ پاسەوان دیاریكراوە. بەگوێرەی نوسراوی دادگا كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، سەلیم شوشكەیی لە رۆژی 6/9/2014 بەفەرمی هیمدادی وەكو پاسەوانی تایبەتی خۆی لە پەرلەمانی عێراق دامەزراندووە، بەڵام تاوەكو مانگی یەكی ساڵی 2018 هیچ بڕە موچەیەكی پێنەداوە، سەرباری ئەمەش تاوەكو حەوت مانگی ساڵی 2018 شوشكەیی لەبری (915 هەزار) دینار كە موچەی فەرمی پاسەوانی پەرلەمانتارە، مانگانە تەنیا (600 هەزار) دیناری داوە بە هیمداد، واتە سەلیم شوشكەیی هەر مانگێك بڕی (315 هەزار) دیناری لە هیمداد بڕیوە. لەبارەی دۆسیەكەیەوە، هیمداد بە (درەو)ی وت:" دوای ئەوەی بۆ ماوەی حەوت مانگ بڕی 600 هەزار دیناری مانگانەم لە مامۆستا سەلیم شوشكەیی وەكو پاسەوان وەرگرت، رۆژێك پێی وتم ئیتر تۆ موچەت نەماوە‌و گرێبەستەكەت هەڵوەشاوەتەوە، بەڵام دواتر زانیم هێشتا ناوم لە لیستی موچەدایە‌و موچەكەشم وەردەگرێت كە مانگانە بڕی 915 هەزار دینارە، ئیتر چوین بۆ دەستەی دەستپاكی كۆمەڵی ئیسلامی‌و شكایەتمان كرد". دەستەی دەستپاكی كۆمەڵ لەگەڵ سەلیم شوشكەیی قسە دەكات لەبارەی سكاڵای هیمدادەوە، شوشكەیی رەتیدەكاتەوە‌و دەڵێ ئەوە بوختانە، ئیتر دوای ئەمە هیمداد كێشەكە لەناو حزب دەردەهێنێت‌و بەفەرمی لە دادگا سكاڵا لەسەر سەلیم شوشكەیی تۆمار دەكات. هەفتەیەك لەمەوبەر، دادگای بەرایی هەولێر لە بەرژەوەندی هیمداد‌و لەدژی سەلیم شوشكەیی بڕیاریدا، بڕیارەكە شوشكەیی پابەند دەكات بڕی (2 ملیۆن‌و 205 هەزار) دینار بۆ پاسەوانەكەی بگەڕێنێتەوە. شوشكەیی لەڕێگەی پارێزەرەكەیەوە لە دادگا وتویەتی: ئەو بڕە پارەیەی كە مانگانە لە هیمدادی پاسەوانی بڕیوە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكەی، گەڕاندویەتیەوە بۆ كۆمەڵی ئیسلامی. كێشەیەكی تریش لە دۆسیەكەدا هەیە، كە ئەویش رۆژی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی هیمدادە وەكو پاسەوانی سەلیم شوشكەیی، نوسراوێكی پەرلەمانی عێراق هەیە كە ئاڕاستەی دادگای هەولێر كراوە باسلەوە دەكات گرێبەستی هیمداد وەكو پاسەوانی سەلیم شوشكەیی لە 1/2/2016وە هەڵوەشاوەتەوە، بەڵام دواتر سەلیم شوشكەیی لەڕێگەی پەرلەمانی عێراقەوە نوسراوێكی تری كردووە‌و وادەی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی پاسەوانەكەی پێش خستووە بۆ رۆژی 1/8/2015، دادگای هەولێر بەگوێرەی دواین نوسراو بڕیاریداوە‌و گرێبەستی هیمدادی لە 1/8/2015وە وەكو هەڵوەشاوە ئەژماركردووە، ئەگەر ئەم نوسراوە كاری پێنەكرایە، دەبوو سەلیم شوشكەیی بە تێكڕا بڕی زیاتر لە (8 ملیۆن) دینار بۆ ئەو پاسەوانەی بگەڕێنێتەوە. ئەمە تەنیا كێشەی سەلیم شوشكەیی نییە، بەگشتی پەرلەمانتارانی عێراق‌و كوردستان كێشەی پاسەوان‌و تیمی تایبەتیی خۆیان هەیە.   ئیمتیازی پەرلەمانتاری عێراق بەپێی بڕیاری ژمارە (282) حكومەتی عێراق، موچەی پەرلەمانتار هاوتای موچەی وەزیرە، لەبەر رۆشنایی ئەم بڕیارەدا تا ئەم ساتە موچە‌و ئیمتیازاتی پەرلەمانتاری عێراق بەمشێوەیەیە:  •    هەر پەرلەمانتارێك مانگانە تەنیا وەكو موچەی تایبەتی خۆی بڕی (7 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینار وەردەگرێت. • كۆی گشتی موچەی پەرلەمانتاران كە ژمارەیان (329) پەرلەمانتارە، مانگانە (2 ملیارو 500 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینارە. • جگە لە موچەی خۆیان، پەرلەمانتاران موچەی ستافێكی (16) كەسییان پێدەدرێت، ئەم ستافە دوو بەشە، بەشێك پاسەوانی تایبەت‌و بەشەكەی تر فەرمانبەرو سكرتێری پەرلەمانتارن، كۆی گشتی موچەی ستافی هەر پەرلەمانتارێك مانگانە (17 ملیۆن) دینارە، دەچێتە سەر ژمارە بانكی پەرلەمانتارەكە. • هەر (329) پەرلەمانتارەكەی عێراق بەتێكڕا (5 هەزار و 264) كەسیان وەكو پاسەوان‌و ستافی تایبەت هەیە، هەموو مانگێك بەتێكڕا (5 ملیارو 593 ملیۆن) دینار موچە بۆ پاسەوان‌و ستافی پەرلەمانتاران دەڕوات. •    بەكۆكردنەوەی موچەی مانگانەی پەرلەمانتارانی عێراق‌و پاسەوانەكانیان كە لەبودجەی گشتی بۆیان خەرجدەكرێت، لەمانگێكدا (8 ملیارو 93 ملیۆن‌و 400 هەزار) دینار خەرجی موچەی پەرلەمانتارانە.  •    ئەم پارەیە بەشێوەی ساڵانەش دەكاتە (97 ملیارو 120 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار، موچەی پەرلەمانتاران‌و پاسەوانەكانیشیان لەماوەی چوارساڵدا كە تەمەنی خولێكی پەرلەمانە، (388 ملیارو 438 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینارە، كە دەكاتە، زیاتر لە (315 ملیۆن) دۆلار، واتە زیاتر (31 هەزارو 500) دەفتەر دۆلاری ئەمریكییان بۆ خەرجدەكرێت. •    سەرباری ئەمە، لەگەڵ دەستبەكاربونیاندا، پەرلەمانی عێراق شوقە یان خانوو بۆ پەرلەمانتاران بەكرێ دەگرێت، بەمەرجێك كرێكە لە (3 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت، ئەم پارەیەش پەرلەمان دابینی دەكات‌و ناكەوێتە سەر موچەی پەرلەمانتارەكەی خۆی.  بڕیارە بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا دوچاری عێراق بوەتەوە، لە پرۆژە بودجەی 2021ی عێراقدا موچە‌و ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران بەرێژەی 25% كەمبكرێتەوە. سەرباری ئەمە هێشتا پەرلەمانتارانی عێراق گلەییان هەیە لەوەی موچە‌و ئیمتیازاتەكانیان بەشیان ناكات، بەوپێیەی حزبەكانیان مانگانە 50%ی كۆی موچە‌و ئیمتیازەكانیان لێوەردەگرێت‌و خۆشیان هەر لەسەر ئەو پارەیە یارمەتی خەڵكی هەژارو كەمدەرامەت دەدەن، پەرلەمانتار سەرپشك كراوە چۆن ئەو ستافە (16) كەسییەكەی رێكدەخات، بۆیە زۆرێك لە پەرلەمانتاران كەسوكاری نزیكی خۆیان  وەكو پاسەوان تۆماركردووە‌و مانگانە موچەیەكی دیاریكراویان پێدەدەن بەبێ ئەوەی دەوامیان پێ بكەن، هەندێكی تر لەسەر ئەم پارەیە ستافی میدیایی خۆیان لە پەیجەكانی ناو تۆڕی كۆمەڵایەتی دروستكردووە، هەندێك پارەی (16) كەسەكەیان دابەشكردووە بەسەر زیاتر لە (30) كەسدا بۆ ئەوەی بتوانن هاوكاری چەند كەسێكی زیاتر بكەن، هەندێكیش بەشێكی زۆری پارەی ستاف بۆ خۆیان دەگەڕێننەوە‌و مانگانە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ ئەوانەی ناسنامەكانیان بەكارهاتووە بۆ وەرگرتنی پارەكە، بڕێكی دیاریكراو پارە بە كەسەكان دەدەن. موچە‌و ئیمتیازی پەرلەمانتار لە كوردستان  ناوەڕاستی ئەمساڵ، بەهۆی قەیرانی داراییەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بڕیارێك رێژەی 50%ی موچەی پلەباڵاكانی بڕی. پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان تێكڕای موچەكەی بە موچەی بنەڕەتی‌و دەرماڵەوە (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینارە، واتە هاوتاو تاڕادەیەكیش زیاترە لە موچەی وەزیر. دوای بڕیاری كەمكردنەوەی موچەی پلەباڵاكان بەرێژەی 50% بەهۆی قەیرانی داراییەوە، چەند مانگێكە پەرلەمانتاران لە بری (8 ملیۆن) دینار، بڕی (4 ملیۆن) وەردەگرن. هەر بەپێی یاسا، پەرلەمانتاری كوردستان سێ كەسی وەكو هاوەڵ لەگەڵدایە، ئەمانە یەكێكیان شۆفێرو دوانەكەی تر پاسەوانی تایبەتن، موچەی شۆفێرو پاسەوانان ناكەوێتە سەر موچەی پەرلەمانتار، بەڵكو لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە دابین دەكرێت. لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی عێراق، زۆرێك لە پەرلەمانتاران كەسوكاری نزیكی خۆیان وەكو پاسەوان دامەزراندووە، هەندێكیشیان خەڵكانی شارەزای بواری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیان كردووە بە پاسەوان‌و لەبری ئەو پارەیەی مانگانە وەكو پاسەوان پێیان دەدەن، كاری پەیجی تایبەتی خۆیان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی بەو كەسانە دەكەن، و هەندێكیشیان بۆ كاری تایبەتی ماڵەوە بەكاریان دەهێنن، بۆیە هەندێكجار كێشەو ناكۆكی لەنێوان پەرلەمانتارو پاسەوانەكانیان روودەدات‌و هاوشێوەی ئەوەی لە سەلیم شوشكەیی پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی رویداوە، كێشەكە دەچێتە دادگاوە.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، مانگی حەوتی ئەمساڵ كە حكومەتی هەرێم موچەی مانگی شوباتی دابەشكردووە، زۆرینەی پەرلەمانتارانی كوردستان كە ژمارەیان (71) پەرلەمانتار بووە بڕی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینار موچەیان وەرگرتووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی: •    50%ی موچەكەیان كەمكراوەتەوە، واتا لە (8 ملیۆن و 84 هەزار) دینارەوە كراوە بە (4 ملیۆن و 42 هەزار) دینار. •    مانگانە بڕی (360 هەزار) دیناریان لێدەبڕێت بۆ كرێ‌و خزمەتگوزاری شوقەی نیشتەجێبوون. •    بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار بۆ قیستی ئۆتۆمبێل دەڕوات، ئەمە بۆ ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبێلیان بە قیستی پەرلەمان راكێشاوەو مانگانە قیستەكەیان دەدەنەوە. (بەپێی زانیارییەكانی درەو ئۆتۆمبیلەكان بایی نزیكەی 85 هەزار دۆلار بووە، زۆرینەی پەرلەمانتاران ئۆتۆمبێلەكەیان فرۆشتوەتەوە) •    ئەوانەی ئۆتۆمبیلیان بەقیست راكێشاوە، كۆی  گشتی ئەو موچەیەی وەریان گرتووە (ملیۆنێك‌و 570 هەزار) دینار بووە، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانەی بە قیست ئۆتۆمبێلیان رانەكێشاوە بڕی (3 ملیۆن‌و 700 هەزار) دینار موچەیان وەرگرتووە. •     پەرلەمانتارانی خانەنشینكراو بەهەمان شێوە رێژەی 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە، واتە موچەكەیان لە (6 ملیۆن‌و 560 هەزار) دینارەوە بووە بە (3 ملیۆن‌و 250 هەزار) دینار.  

