.jpg)
درەو: گفتوگۆی رۆژنامەوانی: هێمن خۆشناو: كاتێك له ساڵانی 2016 – 2017 بۆ پێگه‌ی (ئه‌حواڵ نیوزی) توركی كه ناوه‌نده‌كه‌ی له ئه‌ڵمانیا بوو كارم ده‌كرد، به پسپۆر و ئه‌كادیمی تورك (گۆكهان باجك) ئاشنابووم. گۆكهان ئه‌و كاته له ئه‌حواڵ ده‌رباره‌ی قه‌یران و كێشه ناوخۆیه‌كانی توركیا و ناوچه‌كه ده‌ینووسی. ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد روئیایه‌كی لیبڕالانه‌ی هه‌بوو، له روانگه‌ی مافی مرۆڤ و په‌یمانه گه‌ردوونیه‌كان سه‌یری كێشه‌ی كوردی ده‌كرد. له‌م كاته‌شدا كه جارێكی دیكه ده‌رگای گفتوگۆی (ئیمڕالی – ده‌وڵه‌ت) كراوه‌ته‌وه، به پێویستم زانی ئه‌م دیمانه‌ی له‌گه‌ڵ سازبكه‌م، ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد له توركیا و په‌یوه‌ندی به رۆژئاوای كوردستان و سوریاوه. پ: ئایا شتێك هه‌یه ترسی خستبێته ناو دڵی به‌رپرسانی ده‌وڵه‌ت؟ تا ده‌رگای گفتوگۆ له‌گه‌ڵ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) بكه‌نه‌وه؟ وه‌ڵام: زه‌حمه‌ته ئه‌وه یه‌كلایی بكه‌ینه‌وه و بڵێین به‌رپرسانی توركیا له سۆنگه‌ی ترسێكه‌وه په‌نایان بۆ گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ ئۆجالان بردووه. به‌ڵام ده‌كرێت بڵێین، ئه‌م پڕۆسه‌یه نوێیه‌ی له سوریا ده‌ستی پێكردووه، بۆ توركیا چه‌ندین ریسك و مه‌ترسی دروست ده‌كات. به‌هۆی ئه‌م ئه‌گه‌رانه‌وه ده‌وڵه‌تی توركیا ده‌رباره‌ی مه‌سه‌له‌ی كورد چه‌ند هه‌نگاوێكی ناوه بۆ ئه‌وه‌ی رێشوێنی پێویست له به‌رامبه‌ر ئه‌م ئه‌گه‌رانه بگرێته‌به‌ر. پ: وه‌كو چاودێر، نووسه‌ر و ئه‌كادیمیێك، پێتوایه ده‌سه‌ڵات بۆچی ده‌رگای گفتوگۆی له‌گه‌ڵ ئۆجالان كردۆته‌وه؟ وه‌ڵام: په‌یوه‌ست به‌م پرسیاره له لێدوانه‌كانی سه‌رانی توركیاوه تێده‌گه‌ین كه ده‌خوازن به ده‌ستی ئۆجالان كۆتایی به پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه) بێنن، له‌وانه‌یه ئه‌م كاره یه‌كسه‌ر نێته‌دی، به‌ڵام ده‌وڵه‌ت له سه‌ره‌تادا ده‌خوازێ له مه‌سه‌له‌ی وازهێنان له چه‌ك بگاته ئامانجه‌كانی، دواتریش له رێگای ئۆجالان ده‌خوازێ په‌كه‌كه له‌ناو ببات. پ: پێتوایه دیداره‌كان له دوورگه‌ی (ئیمڕالی) درێژه‌یان هه‌بێت؟ رێگای درێژه‌دان به‌م دیدارانه به‌كوێدا تێپه‌ڕ ده‌بێت؟ وه‌ڵام: پێموایه له ئێستادا دیداره‌كان به‌رده‌وام ده‌بن، رێگای به‌رده‌وامبوونی ئه‌م دیدارانه به وردی و هه‌ستیاری هه‌ردوولاوه به‌نده، واته ده‌بێت له‌لایه‌ك ده‌وڵه‌ت وریا بێ، له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌شه‌وه ده‌بێت كورد به‌تایبه‌تی پارته كوردیه‌كان زیاتر وریابن. هه‌روه‌ها ده‌بێت لایه‌نی سێیه‌مینیش هه‌نگاوی نابه‌رپرسانه نه‌نێت كه پڕۆسه‌كه بخاته مه‌ترسیه‌وه. مه‌به‌ستمان له لایه‌نی سێیه‌م پارته سیاسیه‌كانی دیكه، یان ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی په‌كه‌كه‌ن كه كۆنتڕۆل نه‌كراون. پ: ئه‌گه‌ر ئۆجالان داواكاری ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات به هه‌ند وه‌رنه‌گرێت چی رووده‌دات؟ وه‌ڵام: له ئه‌زموونه‌كانی جیهان و هه‌روه‌ها ئه‌زموونی به‌ر له 10 ساڵی توركیا تێده‌گه‌ین كه ئه‌گه‌ر دانوستان شكست بێنێت، پڕۆسه‌یه‌كی پڕ له توندوتیژی ده‌ست پێده‌كات، لێره‌شدا زۆرترین زیان به‌ر پارته كوردیه‌كانی ناو توركیا ده‌كه‌وێت. پ: به گوێره‌ی به‌شێكی زۆر له چاودێرانی سیاسی ئه‌مجاره پڕۆسه‌ی گفتوگۆی ئیمڕالی په‌یوه‌سته به دۆخی سوریاوه. پێتوایه به‌ره‌وپێشچوونی دانوستان به گۆڕانكاری و پێشوه‌چوونه‌كانی سوریا كاریگه‌ر ده‌بێت؟ وه‌ڵام: به‌ڵێ هه‌مان بۆچوونم هه‌یه، له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی به‌هاری عه‌ره‌بی، كێشه‌ی كورد له توركیا له‌گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ی سوریا بووه مه‌سه‌له‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی. چونكه كورد له‌وێ (له سوریا) جۆرێك له ناسنامه‌ی سیاسی به‌ده‌ستهێنا، هه‌روه‌ها له سوریا چی رووده‌دات، ئیداره‌ی ئه‌مریكا له سوریا چی ده‌كات، رژێمی سوریا ده‌رباره‌ی سیاسه‌تی كورد چ رێگایه‌ك ده‌گرێته‌به‌ر، هه‌موو ئه‌مانه راسته‌وخۆ بوونه بزوێنه‌ری مه‌سه‌له‌ی كورد له توركیادا. پ: ده‌وڵه‌تی توركیا چ له كوردانی سوریا ده‌خوازێت؟ ده‌خوازێت كوردانی سوریا خۆیان راده‌ستی داواكاریه‌كانی توركیا بكه‌ن؟ وه‌ڵام: له‌مباره‌یه‌وه زانیاری وردمان له‌به‌رده‌ستدا نیه، چونكه له‌وێ گرووپێكی كوردی هه‌یه، جوگرافیایه‌كی دیاری كۆنتڕۆڵ كردووه و په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیان دروست كردووه. ئایا توركیا ده‌خوازێت ئه‌مانه به ته‌واوه‌تی له‌ناو ببات، یان ده‌خوازێت ئه‌وانه بگه‌ینێته ئاستێك تا بتوانێت له‌گه‌ڵیاندا گفتوگۆ بكات. به راشكاوانه ئه‌مه تا ماوه‌یه‌كی درێژ ده‌بێـه كاری له پێشینه‌ی سیاسه‌تی كورد له توركیا. واته توركیا ده‌خوازێت به شێوه‌یه‌كی كلاسیكیانه و نه‌ریتخوازانه به‌ره‌نگاری كوردانی سوریا ببێته‌وه، یان ده‌خوازێت ئه‌وان بگۆڕێت تا ئه‌و ئاسته‌ی ده‌توانێ قسه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات و به‌گوێره‌ی خۆی دیزاینیان بكاته‌وه. پ: پێتوایه رووداوه‌كانی سوریا كاریگه‌ریان هه‌بووه له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئۆجالاندا؟ وه‌ڵام: به‌ڵێ، ئه‌م رووداوانه كاریگه‌ریان هه‌بووه. پ: ئه‌مڕۆ له رۆژئاوادا، دوو پڕۆژه هه‌یه، كه یه‌كێكیان ئه‌مریكا سه‌ركێشی ده‌كات و ئه‌وه‌ی دیكه‌یان توركیا. له‌م دوو پڕۆژه‌یه‌دا كامه‌یان زیاتر خزمه‌ت به كورد ده‌كات؟ وه‌ڵام: له ئێستادا پێویسته به راشكاوانه بڵێین، كه ئه‌مریكا وڵاتێكی دووره ده‌سته، له‌م ناوچه‌یه‌دا ماوه‌یه‌كی درێژه كورد و تورك به‌یه‌كه‌وه ده‌ژین، هه‌روه‌ها سه‌ره‌ڕای رووداوه مێژوویه‌كان، كورد ده‌توانێ له‌گه‌ڵ تورك قسه بكات، به‌یه‌كه‌وه كار بكه‌ن بۆ هه‌ردوولا ئه‌مه زۆر به‌سووده، به‌ڵام لێره‌دا فاكته‌ری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه پێویسته توركیا چۆن له ناو سنووری فه‌رمی خۆیدا كوردی ناسیووه به‌هه‌مان شێوه له سوریاشدا ئه‌م هه‌نگاوه بنێت. پ: ئه‌گه‌ر له شوێنی كورد ده‌بوویت كامه پڕۆژه‌ت هه‌ڵده‌بژارد؟ وه‌ڵام: ئێستا سەبارەت بە کورد پرسی شوناس، ئاسایش {مانەوە-ژیان لە ماوەی دوورودرێژدا بەواتا سیاسیەکەی} لە ئارادایە، بەڵام بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسانە، بەتەنیا فاکته‌رێكمان لەبەردەستدا نیە. بەواتایەکی دیکە مه‌به‌ستمان له شوناسی کورد، ئەو شوناسەیه کە گەره‌نتی هەبوونی کورد و مانەوەی دەکات. لێره‌دا پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه: ئایا ستراتیژی مافی سیاسه‌تكردنی كورد به شێوازی ئاشتیانه له مه‌ودادرێژدا چۆن ده‌بێت؟ من پێموایە سەرەتا دەبێ کورد به‌خۆی بەدوای وەڵامی ئەو پرسیاره‌دا بگەڕێت. لە هەرێمەکەمان و عێراقدا قه‌واره‌یه‌كی سیاسی کوردی هەیە، بەڵام لە نێوان ئەم قه‌واره سیاسیە و تورکیادا دوژمندارییەکی ئۆنتۆلۆژی { علم تجريد الوجود} هه‌یه. کەواتە ئەگەر لە سوریا کیانێکی کوردی بێتە ئاراوە و ئەو کیانە نەتوانێ لەگەڵ تورکیا لەیەکتێگەیشتن سازبکات، ئەوا ئەگەری سەرهەڵدانی دوژمنایەتیەکی ئۆنتۆلۆژی لە نێوان کوردانی سوریا و تورکیادا دێتە ئاراوە. بە کورتی بەبێ ڕەچاوکردنی پێگه‌ی تورکیا کیانێکی به‌م شێوه‌یه سازدەکرێ، کیانێکی سیاسی بۆ کورد چۆن سازدەکرێ، توانای خۆ له‌سه‌رپێ راگرتنی دەبێ یان نا؟ ده‌بێت كورد لەسەر ئەم خاڵه قووڵبێته‌وه. هەروەکو لەسەرەتادا باسمکرد لێرەدا چارەسەری ئەوەیە، تورك له‌گه‌ڵ كورد هه‌ڵبكات و رێكبكه‌وێت. ئەگەر رێككه‌وتنێك ئه‌نجام نه‌درێت، دۆخی شەڕو پێكدادان دێتە ئاراوە كه دەرفەت بۆ هێزە دەرەکیەکان ده‌ڕه‌خسێنێت تا بەردەوام پەنجەی خۆیان بخەنە ناو ئەو کێشەیە. پ: ئه‌گه‌ر پێشنیاره‌كانی ئۆجالان ده‌رباره‌ی رۆژئاوا ره‌زامه‌ندی قه‌ندیل و قامیشلی به‌ده‌ست نه‌هێنێت چی رووده‌دات؟ وه‌ڵام: له بنه‌مادا ئه‌مه پرسیاری زۆربه‌مانه و وه‌ڵامه‌كه‌شی نازانین. ئایا ئۆجالان كه 25 ساڵه له زیندان دایه، هێشتا كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌موو كورد هه‌یه، به ته‌واوه‌تی وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره نازانین. له‌هه‌مان كاتدا ده‌كرێت بڵێین ئه‌م پڕۆسه‌یه وه‌كو تاقیكردنه‌وه وایه، تا بزانین هێشتا ئۆجالان سه‌نگی رابردووی ماوه یان نا. ئه‌گه‌ر به‌بیرتان مابێ له هه‌ڵبژاردنی پێشووی شاره‌وانیه‌كاندا، په‌یامی ئۆجالان له كه‌ناڵه‌كانی تیڤی خوێندرایه‌وه، به‌ڵام ده‌نگده‌ری كورد زۆر بایه‌خی پێنه‌دا، هه‌رچه‌نده شێوه و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی جیاواز بوو. ئه‌گه‌ر له ئێستادا ئۆجالان به شێوه‌یه‌كی متمانه‌پێكراو و به ئیراده‌یه‌كی ئازادانه له زیندان بێته ده‌ره‌وه و له به‌رده‌م رای گشتی توركیا، داوای وازهێنان له چه‌ك بكات، ئه‌و كاته ده‌زانین هێز و سه‌نگی ئۆجالان چه‌نده. پ: له ئێستادا كورد پشتگیری نێوده‌وڵه‌تی هه‌یه. پێتوایه قه‌ندیل گوێ بۆ پێشنیار و داواكاریه‌كانی ئۆجالان شل بكات؟ وه‌ڵام: وه‌كو له پرسیاری سه‌ره‌وه‌دا ئاماژه‌م پێكرد، ته‌نیا ئه‌و كاته ده‌توانین وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره بده‌ینه كه ئۆجالان لێدوانێك یان پێشنیارێك له‌مباره‌یه‌وه ده‌خاته‌ڕوو. په‌یوه‌ست به قه‌ندیلیش كێشه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه له ئارادایه: به تێپه‌ڕبوونی كات جیهان بۆ هێزێكی وه‌كو په‌كه‌كه زه‌حمه‌تر ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێته هێزێكی سه‌ڵتی سه‌ربازی، به‌بێ ئه‌وه‌ی قه‌واره‌یه‌كی سیاسی ده‌سه‌ڵاتداری له‌سه‌ر زه‌وی و له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا هه‌بێت. چونكه ئیتر فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان به ژماره‌یه‌كی هێجگار زۆر له ئارادایه، جوڵه‌ی ئه‌ندام و سه‌ركرده‌كانی ئاسان نیه، هه‌روه‌ها گواستنه‌وه‌ی چه‌كیش وه‌كو رابردوو ئاسان نابێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه له‌سه‌ر په‌كه‌كه پێویسته خۆی بگونجێنێت له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی یاسایی و ره‌وا له‌مه‌ودا درێژدا. پ: ئه‌گه‌ر قه‌ندیل بیرۆكه و پێشنیاره‌كانی ئۆجالان قه‌بوڵ نه‌كات چی رووده‌دات؟ ئایا ده‌وڵه‌تی توركیا رێگای دیكه‌ی هه‌یه بیگرێته‌به‌ر؟ وه‌ڵام: لێره‌دا مه‌سه‌له‌كه ته‌نیا په‌یوه‌ست نیه به قه‌ندیل و ئۆجالان، قه‌ندیل هه‌یه، ئۆجالان هه‌یه، سوریا هه‌یه، كوردی توركیا هه‌یه، سیاسه‌تمه‌داری كوردی توركیاش هه‌یه، بۆیه هه‌موو مه‌سه‌له‌كه په‌یوه‌ست نیه به قه‌ندیل. با وای دابنێین قه‌ندیل گووتی: نا بۆ پێشنیار و بیرۆكه‌كانی ئۆجالان، به‌ڵام پارتیه كوردیه‌كانی توركیا پشتگیریان له پڕۆسه‌كه كرد، كوردانی سوریا گووتیان به‌ڵى. بۆیه به ته‌نیا قه‌ندیل ئاراسته و چاره‌نووسی ئه‌م پرۆسه‌یه دیاری ناكات.
