(درەو): لەگەڵ رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ باسی "پاراستنی ئاسایشی سنور"ی كردووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانیش پرسی "كۆنترۆڵی سنورەكان‌و رێگری لە قاچاخچێتی"، قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق جارێكی تر سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات، رێككەوتنی ئەمنیی نێوان عێراق‌و ئێران بۆ چەككردنی هێزەكانی رۆژهەڵات تەوەری سەرەكییە، ئێران رۆژی 19ی ئەم مانگەی وەكو دوا وادە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە دیاری كردووە. كوردستان لە رێككەوتنی ئەمنیی عێراق‌و ئێراندا لیژنەی باڵای ئەمنیی تایبەت بە سنورەكان بەسەرۆكایەتی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی هەولێرو سلێمانی كرد.  لیژنەكە لە هەولێر سەردانی رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی كرد، لە سلێمانیش هەریەكە لە (بافڵ تاڵەبانی) سەرۆكی یەكێتیی‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و سەرۆكی دەزگای زانیاری‌و سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم بینی.  نە وەزیری ناوخۆ‌و نە سەرۆكی یەكێتیی لەبارەی دیدارەكەیانەوە لەگەڵ لیژنە ئەمنییەكەی عێراق هیچ ئاماژەیەكیان بۆ بابەتی چەككردنی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان نەكردووە، بەڵام راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق ئاشكرایكردووە سەردانەكەی بۆ هەرێمی كورستان تایبەتە بە پرسی ئاسایشی سنور.  رۆژی 19ی ئازاری ئەمساڵ عەلی شەمخانی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی پێشووی عێراق سەردانی بەغدادی كرد، لەگەڵ قاسم ئەعرەجیدا رێككەوتنی ئەمنیی پاراستنی سنورەكانی ئیمزا كرد، ئەم رێككەوتنە ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە پاككردنەوەی سنوری هەرێمی كوردستان‌و ئێرانە لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، بەشێكی تری رێككەوتنەكە جەخت لەسەر چەككردن‌و گواستنەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكات لەناو هەرێمی كوردستان.  رۆژی 29ی ئایاری ئەمساڵ، قاسم ئەعرەجی بە سەرۆكایەتی وەفدێك كە (رێبەری ئەحمەد)ی وەزیری ناوخۆی هەرێم لە پشكی پارتی‌و (هیوا ئەحمەد) سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم لە پشكی یەكێتیی تێدا بوو، چووە تاران‌و لەگەڵ (عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان) كۆبووەوە، ئەحمەدیان ئەمساڵ لە شوێنی شەمخانی وەكو ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی ئێران دەستبەكاربووە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەی تاراندا، راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دوو داواكاری خستوەتە بەردەم بەرپرسانی باڵای ئەمنیی عێراق‌و هەرێمی كوردستان:  •    داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن.  •    داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە. بۆ چاودێریكردنی جێبەجێكردنی رێككەوتنە ئەمنییەكە، لە ناوەڕاستی حوزەیرانی رابردوودا، وەفدێكی ئەمنیی ئێران سەردانی هەولێرو سلێمانی كرد، بەڵام دیدارو كۆبونەوەكانیان دوور لە چاوی كامێراو میدیاكان مایەوە.  كۆماری ئیسلامی ئێران رۆژی 19ی ئەم مانگەی وەكو دواین وادە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەمنیی خۆی لەگەڵ عێراق دیاریكردووە، بەرپرسانی عێراقی چەند رۆژی رابردوو رایانگەیاند، رێككەوتنە ئەمنییەكە بەتەواوەتی جێبەجێكراوە‌و حكومەتی هەرێم هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی چەككردووە، بەڵام حكومەتی هەرێم خۆی لە هەر جۆرە لێدوانێك لەمبارەیەوە پاراست‌و بەرپرسانی هێزەكانی رۆژهەڵاتیش رەتیدەكەنەوە چەككرابن.  ئەوەی تائێستا زانراوە ئەوەیە، بەرپرسانی پارتی‌و یەكێتیی داوایان لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان كردووە پێشمەرگەكانیان لەناوچە سنورییەكان بكێشنەوە.  ئاسایشی سنورو رێگری لە قاچاخچێتی بەگوێرەی راگەیەندراوێك كە نوسینگەی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق بڵاویكردوەتەوە، لە كۆبونەوەی قاسم ئەعرەجی‌و رێبەر ئەحمەددا باس لە بابەتی "پاراستنی ئاسایشی سنور لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ" كراوە، لە كۆبونەوەشدا لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی لەبارەی "كۆنترۆڵی سنورەكان‌و رێگری لە قاچاخچێتی" گفتوگۆ كراوە.  هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە.  بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە.  بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی.  كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووە بە "لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل"، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كرد‌و رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە.  ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە.  ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا ئێران بەردەوامە لە فشارەكانی. یەكێتیش كە بە دۆستێكی نەریتیی ئێران لە ناوچەكە ئەژماردەكرێت، بۆ یەكەمجار لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا بە پاڵپشتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی توانی بڕگەیەك جێگیر بكات كە مافی ئەوەی پێدەدات وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی مامەڵەی راستەوخۆی دارایی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵدا بكات، ئەگەر هاتوو ناڕازیی بوو لە شێوازی دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە ئێستا پارتی سەرۆكایەتیی دەكات.  