ئاراس فەتاح- مەریوان وریا قانع (دووشەممەی هەموو هەفتەیەك تایبەت بۆ درەو دەینوسن) جیهان پڕە لە رووداوی تراژیدیی لەوێنەی جەنگ، ئاوارەبوون، برسێتیی، وێرانكاریی ژینگەیی، كە رۆژانە ویژدانی كەسانێكی زۆر دەهەژێنن، بەڵام زۆرجار تەنها یەكێك لەو ڕووداوانە دەبێت بە شاڕووداو و رەهەندێكی جیهانیی وەردەگرێت. خنكانی ئالان كوردی تەمەن سێ ساڵان لە ساڵی 2015دا و دۆزینەوەی لاشە بچووكەكەی لە كەناری دەریادا، بوو بە سیمبۆڵی تراژیدیای هەڵهاتنی رۆژانەی سەدان هەزار خێزانی مەدەنیی لە دەستی جەنگ‌و برسێتیی‌و نابەرپرسیارێتی حوكمڕانانی ئەم ناوچەیە. دیوێكی گرنگی تری ئەم ڕووداوە گوێپێنەدان‌و خەمساردیی سیاسەتی نێودەوڵەتیی بوو بەرامبەر بە دیاردەی پەناهەندەیی‌و خنكانی ژمارەیەكی زۆریان لەڕێگای هەڵهاتنەكەیاندا. لەو چركەساتەوەی وێنەی ئەم منداڵە خنكاوە بڵاودەكرێتەوە، ئیتر جەستە بچووكە بێگیانەكەی دەبێت بە سیمبۆڵێك بۆ خنكاندنی ویژدانی مرۆڤایەتیی لە دەریای ناوەڕاستدا. یەكێك لە ڕووداوە تراژیدییەكانی ئەمساڵیش، ساڵی 2020، كە ڕەنگە ماوەیەكی درێژ لە یادەوەریی مرۆڤایەتییدا بمێنێتەوە، ڕووداوی خنكاندنی جۆرج فلۆیدی رەشپێست بوو لەلایەن ئەفسەرێكی پۆلیسی سپییپێستی ئەمریكییەوە. گرنگترین دەركەوتێكی ئەم ڕووداوی مردنە، دیسانەوە لەڕێگای خنكاندنەوە، ووشەی "هەناسە"یە. دوای ئەوەی چوار پۆلیسی شاری میناپۆلیس، جۆرج فلۆید دەستگیردەكەن‌و تەختی زەوی دەكەن، یەكێكیان بەناوی دێریك شۆڤێن بۆ ماوەی هەشت دەقیقە بەئەژنۆوە فشاردەخاتە سەر ملی‌و پاش ئەوە توانای هەناسەدانی لەژێر ئەژنۆكانی ئەو پۆلیسەدا سنوورداردەبێت، سەرەنجام دەخنكێت. جۆرج فلۆید بەر لە كوشتنی چەندجارێك هاواردەكات‌و دەڵێت: "ناتوانم هەناسەبدەم"، "ناتوانم هەناسەبدەم"، بەڵام ئەفسەرە پۆلیسەكە گوێ بە هاوارو تكاكانی نادات‌و بەردەوام دەبێت لە پەستانخستنە سەر ملی تا دەیخنكێنێت. بەدوای ئەو ڕووداوەدا ملیۆنان مرۆڤ دەڕژێنە سەر شەقامەكان‌و ناڕەزاییدەربڕینێكی هەمەلایەنە، ئەمانە تەنها داوای لێپرسینەوە لە تاوانبارەكان ناكەن، بەڵكو داوای سەرلەنوێ داڕشتنەوەو ڕیفۆرمكردنێكی ڕیشەیی سیستەمی پۆلیس لە ئەمریكادا دەكەن. پاككردنەوەی ئەو سیستەمە لە ڕاسیزم‌و كۆتاییهێنان بە ڕقبوونەوە لە ڕەشپێستەكان‌و بەكەمنرخدانانی بەهای ژیانیان، دەبێت بە داخوازییەكی جیهانیی. ڕووداوەكە كە گڕی لە شەقامی ئەمریكیی بەردا، هێزێكی گەورەی بە بزوتنەوەی دژ بە راسیزم بەگشتیی‌و بە بزوتنەوەی "ژیانی ڕەشپێستان گرنگە" بەتایبەتیی بەخشی. بزوتنەوەی "ژیانی ڕەشپێستان گرنگە" بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی دژ بە ڕاسیزمە لە ئەمریكا. لە زۆر بەشی تری جیهاندا بە ملیۆنان مرۆڤ ڕژانە سەر شەقامەكان‌و هەمان دروشمیان بەرزكردەوەو داوای ڕێزدانانیان بۆ ژیانی ڕەشپێستەكان‌و كۆتاییهێنانیان بە ڕاسیزم، دەكرد.  هەروەكو چۆن بڵاوبوونەوەی وێنەی جەستە خنكاوەكەی ئالان كوردیی لەكەناری دەریای ناوەڕاستدا بوو بە مانشێتی میدیا جیهانیی‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەهەمان شێوە خنكاندنەكەی جۆرج فلۆید لەڕێگای گرتەیەكی ڤیدیۆییەوە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تەنی‌و لەماوەیەكی كورتدا هەموو جیهان بوو بە بینەرو شایەتی ئەو كوشتنە رەگەزپەرستانەیە. ئەم رووداوەش وایكرد زاراوەی "هەناسە" ببێتە یەكێك لە گرنگترین وشەكانی ساڵی 2020. "هەناسە" وەك هاواركردنێك بۆ ژیان‌و ڕێزرگرتنی مرۆڤ بەبێ جیاكاریی‌و پاراستنی كەرامەتی. دۆخی زۆرینەی تاك‌و گروپەكانی هەرێمی كوردستانیش لەژێر زەبری حوكمڕانیی دەسەڵاتدارانی هەرێمدا، لە دۆخی پڕوكانێكی مەترسیداردایە كە بەرجەستەكەری هەردوو ئەو حاڵەتی خنكان‌و خنكاندنەیە كە باسمانكرد. ئینسانی ئێمە لەبەردەم دوو ئەگەری نائینسانییدایە: یان ئەوەتا ساڵانە هەزاران كەس وەك خێزانی ئالان كوردیی ئاوارەی هەندەران دەبێت، بۆئەوەی ئەڵتەرناتیڤێكی تر بۆ ئەو ژیانە نائینسانییە بدۆزێتەوە، یاخود وەك دۆخی پێش خنكاندنەكەی جۆرج فلۆید هاوار دەكات‌و كەس گوێی لێ ناگرێت.  كۆمەڵگای هەرێم لەژێر زەبرو فشاری ڕۆژانەی حوكمڕانەكانیدا لە دۆخی پڕوكانێكی لەسەرخۆ، بەڵام بەردەوامدایە. ئەم پڕوكانە پڕوكانێكی هەمەلایەنە: پڕوكانی ئابوریی، پڕوكانی سیاسیی، پڕوكانی میدیایی‌و پڕوكانیی كۆمەڵایەتیی‌و تەنانەت ئەخلاقییش. لەئاستی ئابوریدا خەڵكانێكی زۆر لەژێر هێڵی هەژاریدا دەژین‌و بە بەردەوامیش ژمارەیەكی گەورەتر لەژێر هەڕەشەی دابەزیندان بۆ ژێر ئەو هێڵە. دروستبوونی بەردەوامی ژمارەیەكی گەورە لە كەسانی بێكارو بێسەرچاوەی دارایی، هاوشانە، بە دروستبوونی بەردەوامی ژمارەیەكی كەم لە ملیۆنێرو ملیاردێرو دەوڵەمەندیی فەلەكیی. ئەو ڕێسایەی كایەی ئابوریی لە هەرێمی كوردستاندا بەڕێوەدەبات، دروستبوونی هەژارییەكی تۆقێنەرە بەرامبەر بە دەوڵەمەندبوونێكی مەترسییدار. ژێرخانی ئەم دوو پرۆسە ترسناكەش دزیی‌و گەندەڵیی‌و مۆنۆپۆڵكردنی كەرتە ئابورییە سەرەكییەكانی وڵاتەكەیە، لەلایەن چەند خێزان‌و بنەماڵەیەكی سیاسییەوە. لەناو ئەم مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییەدا هیچ ئاسۆیەك بۆ دەربازبوون لەم پڕوكان‌و خنكانە ئابورییە لەئارادا نییە كە ئەمڕۆ هەرێمەكەی تەنیوەتەوە. لە ڕووی سیاسییەوە هەمان پڕوكان‌و فشاری گەورە لەئارادایە. كایەی سیاسەت لە كوردستاندا كایەیەكی خنكێنراوە لەلایەن سیستەمێكی سوڵتانییەوە بە جۆرێك شتێك بەناوی سیاسەت‌و خێری گشتییەوە لەو كایەیەدا نەماوە. كایەیەكە جگە لەوەی لەلایەن چەند خێزانێكی سیاسییەوە تەواو مۆنۆپۆڵكراوە، هاوكات بە پەیوەندیی ژێربەژێرو بە كڕین‌و تەزویرێكی گەورەو هەمەلایەنیش تەنراوە. پڕكراوە لە بكەری ناسیاسیی‌و نابەرپرسیار، كە هەموویان یەك ئامانج دەیانجوڵێنێت: وەدەستخستنی ئاسانی پارەو كەڵەكەكرنێكی نایاسایی‌و نەبەرپرسیارانەی بەردەوامی.  بە بۆچوونی ئێمە پڕوكاندنی ئابوریی لە هەرێمدا لە پڕوكاندنی سیاسیی كۆمەڵگاكەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەم پرۆسەی پروكاندنە سەرەتا بە پرۆسەی مۆنۆپۆڵكردن‌و كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی كایەی سیاسیی لە هەرێمدا پیادەكرا، ئینجا ئەو مۆدێلی مۆنۆپۆڵكردنە سیاسییە گواسترایەوە بۆ ناو كایەی ئابوریی‌و لەوێشدا جێبەجێكرا. ئابوری نەوتی هەرێم، بەستنی نهێنیی‌و تەعەسوفییانەی پەیمانە ئابورییەكان لەگەڵ دەوڵەتە ئیقلیمیی‌و كۆمپانیا زەبەلاحەكاندا، ئابوریی خاڵە سنوورییەكان، ئابووری قاچاخ‌و بازرگانییە گەورەكان، دابەشكردنی كۆنتراكتەكان، چۆنیەتی وەگەڕخستنی سەرمایە، هەر هەموو ئەمانە لەژێر دەستی چەند كەسێكی ناو بنەماڵە حوكمڕانەكان‌و بازنەیەكی سیاسیی بچووكی داخراودان. داگیركردنی كایەی سیاسیی هەرێم لەلایەن خێزانە سیاسییەكانەوە بەتاڵكردنەوەی كۆمەڵگای كوردستان بوو لە توانای دەستكاریكردن‌و داڕشتنەوەی پەیوەندیی و هاوكێشەكانی هێز لەناویدا. پڕوكانی میدیایی دیاردەیەكی تری زۆر تایبەتی ناو دونیای ئێمەیە. بەشی هەرەزۆری میدیا لە هەرێمدا میدیایەكی تەواو كۆنترۆڵ‌و كڕدڕاو و ئاڕاستەكراوە. ڕووبەرێكی تەسك بۆ میدیاو دەنگی ئازاد هەیە، بەڵام ئەم ڕووبەرە هەم هێجگار بچووكە، هەم ڕووبەرێكی تەواو خزێنراوەتە ژێر فشارەوە. گرتنی بەردەوامی ڕۆژنامەنووسە ئازادەكان‌و چالاكوانانی كۆمەڵگای مەدەنیی دەرەوەی دەسەڵاتی دەزگا حیزبییەكان، دیمەنی پڕوكاندنەكە بە ئاسانی بەرجەستەدەكات. ئەركی گرنگی ئەم میدیا ئاڕاستەكراو و كۆنترۆڵكراوەی هەرێم تەنها پڕوپاگەندەكردن نییە بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم، بەڵكو هەڵگێڕانەوەیەكی هەمەلایەنەی راستییەكان‌و درۆكردنی بەردەوامە بەو مەبەستەی دۆخێك دروستبكەن كەس نەتوانێت لەناویدا ڕاستیی لە درۆ جیابكاتەوەو لەم ڕێگایەشەوە شتێك بەناوی هیواو ئومێد لە كۆمەڵگاكەدا نەمێنێتەوە. هاوكات ئەم میدیایە یەكێكە لە میلیشیا تایبەتەكانی پێكدادانە سیاسیی‌و سەربازییەكانی ناو هەرێم. بۆیە یەكێك لە وەزیفە سەرەكییەكانی تری بریتییە لە بەرهەمهێنانی ڕق‌و دڕدۆنگیی‌و تێكشكاندنی هەموو بەهایەكی پێكەوەژیان‌و قبوڵكردنی یەكتر.  ئەم دۆخی پڕوكانە لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە زۆر بەسەختی ئامادەیە، هیچ كاتێك بە ڕادەی ئەمڕۆكە پارچەپارچەبوونی كۆمەڵگا لەو وڵاتەدا ئامادەنەبووەو پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتیی ئینسانەكانیش زەحمەت نەبووە. كۆمەڵگای هەرێم لە دۆخێكی شاقوڵیی‌و ئاسۆیی دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونی هەمەلایەندایە. لانی هەرەكەمی هیچ ئیجماعێكی كۆمەڵایەتیی‌و دینیی‌و سیاسیی‌و فەرهەنگیی بوونی نییە. هەر یەكێك لە دوو هێزە حوكمڕانەكەش، كە خاوەنی پێشمەرگەو پۆلیس‌و ئاساییشی تایبەت بەخۆیانن، هەر كاتێك بیانەوێت یان مەترسیی بۆ سەر دەسەڵاتدارێتییەكەیان بەدیبكەن، دەتوانن هەرێمەكە پارچەپارچە بكەن، سنوورەكانی نێوانیان دابخەن‌و هەموو پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتیی لەنێوان شارو ناوچەكانی هەرێمدا بپچڕێنن. ئەم دۆخەش سایكۆلۆژیایەكی تایبەتی بەسەرخۆدا داخران‌و ناوچەگەرێتیی بەرهەمدەهێنێت‌و لانی هەرەكەمی كۆگیریی كۆمەڵایەتیی دەپڕوكێنێت، هاریكاریی كۆمەڵایەتیی تێكدەشكێنێت‌و هاوسۆزیی دانیشتوانەكە بۆیەكتر لاوازدەكات. لە هەموو ئەو بوارانەدا دۆخی هەرێم وەك دۆخی هاواری جۆرج فلۆیدە بۆ هەناسەدان لەژێر فشاری گوێنەگرتنی دەسەڵاتداراندا، لە رووە ئینسانییەكەشییەوە وەك دۆخی خێزانەكەی ئالان كوردیی وایە كە بەناچاریی وڵاتەكەی خۆی بەجێدەهێڵێت‌و ئاوارەی هەندەران دەبێت بۆئەوەی هەناسەی ژیانێكی كەرامەتدار هەڵمژێت. بەڵام لە دەریادا دەخنكێت.  ئەگەر زاراوەی سەرەكیی ساڵی 2020 لە ئەمریكادا زاراوەی "هەناسەدان" بێت، ئەوا زاراوەی سەرەكیی ناو دونیای ئێمە لەم چەند ساڵەی دواییدا زاراوەی "پڕوكان"ە. ئەوەی دەسەڵاتدارانی كوردستان ئەنجامیدەدەن پڕوكاندنی سیستەماتیكی كۆمەڵگای هەرێمە. پڕوكاندنێك كە یان بە مردن كۆتایی دێت یان بە یاخیبوون. پێدەچێت چارەسەرێكی تر لەنێوان ئەو دووانەدا بوونی نەمابێت، یان هێجگار زەحمەتبێت.   بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی      