.jpg)
راپۆرت: درەو "شامپانیای رەش" رۆژگارێك ناونیشانی ئەو نەوتە بوو كە لە كێڵگەی (تەقتەق) بەرهەم دەهێنرا، ئەم كێڵگەیە كە بە سەرەتای مێژووی بەرهەمهێنانی نەوتە لە هەرێمی كوردستان و یەكەمین گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای بیانی تێدا كراوە، بەهۆی كەمتەرخەمیی حكومەت و هەڵپەی كۆكردنەوەی پارەی زیاترەوە، وشك بووە. وردەكاری چیرۆكی نەوتە كوالیتیی بەرزەكەی تەقتەق لەم راپۆرتەدا. تەقتەق.. چیرۆكی یەكەم گرێبەستی نەوت بلۆكی نەوتی (ته‌قته‌ق) دەكەوێتە ناحیەی (تەقتەق)ی سەربە قەزای كۆیە لە پارێزگای هەولێر، لەڕووی ئیدارییەوە پارێزگای هەولێر لەژێر قەڵەمڕەویی پارتی دیموكراتی كوردستاندایە، بەڵام ئەم بلۆكە نەوتییە دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانەوە، بەگشتیی كێڵگەكە دەكەوێتە نێوان هەرسێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی و كەركوكەوە. رووبه‌ری ئەم بلۆكە (951) كیلۆمه‌تر دووجایەو (28) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت، به‌گوێرەی راپۆرتی (سكۆتیا كاپیتاڵ)و (گه‌نه‌ڵ ئینه‌رجی) بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وت لەم كێڵگەدا هەیە. سەرەتای چیرۆكی ئەم كێڵگە نەوتییە بۆ پەنجاكانی سەدەی رابردوو دەگەرێتەوە، بۆ یەكەمجار ئینگلیزەكان نەوتیان تێدا دۆزیوەتەوە، لە سەردەمی حكومەتی بەعسدا پەرەی پێدراوەو سێ بیری تێدا هەڵكەندراوە. لەدوای كشانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی بەعسی عێراق لە ناوچە كوردییەكان و دروستبوونی یەكەم كابینەی حكومەت لە كوردستان، تشرینی یەكەمی 1993 یەكەم كابینەی حكومەت بڕیاریدا لەسەر دامەزراندنی (كۆمیتەی باڵای پرۆژە تایبەتەكان)، كاری ئەم كۆمیتەیە هەوڵدان بوو بۆ دەرهێنانی نەوت لە ناوچەی (تەقتەق)و (شیواشۆك)، ئەم كۆمیتەیە لەلایەن ئەندازیاری نەوت (حەمەجەزا ساڵح)ەوە سەرپەرەشتی دەكرا، لیژنەكە لەسەردەمی دووەم سەرۆك وەزیرانی كابینەی یەكەمدا كە (كۆسرەت رەسوڵ) بوو لە رۆژی 26ی كانونی یەكەمی 1994دا نەوتی لە بیری (تەقتەق) لە گوندی (شیواشۆك) دەرهێناو گواستییەوە بۆ پاڵاوگەیەكی بچوك لە سلێمانی، كە لەو سەردەمەدا بە دەستی ناوخۆیی دروستكرابوو، سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت واتا كۆسرەت رەسوڵ خۆی خەڵكی ئەم ناوچەیە (شیواشۆك) بوو، بیرە نەوتەكانی ئامادەبوون، تەنیا لەسەردەمی بەعسدا سەریان نرابووەوەو حكومەتی كوردستان سەری بیرەكانی هەڵدایەوە، ئەمە بە سەرەتای قۆناغی پیشەسازی نەوت لە كوردستانی دوای بەعس ناودەبرێت، بەڵام شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتیی هەوڵەكەی بە ناچڵی هێشتەوە. دوای راوەستانی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1998و دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو حكومەت و ئیدارەی پارتی و یەكێتیدا، ئیدارەی یەكێتیی كە دەسەڵاتی بەسەر سنوری سلێمانیدا هەبوو، پێش پارتی كەوت و دەستی بۆ سامانی نەوت برد، حكومەتی یەكێتیی لە 17ی تەموزی 2002 واتا ساڵێك بەر لە روخانی رژێمی بەعس، یەكەم گرێبەستی بۆ پەرەپێدانی كێڵگەی نەوتی (تەقتەق) لەگەڵ كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی)ی توركیدا ئیمزا كرد، ناوەڕۆكی گرێبەستەكە بەو جۆرە بوو كە پرۆسەی دەرهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ ماوەی (25 ساڵ) بەردەوام بێت، ئەمە بە یەكەمین گرێبەستی نەوتی لە مێژووی هەرێمی كوردستاندا ئەژمار دەكرێت، گرێبەستەكە لە جۆری (هاوبەشی لە بەرهەمهێنان)دا بوو، پاشان لە 2004دا بەشێك لە بڕگەكانی ئەم گرێبەستە هەمواركرایەوە، دواجار 80%ی پشكەكانی كێڵگەكە دراوه بە كۆمپانیای (تی تی ئۆپكۆ) كه له هه‌ردوو كۆمپانیای (ئاداكس)ی سویسری و (گه‌نێڵ ئەنێرجی) توركی پێكهاتووە، پشكی كۆمپانیای نەوتی كوردستانیش "كیپكۆ" 20%ه. لەم دابەشكارییەدا گەنێل ئەنێرجی توركیا (44%)ی پشكەكانی كێڵگەكەی بردووەو (ئاداكس پترلیۆم)ی سویسری (36%)ی پشكەكان. (فەرهاد حەمزە) كە ئەندازیارێكی كوردە لە كۆمپانیا نەوتی باكور دەڵێ:" كۆمپانیای گەنەڵ ئینەرجی پسپۆر نەبوو لە بواری دەرهێنانی نەوتدا، بۆیە تا ساڵی 2006 نەیانتوانی بیری تر لە تەقتەق لێبدات، تا ئەوكاتەی لەگەڵ دوو كۆمپانیای تری نەوتدا هاوبەشیی كرد". بەپێی قسەی ئەم ئەندازیارە كوردە، لە ساڵی 2005دا ئەوكاتەی كە (محەمەد بەحرعلوم) وەزیری نەوتی عێراق بووە، چەند ئەندازیارێكی لێهاتوو، ئەوانەی نرخی نەوتی (تەقتەق)یان دەزانی، داوایان لە وەزیری ناوبراو كردووە پاڵاوگەیەك لە نزیک کێڵگەکە دابمەزرێنرێت، بەجۆرێك دیزاین كرابێت كە بە نەوتی سوك كاربكات، رەزامەندی لەسەر دراوە بە تێچووی (700 ملیۆن) دۆلار لەماوەی سێ ساڵدا تەواو بكرێت، پاڵاوگەكە لەتوانایدا بووە رۆژانە (70 هەزار) بەرمیل نەوت بپاڵێوێت و هەموو بەروبومە نەوتییەكانیشی بەرهەم دەهێنا، بەڵام بە گۆڕانی وەزیرو هاتنی (حسێن شەهرستان) بۆ وەزارەتی نەوت، بڕیار دراوە حكومەتی هەرێم پاڵاوگەكە لەسەر 17%ی پشكی خۆی لە بودجەی گشتیی عێراق تەواو بكات، حكومەتی هەرێم ئامادە نەبوو هیچ پارەیەك خەرج بكات، "ئەگەر ئەو پاڵاوگەیە بنیات بنرایە ئێستا نە هەرێم وەها بێ بەنزین دەبوو، نە كێڵگەش وەها زوو پەكی دەكەوت!!". ساڵی 2006 بۆ یەكەمجار وەزارەتێك بۆ سامانە سروشتییەكان لەناو كابینەی حكومەتی هەرێمدا زیادكرا، لەم ساڵەدا بەرهەمی كێڵگەی (تەقتەق) بریتی بوو لە (5 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە)، لە ساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان یەكەم یاسای نەوت و غازی دەرچواند، یاساییەك كە رۆژی 15ی شوباتی 2022 لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە بە نادەستوریی هەژماركراو هەڵوەشێندرایەوە. 1ی حوزەیرانی 2009 بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیەندرا، وەك هەنگاوی یەكەمیش لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بەتێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە هەناردەكرا، واتا (تەقتەق) لەو كێڵگانەیە كە لەسەرەتاوە بەشداربووە لە پرۆسەی هەناردەی نەوتی كوردستاندا. رۆژی 7ی ئابی 2012 بەرپرسانی كێڵگەی (تەقتەق) رایانگەیاند، رۆژانە (105 هەزار) بەرمیل بەرهەمدەهێنین، لەم رێژەیە (50 هەزار) بەرمیلی بە تەنکەر دەگوازرێتەوە بۆ (خورمەڵە)و بڕی (35هەزار) بەرمیلیشی رەوانەی پاڵاوگەی (بازیان) دەكرێت. 22ی ئایاری 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی نەوتی خاو لە كوردستانەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆو لەرێگەی بۆرییەوە راگەیاند، لەسەرەتای هەناردەی نەوتیشدا بە بۆری، كێڵگەی (تەقتەق) كە نەوتەكەی بە بۆریی گواستراوەتەوە بۆ نزیك كێڵگەی (خورمەڵە)، بە بڕی (148 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەشداربوو لە هەناردەی نەوتی كوردستاندا، ئەو سەردەمە هێڵی یەكەمی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، ناوی لێنرا بوو "هێڵی تەقتەق- خورمەڵە- فیشخاپور". كوالیتی نەوتی ئەم كێڵگەیە لە جۆری (زۆر باش)ە، چونكە APIی نەوتەكەی دەگاتە (48)و زۆر سوكە، كبریت (گۆگرد)ی تێدا نییەو بەر لە هەناردەكردنی پێویستی بە چارەسەركردن نییە، لە هەندێك بیردا APIی نەوتەكە دەگاتە (51)، كە ئەمە ئیتر كوالیتییەكەی زۆر بەرزەو پێی دەوترێت " شامپانیای رەش". 16ی نیسانی 2014 وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم لە راگەیەندراوێكدا بانگەشەیەكی کۆمپانیای (بلاک دایەمۆند)ی رەتكردەوە لەبارەی ئەوەی گوایا رێکكەوتنێکی ئیمزا کردووە بۆ کرینی نەوتی خاو لە کێڵگەی (تەقتەق)و دابینکردنی بۆ پاڵاوگەیەکی "نوێ" کە لەلایەن گروپێکی کەرتی تایبەتی کوردی بە ناوی کۆمپانیای (رێژوان) بەڕێوە دەبرێت. وەزارەتی سامانە سروشتییەكان وتی:" هیچ یەکێک لە کۆمپانیای بلاک دایەمۆند، کە بارەگاکەی لە فلیپینە، و کۆمپانیای رێژوان کە شەریکی ئەو کۆمپانیا هاوبەشەیە بە فەرمی تۆمار نەکراون لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەت زانیاری نیە لەسەر هیچ یەکێک لەو کۆمپانیایانە. کۆمپانیای گەنەل ئێنەرجی، کە کۆمپانیای کارکەری کێڵگەی تەقتەقە، بە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی راگەیاندووە کە ئەوانیش هیچ زانیارییەک، یان مامەڵەیەکیان، لەگەڵ بلاک دایەمۆندو رێژواندا نیە. هەروەها، هیچ پاڵاوگەیەکی "نوێی" لەم شێوەیە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە مۆڵەتی پێنەدراوە و رێگەی پێنادرێت کار بکات. دووپاتی دەکەینەوە بلاک دایەمۆند هیچ بنەڕەتێکی نیە بۆ بڵاوکردنەوەی بانگەشەی ساختەو سەرلێشێوێنەر سەبارەت بە کڕینی نەوتی خاو لە هەرێمی کوردستاندا. هەموو هەنگاوە پێویستەکان دەنێین بۆ رێگەگرتن لە دابینکردنی نەوتی خاو بۆ بلاک دایەمۆند یان رێژوان". بەرهەمی كێڵگەی تەقتەق لە 2014وە بۆ 2024 • 2014: 148 هەزار بەرمیلی رۆژانە • 2015: 145 هەزار بەرمیل • 2016: 60 هەزار بەرمیل • 2017: 18 هەزار بەرمیل • 2018: 12 هەزار بەرمیل • 2019: 12 هەزار بەرمیل • 2020: 10 هەزار بەرمیل • 2021: 8 هەزار بەرمیل • 2022: 5 هەزارو 940 بەرمیل • 2023: 3 هەزارو 960 بەرمیل • 2024: سفر لە 2024وە بەرهەمهێنان لە (تەقتەق) راوەستاوە، لەلایەك بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بە بۆریی لە 25ی ئازاری 2023وە، لەلایەكی تر بەهۆی ئەوەی هیچ پەرەپێدانێك لەم كێڵگەیەدا نەكراوەو ئاو تێكەڵ بووە لەگەڵ نەوتەكەیدا، چەندجارێك یەكێتیی نیشتمانی لە میدیای خۆیەوە دۆخی ئەم كێڵگەی وەكو ئاماژەیەك بۆ (نادادپەروەریی لە بواری پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان) باسكردووەو پارتی تۆمەتباركردووە بەوەی جیاوازی دەكات لەنێوان نەوتی ژێر دەسەڵاتی خۆی و نەوت لە سنوری یەكێتیدا. ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی تەقتەق لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2024 دەریدەخات لەماوەی (10 ساڵ)دا بەرهەمهێنان لەم كێڵگەیە لە (148 هەزار) بەرمیلی رۆژانەوە دابەزیوە بۆ (سفر) بەرمیل، ئەمەش لەكاتێكدایە لەسەرەتای دەستپێكردنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی راستەوخۆ بۆ توركیا ئەم كێڵگەیە لەڕووی بەرهەمەوە سێیەم گەورە كێڵگەی كوردستان بووە. چەند هۆكارێك باسدەكرێن كە لە پشت وشكبوونی ئەم كێڵگە گرنگەی نەوتی كوردستانەوەن لەوانە (زیادبوونی ئاو لە بیرە نەوتەكاندا، مامەڵەی خراپ لەگەڵ بیرەكان و تێكچوونی چینەكانی بیرە نەوتەكە، دروستكردنی بیری نوێ بەبێ ئەوەی بیرە كۆنەكان نۆژەنبكرێنەوە، فشاركردن بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتر لە بیرەكاندا لە هەندێك قۆناغدا). ئەوەی جێگەی سەرەنجە، ئەوە تەنیا بیرە نەوتەكان نین كە وشكیان كردووە بەهۆی ئەوەی كاری پەرەپێدان لە كێڵگەكەدا نەكراوە، یەدەگی كێڵگەكەش زیانی بەركەوتووە، سەرەتا بڕی یەدەگی نەوت لەم كێڵگەیە بە (1.5 ملیار) بەرمیل دەخەمڵێندرا، بەڵام ساڵی 2016 ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) بڵاویكردەوە، کۆمپانیای نەوتی (گەنێل ئینەرجی) ناچار بووە، خەمڵاندنی نوێ ئەنجامبدات بۆ دۆزینەوەی ئاستی راستەقینەی یەدەگی نەوت لە (تەقتەق)، ئەمەش بەهۆی ئەوەی لە ساڵی 2015دا ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت لەو کێڵگەیە بەردەوام لەدابەزیندا بووە. لە 2016دا بەگوێرەی خەمڵاندنی کۆمپانیاكە، ئاستی نەوتی یەدەگی کێڵگەی (تەقتەق) بریتی بووە لە (356 ملیۆن) بەرمیل، ئەمەش بۆ ئەوكات دابەزینێکی بەرچاوە لەچاو خەمڵاندنەکەی ساڵی 2011 کەئاستی نەوتی یەدەگی كێڵگەكە نزیكەی (685 ملیۆن) بەرمیل بووە. لە ساڵی 2017دا، بەگوێرەی خەمڵاندنێكی كۆمپانیای (ماكدانیاڵ) یەدەگی كێڵگەی (تەقتەق) تەنیا (59 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە، لەكاتێكدا لە كۆتایی ساڵی 2015 یەدەگی كێڵگەكە بریتی بووە لە (172ملیۆن) بەرمیل، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە نەك هەر بیرەكان، بەڵكو یەدەگی كێڵگەكەش بەهۆی پشتگوێخستنەوە زیانی گەورەی بەركەوتووە. رۆژی 28ی ئازاری 2017، كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی) راپۆرتێكی لەسەر سایتی خۆی بە زمانی ئینگلیزی لەبارەی دۆخی كێڵگەی (تەقتەق) بڵاوكردەوە، تێیدا ئاماژەی بەوەكردبوو یەدەگی نەوتی كێڵگەی (تەقتەق) بە بەراورد بە پێشتر 66% كەمیكردووە، بۆیە لەو كێڵگەیەدا پێشبینیكردنی خۆی بۆ كۆی بەرهەمهێنان بۆ ساڵی 2017 راگرتوە . كۆمپانیاكە لە راپۆرتەكەیدا باسی لەوەكردبوو، بۆ ساڵی 2016 پێشبینی ئەوەی كردووە بەهای پشكی خۆیان لە كێڵگەی نەوتی تەقتەق (181 ملیۆن) دۆلار بێت، هۆكاری كەمبوونەوەی بەهای پشەكانی خۆی بۆ نەزانینی رێژەی یەدەگی نەوتی كێڵگەكە گەڕاندبووەوە. لە بەشێكی تری راپۆرتەكەیدا، گەنەڵ ئینەرجی باسی هۆكاری كەمبوونەوەی یەدەگی نەوتی كێڵگەكەی گەڕاندبووەوە بۆ تێكەڵبوونی ئاو بە نەوت، بەپێی خشتەیەكیش كە كۆمپانیاكە ئامادەی كردبوو، بەراوردكاریی كردبوو لەبارەی پێشبینییەكانی بۆ یەدەگی نەوت لە (تەقتەق)، بەراوردكارییەكەی بەمشێوەیە بوو كە لە خشتەكەدا دەردەكەوێت: (فەرهاد هەمزە) ئەندازیاری كورد لە كۆمپانیای نەوتی باكور سەبارەت لە چارەنوسی غەمگینی ئەم كێڵگەیە دەڵێ:" قەدەری ئەم كێڵگەیە ئەوها بوو كەوتە دەست كەسانێك كە نرخی خۆیان پێنەدا، كاربەدەستانی حكومەتی هەرێم هیچیان لێ نەدەزانی، كۆمپانیا بیانیەكانیش بەدوای قازانجەوە بوون؛ لەبەر هەڵپەی هەردوولا بۆ دەستكەوتنی پارەی زیاتر، ئەم كێڵگەیان بەو دەردەبرد كە ئەمڕۆ تێیدایە". تاوەكو بەر لە وشكبوونی كێڵگەكە، زیاتر لە (400) كرێكاری خۆماڵیی و نزیكەی (140) كرێكاری بیانیی لە (تەقتەق) كاریان دەكرد. ئەیلولی 2024 ئیتر كرێكارەكانی كێڵگەی نەوتی (تەقتەق) بێهیوا بوون لەوەی جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ سەر كارەكانیان، بۆیە بڕیاریاندا لەرێگەی پارێزەرەوە سكاڵا لەسەر كۆمپانیاكە تۆمار بكەن. ئەوكات سەنگەر عەزیز نوێنەری كرێكارەكان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" بەهۆی دەركردنیان بارودۆخی ئابوریی و دەروونیی كرێكارەكان زۆر خراپەو پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەكان بێنە سەر هێڵ و ئەو كێشەیەمان بۆ چارەسەر بكەن. داوا دەكەین كۆمپانیا 11 موچەمان پێكەوە پێ بدات، چونكە پێشتر ئەگەر كرێكارێك دەركرابێت كۆمپانیا زیاتر لە 11 موچەی بەیەكەوە پێداوە، بەڵام ئێستا بۆ ئەم كرێكارانە هیچ موچەیەك نادات، سەرباری ئەمەش جیاوازی لە موچەی كرێكارە كوردەكان و كرێكاری بیانیدا هەیە". سەرچاوەكان: • پەیمانگای ئۆكسفۆرد بۆ توێژینەوەی وزە • BBC • سایتی كۆمپانیای (گەنەڵ ئینەرجی) https://genelenergy.com/operations/production/taq-taq/ • سایتی (تی تی ئۆپكۆ) https://www.taqtaqopco.com/ • جۆرو كوالیتی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان- نەوزادی موهەندیس https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10248 • کێڵگە نەوتیەکانی پارێزگای هەولێر و توانای بەرهەمهێنانیان- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10190 • مەسعود مەلا هەمزە. یەكەمین هەنگاوی دەرهێنانی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە. چاپخانەی هێڤی، هەولێر 2017 • فریای كێڵگەی نەوتی تەقتەق بكەون- بیلال سەعید، لە سایتی (رووداو) بڵاوكراوەتەوە https://www.rudaw.net/sorani/business/120420171
.jpg)
درەو: سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە ئاشكرایدەكات كە تا ئێستا چەندین جار بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لەلایەن بەرپرسانی باڵای ئەم هەرێمەوە دەركراوە بەڵام هیچیان جێبەجێنەكراون و پاڵاوگەكان بەردەوامن لە كاركردن. مەجید مەعروف، سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە ڕایگەیاند: بەپێی ئەوبەدواداچونانەی ئێمە كردوومانە حكومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و پارێزگاری هەولێر و دەستەی ژینگە، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان بڕیاریان دەركردووە و هەموو جارەكانیش جەخت لە جێ بەجێكردنی كراوەتەوە بەڵام دواجار جێبەجێ نەكراون. ئاماژەی بەوەشكردووە، ساڵی ۲۰۱٥، یەكەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەكان دەرچوو. وەزارەتەكە ڕایگەیاند، ٤۰ پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی كوردستان هەن ڕۆژی ۳ۍ حوزەیرانی ۲۰۱٥ دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەكرێن، دواتر ساڵی ۲۰۱٨ جارێكی دیكە وەزارەتی سامانەسروشتییەكان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەكان دەركرد و ماوەی ٦۰ ڕۆژی بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە دیاریكرد، پاشان وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ساڵی ۲۰۱۹ بڕیارێكی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەكان دەركرد و ڕاگەیاند، ۱٦۹ پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە دابخرێن و سەرجەم كەلوپەلەكانیشیان كۆبكرێنەوە. ئەوەشی خستووەتەڕوو، دواتر ڕۆژی ۲۱/٤/۲۰۱۹ د. سامی جەلال سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان رایگەیاند "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێك هێندراوە و بۆ ئەوەی بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت، پاشان ڕۆژی ٨ی شوباتی ۲۰۲۱ مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە ٤٨۳ كرد كە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان، دواتر لە ڕۆژی ٤ۍ ئابی ۲۰۲٤، ئومێد خۆشناو، پارێزگاری هەولێر رایگەیاند، لەپێناو ژینگەی پارێزگاكە، بڕیاریانداوە لەماوەی ۱۰ رۆژدا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەكانی پارێزگاكە دابخەن كە ژمارەیان ۱۳٨ پاڵاوگەیە، كۆتا بڕیاریش دوێنێ ۲۰۲٥/۱/۱۲ مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرپەرشتیی كۆبوونەوەیەكی تایبەتی كرد بۆ لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونی كێشەی پیسبوونی كەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆك لەمبارەیەوە بڕیار دراهەر پاڵاوگەیەك، یان هەر كارگەیەك كە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەكان كار بكات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێكاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە ئەوەشی خستووەتەڕوو، لە هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە ۱۹۲ پاڵاوگە هەن،تەنها سێ لەو پاڵاوگانە یاسایی و فەرمین، لە سنووری پارێزگای هەولێر ۱٤۰ پاڵاوگەی نایاسایی هەن، لە سنووری پارێزگای سلێمانی ۲٤ پاڵاوگەی نایاسایی هەن، لە سنووری پارێزگای دهۆك ۲٨ پاڵاوگەی نایاسایی هەن، ئەمانە ماوەی زیاتر لە ۱۳ ساڵە بە نایاسایی كاردەن.