درەو:   خەرجی مانگانەی موچە لە (895) ملیار دینارەوە بۆ (944) ملیار دینار زیادی كردووە  واتا لەدوای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازییەوە لەبری كەمكردنی، خەرجی موچە مانكانە نزیكەی (50) ملیار دینار زیادیكردووە. مانگی رابردوو خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (944) ملیار دینار بووە،  واتا (919)ملیاری پارەی حكومەت و (25) ملیار دیناری پارەی هاوپەیمانان). بە پێی راگەیەندراوی فەرمی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 17 ئابی 2020 بڵاویكردووەتەوە دەڵێت: بۆ خەرجی موچەی مانگێكی تەواوی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (895) ملیار دینار پێویستە. یاسای چاكسازی لە مانگی یەكی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراو دواتر چووە بواری جێبەجێكردنەوە. واتا لە دوای جێبەجێكردنی یاسای چاكسایەوە تا ئێستا خەرجی مانگانەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نزیكەی (50) ملیار دینار زیادیكردووە، لە (895) ملیار دینارەوە بۆ (944) ملیار دینار ، ئەمە لەكاتێكدایە بەشێوەی فەرمی  دامەزراندن نەكراوە جگە لە یەكەمەكانی كوردستان. لە مانگی ئەیلولداین و حكومەتی هەرێمی كوردستان هێشتا موچەی مانگی تەمووزی رانەگەیاندووە، چاوەڕوانی پشكی هەرێمن لە بەغدادەوە بێت بۆ هەرێم، بەڵام بەغداد بڕیاریداوە مانگانە (500) ملیار دینار وەك قەرز بداتە هەرێمی كوردستان كە ئەمەش رێژەی (53%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەكات، چونكە خەرجی مانگانەی موچە پێویستی بە (944) ملیار دینارە بۆ موچە واتا (444) ملیار دینار تەنیا بۆ موچە كورتهێنانی دەبێت واتا رێژەی (47%) كورتهێنانی دەبێت. ئەو پارەیەی بەغداد دەینێرێت وەك لە یاسای بودجەدا دیاریكراوە بۆ (658 هەزارو 189) فەرمانبەری هەرێمی كوردستان، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆری هەیە. سەرچاوەی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا: •    پارەی بەغداد: 500 ملیار دینار •    پارەی هاوپەیمانان: 25 ملیار دینار •    داهاتی ناوخۆ: 308 ملیار دینار •    كۆی گشتی (833) ملیار دینار واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا بۆ موچە (111) ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت لەگەڵ (100) ملیار دینار بۆ خەرجی وەزارەتەكان.    

(درەو): وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت دەڵێ ئێمە بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی یەم بەرمیل نەوت پێویستمان بە 31 دۆلارە، وەزارەتی نەوتی عێراق 6 دۆلاری بۆ تەرخانكردوین، بۆیە كۆمپانیاكانی نەوت پێیان وتوین ئێمە ناتوانین بەو پارەیە نەوت بەرهەم بهێنین.   كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەوەكالەت ئەمڕۆ لەگەڵ وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم بەشداری كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد. لە كۆنگرەكەدا، كەمال محەمەد رایگەیاند، بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە پێنج تانە پێكهاتووە كە دژی دۆسیەی نەوتی هەرێم تۆماركراوە، خۆشەبەختانە چوار دۆسیەی لەبەرژەوەندی هەرێم شكاوەتەوە كە برتین لە دۆسیەكانی (ئیدارەدان- بەرهەمهێنان- گواستنەوە- عەمباركردن)‌و دادگاكە لەم بوارانەدا مافی بە هەرێم داوە، بەڵام لە بابەتی (فرۆشتنی نەوت)دا حەقی بە هەرێم نەداو دەبێت لەڕێگەی كۆمپانیای "سۆموە" بێت.  وەزیری بەوەكالەت ئاماژەی بەوەكرد" لە 25ی ئازارەوە هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە، بەڵام تاوەكو بەر لە راگرتنی هەناردە، بە داهاتی نەوت شایستەی كۆمپانیاكان‌و مانگانەش موچە دابین كراوە". "راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەبەرژەوەندی عێراقدا نییە، چونكە راگرتنی 400 هەزار بەرمیل ئەگەر بۆ هەر بەرمیلێكیش (70 دۆلار) ئەژمار بكەین، واتا مانگانە (850 ملیۆن) دۆلار زیان لە داهاتی عێراق دەكەوێت" كەمال محەمەد وای وت. وەزیری ئاسمانە سروشتییەكان هەرێم ئاشكرایكرد" لە 25ی حوزەیران وەزارەتی نەوتی عێراق داوایكردووە ئێمە لە 50 هەزارەوە دەستپێبكەین تا 140 هەزار بەرمیل رادەستبكەین، ئێمە لە 25ی حوزەیراندا ئەو نەوتەمان رادەستی پاڵاوگەی (كار) كرد كە بۆ عێراق كار دەكات، ئێستا رۆژانە بە تێكڕا (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە عێراق دەدەین، بەڵام لەوكاتەوە یەك دینارو یەك دۆلار بۆ بەرهەمهێنان خەرج نەكراوە، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی دەڵێن بۆ كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوە هەر بەرمیلێك 6 دۆلار حساب دەكەین".   لەبارەی ناكۆكییەكان سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەنێوان هەرێم‌و بەغداد، ئاماژەی بەوەكرد" گرێبەستەكانی ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان جیاوازە لە گرێبەستەكانی عێراق، چونكە عێراق كۆمپانیای نیشتمانی بەرهەمهێنانی نەوتی خۆی هەیە، بەڵام ئێمە لەرێگەی كۆمپانیاوە دەیكەین. لە 24ی ئابدا لەگەڵ كۆمپانیاكان كۆبوینەوە كە نرخی دیاریكراو بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەلایەن  وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بە (6 دۆلار) دیاریكراوە‌و ئەوە لە بودجەدا پەسەندكراوە، كۆمپانیاكان هەموویان بە فەرمی وەڵامی ئێمەیان دایەوە‌و وتیان ئێمە ناتوانین بەو (6 دۆلار) بەردەوام بین لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت". وەزیری سامانە سروشتییەكان داوای لە وەزارەتی نەوت‌و حكومەتی عێراق كرد پێداوچوونەوەیەك بە بابەتی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەدا بكەن، بۆ ئەمەش نمونەی بەوە هێنایەوە كە "لە عێراق چەندین كێڵگە هەن تێچووی بەرهەمهێنانیان تێیاندا زیاتر لە 30 دۆلارە". لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت بە تێكڕا لە هەرێمی كوردستان، ئاشكرایكرد" ئێمە بۆ وەبەرهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت پێویستمان بە 24 دۆلارە‌و بۆ گواستنەوەش پێویستمان بە (7 دۆلار)ە، واتا تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێم (31 دۆلار)ە‌و بەو (6 دۆلار)ەی دیاریكراوە كۆمپانیاكانی هەرێم ناتوانن نەوت بەرهەم بهێنن". 