درەو: شرۆڤە: د.هەردی مەهدی میکە (تایبەت بە درەو)     گەر ڕێڕەوە بازرگانییەکان بۆ سەرمایەداران هەلی پەرەپێدانی داهات بن، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان هەموو ڕێگایەکی بازرگانی دەچێتەوە سەر سیاسەت، جیا لەوەی بۆ هەرێمیێکی هەڕەشەلەسەر هەمیشە جۆرێک لە دیبلۆماسییەتی کولتووریی و لۆبیکردنن، دەکرێت جێکردنەوەی هەرێمیش بێت لە نەخشەی جیۆئیکۆنۆمی و جیۆسیاسییدا، کە دەتوانن لادەری بەڵا و مەترسی بێت.  لەم ڕۆژانەدا باس لە کەوتنەسەرپێی کریدۆرێکی(ڕێڕەو/corridor) نیمچەنهێنی نوێی بازرگانیی تورکیا(وان و ئاگری)-ئێران(ورمێ-سنە)-هەرێمی کوردستان(سلێمانی/هەڵەبجە) دەکرێت، کە تیایدا ئێران وەک ترانزێد و تورکیا وەک نێرەر وهەرێم وەک وەرگر دەردەکەون، ئەم کارە بۆ کوردستان و بە تایبەت بۆ هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە، دەتوانێت کریدۆرێکی بووژێنەرەوە بێت و لە ئەگەری پەرەپێدانییەوە دەتوانێت ئەم شارانە هەم لە خنکانی سیاسییان و هەم لە بووژانەوەی ئابوورییان وەک دەرفەت سەیر بکرێت، بەمەرجێک "حکومەتیی" و لە چوارچێوەی شیرازەی گومرگیی هەرێمدا بێت و پتر لە بەر ڕۆشنایی ڕاڤە ئابوورییەکان و دەرچەیەک بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی قوفڵبوونی ئابووری هەرێم لێکبدرێتەوە نەک لە نێو ئەجێندای حزبێک یان گرووپێکدا بێت. تا هەنووکە سیاسەتی گشتیی(پۆڵەسی) هەرێم، مەترسیی، ناکۆکی مێژوویی و سیاسیی هێزەکان دیاریی دەکەن نەک نەگۆڕ و بەرژەوەندییە ئایندەیی و شوناسییەکانی. بەو مانایەی ڕوانگەی سیاسەتکردن لە هەرێم بەرژەوەندیی تۆپەڵە حزبێک بەڕێوەی دەبەن، بۆ گۆڕێنی ئەم ستراتیژە کوشندەیە، باشترە بە نیگای ناوچەگەرێتی و حزبییانەوە لە هەر جوڵەیەک نەڕوانرێت، گرنگە حزبەکانی کوردستان لە ململانێی "ملبادان و دەستشکاندنەوە"ەوە بیر لە ستراتیژی "براوە-براوە" بکەنەوە، بە جۆرێک ململانێ و هاوکێشە سیاسییەکانی بەڕێوەببرێن هەردوولا و هەرێم و هاووڵاتی براوە بن. بیرکردنەوە لە دۆزینەوەی ڕێڕەوی بازرگانی بۆ هەر شارێکی کوردستان بە تایبەت، شایەنی ڕەخنە نییە، بەڵکو دەبێت ئەرکی سیاسەتکاران بێت(وەک هەرێمی کوردستان و حکومەت)، بەتایبەت بۆ هەرێمێک کە ڕێگا ئاساییەکانی هەمیشە لەمەترسیدان و لە هەر جوڵەیەکی سیاسیی و ئەمنیدا، دڵی هەر شارێکی کوردستان و خەڵکەکەی دێتە مشتییەوە. بۆیە دۆزینەوەی ڕێڕەوی نوێ واتە سازاندنی دەرفەت و کەمکردنەوەی هەڕەشەی بەردەوامی سەردەستەکان. بەڵام ئایا هەر ڕێگایەک هەلێکی نوێیە؟ لە هەر حاڵەتێکدا بێت ئەم بیرکردنەوەیە گرنگە، پێویستە مەترسی و هەلەکانی بە بۆ ئێستا و ئاییندە لێکبدرێتەوە، چ لە پیادەکردنییدا چ لە وازلێهێنانیدا، دەبێت بیرکردنەوە بێت لە درووستکردنی بەدیل و جێگرەوەی ئاییندەیی ڕێگا باوەکانی نێوان هەرێم و دراوسێکانی، کە هەبوونمان لەم جوگرافیایەدا بە ڕەوا نازانن.   تا هەرێم جێ نەمێنێت ڕێڕەوە بازرگانییەکان، تەنها جێگۆڕکێی شمەک و سەرمایە و داهات نییە، بەڵکو کولتوور، ئایدۆلۆژیا و ئاینیش لە دێرزەمانەوە تا ئەمڕۆ دەگوازنەوە. ڕێڕەوەکان شادەماری زیندوومانەوە و هەمانکات پارێزەر و پێشخەری هەر شار و کیان و وڵاتێکیشن، زۆرجارلە مێژوودا بە لاوازبوونی ڕێڕەوێکی بازرگانی شارێکی مەزنیش لە ڕەونەق کەوتووە و مەرگی سیاسییشی بەدوادا هێناوە، شارانێکی زۆر لە مێژوودا وەک چرای شارستانییەت بوون و بە لاوازبوونی ڕێڕەوە بازرگانییەکانیان کووژانەوە، شارێکی نیشابووری مەزن کە لەسەر ڕێگای بازرگانی بوون نموونەیەکە لە سەدان، کە بە گۆڕانی ڕەوتی ڕێڕەوەکان، ئەوانیش پێگە زیندووەکەیان لەدەستدا. لە ئاستی جیهانییدا چین چەند ساڵێکە بەدوای زیندووکردنەوەی ڕێگای نوێی ئاوریشمەوەیە، لە ڕێڕەوەکەدا تورکیا، ئێران و وڵاتانی قەوقاز بەشێکن لە چوارچێوە گشتییەکەی و دەیانەوێت ڕۆڵ ببینن، ئێران و تورکیاش بە جیا و پێکەوە چەند ساڵێکە بەدووی دۆزینەوەی ڕێڕەوی تازەی بازرگانیەوەن تا جێنەمێنن، تورکیا زۆر ورد نەخشەی بۆ چنیووە و لە هەر چوارلای وڵاتەکەیەوە دەروازە و ڕێگای نوێی کردووەتەوە و دەیکاتەوە، چ وەک هەناردەکەر چ وەک ترانزێد کارایی خۆی دەنوێنێت، هیچ سەیر نیە گەر بوترێت ڕێگا نوێکان بوون تورکیایان لە وڵاتێکی قەرزارەوە کردە نێو گرووپی G20ەوە. عێراق و هەرێم بەشێکی سەرەکی ئەم ڕێڕەوانەن و نابێت وەک پاسیڤێک لەو چالاکییەی وڵاتانی دی بڕوانرێت. ئێرانیش لە دوو ساڵی ڕابردوودا هەم خۆی کردووەتە دەروازەی نوێ بۆ چین، وڵاتانی قەوقاز، ڕوسیا و تورکیا، هەم دەشیەوێت عێراق و کوردستان بکاتە کریدۆری بازرگانی و هەناردەکاریی خۆی بەڕووی ئەو جیهانەدا کە ئایدۆلۆژیاکەی دەرگای لەسەری داخستووە. بۆ نموونە یەک لە ڕێگاپێشنیارکراوەکانی ئێران بەترانزێدکردنی هەرێم بە تایبەت سلێمانییە بۆ بەستنەوەی بە شامەوە. لە زۆرینەی ڕێڕەوە مێژوویی و پێشنیارکراوەکاندا سوچێکی کوردستان بوونەتە بەردەبازی تەواوکاریی ڕێڕەوەکان، بۆ نموونە لە ڕێگای ئاریشمی ١٧٠٠ساڵەی دێریندا (کرماشان و جەلەولا)، لە ڕێگای کەنداو-بەغدا-ئەستەنبوڵی عوسمانی (کفری-کەرکوک/هەولێر-تەلەعفەر)، کوردستان دەماری زیندووی ڕێڕەوەکە بووە. لە ڕێڕەوە نوێکانیشدا دیسانەوە جیۆپۆلەتیکی کوردستان پێگەی هەیە و ناکرێت دنیا لەسەر کوردستان و ڕێڕەوەکانی حسێب بکات و کورد خۆی بیریان لێنەکاتەوە. هەموو ڕێیەک دەچێتەوە بانە؟ وتراوە هەموو ڕێیەک دەچێتەوە ڕۆما، ئەی بۆ کوردستان و سلێمانی "هەموو ڕێیەک دەچێتەوە بانە"؟ یانی ئامانج دەپێکن؟ ڕێڕەوەکان زۆرجار شارستانییەتێک لانیکەم کیانێک دەخەنەسەر پێ، وەک دۆزینەوەی ڕێکاگانی: "سەری ئاواتی چاک بۆ ڕۆژئاوا، سوێس بۆ ئینگلیز و عەرەب و هیند، دۆزینەوەکەی ئەمریکای کۆڵۆمبس...تاد" بەڵام بە هەمان ئەندازەش زۆر ڕێگا هەبوون کە سەری جێبەجێکارەکەی دەخۆن، وەک ڕێگای ئاسنی بەرلین-بەغدا، کە ئینگلیزی لە عوسمانی تۆراند، یان ئەو ڕێگایەی کە ڕەزاشا دەیویست لە ئێرانەوە هیتلەر بهێنێتە کەنداو، نەک نەگەیشت کە سەری تاجەکە ڕەزاشی خوارد. هەر ڕێگایەک بۆ کوردستانیش ڕەنگە ڕێگای هات یان نەهاتیش بێت. لە میانەی خوێندنەوەی هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکانی کوردستان و ناوچەکەوە، دۆزینەوەی ئەم ڕێڕەوە سێکوچکەیەی تورکیا/ئێران/هەرێم-ە، دەکرێت ئەم دەرفەت و مەترسیانە لە خۆبگرێت: یەکەم: بۆ یەکێتی و سلێمانی - گەر لە ژووری سیاسەتکردنی یەکێتی نیشتمانییەوە (وەک هێزێکی خاوەن هەژموونی سلێمانی) لە دۆسێکە بڕوانرێت دەکرێت ئاوا ببینرێت: ١. دەربازکردنی سلێمانی و هەژموونی یەکێتی نیشتمانی لە یەک دەرچەیی بۆ بازرگانیی(کە ڕۆڵی هەیە لە قەبارەی دەسەڵاتیشی)، کە وەک دوورگەیەکی وشکی دوو لای دەورەدراو بە ئێران و لایەکیشی هەر پرۆکسی ئێرانییەکانی عێراقن، دەمێنێتەوە دیوە کوردییەکەی کە لە ڕاستیدا، بە هۆی ململانێ سیاسییە-مێژووییە-ئابوورییەکانی زۆنی سەوز و زەردەوە، زۆرجار دەگاتە مریشکە ڕەشە و نزیکیش دەبێتەوە لە جیابوونەوە و شەڕی ناوخۆ.  ٢. ئاشتبوونەوە لەگەڵ ئەنکارا و کاڵکردنەوەی ئەو وێنەباوەی لەسەر یەکێتی هەیە کە وابەستەیی سیاسییەتی بە ئێرانەوە و بە کردنەوەی ئەم ڕێگایە، بۆیە جۆرێک لە ڕاگەیاندنی سەرەتای سەرکەوتنی ئەو هەوڵە سیاسییە سێ ساڵەییەی سەرکردایەتیی یەکێتییە، کە ئامانجی کردنەوەی دەرگا داخراوەکانی سەر حزبەکەیەتی بەڕووی تورکیادا بکاتەوە و مانۆڕەکانی تەنها ناوچەیی و عێراقی نەبن. ٣. هەروەها هەوڵدانە بۆ نیمچەهاوسەنگکردنەوەی هەژموونی بازرگانی و سیاسیی یەکێتیی لەگەڵ ڕکەبەرە مێژووییە کوردستانییەکەیدا، چونکە ئەوەی کە پارتی دیموکرات هەمیشە توانیوویەتی ئەگەرەکانی سیاسەتکردنی کراوەتر و یەکلاکەرەوە بێت، ئەو جیۆپۆلەتیکە گرنگەی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی ئەو حزبەیە کە پێچەوانەی ناوچەی یەکێتییە و ڕاستەوخۆ بە سێ وڵاتەوە بەستراوەتەوە و کریدۆری بازرگانی لەگەڵدا کردوونەتەوە و لەو ڕێگایەشەوە جوڵە سیاسییەکانی وەک ئەکتەرێکی هەرێمایەتی دەردەخات. ٤. دەتوانێت هەلی ئەوە بداتە سلێمانی، ببێتە ترانزێدێکی بازرگانیی گرنگیش بۆ شارەکانی دیکەی عێراق و بگرە کەنداویش لە ئەگەری فراوانکردن و کردنەوەی بەسەر وڵاتانی دیکەی باکووری ئێراندا. دووەم: بۆ هەرێم، دەرفەت و مەترسیی بۆ هەرێمی کوردستانیش، جیا لە ڕێکخستن و کۆنتڕۆڵکردنی دەرگە و دەرچەکانی(Input & Output ) و حکومەتیکردنی، بە خوێندنەوەی دۆخی وڵاتانی ناوچەکە کە تێیدا ئێران، تورکیا و عێراق بەردەوام سەرقاڵی دۆزینەوەی کریدۆری نوێی بازرگانی-سیاسیین، پێویستە هەرێم بەو دیدگایەوە بڕوانێت کە لەو ڕێڕەوە نوێیانەی دەهێنرێنە کایەوە لەلایەن وڵاتانێکی وەک تورکیا، ئێران، ئازەربایجان و چینەوە، هەرێمیش وەک ئەکتەرێکی نادەوڵەتی پاسیڤ نەبێت و نەچێتە پەراوێزێکەوە کە دوور نییە خنکانی سیاسیی ترسناکی لێبکەوێتەوە لە ئەگەری پەراوێزکەوتنییدا، هەروەها وەک هەلێکی دیکەی بازرگانی سەیر بکرێت و ئەگەری فراوانبوونیشی لەبەرچاو بگیرێت، بۆ نموونە ئەم ڕێگایە دەروازە و ڕێڕەوی دیکە لە خۆ دەگرێت، لەوانە: هەمان ترانزێد دەکرێت فراوان بکرێت و سوودی لێوەربگیرێت و تەنها لە باکوورەوە بۆ باشوور نەبێت و ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواشی بۆ زیاد بکرێت، بەو مانایە لە "وان-ورمێ-سنە-سلێمانی/هەڵەبجە"دا قەتیس نەمێنێت و هەولێر و تەورێز و لەوێشەوە بیربکرێتەوە لەگەڵ شارەکانی وڵاتانی ئازەربایجان و ئەرمینیادا ئاڵوگۆڕی تێدا بەرهەمبهێنرێت و تەنها هاوردەکردنیش نەبێت و هەناردەکردنیش بگرێتەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا مەترسی ئەم ڕێگایە لەسەر دوو ئاست نابێت فەرامۆش بکرێت، لە نێوخۆدا ئەم ڕێگا نوێیە گەر پابەند نەکرێت بە شیرازەی گومرگیی هەرێمەوە و حکومەتیی نەکرێت ئەوا هەڕەشە و مەترسییەکانی کاریگەر دەبن لەسەر لەتکردنی زیاتری ئیرادە و ئیدارەی هەرێم و لەدایکبوونی قەیرانی نوێتری ئابووریی-سیاسیی و حزبی. - لەسەر ئاستی دەرەوەش پێویستە هەر جۆرێک بێت، بەرژەوەندی وڵاتانی سێیەم و چوارەمی وەک قەقاز و کەنداو لە ڕێگا باوەکانی بازرگانی هەرێمی بەستراوە بە تاران، ئەنکارادا جێ بکرێنەوە، بۆ ئەوەی لە تەنگانەدا تەنها ئێران و تورکیا بڕیاردەری کردنەوە و داخستنی ڕێگاکان نەبن و لۆبی دیکە بەرگری لە ڕێڕەوەکە بکات. چونکە ئەم ڕێگا نوێیە مەترسیەکەی ئەوەیە کە کەمەرەکەی لە نێو ئێراندایە و هەر ساتێک مەبەستی بێت دەیگوشێت یان دایدەخات.    