.jpg)
درەو: درەنگای شەوی رابردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوەو دەڵێت: حكمەتی عێراق ئامادەكاری دەكات و بەشێوەیەكی تاك لایەنانە، نەوت و گازی ناوچەكانی مادەی 140 ببات، بۆیە ئێمە بەرگری لە مافە دەستورییەكانمان دەكەین. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان قسەی كردووە" بەیاننامەكەی حكومەتی هەرێم بە بێ ئاگاداری تیمی یەكێتی و گۆڕان بووە لە ناو حكومەت، ئەو بەیاننامەیە لە دژی سەردانەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقيە بۆ بەریتانیا، كە بڕیارە ژمارەیەك رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیا بەریتانییەكان واژوو بكات لەبواری نەوتی كەركوك و ناوچەكانی مادەی 140. نوسینگەی راگەیاندنی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاندووە: پاشنیوەڕۆی ئەمرۆ سودانی بە سەردانێك دەگاتە شانشینی یەكگرتوو، لەسەر داوایەكی فەرمی حكومەتی بەریتانیا، لەسەردانەكەیدا سودانی وێڕای ئەنجامدانی دیدار لەگەڵ گەورە بەرپرسانی حكومەتی ئەو وڵاتە، هاوكات لەگەڵ نوێنەری كۆمپانیاكان و كەرتی كاری بەریتانی كۆدەبێتەوە، بەگوێرەی بەیاننامەكەی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق، سەردانەكەی سودانی واژووكردنی ژمارەیەك رێككەوتن و یاداشتی لێكگەیشتن لە بوارە جیاوازەكان بەخۆوە دەبینێت، بەتایبەت بوارەكانی ئابوری و وەبەرهێنان و ئاسایش. سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند: حكومەتی هەرێمی كوردستان ترسی هەیە لەوەی عێراق رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیا كان بكات لەسەر ئەو كێڵگە نەوتییانەی كە لە ئێستادا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدان بەتایبەتی كێڵگەی نەوتی (خۆرمەڵە) كە لە ئێستادا نزیكەی (36%)ی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. بەیاننامەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە درەنگانی شەوی رابردووبوو بەشێك لە بەرپرسانی حكومەت نەك هەر ئاگاداری نەبوون، بەڵكو لە ناوەڕۆك و مەبەستی بەیاننامەكەش نەدەگەیشتن و بێئاگابوون. مانگی ئابی رابردوولە بەغدا یاداشتی لێکتێگەیشتن لەنێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای بریتیش پترۆلیۆم (BP)ـی بەریتانی بۆ پەرەپێدانی چوار کێڵگەی بەرهەمهێنانی نەوت و گازی کەرکووک واژۆکرا، یاداشتەکە لەلایەن حەییان عەبدولغەنی، وەزیری نەوت، بە نوێنەرایەتیی عێراق و مورای ئۆشینکڵۆس، سەرۆکی جێبەجێکار و نوێنەری کۆمپانیاکە واژۆکرا. لەرۆژی 2025/1/9 وەزیری نەوتی عێراق و بریکارەکانی و بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای نەوتی باکور و بەرپرسی گرێبەستەکانی وەزارەت لەگەڵ کۆمپانیای BP کۆبونەوە. کۆبوونەوەکە سەبارەت بە پەرەپێدانی کێڵگەکانی کەرکوک بوو، بەرهەمێنانی گاز و نەوت بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاندووە، وەزارەت بەردەوامە لە دانوستان لەگەڵ بی پی BP سەبارەت بە کارپێکردنی هەر چوار کێڵگەی کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک کە بریتین لە (کێڵگەی بای حەسەن، کێڵگەی کەرکوک بە دوو قوبەکەی ( بابا و ئاڤانا)، کێڵگەی جەمبور، و کێڵگەی خەباز). بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا. دەقی راگەیەندراوەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاگەیەندراوێک لە حکومەتی هەرێمی کوردستانه‌وه بەپێی مادەی 140 دەستووری عێراقی فیدڕال بۆ ساڵی 2005، دەبێت پرۆسەی ڕیفڕاندۆم لە کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان ئەنجام بدرێت و حکومەتی فیدڕاڵی پابەند کراوە پێش 31ی کانوونی یەکەمی 2007 ئەو پرۆسەیە جێبەجێ بکات. چ پێش ئەم ڕێکەوتە، چ لەو بیست ساڵەی ڕابردوودا، سەرجەم حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق لە ئەنجامدانی پڕۆسەی ڕیفڕاندۆم بە تەواوی شکستیان هێناوە. ئێستا حکومەتی عێراق ئامادەکاری دەکات بە شێوەیەکی تاکلایانە، نەوت و گازی ئەم ناوچانە ببات، لە کاتێکدا خەڵکی کوردستان و لە چوارچێوەی مادەی 140، داواکاری ڕەوای ئەم ناوچانە دەکات. بەپێی هەردوو مادەی 110 و 115 ی دەستووری عێراق بۆ ساڵی 2005، مافی ڕەها و تاکلایانە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەدات کێڵگە نەوت و گازە تازە دۆزراوەکان بەڕێوەببات. هەروەها مادەی 112، ئاماژە دەدات حکومەتی فیدڕاڵی و حکومەتی هەرێم کێڵگەی نەوت و گازە پێشوو دۆزراوەکان (کۆنەکان) بە هاوبەشی بەڕێوەببەن، وەک ئەوانەی لە کەرکووک و لە ناوچەکانی دەوروبەری هەن. هەروەها بەغدا پابەند کراوە لەگەڵ هەرێم سەبارەت بە دابەشکردنی داهاتی ئەو کێڵگە پێشوو دۆزراوەکان (کۆنەکان) ڕێکبکەوێت. حکومەتی هەرێم بەردەوام ئامادە بووە بەشداربێت بۆ ئەم ڕێکەوتنانە بەڵام حکومەتی فیدڕاڵی بە بەردەوامی لە بەرپرسیاریەتییە دەستووریيەکانی خۆی دزیوەتەوە. ئێستا حکومەتی فیدڕاڵی لە هەوڵی ئەوەدایە گرێبەستی نەوت و گاز واژۆ بکات، بەبێ ئەوەی مادەکانی دەستوور بە گشتی و بە تایبەت هەردوو مادەی 140 و 112، لەبەرچاو بگرێت. حکومەتی هەرێم بە مافی دەستووريی خۆی دەزانێت، بە هەموو ڕێکارە جیاوازەکان کە دەستەبەر بێت، بەرگری لە مافە دەستوورییەکانی بکات و کار لەسەر جێبەجێکردنی یاساکان دەکات بۆ پاراستنی مافە دەستوریيەکانی خەڵکی کوردستان و کەرکووک. حکومەتی هەرێمی کوردستان
سلێمانی مستەفا- شارەزای یاسایی و هةڵبژاردن هەڵبژاردن وەک بنەمایەکی دیموکراسی بە رۆحی سیستەمی هاوچەرخ دادەنرێت ، ناکرێت بێ بونی دیموکراسی باسی هەڵبژاردن بکرێت ، پێچەوانەکەشی ڕاستە ناکرێت بێ بوونی هەڵبژاردن باس لە دیموکراسی بکرێت، هەروەک هەڵبژاردن بە بەردی بناغەی دیموکراسی دادەنرێت، و ڕۆحی سیستەمی سیاسی مۆدێرن بەرجەستە دەکات. مرۆڤ ناتوانێت بە شێوەیەکی مانادار باسی هەڵبژاردنەکان بکات بەبێ ئەوەی ئاماژە بە دیموکراسی بکات. لە سیستەمی تۆتالیتارەکان گەر هەڵبژاردنیش ئەنجام بدرێت بەڵام لە ناوەرۆکدا پوجەڵ و بەتاڵە، بەڵام زۆرجار ئەمانە دەبێتە هۆی ئەوەی سەرۆکەکان زۆرینەی دەنگەکان بەدەستبهێنن. لەم جۆرە سیستەمەدا کە هێزە ئەمنییەکان و حکومەت و پارتە سیاسییەکان بە یەک دەنگ کاردەکەن و لەدەستی یەک کەس دان دیموکراسی بونی نییە. ئەم سیستەمانە گەرەنتی سەروەری یاسا و مافی هاووڵاتیانیان نییە، کە بۆ حوکمڕانی دیموکراسی بنەڕەتین ، هەڵبژاردن پایە و بەشێکی دانەبراوە لە دیموکراسیدا، بەڵام لە بنەڕەتدا گەرەنتی حوکمڕانی دیموکراسی ناکات. لە زۆرێک لە سیستەمە تۆتالیتارییەکاندا، هەڵبژاردن خزمەت بە شەرعیەتدان بە دەسەڵاتی خۆسەپێن دەکات نەک بەرزڕاگرتنی بنەما دیموکراسیەکان. سیستەمێکی دیموکراسی ڕاستەقینە پێویستی بە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و مافە مەدەنییەکان هەیە، تەنانەت بە پێچەوانەی ئیرادەی زۆرینەشەوە. "دیموکراسی و یاسا " لە سیستەمی دیموکراسی ، یاسا وەک بناغە و دەستوری حوکمڕانی و سیستەمی کۆمەڵایەتی لێ دەڕوانرێت ، بەبێ یاسا دامەزراندنی دەزگاکان و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بێ مانا دەبێت. بەڵام بۆ ئەوەی ئەم یاسایانە شەرعی بن، دەبێت لەگەڵ پەیماننامە و ڕێکەوتنە نێودەوڵەتییەکان بگونجێن، بەتایبەتی پابەند بوون بە جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ سەرەڕای ئەوەش، یاساکان دەبێت پابەند بن بە دەستووری وڵات و لە رێگەی پرۆسەی یاساییەوە دەربکرێن وەک ئەوەی لە دەستووردا هاتووە . لێرەدا بابەتێکی گرنگ هەیە ئاماژەی پی بدەین ، هەموو ئەو یاسا و رێکارانەی لە ژێر پەردەی یاسادا دەردەکرێت مەرج نییە لە بنەڕەتدا دادپەروەرانە وشەرعی بن گەر ڕەچاوی بنەماکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان نەکرابێت. مێژوو گەواهی چەندین دڕندەیی و پێشێلکاری لە ڕابردوو و ئێستادا دەدات کە بە بیانووی یاسا ئەنجامدراوە. نموونەی زۆر هەیە لەوانە هەڵمەتی ئەنفال، ڕاگواستن، بۆمباران کردنی کیمیایی و زیندانی کردنی کورد لە تورکیا، ئێران، سوریا و عێراق لەسەر کورد بوون و بەکارهێنانی زمانی دایک و داوا کردنی مافە بنەرەتیەکانی جاڕنامەی مافی مرۆڤ و مافی هاونشتیمانی بوون. ئەم کارانەلەبەر ڕۆشنای دەقە یاسایەکان و دەقە شەرعیەکان بە یاسای نەتەوەیی ئەنجام دراون . حکومەتی عێراق وحکومەتی هەرێمی کوردستانیش لەهەندێ پرس دا رەچاوی بنەماکانی مافی مرۆڤ و بنەکانی دەستوریان نەکردوە سەبارەت بە مافە مەدەنی و سیاسیەکان ، بەوەش کار گەشتە ئەوەی بە هەڵە بنەماکانی دیموکراسی پەیرەوبکەین لە ساڵانی رابردوو ،کە دەرنجامی پێشلکردنی مافەکانی مرۆڤ و بنەماکانی دیموکراسیی لێکەوتەوە . "زۆرینەی پەرلەمانی و مافی هاوڵاتیان " مافی هاوڵاتیان بە هەردوو ستونەکەیەوە ، چ ئەو مافانەی کە لە جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ دا هاتون ، یان ئەو مافانەی لە چوارچێوەی مافە مەدنیەکان لە لەدەستوری ولاتات دا هاتون ، خاڵی جەوهەری سیستەمی دیموکراسین ، وە یاساکان هیچ نرخێکیان نابێت گەر پاراستنی مافی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان پاریزراو ریزلێگیراو نەبن ، بەو مانایەی دەوڵەتی یاسا هیچ سود نرخێکی نابێت بەبێ بونی بنەماکانی دەوڵەتی ماف. دەکرێت بڵین جارنامەی مافی مرۆڤ بریتیە لەو جارنامەیە کە ١٠ /١٢ ی ساڵی ١٩٤٨ لەدووتوێی (٣٠) بەند لە لایەن نەتەوە یەگرتوەکانەوە ڕاگەیەنرا ، کە دەکرێت بڵین مافی (ژیان ، هاتۆچۆ ونیشتەجێبوون ، ئاین ، یەکسانی ،ئازادی ، خوێندن ، ماف ) لە خۆ دەگرێت ، وە ئەومافانە مافی جیهانین و باڵایەتیان بەسەر یاسا وڵاتاندا هەیە . هەرچی مافە مەدەنیەکانن ئەوە ئەو مافانەنن کە لەدەستوری هەروڵاتێکدا هاتوون و دەڵەت پابەندە بە پاراستن و فەراهەم کردنیان بۆ هاونیشتیمانیانی لەوانە ( ئازادی ڕۆژنامەگەری ، هەڵبژاردن ، کۆبونەوە ، لێپرسینەوە لە حکومەت ) مافە مەدەنییەکان تایبەت بە وڵاتان و سیستەمە یاساییەکان گرنگی به په یوه ندییه کانی نێوان هاوڵاتیان و حکومه تەکانیان دەدەن بۆ نمونە لە عێراقدا مافە سیاسی و مەدەنی و ئابوری وفەرهەنگی کۆمەڵاتیەکان لە ماددەی ( ٢) برگەی یەکەم ، خاڵی (ب . ج ) و ماددەی (١٤ ، ١٥ ،١٦ ،١٧ ،١٨، ١٩ ،٢٠ ، ٢١ ، ٢٢ ، ٢٣ ،٢٦ ، ٢٧ ،٢٨ ،٢٩ ،٣٠ ،٣١ ، ٣٢ ، ٣٣ ، ٣٤) ی دەستوری ساڵی ٢٠٠٥ دا هاتوون و جەسپێنراون وە لە ماددەی (٥ ،٦ ، ١٣ ) بنەماکانی سەروەری یاسا دوپات دەکاتەوە . مافی مرۆڤ مافێکی بنەڕەتی و جیهانیە، بەڵام مافە مەدەنیەکان پەیوەندییەکی زۆریان هەیە بە سیستەمە تایبەتی کۆمەڵگا و یاسایەکان لەناو خودی وڵاتەکەدا، کە چەسپاندنیان بە سەر ناوەڕۆکی پەیوەندی خەڵک و حکومەتەکانەوەیە ، بەڵام مافەکانی مرۆڤ لەسەر بنچینەیی و جیهانی جەخت دەکاتە لە سەر شکۆمەندی و ئازادی هەموو تاکێک ، لە کاتێکدا هەردوو مافی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان ئامانجیان پاراستنی ئازادییەکان و بەرەوپێش بردنی خۆش گوزەرانی کۆمەڵگایە، بەڵام لە مەودا و کارپێکردنیان جیاوازن. مافی مرۆڤ گشتگیرە، بەبێ گوێدانە شوێن و ڕەگەزنامە بۆ هەموو تاکەکان دەگرێتەوە. بەڵام مافە مەدەنییەکان تایبەتن بە چوارچێوەی یاسایی و کۆمەڵایەتی تاکە وڵاتان، پەیوەندی نێوان هاووڵاتیان و حکومەتەکانیان بەڕێوەدەبەن، بەبێ ڕەچاوکردنی بنەماکانی مافی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان ئەستەمە باسی دەوڵەتی ماف بکرێت ، جەوهەری دیموکراسی لە پاراستنی مافەکانی هاوڵاتیاندایە چ لە مافانەی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ وەرگیراون یان لە دەستووری نەتەوەییدا جێگیر کراوبن. سەروەری یاسا بێ مانا دەبێت ئەگەر ئەم مافانە پارێزراونەبن . ئەگەر هەرێمی کوردستان و عێراق وەک نمونە وەربگرین و پرسیارێک بکەین ؟ ئایا لەدەرئەنجامی خولەکانی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانی کوردستان زۆرینەی پەرلەمانی یان حکومەت چۆن مامەڵەی لەگەڵ پرسی مافی مرۆڤ و مافە مەدنیەکان و بنەماکانی دیموکراسی و سەروەری یاسا دا کردوە ، ئایا دەوڵەت دەوڵەتی یاسا و ماف بوە ؟ ئایا لەبەر ڕۆشنایی ئەو چەمکانەی باسمان کرد مامەڵەی وەک یەکێ لەگەڵ هاوڵاتیان کراوە ؟ ئایا ئەوانەی دەنگیان پێ نەداون و وەک ئەوان بیر ناکەنەوە هەمان مامەڵەی هاوڵاتی ئاساییان لەگەڵ دا کراوە ؟ئەوە پرسیارێکی حیسابیە وەڵامەکەی بۆ ئێوەو توێژەران جێدەهێڵم. ئێمە هاوڕاین کە زۆرینەی هەڵبژاردن بەواتای ئەوەی زۆرینە دەنگدەران هاوڕان لەسەر ئەوەی پرسی وڵات لەلایەن حزبی (ا) یان هاوپەیمانیەتی (ا) بەرێوەببرێت بۆ ماوەی چوار ساڵی خولی هەڵبژاردن بەپێی بنەمای دەستور و رێکارە یاساییەکان ، دوای ئەوە بەپێی رێزگرتن لەبنەمای خولاوخولی هەڵبژاردن دەگەرێنەوە بۆ دادگای گەل،کەواتە هەڵبژاردن و زۆرینەی پەرلەمانی پێدانی بریکارنامەیە لە لایەن زۆرینە بۆ بەرنامەیەکی دیاریکراو ، بە واتای بڕیاردان لە رێکخستنی کاروباری دەوڵەت . بەڵام ئەو زۆرینەی پەرلەمانیە ، یان ئەو زۆرینەی کە دەنگی بەدەست هێناوە مافی ئەوەی نییە ، پێشێلکاری دەستور بکات ، بۆی نییە پێشەڵکاری مافە مەدنیەکانی هاوڵاتیان بکات ، بۆی نییە پێشێلی مافی مرۆڤ بکات ، بە واتای ئەوەی مافی ئەوەی نییە یاسا و رێکاو بڕیارگەلێک دەربکات پێجەوانەی بنەماکانی مافی مرۆڤ و مافە مەدنیەکان بێت . کەواتە گەر هەڵبژاردن بنەماو پایەی دیموکراسی بێت و سەروەری یاسا بە کۆلەکە وبناغەی دێموکراسی ئەژماربکرێت لە سیستەمی مۆدێرندا ، ئەوە کارێکی ناچاری و سەپێنراوە دەبێت لە سیستەمی دیموکراسی دا مافەکانی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان لە دەست درێژی زۆرینەی پەرلەمانی و حوکمڕانی پارێزراوبن . پرۆسەی ٣٢ ساڵەی حوکمرانێ کوردی لە باشور کوردستان ئەوەمان بە بیردا دێنێتەوە کە دان بەهەڵە کانمان بنێن و هەڵەکانمان ڕاست بکەینەوە ، دەبێت کۆی ئەو هەڵانە بەیان بکەین کە لەماوەی ٣٢ ساڵەی حوکمرانی کردومانن لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بە هەرسێ دەسەڵاتەکیەوە ( جێبەجێکردن ، یاسادانان ، دادوەری ، جگە لە مامەلەکردنی پاوان خوازی و حزبایەتی ناتەندروست لەگەڵ کاری رێکخراوەیی و سەندیکاکان و رۆژنامەگەری و دەستە سەربەخۆکان و تەوای کایەکانی تر . ناکرێت بە رێگایەکی ناهۆشمەندانە بەکەوینە ژێر کاریگەری پرنسیپی تۆتالیتاریزم و پۆپۆلیزم ، چونکە تۆتالیتاریزم لە جەوهەردا دژی هەر جۆرە دابەشکارێکی دەسەڵاتە ، پۆپۆلیزمیش دیاردیەکی ترسناک و پر کارەساتە. دەسەلاتی کوردی نابێت هەڵەی سیستەمە کانی شکست خواردوو دووبارە بکاتەوە خۆی بە سیستەمی بێ هەڵە هەژمار