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری ناكۆكی یەكەم: لە ماددەی 5 لە پرۆژە یاسای نوێی نەوت‌و غازدا هاتووە:  یەكەم: ئەنجومەنێكی فیدراڵی بە سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیران یان هەر كەسێك كە ئەو سەرپشكی بكات دروستدەكرێت‌و ئەندامەكانی پێكدێت لە هەریەكە لە:  1-    وەزیری نەوتی فیدراڵ 2-    وەزیری دارایی فیدراڵ 3-    وەزیری پلاندانانی فیدراڵ 4-    پارێزگاری بانكی ناوەندیی 5-    وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم 6-    پارێزگاری سێ پارێزگاری بەرهەمهێنەری نەوت كە لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون 7-    سێ شارەزا دووەم: بڕیارەكان بە زۆرینە دەدرێن  ئەمە لەكاتێكدایە هەرێم وای دەبینێت ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غاز دەبێت ئەمانە لەخۆبگرێت:  یەكەم: ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ هەریەكە لە ئەمانە لەخۆبگرێت: 1-    حكومەتی فیدراڵی (وەزیرانی نەوت‌و دارایی‌و پلاندانان) 2-    حكومەتی هەرێم (وەزیرانی سامانە سروشتییەكان‌و دارایی‌و پلاندانان)  3-    پارێزگاری ئەو پارێزگایانەی كە نەوت بەرهەمدەهێنن‌و لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون دووەم: سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە دەوری بێت سێیەم: بڕیارەكان بە كۆدەنگی دەربكرێن ناكۆكی دووەم: پرۆژە یاساكە لە ماددەی 8 یەكەمدا دەڵێ:  وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكاندا، كێڵگە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت‌و غاز لەسەرتاسەری عێراق بەڕێوەدەبات. بەڵام تێڕوانینی هەرێم لەمەدا كورت دەبێتەوە لە: حكومەتی فیدراڵ لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان‌و ئەوانەی لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون، هەڵدەسێت بە بەڕێوەبردنی نەوت‌و غازی دەرهێنراو لە كێڵگەكانی ئێستا (كە بەر لەوەی دەستوری ساڵی 2005 بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، دەرهێنراون‌و پەرەیان پێدراوە‌و بەشێوەی بازرگانی بەرهەمهێنراون)، حكومەتی هەرێم یان پارێزگا وەبەرهێنەكان لایەنی تایبەتمەند دەبن بە بەڕێوەبردنی نەوت‌و غاز لە كێڵگەكانی ئێستاو داهاتوو (كە ئەوانەش ئەو كێلگانەن كە دوای ئەوەی دەستور كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن نەوت‌و غازیان لێدەرهێنراوە‌و پەرەیان پێدراوە‌و بەشێوەی بارزگانی بەرهەمهێنراون). ناكۆكی سێیەم: لە ماددەی 11ی پرۆژە یاسای نوێی نەوت‌و غازدا هاتووە: ئەنجومەنی فیدراڵی رەزامەندی دەدات لەسەر گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدانی نەوت، ئەمە لەكاتێكدایە هەرێم وای دەبینێت ئەو لایەنی تایبەتمەندە بەسەر گرێبەستەكانی دۆزینەوە‌و پەرەپێدان‌و بەرهەمهێنان یان هەر گرێبەستێكی تر لەگەڵ ئەو بەڵێندەرەی هەڵدەبژێردرێت، پێویستی بە رەزامەندی ئەنجومەنی فیدراڵی نییە.  ناكۆكی چوارەم: لە ماددەی 16ی پرۆژە یاساكەدا، وەزارەتی نەوتی فیدراڵ باڵاترین دەسەڵاتی بەرپرسیارە لە پابەندیی لایەنە گرێبەستكارەكان، ئەمە لەكاتێكدایە هەرێم وای دەبینێت لایەنی بەرپرس لە هەرێم بەرپرسیارە لەبەرامبەر پابەندی گرێبەستكارەكان لەناوچەكانی گرێبەستدا لەناوخۆی هەرێم.  ناكۆكی پێنجەم: لەماددەی 24ی پرۆژە یاساكەدا، هێڵە سەرەكییەكانی بۆری موڵكی حكومەتی فیدراڵە، ئەمە لەكاتێكدایە هەرێم دەڵێ حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان بۆیان هەیە بۆری دروست بكەن بۆ گواستنەوەی نەوت‌و غازو خاوەندارێتی بكەن.  ناكۆكی شەشەم: لەگەڵ ئەوەی پرۆژە یاسای نوێی نەوت هیچ ماددەیەك لەخۆناگرێت كە ئاماژە بۆ بەبازاڕخستنی نەوت‌و لایەنی بەرپرس لەم كارە بكات، بەڵام وەكو ئەوەی ئێستا كارپێكراوە‌و دادگای فیدراڵی جەختی لەسەر كردووە، وەزارەتی نەوتی فیدراڵ لەرێگەی سۆمۆوە تاكە لایەنی بەرپرسیارە لە بەبازاڕخستنی هەموو نەوتی عێراق بەبێ لەبەرچاوگرتنی شوێنی بەرهەمهێنان، ئەمە لەكاتێكدایە هەرێم وای دەبینێت ئەنجومەنی فیدراڵی سیاسەتی بەبازاڕخستن‌و فرۆشتن دادەنێت‌و پرۆسەی فرۆشتن لەلایەن ئەو كۆمپانیایانەوە ئەنجام دەدرێت كە سەربە حكومەتی هەرێم یان پارێزگا وەبەرهێنەكانن.   