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت هەفتەی داهاتوو حكومەتی هەرێم تاوتوێی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی ئەمساڵی فەرمانبەران دەكات، حكومەتی مستەفا كازمی هێشتا وەڵامی نەداوەتەوە ئایا (320  ملیار) دینارەكەی هەرێم دەنێرێت یاخود نا؟ ئەگەر پارەكەی بەغداد نەگات، سێ ئۆپشن لەبەردەم حكومەتی هەرێمدایە، بەهێزترینیان ئەوەیە حكومەت قەرز بكات بۆ ئەوەی ئاستی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران 18% زیاتر نەبێت، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چارەنوسی موچەی مانگی 10 دواین رۆژەكانی مانگی 11یە، هێشتا حكومەتی هەرێم بڕیاری نەداوە لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی ئەمساڵ. موچەی مانگی 9ی ئەمساڵی فەرمانبەران لە رۆژی 17ی مانگی رابردوودا دەست بە دابەشكردنی كرا، یەكەمین وەزارەت كە موچەی وەرگرت تەندروستی بوو، واتا بۆ فەرمانبەرانی وەزارەتی تەندروستی ئەمڕۆ (40) رۆژ بەسەر دابەشكردنی موچەكانیادا تێپەڕێوە.  بەگشتی‌و بۆ هەموو فەرمانبەرانی هەرێم لە وەزارەتە جیاوازەكان، وادەی دابەشكردنی موچە (30) رۆژ تێپەڕیوە. بۆچی موچە دواكەوت ؟ دواكەوتنی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی فەرمانبەرانی هەرێم پەیوەندی بە پەسەندكردنی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی داراییەوە هەیە لە پەرلەمانی عێراق، كە هەندێك بە یاسای "قەرز" ناوی دەبەن، ئەم یاسایە كە درەنگانی شەوێكی دوو هەفتە لەمەوبەر لە پەرلەمان پەسەندكرا، بەپێچەوانەی رێككەوتنی مانگی ئابی نێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەرێمی كوردستان ناچاركرد لەبەرامبەر وەرگرتنی بەشە بودجەی خۆی لە داهاتەكانی عێراق، بڕێك لە نەوتەكەی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات. بەهۆی دەرچوونی ئەم یاسایەوە، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە، حكومەتی مستەفا كازمی (320 ملیار) دینارەكەی موچەی فەرمانبەرانی بۆ حكومەتی هەرێم نەناردووە، كە بەپێی رێككەوتنی مانگی ئاب، دەبێت تا پەسەندكردنی یاسای بودجەی 2021 مانگانە بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرێت. پێشتر مستەفا كازمی لەڕێگەی وتەبێژەكەیەوە ئاماژەی بەوەكرد ناردنی (320 ملیار) دینارەكەی هەرێم بەهۆی یاسای قەرزەوە كێشەی بۆ دروست نابێت‌و بەردەوام دەبێت، بەوپێیەی ئەو پارەیە لە بنەڕەتەوە پارەی نەوتی هەرێمی كوردستانی لێدەركراوە، بەڵام ئەمە روینەداو هێشتا كازمی پارەكەی نەناردووە. رۆژی 15ی ئەم مانگە حكومەتی عێراق دەستی بە دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەران كرد، بەگوێرەی لیستی مانگی پێشووی موچە، موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە لیستی موچەی وەزارەتەكانی عێراقدا سێیەم وەزارەت بوو، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق ئەمجارە پارەكەی بۆ هەرێم نەنارد، ئێستا حكومەتی كازمی موچەی مانگی 11 دابەشدەكات، واتا (320 ملیار) دینارەكەی هەرێم لە لیستی موچەی مانگی (10)ی حكومەتی عێراقدا سڕاوەتەوە. حكومەتی هەرێم هێشتا بە فەرمی وەفدی بۆ دانوستان لەبارەی چارەنوسی (320 ملیار) دینارەكە نەناردووە بۆ بەغداد، بەڵام پەیوەندی لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند هەیە‌و هێشتا حكومەتی كازمی وەڵامی فەرمی نەداوەتەوە. بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، كازمی وتویەتی بەدوای دەرەچەیەكی یاسایی‌و سیاسیدا دەگەڕێت بۆ ئەوەی بەردەوامی بدات بە ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم. حكومەت چی دەكات بۆ موچە ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە هەفتەی داهاتووەوە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان دەست بە گفتوگۆ دەكات لەبارەی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەرانەوە. كۆبونەوەی هەفتەی داهاتووی حكومەت‌و چارەنوسی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەرانی هەرێم، وەڵامی حكومەتی عێراق لەبارەی ناردن یان نەناردنی (320 ملیار) دینارەكە، یەكلای دەكاتەوە. جوتیار عادل وتەبێژی فەرمی حكومەتی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند:" چاوەڕێین حكومەتی عێراق 320 ملیار دینارەكە بنێرێت، ئەگەر نەینێرێت، حكومەتی هەرێم چەند ئۆپشنێك تاوتوێ دەكات". (درەو) زانیویەتی، ئەو داهاتەی كە ئێستا بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدایە، نزیكەی (370 ملیۆن) دۆلارە، كە بەدینار دەكاتە نزیكەی (450 ملیار) دینار. ئەگەر حكومەتی هەرێم هاوشێوەی مانگی (9)، بەلێبرینی 18%وە موچەی فەرمانبەران دابەشبكات، ئەوا بۆ دابینكردنی موچەی مانگی (10)، پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە، ئەو پارەیەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە (450 ملیار) دینارە، ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد نەیەت، ئەوا حكومەت بۆ موچەی مانگی (10) بڕی (280 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت. كورتهێنان چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ هەر بڕیارێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی فەرمانبەرانی هەرێم، هاوشێوەی مانگەكانی تر بەكۆدەنگی لەناو ئەنجومەنی وەزیران یەكلادەكرێتەوە، ئەمە بۆ ئەوەیە دەرفەت بۆ هیچ یەكێك لەلایەنە بەشداربووەكانی حكومەت نەمێنێتەوە لەبارەی پرسی موچەوە موزایەدە بەسەر یەكتردا بكەن. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە هەفتەی داهاتوودا، ئەنجومەنی وەزیران چەند بژاردەیەك لەبارەی میكانیزمی دابەشكردنی موچە تاوتوێ دەكات‌و دەیخاتە دەنگدانەوە. ئەگەر بەغداد (320 ملیار) دینارەكە نەنێرێت، حكومەت (280 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت بۆ دابەشكردنی موچە بە لێبڕینی 18%وە، ئەم كورتهێنانە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ ئەوەی تاوەكو ئێستا هەیە‌و دەست (درەو) كەوتووە، ئەگەر پارەكەی عێراق نەگات، حكومەت (سێ ئۆپشن) لەبارەی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)وە تاوتوێ دەكات:  •    ئۆپشنی یەكەم: بەگوێرەی ئەو داهاتەی لەبەردەستدایە كە (450 ملیار) دینارە، دەست بە دابەشكردنی موچە بكرێت، كۆی خەرجی موچەی موچەخۆران لە هەرێمی كوردستان مانگانە (894 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بەپێی ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستیدایە موچە دابەشبكات، دەبێت ئاستی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 18%وە بۆ 50% بەرزبكاتەوە، ئەم ئۆپشنە ئەستەمە‌و پێناچێت حكومەت بەهیچ جۆرێك دەستی بۆ ببات. •    ئۆپشنی دووەم: حكومەت هەرێم قەرز بكات بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنانەی كە بۆ خەرجی موچە هەیەتی، ئێستا داهاتی بەردەست (450 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بە لێبرینی 18%وە موچە دابەشبكات پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە، واتە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچەی ئەم مانگە بڕی (280 ملیار) دینار قەرز بكات، ئەمە یەكێكە لە ئۆپشنە بەهێزەكان كە پێشبینی دەكرێت حكومەتی هەرێم هاوشێوەی حكومەتى بەغداد بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچە، پەنای بۆ ببات، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا حكومەتی هەرێم تەواوی كورتهێنانەكەی بەقەرز پڕ دەكاتەوە یاخود بەشێكی كورتهێنانەكە، بە واتایەكی تر ئایا 18% بەرزدەكاتەوە بۆ رێژەی لە سەرو 39%ەوە كە ئەمە هەنگاوێكە رەنگە كاردانەوەی موچەخۆرانی بەدوایوە بێت.  •    ئۆپشنی سێیەم: حكومەتی هەرێم هاوشێوەی سەرەتای دەركەوتنی قەیرانی دارایی لەم كابینەیەدا، پەنا بۆ درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە ببات لە (30 رۆژ)ەوە بۆ (60 رۆژ)، ئەمەش لەپێناو كۆكردنەوەی داهاتی دوو مانگ بۆ دابینكردنی موچەی مانگێكی فەرمانبەران، ئەمەش ئۆپشنێكە كە جێبەجێكردنەوەی تاڕادەیەك ئاستەمە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بڕیاریدا مانگەكانی دابەشكردنی موچە رێكبخاتەوە‌و بەبڕیارێك سەرشانی كابینەكەی لە موچە پاشەكەوتكراوەكانی كابینەی پێشوو و موچە دواكەوتووەكانی كابینەكەی خۆی، پاككردەوە‌و لە مانگی (10)دا موچەی مانگی (9)ی دابەشكرد بەهیوای ئەوەی بتوانێت بەهۆی (320 ملیار) دینارەكەی بەغدادەوە مانگانە لەوادەی خۆیدا موچە دابەش بكات. 

درەو: ئامادەکردنی: دەزگای ئایدیا بۆ فکر و لێکۆڵینەوە سەركردە سیاسییەكانی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە كۆماری ئەرمینیا ناگۆڕنی قەرەباخ، هەرێمێكە لە ناو خاكی كۆماری ئازەربایجان، كە دەیان ساڵە لەگەڵ كۆماری ئەرمینیا لە ناو ململانێ و ناكۆكییەكی سەختدان لە سەر ئەم هەرێمە، لە كاتێكدا ئەرمینیا پشتگیری لە جیابوونەوەی دەكات، بەڵام ئازەربایجان دەیەوێت بیخاتە سەر خاكی خۆی. ئەم كێشەیە بوە هۆی هەڵگیرسانی شەڕو پێكدانانی سەخت لە نێوانیاندا، بە جۆرێك كە كوشتار و كردەوەی دڕندانە و ئاوارەبوونی دانیشتوانی لێكەوتەوە، بە تایبەتی لە بەرامبەر دانیشتوانی بە ڕەگەز ئازەری لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ. قەیرانی ئەم هەرێمە بە یەكێك لە درێژترین ئەو قەیرانانە دادەنرێت، كە لە پاش هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤێتی پێشوو لە ساڵی (1991)دا بە شێوەیەكی بەهێز تەقیەوە و تاكوو ئێستاش ئاگرەكەی بەردەوامە. دوایین وێستگەی درێژەكێشانی ململانێی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستپێكردنەوەی شەڕی سەربازی نێوان (ئەرمینیا و ئازەربایجان)ە، لە مانگی ئەیلولی (2020)، كە چەند دەوڵەتێكی هەرێمی و زلهێزی نێودەوڵەتی تێیدا ڕۆڵ دەگێڕن و هەر یەكەیان لە گۆشەی ستراتیژ و سیاسەتی دەرەوەی خۆیانەوە بە دوای بەرژەوەندییاندا دەگەڕێن، بە تایبەتیش: ڕووسیا، ئەمریكا، توركیا و ئێران. پێگەی جوگرافیی ناگۆڕنی قەرەباخ  هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ كەوتوەتە بەشی خۆرئاوای كۆماری ئازەربایجان و نزیكەی (270) كیلۆمەتر لە (باكۆ)ی پایتەختەوە دوورە. ڕووبەرەكەی (4400) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، كە ڕێژەی (15%)ی كۆی ڕووبەری ئەو وڵاتە پێك دەهێنێت. ناوی هەرێمەكە لە دوو بڕگە پێكهاتوە "ناگۆڕنی"، كە بە زمانی ڕووسی مانای (چیا) دەبەخشێت، هەروەها (قەرەباخ)، كە بە زمانی توركی مانای (ڕەشە باخ) دەبەخشێت، واتا بە واتای (چیای ڕەشەباخ) دێت، بەڵام ئەرمەنەكان ناوی (ئارتساخ)یان لە هەرێمەكە ناوە، كە لە لای ئەرمەنییە كۆنەكان مانای "دارستانی خواوەندی خۆر" دەبەخشێت. "ستیپاناكرت" پایتەختی هەرێمەكەیە و لە سەر لوتكەیەكی شاخاوی هەڵكەوتوە، كە بەرزییەكەی (750) مەترە لە سەر ڕووی دەریاوە. ئەم شارە لە پاش هەڵگیرسانی شۆڕشی بەڵشەفی لە ئۆكتۆبەری ساڵی (1917)دا لە شوێنی گوندی خان كندی دروستكراوە و دوایی ناوی گۆڕاوە بۆ (ئیستبانا كیرت) وەك ڕێزلێنان لە سەركردەی كۆمۆنیستی بەڵشەفی (ئیستبانا شاهۆمیان)، كە ئێستا پەیكەرەكەی لە گۆڕەپانی سەرەكی شارەكە دانراوە. دانیشتوانی هەرێمەكە كۆی ژمارەی دانیشتوانی ناگۆڕنی قەرەباخ "بەپێی ئەو سەرژمێرییەی كە دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لە كانوونی دوەمی ساڵی (2016)دا ئەنجامیانداوە گەیشتوەتە زیاتر لە (148000) كەس، هەروەها بە پێی زانیارییەكان ژمارەی ئەرمەنەكان لە كۆی دانیشتوانی هەرێمەكە ڕێژەی (95%)ی پێكهێناوە و ئەو ڕێژەیەی تریش لە ڕەگەز و پێكهاتەكانی ترن.  مێژوی قەیرانی ناگۆڕنی قەرەباخ  ڕەگ و ڕیشەی قەیران و ململانێكان لە سەر هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەگەڕێتەوە بۆ دەیەی بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، كاتێك جۆزێف ستالین لە ساڵی (1923)دا بڕیاریدا ئەم هەرێمە "كە لەو سەردەمەشدا زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنی بوون"، بخرێتە سەر خاكی كۆماری ئازەربایجان و حوكمی ئۆتۆنۆمی پێبدرێت، لە هەمان كاتیشدا بڕیاریدا هەرێمی (ناختشیڤان) كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەری بوون لە ناو ئەرمینیادا جیا بكرێتەوە و بە دابڕاوی بمێنێتەوە. مەبەست لەم بڕیارە ئەوە بوو، كە تۆوی ناكۆكی و ململانێ لە نێوان هەر دوو دەوڵەتەكەدا چەكەرە بكات تاكوو حكوومەتی ناوەندی لە مۆسكۆ پێگە و دەسەڵاتی بەردەوامی بە سەر ناوچەكەدا بە بەهێزی بمێنێتەوە.  