بکات. دەسەڵات لە کاتێکدا پێویستییەکی ژیاری و ژیانی مرۆڤە، بەڵام دەبێت بە ژیرانە بەکاربهێنرێت بەتایبەتی بۆ کورد. هەڵبژاردنیش بە هەمان شێوە ئامرازێک نییە بۆ جیاکردنەوەی ڕاستییە ڕەهاکان بەڵکو میکانیزمێکە بۆ هاوسەنگکردنی بەرژەوەندیەکانی رکابەرەکان. لە سەردەمی تەکنەلۆجیادا ئایندەی حوکمرانی و سیستەمی دیموکراسی و سەروەری یاسا و دەوڵەوتی مافەکان پەیوەستە بە ئامێزگرتن بە گوتاری گشتی و دەستەبەرکردنی شەفافیەت و دروستکردنی متمانە بە دامەزراوەکان . دیموکراسی بەهەڵبژاردنی پاک ، بەسەر سەروەری یاسا و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و مافە مەدەنیەکان گەشە دەکات. ئەم بنەمایانە دەبێت ڕێنمایی حوکمڕانی بکەن بۆ ڕێگریکردن لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و دەستەبەرکردنی مامەڵەی دادپەروەرانە لەگەڵ هەموو هاووڵاتیان. ئێمەش وەک کورد بە پابەندبوون بە لێپرسینەوە و وەرگرتنی مافە گشتگیرەکان دەتوانین لە ئایدیاڵەکانی دیموکراسی ڕاستەقینە نزیک ببینەوە و خۆمان لەداروخان و سیستەمی شێرە بەفرینە بپارێزین ، بۆ ئەم کابینە وەزاریە و ئەو چوار ساڵەی حوکمڕانی داهاتوی حکومەتی هەرێم پێویستە لەسەر ئەو زۆرینەیەی حکومەت پێکدێنێت هەڵەکانی حوکمڕانی ٣٢ ساڵەی پێشوو بە هەند وەربگرێت ، و رێکەوتنی پێش وەختە هەبێت لەسەر دەست نیشانکردنی ئامرازەکانی خۆچاککردن کە داواکاری و ویستی ناوخۆیی و دۆستانی کوردو کۆمەڵگای نیودەوڵەتیە ، پێداچونەوە بە پرسی دەسەڵاتی دادوەری و ئازادی رۆژنامەگەری و سەروەری یاسا و یەکخستی هێزە چەکدارەکان و ئەمنیەکان و پاراستنی بنەمای مافەکانی مرۆڤ و ، لە لایەکی ترەوە پابەندبوون بەدەستوری عێراق و جێبەجێکردنی دەستور لەمەر هەرێم و حکومەتی فیدراڵی . پەسەندکردنی دەستوری هەرێم و، کۆتایی هێنان بە مەینەتیەکانی گەلی کورد و ساز کردنی زەمینەیەکی لەبار بۆ بەرجەستەکردنی حوکمڕانیەکی ڕەشید لە باشوری کوردستان ، گێرانەوەی مافی فەرمانبەران و خانەنیشیانان کە بەنایاسای مافەکانیان پێشێلکراوە و موچەکانیان پێنەدراوە بەهەر ناوێک بێت ، دانەوی مافی وەبەرهێن وبازرگانانی هەرێمی کوردستان ، کارکردن لەسەر بەشدار پێکردنی شارەزاو پسپۆرانی بوارە جیاجیاکان لە تەواوی کایەکانی حکومرانی و مرۆڤ سازی و وەڵات سازی ، حەرامکردن و قەدەغە کردنی حزبایەتی لەناو حکومەت و کەرتی پەروەردەو فێرکردن و تەندروستی و هێزە چەکدارەکان وتەوای کایەکانی تر، مامەلەکردن لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون ، و رێزگرتن لە مافی ژنان وپێکهاتەکان ، ژیانەوەی ئابوری کوردستان و رەخساندنی هەڵی کارو وئاوردانەوە لە بواری پێشکەوتنەکانی تەکنوۆلۆژیا بەتایبەتی ( S.T.E.M ) زانست و تەکنۆلۆژیا و ، ئەندازیاری و بیرکاری لە خوێندنگە و پەیمانگا و زانکۆکان و ناوند زانستیەکانی توێژینەوە ، گەر پەلە نەکەین بەجێدەمێنین بۆیە پێویستە ریفۆرمێکی تەواو بکرێت لەم کەیسانە بۆ ئایندەی کوردستان ، گەر ئەقلیەتی دواکەوتوویی خێڵ و خۆخۆری و حزبایەتی شێواو سەقەت و ماوە بەسەرچوو جێنەهێڵین ناتوانی بەردەوام بین و خۆمان بۆ ئەرکەکانی داهاتوو ئامادە بکەین ، ئەمانەش بەبێ پلان و چاودێری ناکرێن بۆیە دەبێت کار بکرێت وڕێگا بدرێت دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی چوارەم و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی وسەندیکاکان دەستە سەربەخۆکان بە ئەرکی خۆیان هەلسن. سلێمان مستەفا حەسەن
درەو: بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق وەڵامی بەیاننامەكەی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە دەڵێت: موبەڕیڕەكانی وەزارەتی دارایی عێراق هیچی لە جێگەی خۆی نیە، لە بەیاننامەكەدا وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت: دواكەوتنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم هۆكارەكەی تەوتین نەكردنێتی ، پارەی تەواومان بۆ موچەی فەرمانبەران ناردووە هەرێم لەكاتی خۆیدا دابەشی نەكردووە، وەزارەتی دارایی هیچ بەرپرسیارێتیەكی دابەشنەكردنی موچەی لە ئەستۆنیە، سەرەڕای پابەندنەبونی هەرێم بە ناردنی داهاتە نانەوتیەكان بڕیاری دادگای فیدراڵیمان جێبەجێكردووە. رێباز حەملان بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق بۆ كوردستان 24: 🔹بەغداد لە ماوەی ساڵی 2024 دا بەشی (10) موچەی بۆ موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان ناردووە 🔹لە بەغدادەوە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار هاتووەتە هەرێمی كوردستان 🔹موچەی هەرێمی كوردستان مانگانە (ترلیۆنێك) دیناری پێویستە، بۆ هەر (12) مانگەكێك، بۆیە بۆ هەر (12) مانگەكە (12) ترلیۆن دینار پێویستە. 🔹لە ساڵی 2024دا (11) موچە دراوە لە هەرێمی كوردستان یەكێك لەو مانگانە بە داهاتی ناوخۆی هەرێم دراوە 🔹لە بەیاننامەكەی وەزارەتی دارایی عێراقدا هاتووە كە هەموو مانگێك لە كاتی خۆیدا موچەیان ناردووە" ئەمە غەڵەتێكی گەورەیە هیچ كاتێك لەكاتی خۆی موچەی نەناردووە، بەغداد هەتا هەموو موچەی وەزارەت و خانەنشینی خۆی خەرج نەكات ئینجا دوای ئەوەی بڕیار دەدات موچەی هەرێم بنێرێت. 🔹بەیاننامەكە باسی ئەوەی كردووە هەرێم خۆی موچەی دابەشی نەكردووە، كە بەغداد پارە نەنێرێت موچەی چی دابەش بكات. 🔹بەیاننامەكەی وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت موچەخۆران تەوتین نەكراوە، موچەخۆرانی هەرێم لە رێگای هەژماری من 730 هەزار كەس فۆرمی پڕكردووەتەوە، 350 هەزار كەس كارتی وەرگرتووەتەوە، 🔹نزیكەی (220 هەزار ) كەس لەرێگای كارتەوە موچەیان وەرگرتووە بۆ مانگی 11 پرۆسەكە بەردەوامە. 🔹موبەڕیڕەكانی وەزارەتی دارایی عێراق هیچی لە جێگەی خۆی نیە. ناكرێت هەرێمی كوردستان وەكو وەزارەتێك سەیر بكرێت جێگەی قبوڵكردن نیە.
.jpg)
درەو: وەزارەتی دارایی عێراق لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: پارەی تەواوی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانمان بۆ ساڵی 2024 ناردووە، هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان، بەپێی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی دارایی عێراق لە ساڵی 2024 دا بڕی (11 ترلیۆن و 561 ملیار) دیناری بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان ناردووە. وەزارەتی دارایی عێراق لە بەیاننامەیەكدا: 🔹جەخت لەبەردەوامی جێبەجێكردنی بڕگەكانی بودجەی گشتی و بەدیهێنانی دادپەروەری و یەكسانی دەكەینەوە لە دابینكردنی تەرخانكراوی دارایی لە یاسای بودجە. 🔹پابەندین بە جێبەجێكردنی ئەوەی هاتووە لە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی. 🔹پارەی تەواومان بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ناردووە بەپێی ئەوەی لە خشتەی (ه)و لە چوارچێوەی تەرخانكراو ناو یاسای بودجەدا هاتووە، لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پەسەندكراوەو ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەرداوە، هاوشێوەی فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵ. 🔹وەزارەت پابەندبووە بە ناردنی پارە بۆ حكومەتی هەرێم و بۆ تەواوی توێژەكان( خانەنشین، چاودێری كۆمەڵایەتی، فەرمانبەرانی مەدەنی و سەربازی). 🔹سەرەڕای ئەوەی هەرێم پابەندنەبووە بە ناردنی داهاتە نانەوتیەكان كە تەرازووەكانی پێداچونەوە دەریخستووە و بڕەكەی (4350) ملیار دینارە، كە پێچەوانەی ئەوەیە لەبڕیاری دادگای فیدراڵیدا هاتووەو حكومەتی هەرێمی پابەندكردووە بە رادەستكردنی داهاتە ناوتیەكان. 🔹وەزارەت دەیەوێت ئاماژە بەوەش بدات وێڕای پێشێلكاری لەسەر تەرخانكراوە داراییەكانی خشتەی (ه) و خەرجكردن لە داهاتی نانەوتی پێش ئەنجامدانی گواستنەوە، بەپێی رێوشوێنە پیادەكراوەكان لە حكومەتی فیدراڵی. • تەرخاكراوی دارایی هەرێمی كوردستان بۆ قەربوی موچەی فەرمانگە مەدەنی و هێزە ئەمنیەكان گەیشتووەتە (٩،٥٥٦،٣٤٨) ملیار. • موچەی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی (١٣٠،٩٣١) ملیار. • موچەی خانەنشینی سەربازی (٦٥٠،٠٤٠) ملیار. • موچەی خانەنشینی مەدەنی (٧٧٦،٦٥٧) ملیار. • موچەی ئەنفالكراون(٩٨،٣٤٦) ملیار. • موچەی سەربازی ئەنفالكراون (٣٣٨،٤٧٩) ملیار. • مینحەی زیندانیان (١٠،٧٢١) ملیار. 🔹بەگوێرەی رێوشوێنە پیادەكراوەكان لە پارەداركردنی یەكەكان، وەزارەتی دارایی فیدراڵی موچەی فەرمانبەران بەشێوەی مانگانە بۆ حكومەتی هەرێم دەنێرێت، ئەویش دابەشی دەكات بەسەر موچە خۆرەكانیدا. 🔹حكومەتی هەرێم پابەندنەبووە بە دابەشكردنی موچە بەشێوەیەكی مانگانە، سەرەڕای ئەوەی وەزارەتی دارایی هاوشێوەی فەرمانبەرانی فیدراڵی موچەی بۆ رەوانەكردووە. 🔹وەزارەت هیچ بەرپرسیارێتیەك هەڵناگرێت لە خەرجنەكردنی موچەی فەرمانبەران لە وادەی خۆیداو، دواكەوتنی دەرەنجامی پابەندنەبونی حكومەتی هەرێمە بە بڕیاری دادگای فیدراڵی، كە داوای تەوتین كردنی موچەی فەرمانبەرانی دەكات.
خالید سلێمان - رۆژنامەنوسی بواری ژینگەیی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەمڕۆ لە کۆبوونەوەیەکی تایبەت بەئاووهەوای شارەکانی کوردستان چوار بڕیاری دەرکرد. بۆ ئەوەی بڕیارەکان بەئاسانی بەسەر خەڵک و ڕای گشتیدا تێپەڕ نەبن، پێویستیان بەوەیە هەڵوەستەیان لەسەر بکرێت. ئەرکی میدیاو چاودێرانی ژینگەش هەر ئەوە نیە بڕیارەکان وەک بڵاوبکەنەوە، بەڵکو پرسیارکردنە لەسەر فاکتەرەکانی ئەم دۆخە ژینگەییە نالەبارەی پێی گەیشتووین، هەروەها ئەو لایەنانەی وا حکومەتی بەلایاندا نەچووە. بڕیاری یەکەمی حکومەت دەڵێت: "لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و رێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، رێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر." پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە، کە بۆچی حکومەت کۆمپانیایەک دانانێت لەژێر سەرپەرشتی وەزارەتی سەرچاوە سروشتیییەکاندا کار بکات و بەرپرسیارێتی بەرهەمهێنانی گازوایل و بەنزین و گازی ماڵان بگرێتە ئەستۆ؟ چارەسەرێکی لەم شێوەیە باشترین میکانیزم و بژاردەیە بۆ بنبڕکردنی پاڵاوگەی خراپ و ناسایی. هەڵبەتە مەسەلەکە تەنها پاڵاوگەی نەوت نیە، ئەی دەرباری کارگەکانی تری بەرهەمهێنانی زفت و کەرەستەکانی تر چی دەڵێن کە پشت بەنەوتی ڕەش دەبەستن؟ خۆ ئەوانەش بەشدارێکی گەورەن لە خنکاندنی هەولێرو شارەکانی تری کوردستاندا! ئە باشە ڕێنمایی و پێوەرە ژینگەییەکان چین کە حکومەت بۆ پاڵاوگەکانی داناوە، ئایا خەڵک مافی ئەوەی نیە شتێک لەبارەیانەوە بزانێت؟ بڕیاری دووەمی ئەوەیەکە "رێگە لە هەر پاڵاوگەیەک یان هەر کەس و لایەنێک دەگیرێت کە سووتەمەنی پیسی ئوتومبێل بەرهەم دێنێت یان بە قاچاخ دەیهێنێت و زیانی تەندروستی هەیە. هەروەها دەبێ سنوورێک بۆ سووتانی گازی هاوەڵ (الغاز المصاحب) لە کێڵگە نەوتییەکان دابنرێت." ئەم خاڵەش پەیوەستە بەخاڵی یەکەمەوە، چونکە بوونی یەک کۆمپانیای نیشتمانیی و لەژێر چاودێریدا بۆ پاڵاوتنی نەوت و بەروبوومەکانی، ڕێگە لە گەندەڵی و فراوانکردنی نفوزی سیاسی دەگرێت کە دەستوەردان لە پیشەسازی نەوتدا فاکتەرێکی سەرەکییەتی. هەروەها ڕێگە لە هێنانی سوتەمەنی قاچاخیش دەگرێت. بەنسبەت بڕگەی کۆتایی ئەم بڕیارەشەوە، زۆر سەیرە دووای بیست ساڵ لە کاری پشکنین و هەڵکەندن و بەرهەمهێنان و شاردنەوەی مەلەفی نەوت لە ڕووبەری گشتی، تازە بە تازە حکومەت داوای سنووردانان بۆ سوتاندنی گازی هاوەڵ دەکات؛ بعد خراب البصرة! لە خاڵی سێیەمدا حکومەت دەڵێت: "دەبێ خاوەنی موەلیدەکانی کارەبا، پابەندی ڕێنماییەکانی حکومەت بن و فیلتەریان بۆ دەنگ و پیسی هەبێت و هەر کەسێک سەرپێچی بکات ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر." لێرەدا حکومەت مژدەی ئەوەمان دەداتێ کە مەلەفی کارەبا چارەسەر ناکرێت و چارەنووسی ئێمە لەگەڵ موەلیدەکاندایە، چونکە لەبری ئەوەی باسی لابردنیان بکات و هەروەها چارەسەری یەکجارەکی بۆ کێشەی کارەبا بکات، تازە بەتازە داوای پابەند بوون بە ڕێنمایی حکومەت و دانانی فیلتەر دەکات. هەرچی خاڵی چوارەمە، ئەوە دەمانخاتە بەردەم کێشەو قەیرانێکی تەندروستی گەورەوە، چونکە بڕیارەکە دەڵێت: "رێگری لە بەکارهێنانی ئاوی پیس و ئاوەڕۆکان بکرێت کە بۆ ئاودانی سەوزە و ئاودێری بەکاردەهێنرێت." لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە حکومەت ئاگای لەوەیە کە ئاوی قورسی ئاوەڕۆو نەشیاو بۆ بەرهەمهێنانی سەوزەو هەروەها ئاودێریی بەکارهاتووە، ئەی بۆ تا ئێستا بێدەنگ بووە لەبەرامبەر ئەم پێشێلکارییەدا بەرامبەر بەتەندروستی هاووڵاتیان؟ پەراوێز: جگە لەو کۆمێنتانەی سەرەوە لەسەر بڕیارەکان، باشترە وەبیری حکومەت بهێنینەوە کە سیاسەتی ژینگەیی، بەشێکی دانەبڕاوەیە لە سیاسەتی ئابووری و تەندورستی و کۆمەڵایەتی و، هەروەها ژێرخانی وڵات. جگە لەو خاڵانەی دەستنیشان کران و دووای قەیرانی پیسبوونی هەوای شاری هەولێر، بڕیاریان لەسەردرا، دەکرێ چەند خاڵێکی تریش لەپەراوێزی کۆمێنتەکانی سەرەوەدا بخەینەڕوو. یەکەم: چارەسەرکردنی پاشماوەی شارەکان بەشێوەیەکی دوورمەدا، چونکە پاشماوەکان سەرچاوەی دەردانی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن و گازی مێتانن، ئەمەش هۆکاری پیسکردنی ئاوهەوای شارەکان و چرکردنەوەی گازە گەرمکەرەوەکانە لە بەرگەهەوادا. هەروەها لیتاوی پاشماوەکان هۆکاری پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی و چەم و رێڕەوە ئاوییەکانی سەر زەوییە. دووەم: دانانی سیستمێکی گواستنەوەو ڕێگەوبانی گشتی، چونکە بوونی ژمارەیەکی زۆری ئۆتۆمبێل بەهۆی نەبوونی گواستنەوەی گشتییەوە، سەرچاوەیەکی تری پیسبوونی ئاوهەوای شارەکانە. سێیەم: دانانی بەربەستێک لەبەردەم تێکدانی سروشتی دەرەوەی شارەکان، چونکە زیادکردنی باڵەخانەو کۆمەڵگەی نیشتەجێبوون بەشێوەیەکی هەڕەمەکی لەسەر حیسابی ئاوی ژێر زەوی و هەروەها زەوی کشتوکاڵیی دەکرێت، لەهەمان کاتدا بووەتە تێکدانی ڕێڕەوی ئاوەڕۆی شارەکان. هەولێریش نموونەیەکی ڕوونە کە بەرگەی لێزمە بارانێک ناگرێت و دەکەوێتە بەردەم هەڕەشەی لافاو. چوارەم: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی شارەکان بەشێوەیەک ڕێڕەوی ئاوەڕۆی قورس و باراناو لەیەک جیابکرێنەوە، چونکە بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری کەشوهەواو تێکچوونی سیستمە ژینگەییەکان لە ژێرخانی شارەکانەوە دەست پێدەکات؛ بە تایبەتی ئەمڕۆ 70%ی دانیشتوان لە شارەکاندا دەژین. پێنجەم: دڵی شار بە ژینگەوە لێدەدات، پەمپی خوێن هەڵدان لە سیاسەتێکی ژینگەیی دوورمەودادایە، بەبێ ئەوە شار دەبێتە ڕووبەری خنکاندنی هاووڵتان.