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) (٢) زوڵم و بێمافیی و چەوساندنەوە شتێک نییە هەمیشە لە یەک فۆرم و لە یەک شێوازدا دەربکەوێت، بەڵکو کردەیەکە دەگۆڕێت و تازەدەبێتەوە، جۆری نوێ دروستدەبێت و جۆرە کۆنەکانیش گوڕو تینی تازە وەردەگرن. ئەوەی دەشێت وەک نەگۆڕێک بیبینین، پێناسەی زوڵمە وەک جۆرێکی تایبەت لە مامەڵەکردنی خراپ و ناڕاستی کەسەکان، کە هێڵە سەرەکییەکانی بریتیین لە بێماف و زەلیل و گرگنکردنی مرۆڤ، ئیتر لە دەستدرێژیکردنە سەر مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤەوە بیگرە، بۆ بەزاندنی سنورە یاسایی و شەخسییەکان، یان دانانی کەسێک لە شوێنێکدا کە شوێنی شیاوی ئەو نەبێت، گەورەکردنی بەناهەقی کەسانێک و بچوککردنەوەی بە ناهەقی کەسانێکی دیکە. دەستبردن بۆ موڵک و ماڵ و ژیانی شەخسیی کەسەکان. بە کورتییەکەی مامەڵەنەکردنی مرۆڤ وەک کەسێکی خاوەن ماف و خاوەن رێزو خاوەن کەرامەت، ناچارکردنی بە بەسەربردنی ژیانێک کە دەستکردو هەڵبژاردەی ئازادی خۆی نەبێت. ئەوەی ئەمڕۆکە لە هەرێمدا دەیبینین لەدایکبوونی شێوازی تازەی زوڵمە کە ٢٠ ساڵێک لەمەوبەر بوونیان نەبوو، یان لانیکەم، بەو قووڵیی و بەرفراوانییەی ئەمڕۆکەوە، لە ئارادا نەبوون. بە بۆچونی من زوڵمی ژمارە یەک و هەرە گەورەی ناو هەرێمەکە «زوڵمی سیاسیی»ە، کە لە فۆرمی زوڵمی قۆرخکردنی دەسەڵاتی سیاسیی لەناو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی دیاریکراودا، بەرجەستەیە، ئەم زوڵمە  شای زوڵمەکان و هۆکاری ژمارە یەکی بەشی هەرەزۆری زوڵمە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئابووریی و دینیی و فەرهەنگییەکانی دیکەیە. تا ئەو شوێنەش دەڕوات کە کەسە نزیەکاکانی ناو یەک بازنەی خێزانی داخراو، توانای قبوڵکردنی یەکتریان نەبێت و هەریەکێکیان بیەوێت کۆی دەسەڵاتەکانی خێزانە قۆرخەکەرەکە، قۆرخ بکات. وەکچۆن لە کۆشکە کۆنەکاندا باوک و براو مام و ئامۆزاو خزم و کەسوکار، کودەتایان بەسەر یەکتریدا دەکرد، دۆخی ئەمڕۆکەی حوکمڕانیی کوردیی لە هەرێمدا، بەپێی لۆژیکی سیاسەتی قۆرخکردنی هەموو شتێک، وردەکارییەکانی قۆناغی کۆدەتای ناو کۆشک دەژیی، بە هەموو رق و بوغزو پیلانگێرییەکانییەوە.  بە حوکمی ئەوەیش کە دەسەڵاتی سیاسیی سەرچاوەو ژێرخانی سەرجەمی دەسەڵاتەکانی تری ناو کۆمەڵگایە لە دونیای ئێمەدا، بۆیە مەسەلەی قۆرخکردنی دەسەڵاتی سیاسیی بونیای قووڵی سەرجەمی قۆرخکارییەکانی تری ناو ئەو کۆمەڵگایەیە. ئەو ژێرخانەیە کە کۆی قۆرخکارییەکانی تری لەسەر بونیادنراوە. هەر لە بنەڕەتەوە هاوکێشەکە لە دونیای ئێمەدا بەمشێوەیەیە: کێ دەسەڵاتی سیاسیی قۆرخبکات، دەسەڵاتی سەربازیی و ئەمنی و دەزگایی و ئابوریشی بۆ قۆرخدەکرێت و لە دۆخی نەبوونی لێپرسینەوەشدا قۆرخیشی دەکات. دەسەڵاتی سیاسیی سەرزەمینی چنینەوەی سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ترە. ئەمە وایکردوە لەپشتی هەر قۆرخکارییەکی ناو کۆمەڵگاکەوە قۆرخکاریی دەسەڵاتی سیاسیی، ئامادەبێت. هەر ئەم دۆخەیە وادەکات زوڵمی سیاسیی سەرچاوەی بەشی هەرەزۆری زوڵم و زۆردارییەکانی، دیکەیە.     