هەوڵی جیابوونەوەی ناگۆرنی قەرەباخ بۆ سەربەخۆیی كاتێك ئەرمەنییەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1992)دا جیابوونەوەیان لە كۆماری ئازەربایجان ڕاگەیاند، حكوومەتی باكۆ هێزی سەربازی ڕەوانەی هەرێمەكە كرد بۆ بەدەستهێنانەوەی و خستنییە ژێر ڕكێفی خۆیەوە. لایخۆیەوە ئەرمینیا پشتیوانی لە ئەرمەنەكانی هەرێمەكە كرد و لە ئەنجامدا شەڕ دەستی پێ كرد، كە كوژرانی زیاتر لە (30) هەزار كەسی لە ئازەری و ئەرمەنەكان لێكەوتەوە. هەر لەو ساڵەدا سەركردە سیاسییەكانی هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە سەر بە كۆماری ئەرمینیا بێت. ئازەربایجان لە دژی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكە وەستایەوە و بە جوداخواز و یاخیبوون دایە قەڵەم، بەڵكوو ناوی شانۆگەرییەكی لێنا گوایا پێشتر لەگەڵ ئەرمینیا لە سەری ڕێككەوتوون. لایخۆیەوە كۆماری ئەرمینیا پشتیوانی خۆی بۆ سەركردە سیاسییە ئەرمەنییەكانی هەرێمەكە دەربڕی و بە پارەو چەك یارمەتیدان، ئەو هەنگاوەش بەلای كۆماری ئازەربایجانەوە راگەیاندنی شەڕ بوو، بەو هۆیەشەوە شەڕ لە نێوانیاندا هەڵگیرساو لە (1992) تا ڕاگەیاندنی ئاگربەست لە ساڵی (1994) بەردەوام بوو. سەرەڕای زیانە گیانییەكانی هەر دوولا، شەڕەكە چەند ڕاستییەكی دیمۆگرافی و جیۆگرافی تازەی بەرجەستە كرد، چونكە ململانێكان بوە هۆی ئاوارەبوون و كۆچكردنێكی زۆر لە هەر دوو، كە بە زیاتر لە (1.2) ملیۆن كەس مەزەندە كراوە، زۆرینەیان لە ئازەرییەكانن، بەم هۆیەشەوە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمەكە بوون بە ئەرمەنی نەژاد. سەرەڕای سەپاندنی دەسەڵاتی ئەرمەنەكان بە سەر هەرێمەكەدا، توانیان دەستبەسەر (7) ناوچەی سەر سنووری ئازەربایجان بگرن، كە بە (20%)ی كۆی خاكی كۆماری ئازەربایجان مەزەندە دەكرێت، ئەمەش دەروازەیەكی سروشتی بۆ ئەرمەنییەكان دابینكرد لە ڕێڕەوی "لاتچین" لەگەڵ خاكی كۆماری ئەرمینیا. لە كاتێكدا ئازەربایجان داوا دەكات هەرێمەكە بگەڕێنرێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی و پێشنیاری پێدانی دەسەڵاتێكی سەربەخۆی فراوان بە ئەرمەنەكان كردوە لە چوارچێوەی حوكمی ئۆتۆنۆمیدا بە مەبەستی چارەسەركردنی قەیرانەكە، بەڵام ئەرمینیا پشتگیری لە سەربەخۆبوونی هەرێمەكە و جیابوونەوەی لە ئازەربایجان دەكات و یارمەتی و هاوكاری پێشكەشی دەسەڵاتی جوداییخوازی هەرێمەكە دەكات.  لە هەوڵێكدا بۆ وەستاندنی شەڕ، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ساڵی (1993)دا بڕیاری ژمارە (822)ی دەركرد و تیایدا داوای لە هێزەكانی ئەرمینیا كرد لە هەرێمە داگیركراوەكانی ئازەربایجان بكشێنەوە، بەڵام هێزەكانی ئەرمینیا پابەندی ئەو بڕیارە نەبوون. شەڕو كوشتار لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لە سەر ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1994) كۆتایی پێهات، كاتێك ڕێككەوتنێكی ئاگربەست لە نێوانیاندا واژۆ كرا، بەڵام قەیرانی نێوانیان كۆتایی نەهاتوە، بەڵكوو هەر دوو لا هێشتا بە فەڕمی لە دۆخی شەڕدان لەبەر ئەوەی كە هیچ ڕێككەوتنێكی ئاشتیان واژۆ نەكردوە. لە ساڵی (2006)دا ئەرمەنەكانی ئەو هەرێمە جێناكۆكە دەستوورێكیان داڕشت و هەرێمەكەیان وەكوو كۆمارێكی سەربەخۆ و جیابۆوەوە لە ئازەربایجان وێنا كرد و شاری (ستیپانا كریت)یان كردە پایتەختی هەرێمەكەیان.  ئەم دەوڵەتە نوێیەی، كە دامەزراوە تەشریعی و تەنفیزی و یاساییەكانی بە هاوكاری ئەرمینیا و ڕووسیا بونیاتنرا، ئەوەش بەپێی هاوپەیمانێتییەكی ئەمنی لە نێوان ڕووسیا و ئەرمینیا. كۆمەڵگای نێودەوڵەتی وەكوو هەرێمێك لە ناو چوارچێوە و سنوری كۆماری ئازەربایجان دانی بە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ناوە. سەرەڕای جیابوونەوەی هەرێمەكە و ڕاگەیاندنی وەكوو كۆمارێكی جیابوەوە لە لایەن هێزە دەسەڵاتدارەكانی ئەرمینیاوە، بەڵام هیچ دەوڵەتێكی جیهان "تەنانەت ئەرمینیا"ش دانی بە سەربەخۆیی ئەو هەرێمەدا نەناوە. هەندێك دەوڵەتی زلهێز لە پێشیانەوە ئەمریكا و ڕووسیا و فەڕەنسا "كۆمەڵەی مینسك"، كە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی ڕێگەپێدراون بۆ كاركردن وەكوو دەوڵەتانی نێوەندگیر بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە. گروپی مێنسك چەندین گەڕی دانوستان و گفتوگۆی بۆ ئەم مەبەستە ئەنجامدا، بەڵام هیچ سەركەوتن و ئەنجامێكی ئەرێنی لێنەكەوتەوە. لە (24)ی حوزەیرانی ساڵی (2011)دا، سەرۆكی ئەرمینیا (سێرگ سەركسیان) و سەرۆكی ئازەربایجان (ئیلهام عەلیێڤ) لە شاری "كازان"ی ڕووسیا بە سەرپەرشتی دیمیتری مێدڤیدیڤ، سەرۆكی ئەو كاتەی ڕووسیا دەستیان بە وتوێژەكانیان كرد بە هیوای كۆتاییهێنان بە قەیرانی نێوانیان و بەدیهێنانی ئاشتی كۆتایی.  لە تەمووزی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان ڕایگەیاند، كە هێزە سەربازییەكانی توانیویانە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سەر بە سوپای ئەرمینیا بخەنە خوارەوە، لە كاتی ئەنجامدانی چاودێری و زانیاری كۆكردنەوەی لە ئاسمانی ناوچەی (تەرتەر)ی ئازەربایجان لە نزیك هێڵی بەریەككەوتن لە نێوان هەر دوو وڵاتدا. لە مانگەكانی داهاتوودا بەریەككەوتن و پێكدادانەكان زیاتر چڕ بوونەوە، تا ئەو ئاستەی كە پاڵی بە ڕێكخراوی ئاساییش و هاریكاری ئەورووپا نا، كە هەر دوو دەوڵەتەكە تیایدا ئەندامن و سەرپەرشتی گفتوگۆكانی ئاشتی نێوانیان دەكات بە نێوەندگیری "گروپی مێنسك"، تاكوو هۆشداریی بدات لە سەر ئەوەی كە بارودۆخی ناوچەكە لە تەقینەوەدایە و بەرگەی ناگیرێت. تەشەنەكردنی كێشەكان و تێكچوونی بارودۆخەكە گەییشتە ئەوەی لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان بۆ یەكەمجار لە دوای (20) ساڵ تانكەكانی بۆ بەئامانجكردنی پێگەی جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بەكاربێنێت. دواجاریش لە (27)ی ئەیلوولی ساڵی (2020)دا، سەرلەنوێ زەنگی شەڕ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لێیدا و گەڕێكی تری پێكدادان و هەڵكشانی سەربازی لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستی پێكردەوە و كوژراو و برینداری زۆری لێكەوتەوە. جوداییخوازە ئەرمەنییەكان دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتیان لە هەرێمەكەیان ڕاگەیاند، ئەمە لە كاتێكدایە كە چەندین نێوەندگیری و بانگەوازی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ وەستاندنی شەڕ دەستی پێ كردوە. ئەرایك ئارتۆنیان سەرۆكی ئیدارەی جوداییخوازی ئەرمەنی لە دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمانی هەرێمەكە لە (ستیپانا كریت)ی پایتەخت دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتی لە هەموو ناوچەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ڕاگەیاند و بڕیار درا باری نائاسایی ڕابگەیەنرێت و هەموو ئەو نێرانە بە سەرباز بكرێن، كە تەمەنیان لە سەرووی (18) ساڵییە و توانای هەڵگرتنی چەك و خزمەتی سەربازییان هەیە. وەزارەتی بەرگری ئازەربایجان لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند، كە سەرەتا سوپای ئەرمینیا دەستی بە پەلاماردان و دەستدرێژی بەرفراوان كردوە لە ڕێگەی تەقەكردن بە چەكی سوك و قورس لە پێگە مەدەنی و سەربازییەكانی ئازەربایجان. لە دوای جەنگی ساڵـی (1992) لە نێوان هەر دوو لا، پاش ئەوەی سوپای ئەرمینیا دەستی بە سەر ناوچەكەدا گرت، دەستیان كرد بە دەركردنی دانیشتوانە ئازەرییەكەی. زۆرینەی ئەو ئازەرییانەی پێش ڕاگواستن و كۆچپێكردن لە هەرێمەكەدا بوون، موسڵمانی شیعە مەزهەب بوون، لەگەڵ هەندێك كوردی سوننە مەزهەب. هەر چی ئەرمەنییەكانیشە كریستیانن و بە سەر هەر دوو مەزهەبی كاسۆلیك و ئەرتەدۆكسدا دابەشبوون. بە هۆی ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت لە (1991)دا بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە لایەن هەر دوو وڵاتەوە لە ساڵی (1992) ڕاگەیەنرا، ئەوەش بە سەرەتای دەستپێكردنی ناكۆكییەكانی نێوان یەریڤان و باكۆ دادەنرێت. تووندترین شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لە ساڵانی (1992 - 1994)دا ڕوویدا و زیانی گەورەی گیانی و ماددی بەر هەر دوو وڵاتە كەوت.  لە ناو جەرگەی ناوچەی قەوقاز لە نزیك كێڵگە نەوتییەكانی ناو دەریای قەزوین، ململانێیەكی هەرێمیی بەهێز لە سەر ناوچەیەكی دەوڵەمەند، بەڵام بچووك بەرپا بوە. لەوێ بەرژەوەندییەكان بەناویەكداچوو تێكئاڵاون و بەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان لەوێ خەریكە پێكدا دەدەن، گۆڕەپانی شەڕەكە، وڵاتە دژ بەیەكەكانی وەك ئەمریكا، ڕووسیا، ئێران، توركیا، ئیسرائیل و یەكێتی ئەورووپا پێكەوە كۆدەكاتەوە، كە هەمویان بایەخ بە گۆڕانكاری و ڕووداوەكانی ئەو هەرێمە كێشە لە سەرە دەدەن. هەر یەكە لە ئەرمینیا و ئازەربایجان، كاراكتەری سەرەكی شەڕەكەن و هێشتا ئامادەی گەییشتن بە چارەسەری ئاشتیانە نین. سەرەكیترین هۆكارەكانی ململانێكە لە پاش ڕوودانی چەندین شەڕ و ململانێی خوێناوی لە نێوان هێزەكانی هەر دوو لا، ئەوەی ئێستا لە سەر زەوی ڕوو دەدات شەڕێكی دەستەویەخەیە لە نێوان سوپای ئازەربایجان و هێزە جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ و سوپای ئەرمینیا، بەڵام ڕەگوڕیشەی ناكۆكییەكان لە ناو مێژووی هەر دوو وڵاتدا هێجگار قووڵە. ئەوە شەڕێكی جیۆپۆلەتیكی بەهێزە و تەنیا پەیوەست نییە بە ئازەربایجان و ئەرمینیا بە تەنیا، بەڵكوو توركەكان، ڕووسەكان، ئەمریكییەكان، ئێرانییەكان و دەوڵەتانی یەكێتی ئەورووپاش لە شەڕەكەدا بەشدارن. ململانێكە درێژبوونەوەی ڕقوكینەی مێژوویی پڕ لە دژایەتییە لە نێوان ئەرمەنەكان و ئازەرییەكان و توركەكان لە ناوچەكەدا. ڕەوشی ئابووری هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ  دانیشتوانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بە شێوەیەكی سەرەكی سەرقاڵی كشتوكاڵن، لەمەشدا كەڵكیان لە زۆری چەم و ڕووبارەكان و ئاوی باران وەرگرتوە، جگە لەوەی وزەیەكی زۆری كارەبا بەرهەم دەهێنێت. ژمارەیەكی كەمیش لە دانیشتوانی هەرێمەكە گرینگی بە كار و چالاكی ئابووری دەدەن لە سێكتەری گەشەپێدانی سامانی ئاژەڵ و پیشەسازییە سووكەكان. شوانكارەیی و چاندنی دانەوێڵە و لۆكە و تووتن، سەرەكیترین كاری دانیشتوانن، هەر چی ناوچە شاخاوییەكانی هەرێمەكەیە، لەوەڕگەی باشی لێیە و ئەوەش بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ لە پێناو گۆشت و پێستەكەیدا، كارێكی قازانجبەخشە. كارێكی دیكەی بەرچاوی هەرێمەكە باخدارییە بۆ بەرهەمهێنانی شەرابی ترێ. هەرێمەكە كێشەی لە پێكەوە گەیاندن و ڕێگەوباندا هەیە و تەنیا دوو ڕێگەی سەرەكی هەیە، كە بەشە جیاوازەكانی هەرێمەكە لە هەر چوار جەمسەریدا بە یەك دەگەیەنێت. دەسەڵاتێکی جوداییخواز ناگۆڕنی قەرەباخ بەڕێوە دەبات كۆمەك و یارمەتی و هاوكاری لە ئەرمینیا و ڕەوەندی ئەرمەنی لە دەوڵەتانی دەرەوە وەردەگرێت. ویلایەتە یەكگرتوەكان بە كاریگەری گروپەكانی فشاری ئەرمەنییەكان لە ئەمریكا وایكردوە ئەرمینیا لە دوای ئیسرائیل ببێتە دوەم گەورەترین دەوڵەتی سوودمەند لەو كۆمەك و ئەو هاوكارییانەی ئەمریكا و هەندێك لە دەوڵەتانی جیهانی پێشكەشی دەكەن. ئەم دەسەڵاتە هەوڵی ڕاكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی دەدات بە مەبەستی گەشەپێدانی بوار و سێكتەری جۆراوجۆر لە هەرێمەكەدا، وەكوو تەلارسازی و كانەكانی دەرهێنانی ئاڵتوون و مس و كەرتی پێوەندییەكان و خزمەتگوزاریی بانكی و هۆتێلەكان، هەروەها گرینگیپێدان بە پیشەسازییە كشتوكاڵییەكانی وەك دروستكردنی خواردنەوە گازییەکان. بە زۆری ئەو وەبەرهێنانە لە ڕێگای ڕووسیا، ئەمریكا، فەڕەنسا، بەلجیكا، سویسرا و ئوستورالیاوە ڕوو لە هەرێمەكە دەكات. جەنگەكە لە ڕووی ئابوورییەوە  بەرژەوەندییە ئابوورییەكان ڕۆڵی گەورەیان لە هەڵگیرسانەوەی گەڕێكی تازەی شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان هەیە. ئازەربایجان هەوڵی زۆر دەدات بۆ ئەوەی ئەرمینیا سوود لە هیچ پرۆژەیەكی وەبەرهێنان لە ناوچەكە نەبینێت، بە تایبەتی ئەوەی پێوەندی بە بۆرییەكانی گواستنەوەی نەوت و گازەوە هەیە بۆ دەوڵەتانی ئەورووپا. ئەو بۆرییانە بە سنووری نێوان ئازەربایجان و جۆرجیادا دەپەڕنەوە بۆ توركیا. هەر چی ئەرمینیایە ئابڵووقەیەكی ئابووری كاریگەری لە سەرە، توركیا و ئازەربایجان سنوورەكانیان بە ڕوویدا داخستوە، بۆیە ئەو سنوورانەی بەدەست یەریڤانەوە ماونەتەوە، سنوورێكی كورتن لە باشووردا لەگەڵ ئێران و لە باكووردا لەگەڵ جۆرجیایە، لەبەر ئەوەیە كە ئەرمینیا و هەرێمی قەرەباخ، ماوەی چەند ساڵێكە لە دۆخێكی ئابووریی خراپدا دەژین، چونكە هیچ دەرچەیەكی دەریاییان نییە و سنوورەكانیان لە سەر داخراوە.  كۆماری ئازەربایجان لە ڕووی ئابوورییەوە (90%)ی داهاتی خۆی لە نەوت و گازەوە دابیندەكات، بەڵام ئەرمینیا پشت بە هەناردەكردنی كانزا گرانبەهاكان و كانزاكانی تریش دەبەستێت، لەگەڵ ئامێر و كەرەستەی گەڕان بە دوای ئەڵماسدا. كەرتی پیشەسازی پێكهێنەری سەرەكی بەرهەمی ناوخۆیی ئەرمینیایە، كە دەگاتە (14) ملیار دۆلار. ئەگەرچی داهاتی بەرهەمی ناوخۆیی ئازەربایجان زیاتر لە (47) ملیار دۆلارە، بەڵام داهاتی تاك لە هەر دوو وڵاتدا لێكتر نزیكە كە ساڵانە (4.6) هەزار دۆلارە. هیچ سەرچاوەیەكی سروشتی لە هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخدا نییە، بۆ ئەوەی ئازەربایجان و ئەرمینیا شەڕی لە سەر بكەن، بەڵام هەرێمەكە بایەخی ستراتیژی بۆ هەر دوو وڵات هەیە.  ڕۆڵی ڕووسیا لە ململانێكەدا ڕووسیا لە گۆشەنیگای جیۆپۆلیتیكی و جیۆستراتیژییەوە لە ناوچەی قەوقاز دەڕوانێت، بەڵام یەكێكە لە دەوڵەتە ناوبژیوان و نێوەندكارەكان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ململانێكە، هەر چەندە لە سەر زەوی پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات تا ئەو ئاستەی گومان لە ڕاستی ڕۆڵی بێلایەنانەی ڕووسیا دەكرێت لە ململانێی ناگۆرنی قەرەباخ، بە تایبەتی دوای ئەوەی ڕێككەوتنی پێدانی چەك ڕووسیا بە ئەرمینیا لە شەڕی دژ بە ئازەربایجان ئاشكرا بوو. هاوپەیمانێتی نێوان ڕووسیا – ئەرمینیا لە سەر پەرەپێدانی پێوەدییە ئابوورییەكانی نێوانیان و بەهێزكردنی توانای ئابووری ئەرمینیا بونیادنراوە، لە پێش هەمووشییەوە پەرەپێدانی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی وزە و هاوكاریكردنی لە بواری سەربازی دا، بۆ ئەو مەبەستەش ڕووسیا بنكەیەكی سەربازیی لە (یەریڤان)ی پایتەختی ئەرمینیا دامەزراندوە. ئێستاش لە ساڵی (2020)دا، كە شەڕ و پێكدادانی قورس لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەستی پێكردەوە، دیسانەوە مۆسكۆ بەوپەڕی توانا پشتیوانی ئەرمینیا دەكات، بەڵام لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەكانی تردا هەوڵی نێوەندگیری دەدات.   