راپۆرت: درەو بلۆكی خورمەڵە دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای هەولێرو؛ تەنیا 26 كیلۆمەتر لەناوەندی شاری هەولێرەوە دورە، تاوەكو ساڵی 2008و دوای روخانی رژێمی سەددام حسێن، هێشتا ئەم كێڵگەیە لەژێر كۆنترۆڵی كۆمپانیای نەوتی باكوردا بوو، لە 18ی تەموزی 2009 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم كێڵگەكەی كردەوەو حكومەتی هەرێم دەستی بە بەرهەمهێنان كرد، (زاڵمای خەلیل زاد) باڵیۆزی ئەمریكاو ئاشتی هەورامی یەكەم وەزیری سامانە سروشتییەكان بەشدارییان لە مەراسیمی كردنەوەی كێڵگەكەدا كرد. لەم كێڵگەیەدا كە64 بیری نەوتی ئامادەی تێدایەو رووبەرەكەی بریتییە لە (355 كیلۆمەتر)، یەدەگی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (3.5 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. خورمەڵە لەڕووی بڕی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوتەوە گەورەترین كێڵگەی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، كاتێك هەرێمی كوردستان رۆژانە (420 هەزار) بەرمیل نەوتی بە (بۆری) هەناردە دەكرد، بە تەنیا (170 هەزار) بەرمیلی لەم كێڵگەیەوە دابین دەكرا، واتا ئەوكات خورمەڵە بەتەنیا خۆی رێژەی 42%ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراوی كوردستانی پێكدەهێنا، ئێستا كە هەناردەی نەوت بۆ پاڵاوگەكانەو بەشێكیشی بە (تانكەر) رەوانەی دەرەوە دەكرێت، تێكڕای بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لە هەرێم (310 هەزار) بەرمیلەو لەم بڕە (110 هەزار) بەرمیلی لە خورمەڵەوە سەرچاوە دەگرێت، نزیکەی 36٪ی تێكڕای نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێم. داهاتی مانگانەی نەوتی ئەم بیرە بۆ حكومەتی هەرێم بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023دا بریتی بوو لە (367) ملیۆن دۆلاری مانگانە، بەڵام لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت و داهاتی ئەم كێڵگەیە بۆ نزیكەی (112 ملیۆن) دۆلاری مانگانە دابەزیوە، ئەمەش لەلایەك بەهۆی جیاوازی نرخی فرۆشتنی نەوتی كوردستان لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە بە بۆری بۆ توركیا، چونكە هەرێم كاتێك كە بە بۆری نەوتی هەناردە دەكرد، نەوتەكەی خۆی بە 10 دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانیی دەفرۆشت، بەڵام ئێستا كە بە تانكەر نەوت دەفرۆشێت، بە گشتی هەر بەرمیلێك نەوت بە بڕی (31.3) دۆلار دەفرۆشێت (ئەمە لەكاتێكدا ئێستا نرخ لە بازاڕی جیهانیدا لەسەروو 79 دۆلارەوەیە)، بەڵام خورمەڵە هەر بەرمیلێكی بۆ ناوخۆ یان هەناردەكردن بە تانكەر بە بڕی كە (34 دۆلار) دەفرۆشرێت، واتا هێشتا نرخەكەی لە نەوتی كێڵگەكانی تر بەرزترە. بەرهەمی (رۆژانە)ی نەوت لە خورمەڵە لە 2016 بۆ 2024 بەمشێوەیە بووە: • 2016: 105 هەزار بەرمیل • 2017: 110 هەزار بەرمیل • 2018: 130 هەزار بەرمیل • 2019: 160 هەزار بەرمیل • 2020: 160 هەزار بەرمیل • 2021: 160 هەزار بەرمیل • 2022: 175 هەزار بەرمیل • 2023: 110 هەزار بەرمیل • 2024: 110- 120 هەزار بەرمیل گرێبەستی (كار) لە خورمەڵە بلۆكی خورمەڵە درێژكراوەی كێڵگەی كەركوكەو هەردوو ناوچەی (خورمەڵە)و (ئاڤانەی خورمەڵە) دەگرێتەوە، لەلایەن كۆمپانیای (كار گروپ)ەوە سەرپەرشتی دەكرێت. (کار گروپ) کۆمپانیایەکی خۆماڵییە، جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا رانەگەیەنراوەو لەسەر سایتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بڵاونەكراوەتەوە، بەڵام بەگوێرەی هەندێك سەرچاوەی تر گرێبەستەكەی لە جۆری (خزمەتگوزاریی)یە نەك گرێبەستی (هاوبەشیكردن لە بەرهەم) ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەی گرێبەستە نەوتییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوتجا لە جۆری (هاوبەشیكردنە لە بەرهەمدا)، واتا كۆمپانیاكان لەبری حەقدەستی بەرهەمهێنانی نەوت پشكێكیان لە بەرهەمی نەوتی كێڵگەكان پێدراوە، ئەم جۆرە گرێبەستە ناڕەزایەتیی حكومەتی فیدراڵی عێراقی لەسەرە، دەیەوێت گرێبەستەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان هەموار بكاتەوەو هاوتایان بكات لەگەڵ گرێبەستەكان لەناوچەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق كە گرێبەستی (خزمەتگوزارین) یاخود لانی كەم جۆری گرێبەستەكانی هەرێم بگۆڕێت بۆ گرێبەستی (هاوبەشكردن لە قازانجدا). بەهۆی ئەوەی گرێبەستەكەی بە جۆری خزمەتگوزارییە، پشكی كار گروپ لە نەوتی خورمەڵە 10%و رێژەی 90%ی داهاتی نەوتی كێڵگەكە بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، بەم پشكەوە تەنیا لە ساڵی 2023دا كار گروپ بڕی (77.99 ملیۆن) دۆلار داهاتی دەستكەوتووە. سەرباری ئەمەش، کۆمپانیای (كار) تائێستا هیچ ڕاپۆرتێکی لەبارەی ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی خۆی كێڵگەی خورمەڵە بڵاونەکردوەتەوە، تەنانەت كۆمپانیاكە تائێستا هیچ پێگەیەکی ئەلیکترۆنی تایبەت بەخۆی نییە كە چالاكییە ئابورییەكانی خۆی تێدا بڵاوبكاتەوە، ئەوەی لەسەر دەستكەوتەكانی ئەم كۆمپانیایەوە دەزانرێت لەرێگەی راگەیەندراوەكانی حكومەتی هەرێمەوەیە سەبارەت بە خەرجییەكان. بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، كە درێژییەكەی (896) كیلۆمەترەو (221) كیلۆمەتری لەناو خاكی هەرێمدایە، لە كێڵگەی (خورمەڵە)وە دەستپێدەكات و بە بلۆكە كانزاییەكانی (هەولێر- بەردەڕەش- عەین سەفنی- جەبەل كەند- ئەلقوش- دهۆك- سلیڤانی)دا تێپەڕدەبێت و دەگاتە (فیشخاپور)، ئەمەش بایەخێكی زیاتری بە كێڵگەی خورمەڵە بەخشیوە. تاوەكو بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ بەندەری جەیهان، رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك رەوانەی (خورمەڵە) دەكراو لەرێگەی بۆری نەوتی كوردستانەوە هەناردەی توركیا دەكرا؛ داهاتی ئەم نەوتە بۆ حكومەتی عێراق بوو، بەڵام كۆمپانیای (كار گروپ) كرێی بۆرییەكە لە عێراق وەردەگرێت‌و بۆ هەناردەكردنی هەر بەرمیلێك بڕی (10) دۆلاری دەستدەكەوێت، كە بەتێكڕا مانگانە داهاتەكەی دەگەیشتە (27 ملیۆن) دۆلار. كێڵگەی نەوتی جێناكۆك ! هەر لە ساڵی 2009وە كە كێڵگەی خورمەڵە كەوتەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمەوە، ناڕەزایەتیی هەبوو لەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكورەوە لە كەركوك، بەڵام دوای ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان (25ی لە ئەیلولی 2017)و دواتر رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 (پاشەكشێی پێشمەرگە لە كەركوك و گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ سنورەكە) كێڵگەی خورمەڵة هەر لەدەستی حكومەتی هەرێمدا مایەوە، بەڵام لە رۆژانی ریفراندۆمەوە ئیتر قسەوباس لەناو بەرپرسانی عێراقیدا سەبارەت بە گەڕاندنەوەی ئەم كێڵگەیە بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵی دەستیپێكردبوو. یەكەم ناڕەزایەتیی لە رۆژی 25ی نیسانی 2019دا بەفەرمی لەلایەن (فەرید جابر) نوێنەری یاسایی كۆمپانیای نەوتی باكورەوە بەرزكرایەوە بۆ فەرمانگەی یاسایی لە وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەوكات نەوتی خورمەڵە رێژەی یەك لەسەر سێی تێكڕای نەوتی هەرێمی پێكدەهێنا. دەرەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە (لە ئۆكتۆبەری 2021دا بەڕێوەچوو) ناكۆكی ناو ماڵی شیعەكانی عێراقی قوڵكردبووەوە، دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی هەرێمی كوردستان (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان)، بۆ جاری یەكەم لە دوای كەوتنی رژێمی سەددام و لە عێراقی نوێدا بەشێوەیەكی ئاشكرا دابەشبوون بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لایەنگری رەوتی سەدری كرد بە رێبەرایەتی موقتەدا سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكە بوو، وەكو بەرەی دژ بە ئێران دەناسرا، لەبەرامبەردا یەكێتیی كەوتە بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (ئەو شیعانەی كە بە لایەنگری ئێران دەناسران، ئەم بەرەیە نوری مالیكی و هادی عامری رێبەرایەتییان دەكرد). لە لوتكەی ئەم دابەشبوونە سیاسییەی كورددا بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، لەناوەڕاستی شوباتی 2022دا، دوای چەندین ساڵ پشتگوێخستن، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێمی پابەندكرد بەوەی نەوت و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات لە بەغداد. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە ئیتر وەزارەتی نەوتی عێراق فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم چڕكردەوە بەمەبەستی كۆنترۆڵكردنی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە دەستی حكومەتدا لە بەغداد، ئەم دۆخی فشاركردنە لەوكاتەوە تائێستا كە حكومەتی هەرێم لەناو یاسای بودجەدا قایل بووە بەوەی فرۆشی نەوتەكەی و تەنانەت داهاتەكەشی رادەست بكات، هێشتا هەر بەردەوامە. لەو سەروبەندەدا كە وەزارەتی نەوت فشار لە كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم دەكرد گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەموار بكەنەوە، لە ناوەڕاستی ئایاری 2022دا، كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكرد، حكومەتی هەرێم زیادەڕۆیی كردوەتەسەر كێڵگەی (خورمەڵە). حكومەتی عێراق گەورەترین و تاكە كێڵگەی بەگەڕخراوی (غاز)ی هەرێمی كوردستان كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێم كە كێڵگەی (خورمەڵە)یە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان بە هی خۆی دەزانێت، لە حاڵێكدا ئەم كێڵگانە بەگوێرەی ماددەی 140ی دەستوری عێراق دەكەونە ناوچە جێناكۆكەكانەوە. كۆمپانیای نەوتی باكور لە دادگای سكاڵای تۆماركردووەو داوای وەرگرتنەوەی ئەم دوو كێڵگەیە دەكات. ئەم دۆخە لە 26ی حوزەیرانی 2022دا پەرەسەندنێكی مەترسیداری بەخۆوە بینی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا وەزیرانی (پێشمەرگەو ناوخۆ)ی راسپارد هەموو رێكارێكی پێویست بگرنەبەر بۆ "پاراستنی ژێرخانی گشتی‌و دامەزراوەكانی نەوت‌و گاز". ئەوكات لەبارەی ئەم هۆشداریدانەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمەوە، (درەو) لەگەڵ ژمارەیەك بەرپرسی باڵای پارتی‌و یەكێتیی قسەی كرد، باسیان لەوەكرد" هێزەكانی حەشدی شەعبی بەنیازن پەلاماری كێڵگەی (خۆرمەڵە) بدەن، بەوپێیەی ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە ناوچەی جێناكۆكی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق، دوان لە گەورە دەسەڵاتدارانی ناو حەشد كە هەریەكە لە (هادی عامری‌و قەیس خەزعەلی)ن، جەخت لە دەستبەسەرداگرتنی ئەم كێڵگەیە دەكەن‌و لەگفتوگۆیاندا لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی كورد بەراشكاوی باسیان كردووە". ئەوكات سەرچاوەكان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە چەند گروپێكی حەشدی شەعبی هێزیان بەرەو نزیكی مەخمورو خۆرمەڵە جوڵە پێكردووە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بووبێت كە مەسرور بارزانی لە بەیاننامەكەیدا وتبووی" رێككەوتووین لەسەر ناردنی هێزی زیاتر بۆ ناوچەكە. لە ڕۆژانی داهاتووشدا ڕێكاری زیاتر دەگرینەبەر". هەوڵی كۆنترۆڵكردنی كێڵگەی نەوتی خورمەڵە هێندە مەترسیداربوو كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی ناچاركرد بە تەلەفۆن پەیوەندیی لە (برێت مەكگۆرك) رێكخەری كۆشكی سپی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقاوە بكات‌و لەبارودۆخەكە ئاگاداری بكاتەوە، چونكە ئەگەر حەشد دەست بەسەر كێڵگەی خورمەڵەدا بگرێت، جگە لەوەی شادەماری ئابوری هەرێم دەبڕێت، بوونی هێزەكانی لەم ناوچەیەدا لەڕووی ئەمنییەوە دەبێت بە مەترسی لەسەر دەسەڵاتی هەولێر، بەوپێیەی خورمەڵە تەنیا 26 كیلۆمەتر لە هەولێرەوە دوورە. لەبارەی كۆمپانیای (كار)ەوە بەهۆی ئەوەی ماڵپەڕی تایبەت بەخۆی نییە، بۆ وەرگرتنی زانیاریی لەبارەی ئەم كۆمپانیاوە دەبێت پەنا بۆ سەرچاوەی تر ببرێت. (شێخ باز كەریم) سەرۆك و بەڕێوەبەری جێبەجێكاریی ئەم كۆمپانیایە، ئەم پیاوە حەزی لە دەركەوتنی زۆر نییە لە میدیاكاندا، كەمترین گفتوگۆی هەیە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا، بۆیە سەرباری ئەوەی سەرمایەدارێكی گەورەیە، خەڵك زۆر شت لەبارەی ئەوەوە نازانن. ئەو ناوی (باز كەریم بەرزنجی)یە، پەنجا ساڵی تەمەنی تێپەڕاندووە‌و خەڵكی شاری هەولێرە، ساڵی 1999 بۆ یەكەمجار كۆمپانیایەكی دروستكردووەو لە بواری بیناسازی‌و نۆژەنكردنەوەی بینای خوێندنگەكاندا كاریكردووە، ماوەیەكیش كاری بۆ ئاژانسی فریاگوزاری سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، هەندێك سەرچاوەی تر مێژووی دروستبوونی كۆمپانیاكەی بۆ ساڵی 1992 دەگێڕنەوە. شێخ باز دەرچووی كۆلیژی تەكنیكییە‌و هیچ بڕوانامەیەكی تایبەتی لەبواری نەوتدا نییە، نزیكایەتیی لە سەركردەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە لە زۆنی زەرد هاوكار بووە بۆ ئەوەی پەرە بە كارە بازرگانییەكانی بدات، هەندێك سەرچاوە زیاتریش دەڕۆن و دەڵێن پارەی كۆمپانیاكەی لەگەڵ دارایی پارتیدا تێكەڵ بووە. روخانی رژێمی سەددام حسێن لە ساڵی 2003دا دەرفەتی ئەوە بۆ (شێخ باز) دەڕەخسێنێت سەرمایەكەی گەورە بكات، ئەوەش لەڕێگەی كاركردنی لەگەڵ ئەمریكییەكان لە بواری ئاوەدانكردنەوەی عێراقدا، لە یەكێك لەو بەڵگەنامە نهێنیانەیانەی ئەمریكا كە سایتی (ویكلیلیكس) بڵاویكردنەوە، ناوی شێخ باز هاتبوو، ئەو لەگەڵ ئاژانسی ئەمریكا بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (USAID)كاری كردووە، پشتی بە شەراكەت لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی توركی بەستووە لە بواری بیناسازیدا، دواتر رووی لە كەرتی نەوت كردووە. لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ یەكێك لە میدیا خۆرئاواییەكان، شێخ باز لەبارەی چیرۆكی كۆمپانیای كارەوە لە دەڵێ:" تاوەكو ساڵی 2003 بەتەواوەتی حكومەت خۆی كەرتی نەوتی بەڕێوەدەبرد، بەڵام دوای 2003 ستراتیژیەتێكی نوێ هاتوەتە ئاراوە، ئەوەش بەشداریپێكردنی كەرتی تایبەتە، لە كۆمپانیای كار گروپ دەستمانكرد بە كۆكردنەوەی تیم، بڕیارماندا بەشداری لە كەرتی نەوتدا بكەین، بەشداریمان لە كەمكردنەوەیەكی وەزارەتی نەوتی عێراقدا كرد، كەمكردنەوەكەمان بردەوە، بووین بە یەكەمین كۆمپانیای عێراقی كە گرێبەستی