لە ئێستادا نەوەی دووهەمی خێزانە سیاسییەکان دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتەکەیان لە دەستدایە، لە هەولێرو دهۆک بنەماڵەی بارزانی و لە سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان بنەماڵەی تاڵەبانی. لەدوای ئەوانیشەوە هەندێک بنەماڵەی سیاسی تر هەن کە بکەری پلە دووی ناو بازنە سەرەکییەی دەسەڵاتی سیاسین لە هەرێمەکەدا. خاڵێک کە ئەم نەوە تازەیە، سەرباری هەموو ناکۆکییەکانیان، بەیەکەوە گرێئەدات عەقڵیەت و لۆژیکی کۆنترۆڵکردنی تەواوی دەسەڵاتی سیاسیی و لەوێشەوە سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ترە لە هەرێمەکەدا. بۆ سەپاندنی ئەم دۆخەش بەئەمنیکردنێکی تەواوی سەرجەمی ئەو شتەی ناوی «حوکمڕانیی» لێنراوە، لە ئارادایە. ئەوەی لە ئێستادا حوکمڕانە عەقڵیەتێکی ئەمنییە کە هەموو تواناکانی بۆ پاراستنی ئەو قۆرخکارییە سیاسییە خستۆتەگەڕ، کە لە ئارادایە. تا ئەو شوێنەیش رۆیشتوە شتێک بەناوی «خەمی گشتیی»و خواست و ویستیی کۆمەڵگاوە نەماوەتەوە. هەرێم هەرگیز بە رادەی ئەمڕۆکە، تاریک و ترسناک و لاوازو پارچەپارچە نەبووە. ئەم خولیای قۆرخکارییەو ئەم بەئەمنیکردنەی سەرجەمی بوارەکانی حوکمڕانیی، تێکەڵ بە مێژوویەکی ناشیریی مونافەسەی سیاسیی، دۆخێکی دروستکردوە هەستکردن بە ئەمن و ئاسایش و متمانە بەو دۆخەی دروستکراوە، لە نزمترین ئاستدابێت، ئەگەر تەواو بزریش نەبووبێت. خەڵکانێکی زۆر ئەو هەستەیان لادروستبووە کە دەستنراوەتە بینەقاقایان و توانای هەناسەدانێکی ئارامیشیان بۆ نەماوەتەوە. هەموو ئەمانە لە ساتێکدا دۆخی ناوخۆی هەرێم بێرادە خراپ و پەیوەنیی هەرێمەکەش بە بەغداوە گۆڕاوە بۆ پەیوەندیی ئاغایەک بە رەعیەتێکێ لاوازو بێتواناو بێئیرادەوە. هەرێم دەسەڵاتی ئابوریی لەدەستداوەو بەمەش کەوتۆتە بەر ڕەحمی ئەو هێزانەوە کە لە بەغداد حوکمڕانن. ئەگەر لەناو هەرێمدا دەسەڵاتی سیاسیی سەرچاوەو ژێرخانی دەسەڵاتەکانی تر بێت، لەوانەش دەسەڵاتی ئابوریی، ئەوا لە پەیوەندیدا بە بەغداوە هاوکێشەکە تەواو پێچەوانەیە، لەگەڵ بەغدادا دەسەڵاتی ئابووریی سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسییە. بەوەیش کە هەرێم دەسەڵاتی ئابوریی لەدەستداوەو ئەم دەسەڵاتە کەوتۆتەوە دەستی ئەو هێزانەی لە بەغدا حوکمڕانن، بۆیە لە پەیوەندیدا بە بەغداوە هەرێم کۆی دەسەڵاتەکانی تری، یان بە تەواوی لەدەستداوە، یان تەواو لاوازو بێخوێن بووە. سەرباری ئەم دۆخە ترسناکەی ناو هەرێم، کەچی لۆژیکی قۆرخکاریی لەناو هەرێمەکەدا لە ترۆپکی کارکردنی خۆیدایە. سەرجەمی ئەو گەندەڵکارییانەش کە لە دۆخی قۆرخکارییەوە لەدایکبوون، بەردەوامن. ئەگەر قۆرخکاریی ژێرخانی گەندەڵیی بێت لە هەرێمەکەدا، ئەم دۆخە وایکردوە گەندەڵیی تەنها کردەیەکی سادە نەبێت. قۆرخکاریی وادەکات گەندەڵیی «گەندەڵییەکی چەکدار» بێت. گەندەڵییەک بێت هێزی سەربازیی و ئەمنی و میلیشیای تایبەتی هەبێت. تا ئەم ساتە شەپازلە ئابورییە سیاسییەکە بەر رووخساری خێزانە سیاسییە حومکڕانەکان نەکەوتوە، ئەوان درێژە بەهەمان لۆژیکی قۆرخکاریی و هەمان لۆژیکی حوکمڕانیی و هەمان عەقڵیەتی پارچەپارچەکردنی هەرێم ئەدەن. ئەوەی، بەر لە هەموو کەسێک، بە دەست ئەم دۆخەوە دەناڵێنێت، خەڵکی هەرێمە. تائێستاش کۆمپانیاو پرۆژە ئابورییەکانی ژێر دەسەڵاتی بازنە داخراوەکەی هەردوو ئیمارەتەکە، کاری رۆژانەی خۆیان دەکەن و کەڵەکەکردنی سەرمایەکەیان بەردەوامە. قۆرخکردنی دەسەڵاتی ئەمنیی و سەربازییش توانای ئەوەی پێبەخشیون فشار بخەنە سەر ئەو بەشانەی ئابوریی هەرێمەکە، کە هی ئەوان نییەو ئەوەی دەیانەوێت بەسەریاندا دەسەپێنن. ئەم لۆژیکی قۆرخکارییە، کە وەک وتم لۆژیکێکی ئەمنی ترسناکیی سەروەرکردوە، بڕو ڕادەی نارەزایەتیی ناوەکیی گەورەترو فراوانتر کردۆتەوەو دەکاتەوە،  ئەو دۆست و هاوڕێ کەمانەش کە هەرێمەکە هەیبووە، زویرو نائومێد کردوەو دەکات، هاوکات هەردوو هێزەکە بەرەو ئەوە دەبات لەهەر شوێنێکدا بۆیان بکرێت ئێسقانی یەکتری بشکێنن، چ لەناو هەرێم و چ لە دەرەوەی هەرێمدا. ئەم هەندەسە گەورەیەی زوڵم، زوڵمی هەمەجۆر، زەحمەتە بتوانێت لەم فۆرمەی ئەمڕۆیدا بەردەوامبێت. لەدوای ڕاپەڕینەوە دۆخی هەرێم بەڕادەی ئەمڕۆکە خراپ و نائومێدکەر نەبووە.