ڕۆڵی ئێران لە ململانێكەدا لە ئێستا و ئایندەدا ئێران و ئەرمینیا پێویستیان بە یەكتری هەیە، ئێران لە ڕێگەی ئەرمینیاوە ڕێڕەوێكی جێگرەوە بۆ گواستنەوە بەرەو ڕووسیا و ئەورووپا دابین دەكات. ئەرمینیاش بە هۆی ئێرانەوە، دەرچەی بۆ داخرانی ڕێگە وشكانییەكان بە هۆی ئازەربایجان و توركیاوە بەدەستخستوە. ئێران پشتگیری ئەرمینیا دەكات بەهۆی ئابوورییەوە بە پلەی یەكەم، چونكە یەریڤان هاوبەشی تارانە لە وزەدا، فرۆشیاری سەرەكی وزەش بە ئەرمینیا، ئێرانە. لاوازكردنی كەمینەی ئازەری لە ناو ئێران بۆ تاران گرینگە، تاكوو ئەو كەمینەیە داوای مافی زیاتر لە حكوومەتی تاران نەكەن.  ئێران هاوسنووری هەر دوو كۆماری ئەرمینیا و ئازەربایجانە و لە ناوچەی شەڕەكانیشەوە نزیكە. لە بنەڕەتدا پێویستە ئێران لە ڕووی دیینی و مەزهەبیەوە هاوپەیمانی كۆماری ئازەربایجان بێت، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانی شیعە مەزهەبن، بەڵام بە شێوەیەكی كرداریی هیچ یارمەتی و هاوكارییەكی ئازەربایجان ناكات، بەڵكوو پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات. هەر چەندە لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕ و ململانێكەوە، كۆماری ئیسلامی ئێران وەكوو بێلایەن خۆی پیشان دەدات، بەڵام تاران لایەنگرێكی سەرسەخت و ئاشكرای ئەرمینیایە.  بەشێكی سەرەكی ناكۆكییەكانی ئێران و ئازەربایجان، بۆ ئەو فراوانخوازییە دەگەڕێتەوە كە ئێران وەكوو بەشێك لە خاكی خۆی سەیری ئازەربایجان دەكات و پێیوایە ئەو وڵاتە لە بنەڕەتدا بەشێك بووە لە هەرێمی ئازەربایجانی ئێرانی و دەبوایا ئێستا پارێزگایەكی سەر بە ئێران بێت. لە لایەكی ترەوە ئێران ترس و نیگەرانی لە هەمبەر پێوەندی نێوان ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان هەیە و پێی وایە ئیسرائیل لە ڕێگەی باكۆ-وە دەگاتە سەر سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەی و دەتوانێت زیان بە ئاساییش و بەرژەوەندییەكانی بگەیەنێت. هەر چەندە ئێران دەسەڵاتەكەی شیعەیە، بەڵام هیچ پشتگیریەكی ئازەربایجان ناكات چونكە كەمینەیەكی سوننە دەسەڵاتیان بە سەر دانیشتوانی زۆرینەی شیعە مەزهەبی وڵاتەكەدا سەپاندوە. (75%)ی دانیشتوانی كۆماری ئازەربایجان شیعە مەزهەبن و لایەنگری مەرجەعی شیعەكانی ئێرانن و دەیانەوێت وڵاتەكەیان پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا پتەو بكات.  ڕۆڵی توركیا لە ململانێكەدا هەرچی توركیایە لە ژێر كاریگەری هۆكاری مێژوویی، ئایینی، ڕەچەڵەك (ئیتنی) و ئابووری بەردەوام پشتیوانی ئازەربایجان. حكوومەتی ئەنقەرە بە ڕوونی هەڵوێستی خۆی ڕاگەیاندوە و بە تەواوی لەگەڵ ئازەربایجاندایە وەك دەوترێت بۆ بەدەستهێنانەوەی "خاكە داگیركراوەكەی". لە ئێستادا توركیا و ئازەربایجان بە نیگەرانییەوە لە هاوپەیمانێتی نێوان ئەرمینیا و ئێران دەڕوانن. بەرژەوەندییەكانی توركیا و ئازەربایجان لە بواری وزەدا لە دژی خواستەكانی حكوومەتی تارانە لە ناوچەكەدا. جیا لەوەش ئێران لە زۆر بواردا پێوەندی باشی لەگەڵ ڕووسیادا هەیە، ئەوەش وا دەكات ئێران زیاتر لایەنگیریی ئەرمینیا بكات نەوەك باكۆ. لە ڕاستیدا هاوپەیمانێتی نێوان توركیا - ئازەربایجان لە دوو قاڵبی یاسایی بنەڕەتیدا ڕێكخراوە و درێژەی پێدراوە: 1. ڕێككەوتنی نێوانیان لە سەرەتای نەوەدەكانی ڕابردوو، كە ڕێگەدەدات بە مەشقكردنی سەربازانی سوپای ئازەری و هێزەكانی تری لە دامەزراوە سەربازییەكانی توركیادا. 2. ڕێككەوتنی (هاوبەشی ستراتیژی)یە، كە هەر دوو دەوڵەت بۆ بەرگری لە خۆكردن لە كاتی پێویستدا هاوكاری یەكتری دەكەن، بەوەش دەكرێت هەردووکیان چەك و جبەخانە و كەرەستە سەربازییەكانیان بۆ هاوكاری یەكتری بەكاربهێنن. دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لەوەش نیگەرانن كە توركیا بە تەواوی دەست لە شەڕەكە وەربدات لە بەرژەوەندی ئازەرییەكاندا، بۆیە داوا لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكات بە زووترین كات ڕێگری لەو هەنگاوەی توركیا بگیرێت. سەرچاوە ئەمنییەكانی ئەرمینیا ئەوەیان دووپات كردوەتەوە، كە توركیا ژمارەیەكی زۆر شەڕكەری بەكرێگیراوی سووری لە وڵاتەكەیەوە ڕەوانەی ئازەربایجان كردوە، بە مەبەستی پشتگیریكردن لە هێزەكانی ئەو وڵاتە، هاوشێوەی ئەوەی پێشتر ئەنقەرە لە لیبیا كردوویەتی. حكوومەتی یەریڤان هەبوونی نزیكەی (4000) بەكرێگیراوی بە ڕەگەز سووری، لە هێرشەكانی ئازەربایجان بۆ سەر خاكەكەی ئاشكرا كرد و ڕایگەیاندوە كە (81) ئەندامیان لێ كوژراوە. ڕۆڵی ئیسرائیل ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان، هاوپەیمانیەتێكی بەهێزیان هەیە. لە كاتێكدا دەسەڵاتی نوێی ئەرمینیا هەوڵی دروستكردنی پێوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ ئیسرائیل دەدات، بەڵام ناتوانێت هەنگاوی زۆر لەو ڕووەوە بنێت، چونكە ترسی لە كاردانەوەی نەرێنی و توندی ئێران هەیە، لە دەوڵەتێكی دراوسێیە و لە كێشە و پرسە هەرێمییەكاندا ڕۆڵی كاریگەری هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە دیارترین ئەو لایەنانەی چەك دەداتە حكوومەتی باكۆ. لە ساڵی (2011)دا "ویكلیكس" هەندێك بەڵگەنامەی ئەمریكی بڵاو كردەوە، كە دەریدەخەن ئیسرائیل و ئازەربایجان گرێبەستێكی چەندین ملیۆن دۆلارییان بۆ فرۆشتنی چەك بە ئازەربایجان واژۆ كردوە. هەر دوو وڵات پێوەندی ئابووری پتەویان پێكەوە هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە پێنج گەورەترین هاوبەشە ئابوورییەكانی باكۆ، لە كاتێكدا ئازەربایجان یەكێكە لە فرۆشیارە سەرەكییەكانی نەوت بە تەلئەبیب.    سەرچاوەكان: https://www.aljazeera.net/news/politics/2020 www.maudoo.com www.wekpidia.com  

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف یەكێتی رێگەی بازرگانی لەگەڵ توركیا كردوەتەوە، بەوهۆیەوە باشماخ بە شەویشدا ناخەوێت، داهاتی دەروازەكە بە رۆژ بۆ حكومەتە، بەشەویش بۆ ژمارەیەك لە بەرپرسانی یەكێتی، رێگەی "VIP" شەوانە پێشوازی لە زیاتر لە (200) بارهەڵگر دەكات كە لە دەروازەی  بازرگانەوە دەچێتە  ناو خاكی ئێرانەوەو لەوێشەوە دەگاتە ناو سنوری خاكی هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم ئاگاداری بازرگانییە نوێیەكەیە، بەڵام بێدەنگە..  بازرگانی یەكێتی لەگەڵ توركیا یەكێتی رێگەی بازرگانی لەگەڵ توركیا كردوەتەوە، لەم رێگەیەوە بەرپرسێكی یەكێتی مانگانە نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت. ئەم رێگە بازرگانییەی یەكێتی لەگەڵ توركیا، سەرەتاكەی لە باكوری كوردستانەوە دەستپێدەكات‌و بەناو خاكی رۆژهەڵاتی كوردستان (ئێران)دا تێدەپەڕێت‌و دەگاتە مەرزی "باشماخ" لە هەرێمی كوردستان.  هەندێك لە سەرچاوە ئاگادارەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، (هاوڕێ دارۆ شێخ نوری) كە پسپۆڕی بواری بازرگانییە‌و لە ئەوروپا بڕوانامەی باڵای بەدەستهێناوە، ئەم رێگەیەی بۆ بازرگانی نێوان یەكێتی‌و توركیا دۆزیوەتەوە‌و خۆی بە خاوەنی رێگەكە دەزانێت. (هاوڕێ دارۆ شێخ نوری) ئەندامی لیژنەیەكی سێ كەسییە كە ماوەی سێ مانگە هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دروستیان كردووە، لیژنەكە كارەكەی بریتییە لە جەردكردن‌و كۆكردنەوەی دارایی یەكێتی، كە لەدوای نەخۆشكەوتن‌و دواجاریش كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی یەكێتییەوە پەرش‌و بڵاوبوەتەوە‌و هاوسەرۆكەكان نازانن لە كوێوە جڵەوی بكەن‌و جارێكی تر لە دەستی خۆیاندا گرێی بدەنەوە. یەكێتی كێشەی بازرگانی هەیە، چونكە ناوچەكەی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە، بەڵام پارتی لەم بوارەدا دۆخی باشترەو سنوری بە هەریەكە لە توركیا‌و ئێران‌و سوریاشەوە هەیە. خاڵی سەرەكی بازرگانییەكەی یەكێتی لەگەڵ توركیا دەروازەی سنوریی "بازرگان"ە لەنێوان ئێران‌و توركیا، ئەم دەروازەیە ئاسانترین‌و خێراترین رێڕەوی سنوری نێوان توركیاو ئێرانە، هەندێك بە هەرزانترین رێگاش ناوی دەبەن، كە تێچووی كەمە. یەكێتی لەدوای ریفراندۆمەوە بیری لە نزیكبوونەوە لە توركیا كردووەتەوە، بازرگانیش بۆ گەیشتن بە توركیا رێگە نزیكەكەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم رێگە بازرگانییە، چەند هەنگاوێك پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ توركیا بردوەتە پێش. شەوانی باشماخ   ماوەی (18) مانگە یەكێتی لەڕێگەی بەندەری "بازرگان"ی نێوان توركیا‌و ئێرانەوە دەستی بە بازرگانی كردووە لەگەڵ توركیادا، بارەكان كە لە توركیا‌و ئەوروپاوە دێنە دەروازەی  "بازرگان"، بە پارێزگای (ورمێ)ی رۆژهەڵاتی كوردستاندا تێدەپەڕن‌و دەگەنە مەرزی (باشماخ)، یەكێتی لە مەرزی (باشماخ) رێگەیەكی تایبەتی بۆ ئەم بازرگانییە كردووەتەوە، رێگەكە ناوی لێنراوە "VIP" هەندێكیش پێی دەڵێن "هێڵی ئیدارەی گشتی" لەمەشدا مەبەستیان لە ئیدارەی گشتی یەكێتییە كە دڵی دارایی حزبەكەیە.  هەموو ئەو كاڵایانەی كە بە رێگەی "VIP"دا دەڕۆن، لەدوای دەوامی فەرمی گومرگی باشماخ‌و بەشەودا تێدەپەڕن، واتا گومرگ ناكرێن‌و هیچ داهاتێكیان بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان ناگەڕێتەوە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، شەوانە (200 بۆ 250) بار لەڕێگەی " VIP"ی مەرزی باشماخەوە دێنە ناو هەرێمی كوردستان یاخود بەپێچەوانەوە هەناردەی ئێران دەكرێن، واتا مەرزی باشماخ بەشەوانیشدا ناخەوێت‌و كار دەكات، داهاتی مەرزەكە بە رۆژ بۆ حكومەت‌و بە شەویش بۆ یەكێتییە. ئەو بارانەی كە بە شەوان بەناو رێگەی " VIP"ی مەرزی باشماخدا تێدەپەڕن، سێ جۆرن: جۆری یەكەم: تەڕە مەبەست لە تەڕە، میوە‌و سەوزەواتە وەكو (سێو، ترێ، كاوهو، قەڕنابیت.. هتد). ئەم بارانە بەشەوان‌و لە رێگە " VIP"وە بەبێ گومرگ‌و لەژێر سەرپەرەشتی ئەو كەسەی كە خۆی بە خاوەن‌و دۆزەرەوەی رێگەكە دەزانێت، تێدەپەڕێن. جۆری دووەم: بارە موتەفەریقەكان ئەم بارانە مەبەست لەو كاڵایانەیە كە بەشێكیان لە بنەڕەتەوە خۆیان هاوردەكردنیان بۆ هەرێمی كوردستان بەپێی یاسا قەدەغەیە لەنمونەی (جگەر، هێلكە، دووگ، كەلوپەلی كارەبایی، جگەرەی مارلیبۆرۆ). لە سەرەتای كردنەوەی رێگە بازرگانییەكەی نێوان یەكێتی‌و توركیا لەڕێگەی ئێرانەوە، شەو هەبووە تەنیا لە هێلكەدا (200) بارهەگر لە باشماخەوە هاتوەتە ناو هەرێمی كوردستان، ئەمە هێلكە توركییەكەیە كە پێشتر تەنیا لەڕێگەی مەرزی ئیبراهیم خەلیلەوە هاوردەی هەولێر دەكراو لەوێشەوە رەوانەی سلێمانی‌و ناوچەكانی تر دەكرا، ئێستا لە سایەی هێڵە نوێیەكەی یەكێتییەوە، لە سلێمانییەوە هێلكە بۆ هەولێر دەنێردرێت، ئەمە لەكاتێكدایە بازاڕی هەولێر كێشەی هێلكەی توركی نییە، پارتی ئاگاداری رێگە نوێیەكەی یەكێتییە، بۆیە ماوە لەدوای ماوە هێزە ئەمنییەكانی پارتی دەستگیركردنی ئەو بارانەی هێلكە رادەگەیەنن كە لە سلێمانییەوە بەرەو هەولێر دەڕۆن. سەرباری هاوردەكردن، شەوان (مس‌و فافۆن) لەڕێگەی مەرزەكەوە هەناردەی ئێران دەكرێن. جۆری سێیەم: دەرمان‌و ئۆتۆمبیل‌و ئاژەڵ ئەم سێ جۆرە كاڵایە لەوانەن كە شەوان بە رێگە " VIP"دا هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن. (درەو) زانیویەتی بۆ هەر بارێكی دەرمان، بڕی (80 بۆ 100) هەزار دۆلار وەردەگرێت. لەبارەی ئۆتۆمبیلیشەوە، بەگوێرەی زانیارییەكانمان، شەوانە ئۆتۆمبیلی خوارو مۆدێلی رێگەپێدراو، واتا مۆدیلی (2018) هاوردە دەكرێت، لەوانە پاسی گەورەی مۆدێلی (2008) كە لە سلێمانییەوە رەوانەی بەغدادو ناوچەكانی خواروی عێراق دەكرێت، بۆ هەر پاسێك كە بە رێگە " VIP"دا تێدەپەڕێت بڕی (8 هەزار) دۆلار وەردەگیرێت. هەموو ئەو پارانەی كە مانگانە لەرێگەی ئەم هێڵە " VIP"وە دەست خاوەنی رێگەكە دەكەوێت كە دەوترێت لەلایەن یەكێك لە هاوسەرۆكەكانی یەكێتییەوە پاڵپشتی دەكرێت، بە نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام وەكو هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێن كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، لەم پارەیە مانگانە تەنیا (8 بۆ 10 ملیۆن) دۆلاری دەگەڕێتەوە بۆ ناو قاسەكەی یەكێتی، ئەمە وایكردووە گومان لە بازرگانییەكە بكەن‌و باسلەوە بكەن داهاتەكە لەناو هەندێك لە گەورە بەرپرساندا دابەش دەكرێت.  حكومەت ئاگادارە ؟ گەورە بەرپرسانی حكومەتی هەرێم، لەوانە  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی ئاگاداری جوڵەی بازرگانی رێگەی "VIP"ین لە مەرزی باشماخ، بەڵام بێدەنگن، وەزارەتی دارایی تائێستا نەیتوانیوە جوڵەی بازرگانی شەوان لە مەرزی باشماخ رابگرێت، ئەمە دوو جۆر بۆچوون لەناو ئەو كەسانەدا دروستكردووە كە لە مەرزەكە كاردەكەن، هەندێك دەڵێن حكومەت دەسەڵاتی بەسەر مەرزەكاندا نییە‌و هێشتا دوو ئیدارەیی‌و هەژموونی حزب زاڵە، هەندێكی تر باسلەوە دەكەن، گەورە بەرپرسانی حكومەتیش لەرێگەی كەسە نزیكەكانیانەوە سودمەندن لە بازرگانی شەوانەی باشماخ، بۆیە بێدەنگن. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت یەكێك لە گلەییەكانی لە یەكێتی ئەوەیە، داهاتی مەرزەكانی بەتەواوەتی بۆ حكومەت ناگەڕێنێتەوە، لەحاڵێكدا ئەو لە سنوری پارتی بەوتەی خۆی، داهاتی ئیبراهیم خەلیلی زیادكردووە، مەسرور بارزانی باسلەوە دەكات چیتر ناتوانێت داهاتی ناوچەی پارتی لەرێگەی حكومەتەوە بنێرێت بۆ سلێمانی لە حاڵێكدا ناوچەی سلێمانی هەموو داهاتەكانی نەگەرێنێتەوە بۆ حكومەت.  