كێڵگەیەكی نەوت وەربگرێت، كە ئەوەش گرێبەستی كێڵگەی خورمەڵە بوو لە ساڵی 2004دا". واتە وەكو خۆی دانی پێدادەنێت شێخ باز لە ساڵی 2004وە لە كەرتی نەوتدا دەستی بەكاركردن كردووەو هەر لەوكاتەوە گرێبەستی كێڵگەكەی وەرگرتووە، بەڵام هەندێك زانیاری تر هەن باسلەوە دەكەن، كاركردنی شێخ باز لە كەرتی نەوت بۆ سەردەمی رژێمی پێشوو دەگەڕێتەوە، ئەوكات ئەو لەگەڵ خێزانەكەیدا لە بەغداد ژیاوە، لەدوای رووداوەكانی (31ی ئابی 1996)ەوە شێخ باز بووە بە نێوەندگیر لەنێوان حكومەتی عێراق‌و پارتی دیموكراتی كوردستان، هەر لەو زەمەنەدا كە فرۆشتنی نەوت لە عێراق قەدەغەكرابوو، شێخ باز نەوتی هەندێك كێڵگەی عێراقی بە تانكەر گواستەوەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لە ئیبراهیم خەلیلەوە رەوانەی توركیای كردووە. كۆمپانیای (كار گروپ) كە شێخ باز سەرۆكایەتی دەكات ئێستا جڵەوی ئەو بۆرییانەی بەدەستەوەیە كە نەوتی هەرێمی كوردستان رەوانەی دەرەوە دەكەن، رێژەی 40%ی خاوەندارێتی بۆرییەكان بۆ كار گروپ دەگەڕێتەوە‌و (60%)ی بۆرییەكەش كۆمپانیای (رۆسنەفت)ی روسی خاوەندارێتی دەكات، ئەمە بەو بەشەی بۆرییەكەیە كە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، راكێشانی ئەو بۆرییە دەستی شێخ بازی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا بە تەواوەتی درێژكرد. بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت) كە وردبینی لە فرۆش‌و داهاتی نەوتی هەرێمدا دەكات، تا نیوەی یەكەمی ساڵی (2021) حكومەتی هەرێمی كوردستان (76 ملیۆن و 869 هەزار و 888) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتووەو كۆی بەهاكەی (4 ملیار و 108 ملیۆن و 404 هەزارو 110) دۆلار بووە، بڕی (454 ملیۆن و 413 هەزارو 772) دۆلار بەڕێژەی (11.1%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ كرێی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە خەرج كردووە، بەم پێیەش رێژەی 40%ی خەرجی گواستەوەی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیاكەی شێخ باز بووەو تەنیا لەو ماوەیەدا (واتە شەش مانگی یەكەمی 2021) شێخ باز بڕی (181 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە. بەتێكڕا تاوەكو بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی بۆ توركیا، شێخ باز تەنیا لە كرێی بۆریدا، رۆژانە (ملیۆنێك) دۆلارو مانگانە (30 ملیۆن) دۆلارو ساڵانە (360 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت. ساڵی 2014 چەكدارانی داعش لە سنوری كەركوك بڵاوبونەوە، هێزەكانی سوپای عێراق لەبەردەم "داعش"دا توشی داڕمان هاتن‌و لە سنورەكە كشانەوە، هێزی پێشمەرگەی كوردستان شەڕی كردو كۆنترۆڵی سنورەكەی گرتەدەست، ئەمە دەرفەتێكی زێڕێنی بە كۆمپانیاكەی شێخ باز بەخشی، كۆمپانیای (كار گروپ) لەچوارچێوەی رێككەوتنێك لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان چووە كەركوك‌و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەردوو كێڵگەی نەوتی (هاڤانا)و (بای حەسەن) وەرگرت، نەوتی كەركوكی لەرێگەی بۆری هەرێمی كوردستان هەناردەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكرد، ئەوكات لەڕێگەی بۆرییەكەوە رۆژانە نزیكەی (300 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك لە هەرێمەوە رەوانەی توركیا دەكراو دەفرۆشرا. لەدوای رووداوەكانی (16ی ئۆكتۆبەری 2017) كە هێزی پێشمەرگە لە كەركوك كشایەوە‌و هێزە عێراقییەكان گەڕانەوە، كۆمپانیای كار كۆنترۆڵی كیڵگەكانی (هاڤا)و (بای حەسەن)ی لەدەستدەرچوو، بەڵام ئەمە بەتەواوەتی دەستی كۆمپانیاكەی لە نەوتی كەركوك نەبڕی، چونكە دواترو (تاوەكو راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی)، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق: * رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە رەوانەی پاڵاوگەی نەوتی (كەڵەك)ی سەربە كۆمپانیای (كار) دەكرێت (ئەم پاڵاوگەیە لە 9ی تەمموز 2009وە كراوەتەوە)، كار نەوتەكە لەو پاڵاوگەیە دەپاڵێوێت، بەرهەمەكەشی دەنێردرێت بۆ موسڵ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، بۆ پاڵاوتنی هەر بەرمیلێك، كۆمپانیاكە نزیكەی (10 دۆلار) وەردەگرێت، واتا داهاتی پاڵاوتنی ئەو نەوتە مانگانە (30 ملیۆن) دۆلارە. * رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوت لە كەركوكەوە لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی بەندەری جەیهانی توركیا دەكرێت، كە داهاتەكەی بۆ كۆمپانیا بەبازاڕكردنی نیشتمانی نەوتی عێراقە "سۆمۆ"یە، بەڵام كرێی گواستنەوە ئەم نەوتە (واتا كرێی بۆرییەكە) بەهەمان شێوە بۆ كۆمپانیای (كار)ە، كە بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی (10 دۆلار)ە، واتا داهاتەكەی مانگانە دەگاتە (27 ملیۆن) دۆلار. كۆتاییەكانی 2019 كە تازە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتیی مەسرور بارزانی دروستكرابوو، مەسرور بارزانی بەدوای شوێنگرەوەی (ئاشتی هەورامی)دا دەگەڕا بۆ پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان، رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2019 شێخ باز لە كۆبوونەوەیەكدا سەبارەت بە نەوت لەگەڵ مەسرور بارزانی دەركەوت، ئەوكات وەكو یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان ناوی دەهێنرا، بەڵام دواجار بازەكە لەسەر شانی نەنیشتەوە. ڤیدیۆ: كێڵگەی نەوتی خورمەڵە سەرچاوەكان • سايتى (iraqoilreport) https://www.iraqoilreport.com/news/iraqs-north-oil-co-sues-to-take-khurmala-back-from-krg-41268/ • سايتى (atlanticcouncil) https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/baghdad-and-krg-locked-in-a-standoff/ • ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14923 • دوكەڵ لە (كۆرمۆر)و ئاگر لە (خورمەڵە)یە- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10559 • شێخ باز كێیە؟ - راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9880 • كوردستان بەبێ (خورمەڵە)و (كۆرمۆر)- راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12945
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی ناوچەکە لەناو زەلکاوێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و رەمزیی ترسناکدا نووقمن، زەلکاوی بەرھەمھێنان و گەشەپێدان و قەڵەوکردنی چەندەھا جۆر لە شوناس کە ھیچیان ناچنەوە ناو شوناسی ھاوڵاتی و ھاوڵاتیبوونەوە. ئەوەی لە سیاسەتی شوناسی بەشێکی گەورەی ئەو کۆمەڵگایەندا بە بەردەوامی دەسڕدرێتەوە، شوناسی ھاوڵاتیبوونە. غیابی ترسناکی ئەم شوناسەش دۆخێکی دروستکردوە سیاسەت وەک چالاکی ژمارە یەکی رێکخستنی ژیانی گشتیی و پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی، لەوەبکەوێت سیاسەت بێت. دەوڵەتیش وەک ھاوبەشێکی سیاسیی گشتیی رێکخراو و وەک چاودێرێکی عەقڵانیی و داوەرێکی، کەم تا زۆر بێلایەن، لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، لەوەبکەوێت دەوڵەت بێت. ھاوکات ئەم غیابی ھاوڵاتیبوونە خودی کۆمەڵگاش لەوەدەخات کۆمەڵگا بێت، واتە کۆمەڵەیەک بێت لە خەڵکی جیاواز کە تۆرێک لە دەزگا و ناوەند و رێکەوتنی کۆمەڵایەتیی، بە لانی ھەرەکەمی یەکتر قبووڵکردن و ھاوبەشبوونەوە، بەیەکەوە کۆیکردبنەوە. ھاوڵاتیبوون جەوھەری سیاسەت و جەوھەری دەوڵەت و جەوھەری کۆمەڵگایە. غیابی ھاوڵاتیبوون ھێمایە بۆ غیابی ھەریەکێک لە سیاسەت و دەوڵەت و کۆمەڵگا بە مانا سەرەتایی و راستەقینەکانی ئەو چەمکانە. ئەوەیش سیاسەت لە دونیای ئەمڕۆدا دەکات بە سیاسەت و دەوڵەت بە دەوڵەت و کۆمەڵگاش بە کۆمەڵگ،ا بوون و ئامادەگیی ھاوڵاتییە وەک یەکەی یاسایی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی ھەرە سەرەکیی، وەک شوناسی باڵادەست و ژمارەیەکی ناو ھەریەکێکیان. ئەم دۆخە وادەکات ئێمە لەناوچەیکدا بژین سیاسەتمان ھەیە بەبێ سیاسەت، دەوڵەت بەبێ دەوڵەت و، کۆمەلگاش بەبێ کۆمەڵگا. ئەوەی لە شوێن و لەباتی ھاوڵاتی ئامادەیە، تائیفە و مەزھەب، خێڵ و عەشیرەت، پیاو ماقوڵ و ئەشراف و عەوام و شتگەلی تری لەم بابەتە، ھەموو ئەمانەش یەک مانایان ھەیە: بەرجەستەکردن و نیشنادانی غیابی تەواوەتی ھاوڵاتیی و ھاوڵاتیبوون لەناوچەکەدا. ئەم دۆخە ھەم بۆ تورکیا و ھەم بۆ سوریا و ئێران و عێراق و ھەرێمی کوردستان و ھەم بۆ بەشێکی گەورەی ناوچەکە ڕاستە. لە ھەموو ئەو شوێنانەدا غائیبی ژمارە یەک ھاوڵاتیی و ھاوڵاتییە بە مانا سیاسیی و یاسایی و ئەخلاقییەکەی. ئەوەی میلەتێک دەکات بە میلەت، گەلێک دەکات بە گەل و نەتەوەیەک بە نەتەوە، ھاوڵاتییبوونە، ھاوڵاتیبوونە وەک ئامادەگی جۆرێک لە مرۆڤ کە ھەلگری کۆمەڵێک مافی یەکسان و بەرپرسیارێتی یەکسانە. بەڵام ھاوڵاتیبوون مانای چی؟ بەر لە ھەمووشتێک ھاوڵاتیبوون ھێما بۆ ئەو پەیوەندییە دەکات کە تاکەکەسێک بە دەوڵەت و بەو کۆمەڵگایەوە گرێدەدات کە لەناو سنوورە سیاسیی و رەمزییەکانیاندا دەژی. لەم پەیوەندیەدا دەوڵەت و کۆمەڵگاکە تاکەکەسەکە وەک ھاوڵاتیی دەپارێزن، لە بەرامەبەردا تاکەکەسەکەش وەلا و دانەپاڵی بۆ ئەو دەوڵەت و کۆمەڵگایە دەبێت. لەناو ئەم پەیوەندیی پاراستن و وەلائەدا ھاوڵاتیبوون مانای بوونی کۆمەڵێک ماف و بەرپرسیارێتی یاسایی کە سەرجەمی ئەو کەسانە خاوەنین کە ژیانێکی سیاسی ھاوبەش لەسەرزەمینێکی ھاوبەشدا بەیەکەوە دروستدەکەن. کۆڵەکەی یەکەمی ھاوڵاتیبوون دابینکردنی شێوازە جیاوازەکانی ماف و ئازدییە بۆ کەسەکان، لە بەرامبەریدا چاوەڕوانیکرنی بەرپرسیاریەتە لەو کەسانەی ئازادیی و مافەکانیان بۆ دابینکراوە. . بەم مانایە ھاوڵاتیبوون لەیەککاتدا ھەم ئاماژەیە بۆ ھەبوونی کۆمەڵێک ماف و ھەم بۆ ھەبوونی کۆمەڵێک ئەرک و بەرپرسیاریەتی کە ھەدووکیان لە رێگای یاساوە رێکخراون. ئاماژەشە بۆ ئەوەی ھەموو ئەو دانیشتوانەی لە سەرزەمینێکی جوگرافیی و سیاسیی ھاوبەشدا بەیەکەوە دەژین، ھەموویان، بەشێوەیەکی یەکسان ھەڵگری ئەو مافانە و ئەو ئەرک و بەرپرسیاریەتیانەن. ھاوڵاتیبوون مانای ئەندامبوونە لە گەل یان نەتەوە یان کۆمەڵگایەکی دیاریکراودا. لە دونیای ئەمڕۆدا ھاوڵاتیبوون لە دەرەوەی ئەم ئەندامبوونانەدا بوونی نییە، واتە شتێک بوونی نییە بەناوی ”ھاوڵاتیبوونی جیھانیی“ەوە. مرۆڤ لە جیھانی ئەمڕۆدا بۆئەوەی بتوانێت ماف و بەرپرسیاریەتی وەک ھاوڵاتییەک ھەبێت پێویستە ئەندامی گەل و نەتەوە و دەڵەتێکی دیاریکراو بێت. ئەمەش یەکێکە لەو رەخنانەی رووبەرووی چەمکی ھاوڵاتیبوون دەبێتەوە. بەیاننامەی مافەکانی مرۆڤ، کە بەیاننامەیەکی جیھانیی و گەردونییە، ھەوڵدانێکی سەرەتاییە بۆ تێپەڕاندنی ئەم نووقسانییە، بەڵام تەنانەت پیادەکردنی ئەو مافە گەردونیانە تەنھا لەو کاتانەدا دەکرێت ئەنجامبدرێت کە مرۆڤەکان دەبن بە ھاوڵاتی ئەم یان ئەو نەتەوە و گەل و دەوڵەتی دیاریکراو. بەڵام ئەم ئەندامبوونە دەرگای ھەبوونی کۆی ئەو ماف و بەرپرسیاریەتانە بە رووی ھەموو ئەندامانی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتەدا دەکاتەوە کە ئەندامەکانی وەک ھاوڵاتیی دەبینێت و مامەڵە دەکات. لە ھاوڵاتیبووندا کەس لەویتر مافی زیاتر یان کەمتر و کەس ئەرکی زیاتر یان کەمتری نییە. واتە لەناو چەمکی ھاوڵاتیبووندا شوێنێک نییە بۆئەوەی کەسێک لە کەسێکی تر ھاوڵاتیتر بێت یان نەبێت. ھەمووان بە ھەمان ئەندازە ھاوڵاتی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتەن و ھەمان ماف و ھەمان ئەرک و بەرپرسیاریەتییان ھەیە. لە راستیدا ناکرێت قسە لە بوونی نەتەوە و گەل و دەوڵەت بکەین بەبێ بوونی ھاوڵاتیی یەکسان، واتە بەبێ بوونی کۆمەڵێک مافی یەکسان کە ھەموو ئەندامانی ئەو گەل و نەتەوە و دەوڵەتە ھەڵگریبن. لەبەرامبەر ئەو مافانەدا، ئەو گەل یان کۆمەڵگا و یان نەتەوەیە چاوەڕوانیی ئەوی ھەیە هاوڵاتیەکانی پابەندی یاساکانی وڵاتەکە بن و لە بەرامبەر دوژمنەکانیشیدا ئامادەب بەرگری لێکردنی بن. لە دونیای ئەمڕۆدا نرخ و بەهای هاوڵاتیبوون لەم بەشی جیھانەوە بۆ ئەو بەشیتر و لەم وڵاتەوە بۆ ئەویتریان جیاوازە. لە بەشێکی گەورەی وڵاتە ئەوروپییەکاندا، بە تایبەتی لە وڵاتانی ئەسکەندەنافیدا، ھاوڵاتیبوون ئەندامانی ئەو دەوڵەتانە دەکاتە خاوەنی ژمارەیەکی گەورە لە ماف، لە مافی دەنگدان و بەشداری سیاسییەوە بیگرە، بۆ مافی بەشداربوون لە حوکمڕانیی و لە بەرێوەبردنی سیستمی بیرۆکراسیی و لە بەشدربوون لە سەرجەمی ئەو دەزگایانەدا کە لە وڵاتەکەدا دروستکراوە. ئەمە جگە لە مافی دابینکردنی لانی ھەرکەمی ژیانێکی کەرامەت پارێزەوە، لە نێویشیاندا مافی بوونی بیمەی بێکاریی و دەستەبەرکردنی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و فێربوون، ھتد... لەو ناوچەیەی ئێمەدا، ھیچ یەکێک لە ئایدیۆلۆژیا باڵادەستەکانی ناوچەکە و ھیچ مۆدێلێك لە مۆدێلە جیاوازەکانی حوکمڕانیی، ھەڵگری فەلسەفە و خواستی ھاوڵاتیی و ھاوڵاتیبوونی یەکسان نەبوون و نین. ناسیۆنالیستە ئەتنیی و رەگەزپەرستەکان، لەسەر بنەمای ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو رەگەز و ئەتنیەت، سەرجەمی ئەو بەشانەی کۆمەڵگا کە سەر بەو رەگەز و ئەتنیەتە نەبن، ئەگەر وەک مەترسیی گەورە مامەڵە نەکردبێت، ئەوا وەک کەسانی پلە دو و پلە سێ مامەڵەیان کردون. تورکیا نیشاندەرێکی راستەقینەی ئەم مۆدێلە ئەتنییەیە، لەو وڵاتەدا یەک دەرگا لەبەردەم مرۆڤەکاندا کراوەیە، دەرگای تواندنەوە و بوون بە تورک. ئایدیۆلۆژیا دینییەکانش مرۆڤەکان لەسەر بنەمای بوون یان نەبوونی دین دابەشەدەکەن، لەناو یەک دینیشدا لەسەر بنەم ئەم یان ئەو مەزھەب و فیرقە و تەوژمی دینیی. لەم دۆخەشدا ھەڵگرانی مەزھەبێک باڵادەست و ئەوانیتریش، بە ھەمانشێوەی دابەشکردن لەسەر بنەمای رەگەز و ئەتنیەت، یان مەترسین یان مرۆڤی پلە دو و پلە سێن. ئێران ئەو مۆدێلەیە کە ئەم فۆرمە لە دابەشکردنی دینیی و مەزھەبی مرۆڤەکان بەرجەستە دەکات. ھەموو شێوازەکانی ئەم جۆرە دابەشکردنانە لەناو یەک کۆمەڵگادا نەک تەنھا مرۆڤی نایەکسان دروستدەکات، بەڵکو برێکی گەورە لە مرۆڤەکان، تا ئاستی لە مرۆڤخستنیش دەبات. ئەوەی ئەمڕۆکە لە ناوچەکەدا باڵادەستە، سەرجەمی ئەو دابەشکردنە دینی و ئایدیۆلۆژیی و تائفیی و مەزھەبییانەیە کە رێ لە دروستبوونی ھاوڵاتی یەکسان دەگرن، بەم رێگرتنەش ژمارەیەکی گەورە لە مرۆڤی پلە دو و پلە سێی بێماف و کەرامەت نەپارێزراو دروستدەکەن. بەم کردەوەیەش دەرگا لەسەر سەردەمێکی تاریک دەکەنەوە کە پڕە لە کابوس و مەرگ و کوشتن، پڕە لە تاوانی گەورە بەرامبەر بە مرۆڤەکان.