(درەو): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بە فەرمانێكی سالاری رادەستكردنی پارەگای ئۆپراسیۆنەكانی كەركوكی بە پارتی دیموكراتی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی سكاڵایەك یەكلادەكرێتەوە كە سەرۆك هۆزی عوبێد تۆماریكردووە‌و تێیدا دەڵێ بارەگاكە موڵكی وەزارەتی دارایی عێراقە. وەسفی عاسی حسێن میری هۆزی عوبێد لە كەركوك، لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵای یاسایی تۆمار كرد، لەسەر بنەمای ئەم سكاڵایە بوو، دادگای فیدراڵی فەرمانێكی سالاری دەركرد‌و بڕیارەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراقی راگرت، بۆ وەرگرتنەوەی بارەگاكەی كەركوك لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە. وەسفی عاسی سكاڵاكەی لەدژی هەریەكە لە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران‌و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق‌و مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی تۆماركردووە.  لە سكاڵاكەیدا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكات، فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق پابەند بكات بەوەی بڕیارەكەی رۆژی 25ی مانگی رابردووی هەڵبوەشێنێتەوە، بڕیارێك كە تێیدا محەمەد شیاع سودانی داوای لە فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكان لە كەركوك كردووە لە رۆژی 1ی ئەیلولەوە بارەگاكەیان چۆڵ بكەن‌و بچن بۆ شوێنێكی ترو بارەگاكە رادەستی پارتی بكرێتەوە.  سەرۆك هۆزی عوبێد باسلەوە دەكات، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان پێشتر دەستی بەسەر ئەو زەوییەدا گرتووە‌و بەشێوەیەكی نایاسایی بارەگای پارتی لەسەر دروستكردووە، چونكە بەگوێرەی تۆماری خانوبەرەی ژمارە (13/11 كەرتی 9 كوركە- موڵكی سرف) ئەم زەوییە خاوەندارێتییەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە‌و دوای پرۆسەی ئازادكردنی كەركوك لەلایەن ئۆپراسیۆنەكانی كەركوكەوە دەست بەسەر زەوییەكەدا گیراوە وەكو هێزێكی فیدراڵی.  عاسی وەسفی لە سكاڵاكەیدا پەنای بۆ بڕگەی (13)ی بەرنامەی حكومەتی عێراق بردووە، كە تێیدا ئاماژە بەوەكراوە هەموو حزبە كوردستانییەكان‌و ئەوانی تریش بۆیان هەیە چالاكی سیاسی دەستوری خۆیان لە نەینەواو كەركوك‌و دیالە‌و سەلاحەدین بكەن‌و دەبێت هەموو بارەگاكانیان كە داگیركراوە، چۆڵ بكرێت، بەڵام دەڵێ رادەستكردنی ئەو بارەگایە بە پارتی پێچەوانەی یاسای ژمارە (36)ی ساڵی 2015ی پارتە سیاسییەكانە كە دەڵێ:" ناونیشانی بارەگای سەرەكی حزب‌و لقەكانی دیاری بكرێت‌و نابێت هیچ یەكێك لەو بارەگایانە لەناو شوێنی خوداپەرەستی یان دامەزراوەیەكی گشتی‌و ئاینی‌و فێركاری‌و سەندیكایی‌و سەرباری یاخود دادوەریدا بێت".  پارتی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە بارەگاكانی لە كەركوك كشاندەوە‌و رایگەیاند" كەركوك داگیركراوە"، بەڵام ئێستا كە ناوچە جێناكۆكەكان لەبەردەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندان، پارتی بڕیاریداوە بگەڕێتەوە.  بەر لە جێبەجێكردنی بڕیاری سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ گەڕانەوەی پارتی بۆ بارەگاكەی لە كەركوك، چەند رۆژی رابردوو هاوڵاتیانی عەرەبی كەركوك خۆپیشاندانیان سازكرد‌و دژی گەڕانەوەی پارتی بۆ كەركوك، رێگای كەركوك- هەولێریان داخست.  دوێنێ ژمارەیەك هاوڵاتی كورد دژی داخستنی رێگاكە خۆپیشاندانیان كرد، ئەمە بەریەككەوتنی لێكەوتەوە‌و هێزە ئەمنییەكان تەقەیان كرد، بەهۆیەوە 4 هاوڵاتی كورد كوژران‌و 15ی تر برینداربوون.  ده‌قی فه‌رمانه‌كه‌ی دادگا. كلیك بكه‌  