درەو: راپۆرتی: رێناس ساڵح - نه‌وژین "دەمویست داکۆکی لە پرسی ژنان بکەم، بەڵام خۆم بومە قوربانی گێچەڵی سێکسی لەلایەن پیاوێک لە رێکخراوێکی ژنان"، ئه‌مه‌ سكاڵاى (سۆلینا ئێڤێ)یه‌، ئه‌و كچه‌ چالاكوانه‌ى دهۆك كه‌ بڕیاری زیندانییكردنى بۆ ده‌رچوه‌. به‌ڵام كه‌سى به‌رامبه‌ریشی تۆمه‌ته‌كانى ئه‌و كچه‌ ره‌تدده‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵێت: ئەو لەگەڵ باندێکی دزی بە پلان هاتونەتە سەری و ئەوندەیان لێداوە تاوەکو چاوێکی لەدەستداوە. سەر لەبەیانی رێکەوتی ٢٨/١١/٢٠١٨ لە شاری دهۆک روداوێک رودەدات کە تائێستاش بەتەمژاوی ماوەتەوە، لە روداوەکە کچێک دەڵێت هەوڵدراوە له‌نێو باره‌گاى رێكخراوێكى ژنان دەستدرێژی سێکسی بکرێتە سەرم، ئەو كچه‌ش (سۆلینا ئێڤێ)یە. ئه‌و لە رۆژی ١٩/١١/٢٠٢٠ لە رێگەی پەیجی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک، بانگەوازی ئەوەی بڵاکردەوە کە ئەو قوربانی ده‌ستدرێژی و گێچەڵی سێکسیە، کەچی دادگا بڕیاری بەندکردنی داوە به‌ 6 ساڵ و ده‌ستدرێژكاره‌كه‌یشی ئازاد کردوە. سۆلینا، له‌ چه‌ند دیدارێكى ته‌له‌فزیۆنى دا، روداوەکە بەمشێوەیە دەگێڕێتەوە: بۆ کارکردن وەک چالاکوانێکی ژنان سیڤی خۆم برد بۆ رێکخراوێک بەناوی (گەشەپێدانی ژنان) له‌ دهۆك، بەڵام بەڕێوبەری رێکخراوەکە ده‌ستدرێژی سێكسی كرده‌ سه‌رم.   "به‌ڕێوبه‌ره‌كه‌ نزیک بوەوە لێم و پێی وتم کە زۆر شیرین و جوانم و زۆری لای پەسەندم، وتی: ئەگەر لەگەڵیان کاربکەم دەمکات بە سەرپەرشتیاری پرۆژەکانی رێکخراوەکە، بەڵام من توڕەبوم لە هەڵسوکەوتی و ژورەکەم بەجێهێشت". سۆلینا، واده‌ڵێت. له‌ درێژەى گێڕانەوەکەیدا ده‌ڵێت: بەڵام وازی نەدەهێنا بەهۆی ئەوەی ژمارەکەم لە سەر سیڤیەکەم بو تێلی بۆ دەکردم، منیش وەڵامم دایەوە، وتی: تۆ وەک کچمی، بابی من به‌ هەڵە تێگەشتوی وەرەوە بۆ رێکخراو، دواتر منیش لەگەڵ دو هاوڕێی دیکەم چومەوە ئەوێ، ئەوان لە دەره‌وە لە ناو ئۆتۆمبێل چاوەڕێیان دەکردم، بینای رێکخراوه‌کە لە خانویەکی ماڵان بو، کەچومە ژورەوە ویستی دەستدرێژی بکاتە سەرم، بەڵام من هاوارم کرد و هاوڕێکانم هاتنە یارمەتیم، ئەوکات زۆرمان لێدا و بەوهۆیەوە پازدە رۆژ لە نەخۆشخانە مایەوە. سۆلینا ئێڤێ، هونەرمەندی شێوەکار و چالاکوان لەپارێزگای دهۆک، دەرچوی بەشی ئەندازیاری پلاندانانە لە زانکۆی دهۆک، لە ئێستادا پێشکەشکاری بەرنامەی باک ستەیجە لە کەناڵی وار. نه‌وژین، پاش په‌یوه‌ندیكردن به‌ سۆلینا و دیاریكردنى كاتێك بۆ دیدار له‌گه‌ڵی دا، به‌هۆی ئه‌نجامدانى دیدارى دیكه‌وه‌ دوجار كاتى دیداره‌كه‌ى دواخست و پاشان مۆبایله‌كه‌ى به‌رده‌ست نه‌ما.   لە بەرامبەردا، محەمەد ئەمین هیرو، ٦٥ ساڵ، بەڕێوبەری جێبەجێکاری پرۆژەکانی رێکخراوەکە کە سۆلینا تاوانباری دەکات بە گێچەڵپێکردنى، بۆ نەوژین چیرۆکەکانی روداوەکە بە شێوەیەکی دیکە دەگێڕێتەوە. "من لە ئۆفیسی رێکخراوەکەمان بوم کاتژمێر ١١ سەر لەبەیانی بو، خانمێک هات بۆ رێکخراوەکە ناوی خۆی بە شیرین ناساند کە دواتر دەرکەوت ناوی سۆلینایە، پێی وتین بۆ کار هاتوە و ئەو زۆر پێیوستی پێیەتی و باوکی لە ژیان نەماوە و دایکی لە وڵاتێکی دیکەیە. من لە گەڵ جوان کە ئێستا لە دەره‌وەی وڵات دەخوێنێت، دانیشتبوین، وتمان ئێمە هیچ کارێکمان نیە لە ئێستادا، بەڵام بۆ ساڵی نوێ ئاگەدارت دەکەینەوە، چونکە جوان ئیمێڵێکی ئینگلیزی پیشاندا وتی: خاتو شیرین زۆر زیرەکە لە زمانەکە". ئەو دەڵێت: ئەوکات وتمان سیڤیەکەت دابنێ، وتی پێم نیە و دواتر بۆتان دەهێنم، وتمان ژمارەکەت دابنێ هەرکات پێویست بو پەیوەندیت پێوە دەکەین، وتی ژمارەی خۆم لەبەرنیە ژمارەی خوشکم دادەنێم. کەچی دواتر کاتژمێر ٢:٣٠ دوانیوەڕۆ ژمارەیەک پەیوەندی پێوەکردم و وتی من شیرینم ئەتوانم سیڤیەکەم بهێنم؟ وتم کارمان هەیە خەریکی پرۆژەیەک بوین لەگەڵ جوان، کەچی دواتر کاتژمێر ٤:٣٠ هەم تەلەفۆنی کردەوە و وتی لای رێکخراوم سیڤیەکەم هێناوە، ئەوکات سایەقەکەشم لە رێکخراو رۆشتبو، سۆلینا هاتە ژورەوە وتی دەتوانیت پێش کار دەفتەرێک پارەم پێبدەن؟ وتم ئێمە ناتوانین ئیشی وابکەین، چوە لای پەنجەرەکە لەوکاتەدا پیاوێک لە سەری منی دا و کەوتم بەزەوی دا، ئەوەندە دەزانم پێیان وتم چەند پارەت پێیە وتم ٢٥ هەزار، چونکە ئەو رۆژە موچەم وەرگرتبو، بەڵام نیوەڕۆکەی کوڕەکەم هات بردیەوە، دواتر منیان بەستەوە، لێیاندام، مۆبایلەکەیان بردم کە تائێستاش نازانرێت چیان لێکردوە، لەگەڵ ئەو لاپتۆپەی کە ئەرشیفی ٣٠ ساڵی تێدابو.   هه‌ردو لا سكاڵا تۆمار ده‌كه‌ن سۆلینا له‌سه‌ر روداوه‌كه‌ سکاڵا تۆمار ناکات تا ئەو کاتەی کەسی بەرامبەر سکاڵا لە دادگای دهۆک تۆمار دەکات و وه‌كخۆی ده‌ڵێت کار دەگەیەنێتە هەڕەشەکردن و بۆ کپکردنەوەی بابەتەکەش داوای پارە دەکات "پێی وتین ئەگەر دەتانەوێت ئابڕوتان نەچێت، پێنج دەفتەرم پێبدەن بێدەنگ دەبم، من شۆک بوم کە زانیم ئەو سکاڵای تۆمار کردوە، چونکە تائێستا دەستدرێژیکار سکاڵای تۆمار نەکردوە!". له‌ وه‌ڵامى ئه‌و پرسیاره‌ى كه‌ بۆچی له‌سه‌ر روداوه‌كه‌ راسته‌وخۆ سکاڵای تۆمار نەکردوە؟ سۆلینا دەڵێت: من بە لێدانی، وام هەستکرد ئیتر تۆڵەی خۆم کردوه‌تەوە، بەڵام کە دوای سێ مانگ ئەو هەمو هەڕەشە و هەراسانەی خێزانەکەی کردم بڕیارمدا سکاڵای لە دژ تۆمار بکەم، کەچی لە دادگا سکاڵاکەی ئەو براوە بو به‌وه‌ى سزای منی دا بە شەش مانگ زیندانی لە دەره‌وەی بەندیخانە و بە ئازادکردنی دەستدرێژیکارەکە دۆسیەکە داخرا، به‌ڵام لە کۆتایی ٢٠١٩ سكاڵاكه‌ى ته‌میز كرده‌وه‌. دوای ساڵێک لە بڕیارەکەی دادگا و تۆماركردنى تانه‌ له‌لایه‌ن محه‌مه‌د ئه‌مینه‌وه‌، دادگاى تێهه‌ڵچونه‌وه‌ بڕیاره‌كه‌ ده‌گۆڕێت بۆ 6 ساڵ زیندانییكردن، پاش ئاگادار بون له‌و بڕیاره‌، سۆلینا لە هەژماری خۆی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان داوای هاوکاری و به‌ده‌مه‌وه‌هاتن دەکات و دەڵێت: رۆژی یەکشەمە دەچمە دادگا، بەڵام من داوای هاوکاری لە هەمو تاکێکی ئەم نیشتیمانە دەکەم کە داوای ئازادی و مافی ژن دەکەن.   2 كه‌سى تر له‌گه‌ڵ سۆلینا سزا دراون محەمەد ئەمین هیرۆ، کە خۆی دەڵێت بەتەواوی چاوێکی بەهۆی ئەو روداوە لەدەستداوە، باس لەوه‌ ده‌كات له‌ دۆسیه‌كه‌دا جگه‌ له‌ سۆلینا، دو كه‌سى تریش سزا دراون، ده‌شڵێت: ئەوکات بڕیارەکە لە دادگا وادەرچو کە هەرسێ کەسەکە بە ٦ مانگ زیندانی لە دەره‌وەی بەندیخانە سزادران، بەڵام من داوای تەمیزم کرد، چونکە ئەو گروپە بە پلان ئەوەیان کردبو، هەریەکەیان خەڵکی شارێک بون، کوڕەکە خەڵکی شەنگالە یەکێک لە کچەکان خەڵکی سلێمانیە و سۆلیناش خەڵکی دهۆکە، من گومانم لەم روداوە هەیە و کەسی دیکەی لە پشتە، چونکە دەبێت دادگا سزای ١٠ بۆ ١٥ ساڵی بەسەردا بسەپاندایەن، کەچی سۆلینا دۆسیەکەی گۆڕیەوە بۆ ئەوەی رێکخراوەکانی ژنان پشتیوانی بکەن، ئەوان تەنانەت ڤیدیۆی منیان تۆمارکردوە لە کاتی لێدانم لە کەلوپەلەکانیان بوە کە پۆلیس دەستی بەسەردا گرتوە".   رێكخراوه‌كه‌ داخراوه‌ یاخود نا؟ سۆلینا له‌ لێدوانى پێشتری باسی له‌وه‌كردوه‌، رێكخراوه‌كه‌ به‌ هۆی ئه‌و دۆسیه‌وه‌ داخراوه‌، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ردا محه‌مه‌د ئه‌مین هیرۆ ئه‌و قسانه‌ ره‌د ده‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵێت: ئێمە لە کارکردن بەردەوامین لەگەڵ رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان.   پۆلیس ئاگادارى پێشهاته‌كه‌ نیه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا روداوه‌كه‌ بوه‌ته‌ باسێكى گه‌رم، به‌ڵام وته‌بێژی پۆلیسی پارێزگاكه‌ش رایده‌گه‌یه‌نێت له‌ ورده‌كارى دۆسیه‌كه‌ ئاگادار نیه‌. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی دهۆک، بە نەوژینی راگەیاند: کە ئەویش بابەتەکەی لە سۆشیاڵ میدیا زانیوە و ئاگەداری دۆسیەکە نیە بەهۆی نەچونەوەی بۆ دەوام "لە یاسا دا دەبێت گێچەڵپێکراو شایه‌تحاڵی هەبێت" بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە ماوەی ٩ مانگی ساڵی ٢٠٢٠ لە پارێزگای دهۆک ١٧ حاڵەتی دەستدرێژی سێکسی دژ بە ئافرەتان تۆمارکراوە. له‌ یاسای سزادانی عێراقی ژماره‌ ١١١ ساڵی ١٩٦٩، گێچه‌ڵپێكردن (التحرش) تاوانه، لەمادەی(٤٠٠، ٤٠١، ٤٠٢)ی یاساكه‌دا، کەسی تاوانبار (المتحرش) سزادەدرێت بەبەندکردن بۆ ماوەیه‌ك زیاتر نەبێ له ساڵێک، یان سزای دارایی. تەمەنی ئەم یاسایە زیاتر لە پەنجا ساڵە و تائێستا هیچ گۆڕانکارییەکی تێدا نەکراوە، یەکێک لە نەنگیەکانی ئەم یاسایە ئەوەیە کە دەبێ سکاڵاکار شایەتحاڵی بۆ روداوەکە هەبێت، چونکە یاساکە دان بە سکاڵای ژن نانێت تەنها لە دۆخێك دا کە شایەتحاڵی هەبێت.  ئەو شوێنەی کە روداوەکەی سۆلینا تێیدا رویداوە ئۆفیسی رێكخراوه‌كه‌یه‌ و هیچ شاهیدێکیش لە دۆسیه‌كه‌دا نیه‌، شوێنه‌كه‌ش کامێرای چاودێریی لێنەبوە، ئەمەش دۆسیەکەی ناڕون هێشتوه‌تەوە.   * نه‌وژین، سه‌كۆیه‌كى رۆژنامه‌وانیی ئیلیكترۆنیه‌، له‌لایه‌ن (رادیۆی ده‌نگ) له‌ گه‌رمیان خاوه‌ندارێتى ده‌كرێت و به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی كاره‌كانى رایی ده‌كات.