.jpg)
درەو: عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی هەڵوێست لە پەرلەمانی كوردستان سەبارەت بە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان و نوێنەرانی كورد لە بەغداد دەڵێت: هەندێك ئەگەر و ئاماژەی مەترسیدار هەن لەسەر موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و ئەمرۆ كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم و نوێنەرانی كورد لە بەغداد كراوە، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن: رەفتاری بەغداد ستەمكارانەیە بەرامبەر بە خەڵكی هەرێمی كوردستان، رەفتاری بەغداد بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان قبوڵكراو نیە، پلانەكە ئەمەیە ، عەقدی روسنەفت تەواو دەبێت لەبارەی بۆری، ئەمانە چوونەتە توركیا دەیانەوێت لەگەڵ توركیا هەماهەنگیەك بكەن ، دەیانەوێت بە بێ حسابكردن بۆ بەغداد وەكو كۆتایی 2013 دەستبكەنەوە بە هەناردەكردنی نەوت مەترسیەكانی ئەم بڕیارە چیە؟ ئەوان كە خۆیان نەوتیان دەفرۆشت بۆنمونە ئەگەر ساڵی 2021 وەربگرین، كە ساڵێكی نمونەیی بوو نرخی نەوتیش تاڕادەیەك بەرزبوو (6) ترلیۆن بۆ خەزێنەی گشتی حكومەت ماوەتەوە ئەوە راپۆرتەكانی دیلۆیت بەڵام ئەمساڵ عێراق (10 ترلیۆن و 900 ملیار ) دیناری بۆ هەرێم ناردووە، واتا خۆت نەوتت فرۆشتووە كەمتر لە (6) ترلیۆن دینار ماوە، بەڵام یەك بەرمیل نەوتت نەداوە بە عێراق نزیكەی (11) ترلیۆن دینارت دەستكەوتووە، كامیان زۆرترە. فكەرەكە ئەوەیە لەگەڵ توركیا رێكبكەونەوە لە رۆژانی ئاییندەدا نێچیرڤان بارزانی دەچێتە بەغداد ئەم هەڕەشەیە بگەیەنێت، ئەگەر ئەمە تەنیا هەڕەشەیەك بێت بۆ ئەوەی بەغداد ئئەی ئەگەر بەغداد توشی كاردانەوە بوو، ئەبێت حسابی ئەمەش بكرێت. گریمان بەغداد ستەمكارە، هیچ كەس ئەتوانێت بڵێت لە هەرێمی كوردستان ئەمساڵ نەوت بەرهەمنەهێندراوەو نەفرۆشراوە ئەو هەموو تانكەرە دەبینین، نزیكەی (112) ملیۆن بەرمیل نەوت لە هەرێمی كوردستان بەرهەمهاتووە، هەرێم داهاتی ناوخۆ بۆ بەغداد نانێرێت، داهاتی نەوتیش نانێرێت، بەڵام بەغداد (11) ترلیۆن دیناریشی ناردووەو ئەڵێی ستەمكارانەیە،
.jpg)
درەو: " لە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ نوێنەرانی كورد لە بەغداد، د. ئومێد سەباح ژمارەكانی خستەڕو وتی بە سودانیمان وت ئێمە هەموو داهاتی نەوتی و نانەوتی رادەیت دەكەین ئێوە موچەو بودجەی هەرێم بدەن، ئاوات شێخ جەناب وتی، باسی كەموكوڕی لیستی موچەی چی دەكەن، خۆ مانگێكیان ئێمە لیستی موچەشمان نەنارد ئەوان پاری موچەیان نارد، د. فوئاد حسێن لە كۆبوونەوەكەدا وتی، بەهاتنی ترەمپ رەنگە شەڕی ئۆكرانیا بوەستێت، ئەوكات نرخی نەوت دادەبەزێت و رەنگە عێراقیش نەتوانێت موچە بدات" ئەمە بەشێكە لە لێدوانی بەرپرسان لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆیە. بەشداربوویەكی كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی كۆبوونەوەی نائاسایی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ نوێنەرانی هەرێمی كوردستان لە حكومەتی فیدراڵی و ئەنجومەنی نوێنەران ووردەكاری كۆبوونەوەكەی بۆ (درەو) باسكرد. ئەو سەرچاوەیە وتی لە كۆبوونەوەكەدا هەر وەزیرێكی حكومەتی هەرێم بە ژمارەو داتا راپۆرتی خۆیان سەبارەت بە پشكی وەزارەتەكانیان خستە ڕوو كە چەندیان بۆ نێردراوە: خالید شوانی رایگەیاند ژمارەكان زۆر جیاواز لە میدیا باس دەكرێن، هەریەكەو ژمارەیەك لەسەر بودجەو موچە بڵاو دەكرێتەوە: د. ئومێد سەباح، سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان وەڵامی دایەوەو بەم شێوەیە ژمارەكانی خستەڕوو: * پشكی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2024 بریتی بووە لە (16 ترلیۆن و 758ملیار) دینار لەو ژمارەیە: - پشكی موچە ساڵی 2024 بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 758 ملیار) دینارە، ( 9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن و 002 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و (2 ترلیۆن و 20 ملیارو 173 ملیۆن و 330 هەزار) دینار بۆ موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی و خانەنشین و كاروكاروباری كۆمەڵایەتی - بۆ بودجەی تەشغیلی (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بووەو خەرج نەكراوە - بۆ بودجەی وەبەرهێنان (2 ترلیۆن و 500 ملیار) دینار بووەو خەرج نەكراوە لە بەشی موچە كە (11 ترلیۆن و 758 ملیار) دینارە لە بەغدادەوە (10 ترلیۆن و 758 ملیار) دینار بۆ موچە بووە بەڵام (726 ملیار) دیناری لێبڕاوە هی خانەنشینی (10%) و باجی موچە، ئەوەی ماوەتەوە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووە كە ئەویش بەشی تەنیا (10) موچەی كردووەو لەگەڵ (960) ملیاری داهاتی ناوخۆی هەرێم كە تەرخانكراوە بۆ موچە ئەوجا (11) موچەمان پێداوە. لە كۆبوونەوەكەدا د. ئومێد سەباح وتی: چوینە لای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق پێمان وت ئێمە هەموو داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی كوردستان رادەستی بەغداد دەكەین، بەس ئێوە موچەو بودجە بدەن واتا ئەو (16 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارەی پشكی هەرێمی كوردستان، بەڵام سودانی وتی: ئێمە ئەوە ناكەین بەڵام سودانی ئەوەی وت ئێوە نیوەی داهاتی ناوخۆی هەرێم رادەست بكەن ئێمە موچەتان بۆ دەنێرین" وتمان ئێمە رازین، بەڵام بە سودانیمان وت ئەمەمان بۆ بكە بە نوسراو نەك وەیری دارایی تەیف سامی بیانوو بگرێت، وتی نوسراو ناكەم، دواتریش كە چوینە لای تەیف سامی باسی ئەو بەڵێنەی سودانیمان بۆ كرد وتی كوا نوسراو بۆیە نەیكرد. ئەو بەشداربووەی كۆبوونەوەكە ئەوەشی بۆ (درەو) باسكرد، د. فوئاد حسێن جێگری سەرۆكی وەزیرانی عێراق وتی رەنگە لەدوای دەستبەكاربوونی دۆناڵد ترەمپ شەڕی ئۆكرانیا - روسیا رابگیرێت، ئەوكات نرخی نەوت دادەبەزێت رەنگە نزیك بێتەوە لە 30 دۆلارو رەنگە عێراقیش موچەی پێنەدرێت، مەسرور بارانی وتی بۆچی لە وەختی دێتە سەر ئێمە عێراق توشی كارەسات دەبێت و موچە نامێنێت و توشی فڵان و فڵان شت دەبێت. ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی سەڕەرای ئەوەی راپۆرتی وەزارەتەكەی خوێندەوەو باسی ئەوە كرا لە بەردەوام دەوترێت لیستەكان و میان مەراجەعە كێشەی هەیە، وتی، كێشەی چی لە لیستی موچەیەدایە ئەوە هەمووی بیانووە، مانگێكیان ئەسڵەن ئێمە هەر لیستی موچەمان نەنارد بەغداد موچەی رەوانەكرد ئێمە سەیرمان لێهات (وابزانم موچەی مانگی نیسان بوو كە سودانی چوو بۆ ئەمریكا بە وتەی سەرچاوەكە)
ئامادەکردنی: مەعروف مەجید, سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە تەشەنەسەندنی خێرای ئەو ئاگرکەوتنەوە کە لە ویلایەتی کالیفۆرنیای ئەمریکا و بەتایبەت شاری لۆس ئەنجلۆسی گرتۆتەوە، یادەوەرییەکانی بۆ هەندێک لە گەورەترین ئاگرکەوتنەوەکانی ئەم جۆرە لە مێژووی هاوچەرخدا بە بیری هاوڵاتیاندا هێنایەوە، کە زیانی گەورەی مرۆیی و ژینگەیی ماددی بەرچاوی لێکەوتەوە. بەپێی هەواڵێکی ڕۆژنامەی لۆس ئەنجلۆس تایمز، ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانی شاری لۆس ئەنجلۆس کە بۆ ناوچە جیاوازەکان بڵاوبووەتەوە، بەهۆیەوە 10 کەس گیانیان لەدەستداوە، ئەمە جگە لەوەی زیاتر لە 9 هەزار باڵەخانە زیانیان پێگەیشتووە یان لەناوچوونە. لە خەمڵاندنە سەرەتاییەکاندا لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاگرکەوتنەوەکان، کۆمپانیای پێشبینیکردنی ئاکووێزەر ڕایگەیاندووە، کۆی زیانەکان و زیانە ئابوورییەکان ١٣٥-١٥٠ ملیار دۆلارە. بەگوێرەی ئاژانسی ڕۆیتەرز، ئاگری پالیسادز لە نێوان سانتا مۆنیکا و مالیبو لە لای ڕۆژئاوای لۆس ئەنجلۆس و ئاگری ئیتۆن لە ڕۆژهەڵاتی شارەکە لە نزیک پاسادینا، لە ئێستاوە بە وێرانکەرترین دادەنرێت لە مێژووی ئەو شارە ئەمریکییەدا، کە زیاتر لە 34 هەزار دۆنم ڕووبەری هەیە (13,750 هێکتار) - یان نزیکەی 53 میل چوارگۆشە - کە بووە هۆی سووتانی تەواوی گەڕەکەکان. لە کاتێکدا تیمەکانی ئەمریکا چاوەڕێی تەواوبوونی هەوڵەکانی ئاگرکوژێنەوە و نەهێشتنی ئاگرەکەن بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی کۆتایی بۆ زیانەکانی ئاگرەکە، تا ئێستاش چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە دارستانەکاندا بونیان هەیە. بە درێژایی مێژووی هاوچەرخ کۆمەڵێ ئاگرکەوتنەوە ڕوویانداوە، وەک لە ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی ژینگەپارێزی Earth.Org ئاماژەی پێکراوە ، کە لە چەند وڵاتێک بەم شێوەیە بووە: 1- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی تایگای سیبیریا لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕوویدا - لە یەکێک لە گەرمترین هاوینەکاندا کە تا ئێستا لە ئەوروپا تۆمارکراوە - کاتێک زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە زیاتر لە ٥٥ ملیۆن دۆنم (٢٢ ملیۆن هێکتار) زەوی لە دارستانەکانی تایگا لە ڕۆژهەڵاتی سیبیریا لە ڕووسیا لەناوبرد. پێدەچێت تێکەڵەیەک لە بارودۆخی لەڕادەبەدەر وشک و زیادبوونی ئیستغلالکردنی مرۆڤەکان لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا ڕۆڵی هەبووبێت لەو ڕووداوەی کە وەک یەکێک لە وێرانکەرترین و گەورەترین ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لەبیر دەکرێت. 2- ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی ئوسترالیا ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا بەهۆی کاریگەرییە کارەساتبارەکانی لەسەر گیانلەبەرە کێوییەکان کەوتە مێژووەوە. ئاگری توند لە ویلایەتی نیو ساوس وێڵز و کوینزلاندی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا گرتووەتەوە و بەهۆیەوە 42 ملیۆن دۆنم زەوی سووتاو و هەزاران باڵەخانە وێران بوو دەیان کەسیش گیانیان لەدەستدا، هەروەها سێ ملیار ئاژەڵیش گیانیان لەدەستدا، لەنێویاندا 61 هەزار کوالا. ئوسترالیا لە نێوان کۆتاییەکانی ٢٠١٩ تا سەرەتای ٢٠٢٠ گەرمترین و وشکترین ساڵی تۆمارکراوی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو لە ئاگرکەوتنەوە وێرانکەرەکانی دارستانەکاندا. داتاکانی ڕێکخراوی چاودێری کەشوهەوا دەریدەخەن کە تێکڕای پلەی گەرمی ئوسترالیا لە ساڵی ٢٠١٩دا ١.٥٢ پلەی سەدی لە سەرووی تێکڕایەوە بووە، ئەمەش وایکردووە کە گەرمترین ساڵ بێت لەوەتەی تۆمارەکان لە ساڵی ١٩١٠ دەستیپێکردووە؛ مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٩ گەرمترین مانگ بوو کە تا ئێستا لە ئوسترالیا تۆمار کراوە. بارانبارین بە ڕێژەی 40% لە خوار تێکڕای بارانبارینەوە بووە، کە کەمترین ڕێژەی بارانبارین بووە لە ساڵی 1900ەوە. 3- ئاگرکەوتنەوە لە ناوچەی باکووری ڕۆژئاوا لە کەنەدا لە هاوینی ساڵی ٢٠١٤دا زیاتر لە ١٥٠ ئاگری جیاواز لە سەرانسەری ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوا کەوتەوە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٤٤٢ میل چوارگۆشەیە (١.١ ملیار کیلۆمەتر چوارگۆشە) لە باکووری کەنەدا. پێدەچێت سیانزە لەو ئاگرکەوتنەوانە بەهۆی کردەوەی مرۆڤەکانەوە بێت. دوکەڵی ئەو ئاگرکەوتنەوانە هۆشداری لەسەر کوالیتی هەوا لە سەرانسەری کەنەدا و هەروەها لە ئەمریکا دروستکرد، کە دوکەڵەکە لە دوورەوە وەک پورتوگال لە ڕۆژئاوای ئەوروپا دیار بووە. نزیکەی 8.5 ملیۆن دۆنم (3.5 ملیۆن هێکتار) دارستان بە تەواوی لەناوچوون و ئۆپەراسیۆنەکانی ئاگرکوژێنەوەش 44.4 ملیۆن دۆلاری تێچووە بۆ حکومەت. 4- وەرزی ئاگری ئەلاسکا وەرزی ئاگرکەوتنەوەی ئەلاسکا لە ساڵی ٢٠٠٤دا خراپترین وەرزی بوو لە مێژووی ویلایەتەکەدا لە ڕووی ڕووبەری زیانلێکەوتووەوە. زیاتر لە 6.6 ملیۆن دۆنم (2.6 ملیۆن هێکتار) زەوی لە 701 ئاگرکەوتنەوەدا سووتاون. ٢١٥ لەو ئاگرانە بە ڕەشەبا دەستی پێکردووە؛ 426 ئاگرکەوتنەوەکەی دیکەش لەلایەن مرۆڤەوە دەستیپێکردووە. هاوینی ساڵی ٢٠٠٤ بە بەراورد بە بارودۆخی هاوینی ئاسایی ئەلاسکا زۆر گەرم و تەڕ بوو، لە ئەنجامدا ژمارەیەکی پێوانەیی لە لێدانی ڕەشەبا لێیدا. دوای چەند مانگێک لەم ڕەشەبا و پلەکانی گەرما بەرز، مانگی ئابێکی وشکی نائاسایی ئاگرکەوتنەوەی لێکەوتەوە کە تا مانگی ئەیلول بەردەوام بوو. 5- ئاگری هەینی ڕەش ئەم ئاگرکەوتنەوانە وەک هەینی ڕەش لە مێژوودا تۆمارکران، کاتێک زیاتر لە پێنج ملیۆن دۆنم زەوییان لە ڤیکتۆریا - ویلایەتێک لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا - لە ساڵی ١٩٣٩ لەناوبرد، و لوتکەی چەند ساڵێک بوو لە وشکەساڵی، دواتر پلەی گەرمی بەرز و بای بەهێز. ئاگرکەوتنەوەکان زیاتر لە سێ لەسەر چواری ویلایەتی گرتۆتەوە و ٧١ کەس گیانیان لەدەستداوە، بەمەش بووە سێیەم کوشندەترین ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکان لە مێژووی ئوسترالیادا. هەرچەندە چەند ڕۆژێک بوو دەسووتا، بەڵام ئاگرەکە لە ١٣ی ١ی ٢٠١٩دا پەرەی سەند. پلەکانی گەرما لە شاری مێلبۆرنی پایتەختی ئوسترالیا گەیشتە 44.7 پلەی سەدی و لە میڵدورا لە باکووری ڕۆژئاواش 47.2 پلەی سەدی، بەهۆیەوە 36 کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە 700 ماڵیش وێرانبوون، ئەمە جگە لە زۆرێک لە کێڵگە و شوێنی بازرگانی. خۆڵەمێشی ئاگرەکان تا نیوزلەندا کەوتە خوارەوە. 6- ئاگری گەورە لە کەنەدا سەرەڕای ئەوەی زیاتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕوویدا، ئاگری گەورەی ساڵی ١٩١٩ تا ئێستاش وەک یەکێک لە گەورەترین و وێرانکەرترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکانی مێژوو لەباس دەکرێت. لە سەرەتای مانگی ئایاردا، کۆمەڵێک ئاگرکەوتنەوە لە دارستانە بۆریالییەکانی پارێزگاکانی ئەلبێرتای کەنەدا و ساسکاچواندا گرتەوە، ئەو دارانەی بۆ پیشەسازی دار دروێنە دەکران، لەگەڵ بای بەهێز و وشکدا، بەشداربوون لە ئاگرکەوتنەوە خێراکان کە لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا نزیکەی پێنج ملیۆن دۆنم (دوو ملیۆن هێکتار)ی سووتاند و سەدان بینای وێران کرد و ١١ کەسی کوشت. 7- ئاگری چینچاگا هەروەها بە ئاگری ویسپ و "ئاگری ١٩" ناسراوە، ئەمە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوەی کێوی بووە کە لە باکووری کۆڵۆمبیا و ئەلبێرتای ئەمریکا لە مانگی حوزەیران تا سەرەتای پاییزی ١٩٥٠ سووتا. 8- ئاگرکەوتنەوەکانی بۆلیڤیا لە مانگی ئابی ساڵی ٢٠١٠ زیاتر لە ٢٥ هەزار ئاگر لە سەرانسەری بۆلیڤیا سووتا و بە مەزەندەکردن ٣.٧ ملیۆن دۆنم (١.٥ ملیۆن هێکتار)ی گرتەوە و زیانێکی تایبەتی بە پشکی وڵاتەکە لە دارستانە باراناوییەکانی ئەمازۆن گەیاند. دوکەڵی ئەستووری ئەم ئاگرکەوتنەوانە حکومەتی ناچارکرد زۆرێک لە گەشتە ئاسمانییەکان ڕابگرێت و باری نائاسایی ڕابگەیەنێت. هۆکارەکانی بریتین لە زنجیرەیەک ئاگرکەوتنەوە کە لەلایەن جووتیارانەوە دانراوە بۆ پاککردنەوەی زەوی بۆ کشتوکاڵ، هەروەها وشکبوونەوەی ڕووەکی کە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵییە توندەوە دروست بووە کە وڵاتەکە لە مانگەکانی هاویندا تووشی بووە. ئاگرکەوتنەوەکانی دارستانەکانی بۆلیڤیا هەندێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوەکان بوو کە وڵاتی ئەمریکای باشوور لە ماوەی نزیکەی ٣٠ ساڵدا بینیبووی. 9- ئاگری گەورەی کۆنتێکتیکۆت هەروەها بە تەقینەوە گەورەکە، ئاگری سوتەمەنی شەیتان، یان ئاگری گەورە ناسراوە، ئەم ئاگرە گەورەیە لە مانگەکانی هاوینی ساڵی ١٩١٠ لە ویلایەتی ئایداهۆ و مۆنتانای ئەمریکا کەوتەوە. هەرچەندە تەنها بۆ ماوەی دوو ڕۆژ سووتا، بەڵام بای بەهێز بووە هۆی ئەوەی ئاگری یەکەم لەگەڵ ئاگرە بچووکەکانی دیکەدا تێکەڵ بێت و ببێتە ئاگرێکی گەورە کە ٣ ملیۆن دۆنم (١.٢ ملیۆن هێکتار)ی سووتاند - نزیکەی قەبارەی تەواوی ویلایەتی کۆنتێکتیکۆت - و ٨٥ کەسی مردن ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە خراپترین ئاگرکەوتنەوە کێوییەکان لە مێژووی ئەمریکادا. هەرچەندە ئەم ئاگرە بەهۆی ئەو وێرانکارییەوە لەبیر دەکرێت کە بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی حکومەتی ئەمریکا سیاسەت بۆ پاراستنی دارستانەکان دەربکات. 10- ئاگری ئەژدیهای ڕەش هەروەها بە ئاگری داکسینگ ئانلینگ ناودەبرێت، لە ساڵی ١٩٨٧ ڕوویداوە و ڕەنگە گەورەترین ئاگرکەوتنەوە بێت لە جیهاندا لە سەدان ساڵی ڕابردوودا، هەروەها جددیترین ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان لە کۆماری گەلی چین، کە لە سنوورەکانەوە بڵاوبووەتەوە بۆ ڕووسیا. ئاگرەکە بۆ ماوەی زیاتر لە مانگێک بەبێ وەستان بەردەوام بوو نزیکەی دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوچوون. لە کاتێکدا هۆکاری وردی ئاگرەکە ڕوون نییە، بەڵام ڕاپۆرتە چینییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕەنگە ئاگرەکە بەهۆی چالاکیی مرۆڤەکانەوە بووبێت، کۆی گشتی گیانلەدەستدان لە کاتی ئاگرکەوتنەوەکەدا گەیشتە ١٩١ کەس، جگە لەوەی ٢٥٠ کەسی دیکەش برینداربوون. هەروەها نزیکەی ٣٣ هەزار کەس ئاوارە بوون. 11- ڕیچاردسۆن باککانتری فایەر ئاگری ڕیچاردسۆن باککانتری لە مانگی ئایاری ٢٠١١ لە شاری ئەلبێرتای کەنەدا کەوتەوە. گەورەترین ئاگر بوو لە ماوەی زیاتر لە ٦٠ ساڵی وڵاتەکەدا، لە دوای ئاگرکەوتنەوەی چینچاگا لە ساڵی ١٩٥٠. ئاگرەکە نزیکەی یەک ملیۆن و ٧٠٠ هەزار دۆنم (٦٨٨ هەزار هێکتار) دارستانی بۆریالی لەناوبردووە و دەسەڵاتدارانیش پێیان وایە کە بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە دەستیپێکردووە، بەڵام بارودۆخی وشکەساڵی و بەرزی پلەی گەرمی نائاسایی و بای بەهێز توندی دارستانەکەی زیاتر کردووە. 12- ئاگری مانیتۆبا ئاگرکەوتنەوەکانی مانیتۆبا لە نێوان ناوەڕاستی مانگی ئایار و سەرەتای مانگی ئابی ساڵی ١٩٨٩ ڕوویدا، بە مەزەندەکردن ١١٤٧ ئاگر دەستنیشان دەکرێ، زۆرترین ژمارەیە کە تا ئێستا تۆمارکراوە - لە کەنەدا کە شوێنی چەندین دیمەنی سروشتییە. بەهۆی ئاگرکەوتنەوەکانەوە نزیکەی ملیۆنێک و 300 هەزار دۆنم (3 ملیۆن و 300 هەزار هێکتار) زەوی لەناوچوون، هەروەها 24 هەزار و 500 کەسیش ماڵەکانیان چۆڵکران، تێچووی کوژاندنەوەی گەیشتە ٥٢ ملیۆن دۆلار. 13- تەکساس فایرز ئاگرکەوتنەوەی کێوی لە ویلایەتی تەکساس لە کۆتاییەکانی شوباتی ٢٠٢٤دا ئاماژەیە بۆ چەندین ئاگرکەوتنەوەی گەورە لە ویلایەتی ئەمریکا، لەوانە ئاگرکەوتنەوەی سمۆکهاوس کریک لە ناوچەی هاچینسۆن؛ گەورەترین ئاگری کێوییە لە مێژووی ویلایەتی تەکساسدا. ئەم سووتانە بە تەنیا نزیکەی یەک ملیۆن و ١٠٠ هەزار دۆنم زەوی لەناوبردووە، ئەمەش لە ئاگرکەوتنەوەی گەورەی کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی ئاماریلۆی ساڵی ٢٠٠٦ تێپەڕاندووە کە نزیکەی یەک ملیۆن دۆنم زەوی لەناوبردووە.