 (درەو): پشكی هەرێمی كوردستان لە رێژەی (47%)ی خەرجییەكانی عێراق دیاریكراوە، لەبەر ئەوەی (53%) خەرجییەكانی عێراق بۆ سیادی و حاكیمە دەڕوات، تێڕوانینی هەردوو حكومەتی عێراقی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەبارەی یاسای بودجە لەڕووی یاسایی‌و ژمێریایییەوە هێندە لەیەكتر دوورە پێناچێت هەرگیز بگەنە رێككەوتن، بۆیە ئێستا پێشنیازی چارەسەركردنی ناكۆكییەكە دەكرێت لەڕێگەی دانوستانی سیاسییەوە، حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەسەر چی ناكۆكن؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا. یەك بودجە‌و دوو تێڕوانینی جیاواز 26ی حوزەیرانی ئەمساڵ یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025) كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، لەسەرەتاوە بەرپرسانی حكومەتی هەرێم گەشبین بوون بە یاساكە، وایان خەمڵاند بەپێی ئەم یاسایە مانگانە حكومەتی عێراق تەنیا بۆ موچەی فەرمانبەران‌و خانەنشینان‌و پێشمەرگە بڕی (906 ملیار) دینار بۆ هەرێم دەنێرێت‌و حكومەتی هەرێم بۆ دابینكردنی خەرجی موچە مانگانە تەنیا پێویستی بە (6 ملیار) دیناری تر دەبێت. بەڵام كاتێك دانوستان بۆ جێبەجێكردنی یاسای بودجە لەنێوان حكومەتی عێراقی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد، هەموو پێشبینییەكان ئاوەژوو بوونەوە، وەزارەتی دارایی عێراق لەڕوانگەی خۆیەوە پشكی هەرێم لە بودجەدا ئەژمار دەكات، روانگەیەك بەتەواوەتی پێچەوانەیە لەگەڵ رونگەی وەفدی حكومەتی هەرێم‌و بڕە پارەیەك دەنێرێت كە بەشی خەرجی نیوەی موچەخۆرانی هەرێمیش ناكات. یاسای بودجە رێوشوێنی دیاریكردووە بۆ حاڵەتی دروستبوونی ناكۆكی لەنێوان هەرێم‌و بەغداد سەبارەت بە بودجە، بەپێی رێوشوێنەكە لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەت دەبێت لەدوای دروستبوونی كێشەكەوە لەماوەی 30 رۆژدا راپۆرتێك لەبارەی ناكۆكییەكانەوە بۆ پەرلەمانی عێراق بەرزبكەنەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان بڕیاری كۆتایی بدات، بەڵام دادگای فیدراڵی ئەم بڕگەی هەڵوەشاندەوە‌و دەسەڵاتی بڕیاردانی لە ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لە پەرلەمانی عێراق سەندەوە‌و بەخشی بەخۆی، واتا ئەگەر كێشە دروستبوو دەبێت لیژنە هاوبەشەكە راپۆرتەكەیان بۆ دادگای فیدراڵی بەرزبكەنەوە. ئێستا ناكۆكییەكە لەنێوان هەولێرو بەغداد لەبارەی یاسای بودجە دروستبووە، بەوهۆیەوە فەرمانبەرانی هەرێم تائێستا موچەی مانگی تەموزو ئابیان وەرنەگرتووە، حكومەتی هەرێم هێشتا پەنای بۆ لیژنە هاوبەشەكە نەبردووە‌و رەنگە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم كێشەیە بچێتە ناو دانوستانی سیاسییەوە لەگەڵ لایەنە شیعەكانی عێراق. روانگەی هەرێم بۆ پشكی خۆی لە بودجەدا بەپێی لێكدانەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم، ماف‌و شایستەی دارایی هەرێم لە یاسای بودجەی گشتی عێراقدا، مانگانە بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 384 ملیار) دینارە. وەزارەتی دارایی هەرێم پێوایە، ئەگەر حكومەتی فیدراڵ لەسەر بنەمای خەرجی فیعلی مانگانە مامەڵە لەگەڵ هەرێم دەكات، دەبێت مانگانە (ترلیۆنێك‌و 174 ملیار) دینار بۆ هەرێم بنێرێت. لێكدانەوەی عێراق بۆ پشكی هەرێم بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، روانگەی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ پشكی هەرێم لە بودجەدا كە بە وەفدی حكومەتی هەرێمی راگەیاندووە: •    بەپێی یاسای بودجە مانگانە (598) ملیار دینار بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت بەمشێوەیە: -    مانگانە (9 ترلیۆن‌و 976 ملیار) دینار خەرجی فیعلی عێراقە  (مانگی حوزەیران وەك نمونە وەرگیراوە)، ئەمە دوای دەركردنی خەرجی سیادی كە (2 ترلیۆن‌و 975 ملیار) دینارە لەگەڵ دەركردنی  خەرجی حاكیمە كە بڕی (2 ترلیۆن‌و 280 ملیار) دینارە. -    ئەوەی وەكو خەرجی فیعلی مانگانە بۆ عێراق دەمێنێتەوە بڕەكەی (4 ترلیۆن‌و 721 ملیار) دینارە، رێژەی (12.67%)ی ئەم پارەیە پشكی هەرێمی كوردستانە. -    بەپێی ئەم هاوكێشەیە هەرێمی كوردستان مانگانە بڕی (598 ملیار) دیناری لە خەرجی فیعلی عێراق بەردەكەوێت. سەرباری ئەمە هێشتا حكومەتی عێراق ئامادە نییە بڕی (598 ملیار) دینارە مانگانە بۆ هەرێم بنێرێت، چونكە وەكو بەرپرسانی وەزارەتی دارایی عێراق بە وەفدی هەرێمیان وتووە، بەپێی یاسای بودجە دەبێت لەو (598 ملیار) دینارە، مانگانە ئەم پارانەی لێ دابشكێندرێت: • مانگانە (53) ملیار دیناری قەرزی بانكی بازرگانی (TBI) • مانگانە بڕی (50) ملیار دیناری قەرزی (400) ملیار دینارەكە (ئەمە تێكڕای بڕی ئەو پارانەیە كە بەر لە پەسەندكردنی بودجە حكومەتی هەرێم بۆ پڕكردنەوەی خەرجی موچەی