د.هەردی مەهدی میکە – تایبەت بە (درەو) لە جەنگی قەرەباخدا ئێران بێلایەنی هەڵبژارد و هەڵوێستی نەرمی نواند، بەڵام وەک بڵێیت مێژووی هاوچەرخی ئێران، بێلایەنی لێنەیەت یان لێی قبوڵ نەکەن، لە جەنگی ٤٥ڕۆژەی قەرەباخدا ڕاستە ئێران خاک و سەروەریی پێشێل نەکرا، بەڵام زیانە ئاییندەییەکانی  هێندە زۆرن کە ڕەنگە جەنگەکەی لە ئاییندەدا سەختر نەبێت لە جەنگی خاک یان ململانێ گەرمەکانی لە کەنداو و عێراقدا.  جەنگی قەرەباخ یادەوەری دوو جەنگی جیهانی(یەکەم و دووەم) هێنایەوە یادی ئێرانییەکان، تاران لە هەردوو جەنگەکەدا بێلایەنی ڕاگەیاند و زیانمەندترین وڵاتیش لە ناوچەکەدا دەرچوو، ڕاستە بێلایەن بوو بەڵام هاوپەیمانانی وەک بەریتانیا و ڕووس خاکەکەیان بەکارهێنا، ئابووریی، سەروەریی و سیاسەتی ئەو وڵاتەیان بە جۆرێک شکان تا ئەمڕۆش ئێرانییەکان یادگاریی هەرەتاڵی مێژووی هاوچەرخیان لێی دەڕوانن. جەنگێک فراوانتر لە قەرەباخ هیچ کات هێندەی جەنگی قەرەباخ, ئێران، کەم جووڵە و بێلایەن نەبووە، لە جەنگێک کە ڕێک لە پشتسەریدا هەردوو دراوسێیکەی (ئەرمینیا و ئازەربایجان)بە گژیەکداچوون، ئەوەی یەکەمیان دۆستێکی دێرینی ئابووری و دووەمیشیان برایەکی ئایینی و هاومەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی. ئێرانێک لەسەر سوریا، لوبنان، یەمەن و عێراق قسەی یەکەم نەکات شەرکی قسەکەری یەکەمە لە داڕشتنی سیاسەت و جەنگی ئەو وڵاتانەدا، بەڵام لێرەدا بێدەنگ. وا جەنگەکە بەڕێژەیەکی بەرچاو بە قازانجی ئازەربایجان تەواو دەبێت. بەڵام لە گۆڕەپانی سیاسییدا تەنها باکۆ و ئیرەوان نەجەنگاوون، ئانکارا و تاران و مۆسکۆش بە جۆرێک بەشداری جەنگەکە بوون، تورکیا هەر زوو ئەمەی نەشاردەوە و بە ئاسمان و زەوی و هەژموونی، داکۆکییەکی "تورکانەی" لە ئازەرییە هاونەتەوەکانی کرد، کۆی توانای مرۆیی و سیاسیی خۆشی هەبوو خستییە گرەو و لە شامەوە بیگرە تا لێوارەکانی دەریای ناوەڕاست، هەرچی پرۆتورکیی ناتورکیش بوو خڕی کردەوە و خستنیە نێو جەرگەی جەنگە گەرمەکەی قەرەباخ.  مۆسکۆش کە هەم لە درواسێ و پارچە جیابووەوەکانی خۆیدا پریشکی سیاسیی و ئابووریی جەنگەکەی بەرکەوت و هەم هەندێ وردە حسابیشی لەڕێی جەنگی قەرەباخەوە لەگەڵ تورکیا و ئەرمینیا و ئازەریدا ساغ کردەوە. بۆ ڕووسیا گرنگە کەمترین ئاژاوە هەبێت لە قەوقازدا، چونکە خۆڵەمێشی هەندێ ململانێی ئاییندەیی قەوقاز موژدەیەکی خۆشیان بۆ مۆسکۆ پێی نییە و بریسکەکانی ئەو ململانێێەش تاڕادەیەک سێ لای تەنیووە. مۆسکۆ دەمێکە لە سەرۆکوەزیرانەکەی ئەرمینیا نیگەرانە، چونکە مەیلێکی ڕۆژئاوایی و سووککردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ مۆسکۆدا هەبوو، ئەمەش نیگەرانی بۆ پۆتین درووست کرد و لە جەنگی قەرەباخدا بە بێلایەنی خۆی، وانەیەکی تووندی بە ئیرەوان دا، هاوکات بەهۆی تورکیا و پشتنەگرتنی ئەرمینیاشەوە، تا ڕادەیەک دڵی ئازەرییەکانیشی هێنایەوە کە هەر لە سەرەتای جیابوونەوەی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە  پشتی لە مۆسکۆ و ڕوو لە واشنتۆن و ئەنکەرە و تەلئەبیب بوو. دوو شیعەمەزهەبی ناجۆر بەڵام بۆ ئێران دۆخە زۆر سەخت تەواو دەبێت، ئەو بێلایەنێکی ناچاریی هەڵبژارد. ئازەربایجان دراوسێیەکی باکووری ستراتیژییە، هاومەزهەبییەتی، بە بەشێک لە ئێرانی کولتووری و وڵاتانی نەورۆزی دەزانێت، بەڵام کێشەکە ئەوەیە سیاسەتی گشتی ئازەربایجان لە تەمەنی زیاتر لە چارەکە سەدەیی خۆیدا پراگماتیک، واقیعییتر بووە و پشتی لە کارتی مەزهەبی شیعەگەریی و نەورۆزیی کرد و بە بەکارهێنانی کارتی نەتەوەیی(ئازەریی)-ڕۆژئاواگەریی و دۆستایەتی ئیسرائیل دەرگای لەگەڵ ئێراندا لە نەوەدەکانەوە داخست، ئەمە یارییەکی ئاگرین بوو، لەنێوان دوو بەرداشدا (ڕووس و ئێران)، خۆی گەیاندە ئانکارا و بە دۆستایەتی ئەو ڕێگای ئابووریی(وزە)، ڕێگای سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندیگەرایی بەڕووی خۆیدا کردەوە. تورکیا لە نێوان فشاری ڕووس و ئێراندا بە تاڵەمووی سنوورەکانی، ئازەربایجانی نزیککردەوە لە ئیسرائیل، ڕۆژئاوا و ئەمریکا. بە جۆرێک ئێستا سەرەڕای شوناسی شیعەگەریی، هاوپەیمانی یەکەمی واشتنتۆنە لە ناوچەکەدا.  لێرە ئەوەی رۆڵ دەبینێ شوناس نیە پێچەوانەی ئەو ئیدیعایەی کە وڵاتە کاریگەرەکان مەزهەب و ئاین و ئایدۆلۆژیا دەکەنە کارت بۆ دەستێوەردان، لە شەڕی قەرەباغدا مەسیح و موحەممەد قوربانین، ئیسلام و مەسیحیەت شوێنگۆڕکێیان کردوە، ئاخر ئەگەر ئاین کاریگەر بوایە دەبوو تورکیا و ئێران لە پشتی ئازەربایجانی موسڵمان و روسیا و ئەمریکاش لە پشتی ئەرمینیا بوونایە. لە نەوەدەکانەوە، لەسەر ناوچەی جێناکۆکی قەرەباخ، هەردوو وڵات شەڕی سارد و کەم کەم گەرمیش بەڕێوە دەبەن. ئەم جەنگە ساردە چارەکە سەدەییە بوویە جەنگی گەرم و تاڕادەیەک یەکلاکەرەوە. دیارە ئەمە قوربانی گۆڕەپانێکی تری ئاگر و دیاری بلۆکبەندی ئێستای دنیای سیاسەتە و بەشێکیش دەبن لە گۆڕانکاریە چاوەڕوانکراوەکان یان ئەگەر راست بێت "سایکس-بیکۆی نوێ". شەڕی قەرەباخ وەک یەمەن، لوبنان، عێراق و سوریا نیە کە شوناسە مەزهەبییەکان ڕوخساری ململانێکان بن، لێرە بلۆکبەندی جیهانی و بەرژەوەندیەکان ڕوون و ئاشکران، ئاین و مەزهەب و یادەوەریی مێژوویی ناوچەکەش جۆرێک لە قوربانی و فەرامۆشکراوە. چونکە ئازەربایجانی ئیسلامی شیعەمەزهەب، پشتیوانی لە بلۆکی ئەمریکا-ئیسرائیل و تورکیای سوننە وەردەگرێت، ئەرمینیای عیسایی پەناگەکەی کە پێشتر ئێرانی شیعەمەزهەب و مۆسکۆ بوو. ئێستا ئیتر ئازەربایجان وەک نەوەدەکان نییە تەنها خەمی مانەوەی بێت، پێش پەلاماردان و گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی کە بانگەشەیان بۆ دەکات، هەڵوێستی جیهانی بەلای خۆیدا ساف کرد و لە یەککاتدا ئێران و ڕووسیای  بێلایەن ڕاگرت، ئەمریکای بە بێدەنگی هێشتەوە، تورکیا و فرۆکە بێفرۆکەوانەکانی و گرووپە توندئاژۆ هاوپەیمانەکانی تورکیاشی لە سووریا بە چڕیی هێنایە مەیدانەکە. ئیسرائیلیشی لە ڕووی سەربازیی و سیاسییەوە بەکارهێنا و کردییە جەنگاوەرێکی نێو ململانێی قەرەباخ. لە ڕاستییدا ئەم یارییەی عەلیێفی سەرۆکی ئازەربایجان، تێکۆشان و تەقەلاکانی ئەتاتورکی باوکی تورکیای نوێی لە دەیەی بیستی سەدەی ڕابردوودا هێنایەوە بیر، کاتێک بەشێوەیەکی ئاڵۆز و چڕ مانۆڕە سەربازییەکانی ئەنجام دا و خاکی تورکیای لە مەترسی لەناوچوون و لە چنگی بەریتانیا، یۆنان و فەرەنسا  دەرهێنایەوە. ئێران؛ بێلایەنێک بە تامی دۆڕان گەرچی ئێران بێلایەن و دڵۆپێک خوێنی لە جەنگەکەشدا خەسار نەکرد، بەڵام زۆرجار بێلایەنی کشانەوە و ناچارییە و تامی دۆڕان دەبەخشێت. بۆچی ئێران زیانمەندی جەنگی قەرەباخە؟ لە ئێستادا فشارەکانی واشنتۆن لەسەر تاران لەوپەڕیدایە، کۆرۆنا یەخەی ئابووریی و ژینگەی ئێرانی چەقاندووە، دەستی وەک جاران لە سووریا و عێراق کراوە نییە، وا دۆخی سنوور-ئاسایشیی-سیاسیی لای باکووریشی گۆڕانی بەسەردا هات و چی¬تر وەک سێ دەیەی ڕابردوو نامێنێتەوە.   - لەم جەنگەدا ئێران دۆستێکی سیاسیی و ئابووری خۆی(ئەرمینیا) کە باش بەکاری دەهێنا دژی تورک و ئەمریکا و ئیسرائیل، وا بە دۆڕاوی لە جەنگی قەرەباخ دەچێتە دەرەوە و بەمەش بنکەی هاوکێشەکانی ململانێی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت چی دیکە ناتوانێت بە هەمان قەبارە نەرمەهێز و توندەهێزەکانی لە ئەرمینیا بەرامبەر باکۆ و ئەنکارا بەکار بهێنێت. - ڕوسیا بە هاوبەشی تورکیا، بە گرتنەدەستی جڵەوی ئاگربەست و ڕێکککەوتنی جەنگەکە ئێرانی پەراوێز خست، ئەمەش تاڕادەیەک هاوشێوەی جەنگی سوریای لێهات، کاتێک ئێران سەرەتا قسەکەر و پشتیوانی یەکەمی بەشار ئەسەد بوو، بەڵام پاشتر بە هاتنی مۆسکۆ بۆ نێو جەنگەکە، هێدی هێدی ڕووسیا لەگەڵ تورکیادا مێزیان کردەوە یەک و ئێرانیان پەرواێز خست لە بڕیار و دابەشکردنی کێکی پاراستنەوەی خاکی سوریادا. - تورکیا بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی لە ئازەربایجان، چیتر کارتەکانی دەستی بەرامبەر ئێران بەهێزتر دەبن و لەلایەک مەسەلەی برایەتی ئازەریی-توورکی و وروژاندنی کارتی نەتەوەیی، لەلایەکی دیکەوە دەتوانێت باجگیری زیاتری سیاسی وەدەست بهێنێت و لە ڕووی ئابووریی، بازرگانی و وزەشەوە بە کۆمەکی ئازەربایجان موزایەدە و هەڕەشەی پتر لەسەر تاران بسازێنێت.  - مەترسیەکی دیکەی ئاسایشیی-سیاسیی بۆ ئێران، بریتییە لەو گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکی و ئابووریی و سنووریانەی باکوری ئێران، بەهۆی سەرکەوتنی ئازەربایجانەوە و دەستخستنەوەی بەشێکی سنووری لەگەڵ ئێراندا کە پێشتر بەدەست ئەرمینیا بوو، بەڵام ئێستا لەدەستی باکۆدان. ئەمە ئێران ناچار دەکات هەم بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە و هەم نیوەی فۆکەسی لە ناوچەکانی کەنداو، عێراق، یەمەن و لوبنان وەرچەرخێنێ بەرەو باکوری وڵاتەکەی، کە پێشتر بەهۆی ڕوسیا و ئەرمینیاوە لێی دڵنیا بوو. - خاڵێکی دیکە، پشتیوانی ئیسرائیل و بوونی باڵێۆزەکەی لە باکۆ، بۆ لەمەودوا ئیتر ئیسرائیل وەک دۆستی تەنگانەی ئازەربایجان، وەک دراوسێیەکی باکووری ئێران لە ڕێی خاکی ئازەربایجانەوە دەردەکەوێت و بۆ ئاییندە مەترسی ئەمنی-سیاسی و ستراتیژی جێدەێڵێت. -لەوەش بترازێ هەبوونی گرووپە توندڕەوە سوورییەکان و ئیسلامییە جیهادییەکان کە زۆرینەیان سوننەن و تورکیا بە بیانووی پشتیوانی باکۆی هێنانیە قەرەباخ، ئێرانی نیگەران کردووە و دوور نییە بۆ ئاییندە، هەڕەشەی تیرۆر و تۆقاندن لەناوخۆی ئێران و سنورەکانیدا زیاتر بکەن. - لە ناوخۆشدا، بە غرووری براوەی ئازەری مەترسیی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دروست دەکات، دووەمین نەتەوەی ئێران ئازەریەکانن، هەم پێکهێنەریی سەرەکی کولتووریی وهەم لە پێگە ستراتیژی و سیاسیی و سەربازییەکانی ئەو وڵاتەدا خاوەن هەژموونن، بەهۆی جەنگی قەرەباخەوە مەیلی ئازەریی ئازەرییەکانی نێو ئێران بووژایەوە و بۆیە نەیتوانی وەک ساڵانی ڕابردوو ڕاشکاوانە لە پشتی ئەرمینیا بووەستێت، ئەم هەڕەشەیە لەمەودوا کاریگەرتر دەبێت و چەندین بزووتنەوە و جوڵانەوەی نێو ئێران و تورکی و ئازەربایجانیش لە چالاکیدان بۆ یەکخستنەوەی ئازەریی و تورکەکان و سازاندنەوەی "ئازەربایجانی مەزن"، ئەمە ڕایەڵەیەکی هەستیاریی پرسی ئاسایشیی نەتەوەیی ئێرانە و دوور نییە ببێتە کارتێکی مەترسیدار و کاریگەر کە مل و قۆڵی سیاسەتی گشتی ئێران لە ناوخۆدا خوار بکاتەوە. بەمشێوەیە دەردەکەوێت، گەرچی بە هەڵوێست و سیاسەتی ڕەسمی ئێران بەشداری جەنگ نەبووە، بەڵام بە ئەنجام و لێکەوتەکانی پشکی زیانەکانی ئێران کەم نین و ئاییندەیەکی دڵنیا لەبەردەم تاراندا نییە.