(درەو): تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵ لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەماندا وتویەتی لە 2024دا موچەی 12 مانگی بۆ هەرێم ناردووە، بۆیە هیچ بڕە پارەیەكی تر نانێرێت، چارەنوسی موچەی مانگی 12ی موچەخۆرانی هەرێم رادەستی لیژنەیەكی پەرلەمانی عێراق كرا، لیژنەكە پێداچوونەوە دەكات بەو جیاوازییانەی كە لە (تەراووی پێداچوونەوە)ی هەرێم و بەغداد هەیە. لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەمڕۆ بە میوانداریی (تەیف سامی) وەزیری دارایی فیدراڵ كۆبووەوە. لە بنەڕەتەوە كۆبوونەوەكە تایبەت بوو بە گفتوگۆکردن دەربارەی هەمواری مادەی 12 بڕگەی دووەم/ج لە یاسای بودجەی گشتی، کە تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، بەمەبەستی ئامادەکردنی راپۆرتی لیژنەی دارایی بۆ خوێندنەوەی دووەم لە رۆژی دووشەممەی ئەم هەفتەیەدا. بەڵام لە پەراوێزی بابەتی هەمواری یاسای بودجەو پرسیار سەبارەت بە چارەنوسی موچەی مانگی 12ی ساڵی 2024ی موچەخۆرانی هەرێم لە وەزیری دارایی فیدراڵ كرا. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە سەربە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكییە، دوای كۆبوونەوە قسەی بۆ میدیاكان كردو رایگەیاند، دڵنیایی بە هەموو فەرمانبەران دەدەن كە موچەی هەموو فەرمانبەران لەسەرتاسەری عێراق بەتەواوی زامنكراوەو بارودۆخی ئابوری زۆر باشە. "دەنگۆكان راست نین، دۆخی داراییمان زۆر باشە، نرخی نەوت لەوە زیاترە كە پێشبینی كرابوو، جگە لەمە داهاتی نانەوتیش زیادی كردووە، پارەداركردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش بەردەوامە، بەڵام چەند خاڵێكی ناكۆك هەیە، لیژنەیەكمان پێكهێناوە بۆ پێداچوونەوە بە جیاوازییەكانی تەرازووی پێداچوونەوە لەنێوان حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان" سەرۆكی لیژنەی دارایی وای وت. ئیخلاس دلێمی ئەندامی لیژنەی دارایی لە فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستانیش سەبارەت بە چارەنوسی موچەی مانگی 12ی هەرێم قسەی كرد، وتی:" هەڵە تێگەیشتن لەبارەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمەوە هەیە، حكومەتی فیدراڵی دەڵێ بڕی شایستەی هەرێم بریتییە لە 11 ترلیۆن و 300 ملیارە، ئەگەر ئەمە دابەشی 930 ملیار دینار بكرێت مانگانە 450 بۆ 600 ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت، بڕیاری دادگای فیدراڵی روونە، پێوییستە موچە گەرەنتی بكرێت، دادگای باسی ئەوەی نەكردووە گەرەنتیكردنی موچە لەچوارچێوەی بڕگەی قەرەبووكردنەوەی فەرمانبەراندا بێت، بەڵكو لەچوارچێوەی 20 ترلیۆن دیناری پشكی هەرێمی كوردستاندایە لە بودجەدا، ئەوەی خەرجكراوە 10 ترلیۆن و 500 ملیار دینارە". دلێمی باسی لەوەكرد، وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ موچەی مانگی 12ی فەرمانبەرانی هەرێم بڕی تەنیا 400 ملیار دیناری ناردووە، واتا زیاتر لە 500 ملیار دینار كورتهێنان هەیە، لە ئەنجامیشدا حكومەتی هەرێم ناتوانێت موچەی مانگی 12 خەرج بكات، رەنگە چەند رۆژێك دوابكەوێت، بەڵام پێموایە میكانیزمێك لەنێوان هەردوو حكومەت دەبێت بۆ خەرجكردنی موچەی مانگی 12. جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی لە فراكسیۆنی یەكگرتوو قسەیەكی جیاوازتر دەكات لەبارەی كرۆكی كۆبوونەوەكەو دەڵێ:" كە پرسیاری موچەی مانگی 12ی موچەخۆرانی هەرێم لە تەیف سامی كرا، ئەو وتی: لە 2024دا موچەی 12 مانگی ناردووەو ئەگەر بڕیارێك لەوبارەیەوە نەدرێت هیچ پارەیەکی تر نانێرم". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەرۆژی 2ی مانگەوە بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ موچەی مانگی (12) رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە، كە (441 ملیارو 900 ملیار) دیناربووەو بەدوو گوژمە هاتووە، یەكێكیان (264 ملیار) و ئەوەی دووەم بە (177) ملیار دینار بووە. ئەم بڕە پارە بۆ موچەی مانگی 12 هاتووە، بەڵام هەرێمی كوردستان بۆ كورتهێنانی موچەی مانگی 11 تەرخانی كردووە؛ ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ موچەی مانگی 12 نێردراوە خۆی نزیكەی (ترلیۆنێك) دینار بووە، بەڵام بڕی نزیكەی (485) ملیار دیناری داهاتای ناوخۆ و بڕی (76) ملیار دیناری لێبڕینی خانەنشینی لێبڕاوە، ئەوەی ماوەتەوە (441 ملیارو 900) ملیۆن دینارە، واتا هەرێمی كوردستان داهاتی ناوخۆی رادەستنەكردووە، بۆیە بەغداد راستەوخۆ لە موچەی مانگی 12یان بڕیوە. ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق تەسفیەی تەواوی ساڵی 2024ی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردووەو موچەی هەر (12) مانگەكەی ناردووە، بە لێبڕین و تەسفیەكردنی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، كە مانگانە نزیكەی (78 -80) ملیار دینارەو هەرێم رادەستی بەغدادی نەكردووە، واتا لە نزیكەی (900) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، لە ساڵی 2024دا هەرێمی كوردستان نزیكەی (415) ملیار دیناری ناردووە، بۆیە لە كۆتاییدا بەغداد خۆی راستەوخۆ پارەی داهاتی ناوخۆی لە موچەی مانگی 12 بڕیوە. وەزارەتی دارایی عێراق لە راپۆرتی خۆیدا بڵاوی كردەوە كە لە ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە بە بێ ئەو (441) ملیار دینارەی كە بۆ موچەی مانگی (12) ناردوویەتی.
راپۆرت: درەو بلۆكی (تاوكێ) دەكەوێتە رۆژهەڵاتی قەزای زاخۆ لە پارێزگای دهۆك، لەگەڵ كێڵگەی (فیشخاپور) یەك گرێبەستیان بۆ كراوە، بۆیە كاتێك باسی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەكرێت ئاماژەیە بۆ تێكڕای بەرهەمی هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) كە لەچوارچێوەی یەك بلۆكی نەوتیدان. رێژەی (75%)ی پشكەكانی گرێبەستی كێڵگەی (تاوكێ) بۆ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (25%)ی دراوە بە كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركی. كۆمپانیای DNO كە زۆرینەی پشكەكانی كێڵگەكەی هەیە، رۆژی 25ی حوزەیرانی 2004 گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەمهێنان"دا لەم كێڵگەیە لەگەڵ حكومەتی هەرێم واژۆ كردووە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (594) كیلۆمەترەو یەدەگی خەمڵێندراوی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (1.9 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. لە ساڵی 2007ەوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت كراوە لە كەم كێڵگەیەدا. 1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. 24 ی حوزەیرانی 2011 كۆمپانیای DNOی نەرویجی رایگەیاند، نەوت لە كێڵگەی (تاوكی) لە كوردستانەوە هەناردە ناكات تا حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق وردەكاری رێككەوتنەكەیان لەبارەی هەناردەكردنی نەوت رانەگەیەنن. وێنەیەك لە گرێبەستی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەرویجییەكە لەڕووی ئاستی بەرهەمهێنانەوە، لە كۆی (14) كێڵگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، (تاوكێ) لەدوای (خورمەڵە)وە دووەم گەورەترین كێڵگەی كوردستانەو؛ پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە رێژەی 25،51%ی تێكڕای بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستانی پێكهێناوە. بەرهەمهێنانی (رۆژانەی) نەوت لە كێڵگەی تاوكی لەماوەی ساڵانی 2015 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: • 2015: 135 هەزار بەرمیل • 2016: 107 هەزار بەرمیل • 2017: 109 هەزار بەرمیل • 2018: 113 هەزار بەرمیل • 2019: 124 هەزار بەرمیل (بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كرۆناوە بازاڕی جیهانی نەوت شكا، لە كۆتایی ئەم ساڵەوە ئیتر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 83 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە) • 2020: 110 هەزار بەرمیل • 2021: 100 هەزار بەرمیل • 2022: 108 هەزار بەرمیل بەر لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023دا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، لە كێڵگەی (تاوكی) رۆژانە بە تێكڕا (107 هەزار و 102) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بە تانكەر بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی و هەناردەكردنی بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەرهەمی ئەم كێڵگەیە لە شوباتی 2024دا گەیشتوەتە (90 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا بەگشتیی بەراورد بە بەر لە راوەستانی هەناردە لەرێگەی بۆرییەوە، لەسەردەمی هەناردەی نەوتدا بە تانكەر بەرهەمی كێڵگەی تاوكێ بەرێژەی 16% كەمیكردووە. وەكو كۆمپانیای (DNO) خۆی باسی دەكات، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، بەرهەمهێنان لە كێڵگەی تاوكی راوەستاوەو لە مانگی تەموزی 2023دا دەستی بە وەبەرهێنانی نەوت كردوەتەوە لە كێڵەی (تاوكێ)، لە كێڵگەی (فیشخاپور) بەرهەمهێنان لە مانگی ئۆكتۆبەری 2023 دەستیپێكردوەتەوە، لەم ماوەیەدا ئاستی بەرهەمهێنان لە هەردوو كێڵگەكەی ناوچەی گرێبەستی "تاوكێ" بریتی بووە لە (80 هەزار) بەرمیلی رۆژانەو نەوتەكە بە تانكەر رەوانەی پاڵاوگەكانی ناوخۆی كوردستان و بە تێكڕا هەر بەرمیلێكی بە بڕی (30 دۆلار) فرۆشراوە. بەگوێرەی دواین راپۆرتی (DNO)، لە چارەكی چوارەمی 2024دا تێكڕای وەبەرهێنان لە كێڵگەی تاوكێ رۆژانە بریتی بووە لە (74,163) بەرمیل نەوت، ئەمە لەكاتێكدایە چارەكی سێیەمی 2024 ئاستی بەرهەمهێنان (84,212) بەرمیلی رۆژانە بووە، واتا چارەكی چوارەم رۆژانە ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەكە رۆژانە نزیكەی (10 هەزار) بەرمیلی رۆژانە كەمیكردووە. كورتەیەك لەبارەی كۆمپانیای (DNO) کۆمپانیای DNO ASA کۆمپانیایەکی نەوت و غازی نەرویجییەو لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەریای باکور و رۆژئاوای ئەفریقا كاردەكات. ئەم کۆمپانیا لە ساڵی 1971 دامەزراوەو بارەگا سەرەكییەكەی لە (ئۆسلۆ)یەو لە بۆرسەی ئۆسلۆ تۆماركراوە، پشكی لە مۆڵەتەكانی دۆزینەوەو پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوتدا هەیە لە چەند ناوچەیەكی جیهان لەوانە (هەرێمی کوردستانی عێراق- نەرویج- بەریتانیا- کۆت دیڤوار- هۆڵەندا- یەمەن). 10ی شوباتی 2022، كۆمپانیای DNOئاشكرایكرد" ریكۆردێكی نوێی لە داهات تۆمار كردووەو بۆ یەكەمجار داهاتەكانی كۆمپانیاكە گەیشتووەتە زیاتر لە (ملیارێك) دۆلار، كە 63% زیاترە لە ساڵی 2021، ئەمەش وەكو خۆی ئاماژەی بۆ كردبوو، لە دەرەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و گازو بەرزی تواناو ئاستی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكە، كە وایكردووە قازانجی ساڵانەی كۆمپانیا بگاتە 321 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی. بێژەن مسافر رەحمانی سەرۆكی جێبەجێكاری (DNO) لە لێدوانێكیدا بۆ سایتی فەرمی كۆمپانیاكەی وتبووی:" لە پەنجاهەمین ساڵیادی دامەزراندنیدا، لەگەڵ بەردەوامی كاریگەری پەتای كۆرۆنا، DNO ساڵی 2021 بوو بە كۆمپانیایەكی (ملیار دۆلاریی)". ئەوەی جێگەی سەرەنجە، لەو ساڵەدا كە خۆی وەكو كۆمپانیایەكی "ملیار دۆلاریی" ناساندووە، هاوكات DNO باسی لەوە كردووە كە زۆرینەی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكە لە هەرێمی كوردستاندا بووە، بەجۆرێك لە 2021دا بە تێكڕا لە هەموو ئەو ناوچانەی كاریكردووە بڕی (94 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی بەرهەمهێناوە، لەمە بە تەنیا (81 هەزار) بەرمیلی رۆژانەی لە هەرێمی كوردستاندا بووەو تەنیا 12 هەزارو 900 بەرمیلی رۆژانەی لە دەریای باكوردا هەبووە، واتا (86%) تێكڕای بەرهەمی نەوتی ئەم كۆمپانیا نەرویجییە لە هەرێمی كوردستاندا بووە. تاوكێ و ناڕەزایەتیی رۆژی 11ی تشرینی دووەمی 2023 هاوكات لەگەڵ سەردانێكی وەزیری نەوتی عێراق بۆ هەولێر بەمەبەستی گفتوگۆكردن لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، هاوڵاتیانی (11) گوندی سنوری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ لەبەردەم كێڵگەی نەوتی (تاوكێ) دەستیان بە گردبوونەوەی ناڕەزایەتیی كرد. ناڕەزایەتییەكە بەهۆی ئەوە بوو كۆمپانیای DNO تاوكێ گرێبەستی كاركردنی كرێكارەكانی ئەم گوندانەی هەڵوەشاندبووەوە، ئەمە حەوت مانگ دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو بۆ توركیا، كۆمپانیاكان ترسیان هەبوو زیانی دارایی زیاتر بكەن، بەوهۆیەوە كاركردنیان لە كێڵگە نەوتییەكان رادەگرت یاخود سنورداریان دەكرد بۆ ئەوەی ئاستی خەرجییەكانیان كەمبكەنەوە. ئەوە جاری دووەم بوو خەڵكی ئەو گوندانە بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆببنەوە، پێشتریش جارێكی تر گردبونەوەیان كردبوو، بەڵام بێ ئەنجام بووە، ئەم كرێكارانە داوای ئەوەیان دەكرد بچنەوە سەر كارەكانیان. ئەو رۆژەی ناڕەزایەتییەكە رێكخرا، ژمارەیەك لە میدیاكان بۆ رووماڵی ناڕەزایەتی خەڵكی ئەو گوندانەی نزیك كێڵگەی تاوكێ، پەیامنێری خۆیان ناردە ناوچەكە، بەڵام لەلایەن پۆلیسی كێڵگە نەوتییەكانەوە رێگرییان لێكرا. سەنتەری میترۆ كە پێشێلكارییەكان دژی رۆژنامەنوسان لە هەرێمی كوردستان تۆمار دەكات، ئەوكات لە راگەیەندراوێكدا وتی:" خۆپیشاندان‌و گردبوونەوەی هاوڵاتیان بە یاسای رێكخستنی خۆپیشاندن‌و دەستوری عێراق، رێگە پێدراوەو روماڵكردنیشی بە یاسای رۆژنامەگەریی، پارێزراوە. ئەو هێزەی بۆ پاراستنی یاسا لە داهاتی گشتی موچە وەردەگرن، لەبەرژەوەندی كۆمپانیا نەوتییەكان یاسا پێشێلدەكەن‌و نایانەوێ دەنگی ناڕەزایەتی كرێكارو كارمەندانی كۆمپانیاكان بگاتە رایگشتی". كانونی یەكەمی 2021 وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئاشكرایكرد، زیاتر لە 14 كۆمپانیا لە كەرتی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان كاردەكەن. بەپێی قسەی وەزارەت، ئەوكات (6 هەزارو 196) كەس لە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان كاریان كردووە، لەم ژمارەیە (5 هەزارو 44) كەسیان خەڵكی هەرێمی كوردستان بوون، واتا رێژەی زیاتر لە 81%ی كرێكاری كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت لە هەرێم دەستی ناوخۆیی بووە. بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان رێژەی 0,5%ی كۆی گشتی هەناردەی نەوتی لەسەر ئاستی جیهان پێكدەهێنا. سەرچاوەكان: • ناوەندی روپێوی ئابوری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (Mees) https://www.mees.com/country/iraq • سایتی حكومەتی هەرێمی كوردستان- وەزارەتی سامانە سروشتییەكان https://gov.krd/mnr/publications/%DA%AF%D8%B1%DB%8E%D8%A8%DB%95%D8%B3%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86/ • سایتی كۆمپانیای DNO https://www.dno.no/en/media-center/ • پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا (سایتی درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 • کێلگە نەوتیەکانی پارێزگای دهۆک و توانای بەرهەمهێنانیان (سایتی درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10264 * ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) * دواین راپۆرتی ئاستی بەرهەمهێنان لەلایەن DNO https://www.dno.no/en/investors/announcements/q4-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2025-01-16/
.gif)
.jpg)
.jpg)