فەرمانبەران بە قەرز لە حكومەتی عێراق وەریگرتووە‌و تێكڕای بڕی پارەكە 2 ترلیۆن دینارە) • مانگانە بڕی (65) ملیار دیناری رێژەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان (چونكە داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم مانگانە بەبڕی 130 ملیار دینار خەمڵێندراوە‌و لەم داهاتە بەگوێرەی یاسای بودجە بەغداد رێژەی 50%ی دەبات) •    كۆی گشتی لێبڕینەكان دەكاتە (168) ملیار دینار لە پشكی هەرێم دەبڕێت. بەم پێیە لەكۆی (598 ملیار) دیناری پشكی مانگانەی هەرێم لە خەرجی فیعلی عێراق، بڕی (430 ملیار) دیناری مانگانە بۆ هەرێم دەنێرێت، ئەم بڕە پارەیە هێشتا نیوەی ئەو خەرجییەش نییە كە مانگانە حكومەتی هەرێم بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەران‌و خانەنشینان پێویستی پێیەتی كە بڕە (944 ملیار) دینارە. خەرجی حاكیمە‌و سیادی چییە؟ ئەوەی كاریگەری گەورەی لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق دروستكردووە، جیاكردنەوەی دوو جۆر خەرجی فیدراڵیە لە كۆی خەرجی فیعلی عێراق (خەرجی سیادی و حاكیمە) كە رێژەی 53%ی كۆی گشتی خەرجییەكانی عێراق پێكدەهێنێت، پشكی هەرێمی كوردستان لە رێژەی (47%) خەرجییەكانی عێراق دابین دەكرێت، ئەمەش لە رێژەی فیعلی هەرێمی كوردستان كەم دەكاتەوە. خەرجی حاكیمە بریتییە لەو خەرجییانەی كە لەلایەن حكومەتی فیدراڵی عێراقەوە بۆ هەموو پارێزگاكان بەوانەی هەرێمی كوردستانیشەوە دابین دەكرێن‌و ئەم بوارانە دەگرێتەوە: •    كۆبونی خۆراك (بڕەكەی بە تێكڕا بۆ یەك ساڵی دارایی بە زیاتر لە 3 ترلیۆن‌و 500 ملیار دینار ئەژمار كراوە، لەمە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 463 ملیار دیناری بەردەكەوێت). •    خەرجی سكاڵاكانی ناكۆكی موڵك‌و ماڵ (تێكڕای ئەم خەرجییە لە عێراق بۆ ماوەی ساڵێكی دارایی بە بڕی 50 ملیار دینار دانراوە، 6 ملیارو 335 ملیۆن دیناری بەر هەرێم دەكەوێت) •    خەرجی كڕینی دەرمان (تێكڕای ئەم خەرجییە بۆ ساڵێك بە بڕی زیاتر لە ترلیۆنێك‌و 651 ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، لەمە هەرێمی كوردستان بڕی زیاتر لە 209 ملیار دیناری بەردەكەوێت •    پاڵپشتی بۆ كڕینی بەرهەمی گەنم‌و جۆ (3 ترلیۆن‌و 500 ملیار دینار بۆ ئەم خەرجییە تەرخانكراوە، لەم بڕە 443 ملیاری بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت). •    خەرجی هاوردەكردنی وزە (بڕی ترلیۆنێك‌و 129 ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە لەماوەی ساڵێكدا، لەمە بڕی 143 ملیار دیناری بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت). •    سەرژمێری گشتی دانیشتوان (100 ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، بڕی زیاتر لە 12ی ملیاری بۆ هەرێمی كوردستان دانراوە). •    خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان (بڕی 345 ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، لەمە بڕی 43 ملیاری بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە). تێكڕای خەرجی حاكیمە بۆ ساڵێكی دارایی لە بودجەی عێراقدا بە بڕی (10 ترلیۆن‌و 438 ملیار) دینارە، لەمە بڕی (ترلیۆنێك‌و 322 ملیار) دیناری بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت لە پشكی هەرێم دەبڕدرێت، مانگی حوزەیران كە یاسای بودجە كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، حكومەتی عێراق بۆ ئەو مانگە خەرجی حاكیمەی بە بڕی (2 ترلیۆن‌و 280 ملیار) دینار دیاری كردووە، مەرج نییە بۆ مانگەكانی تر هەمان خەرجی حاكیمە هەبێت، چونكە بەپێی یاسای بودجە بە تێكڕا نابێت ئەم خەرجییە تا كۆتایی ساڵ لە بڕی (10 ترلیۆن‌و 438 ملیار) دینار زیاتر بێت. خەرجی سیادی كۆی گشتی خەرجی سیادی لە بودجەی عێراقدا بڕەكەی (58 ترلیۆن‌و 294 ملیار) دینارە دیارترین ئەو پارانەی كە لەم خەرجییەدا لە پشكی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت بریتییە لە: •    بڕی (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دیناری پارەی تەرخانكراو بۆ كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان (بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) •    بڕی (288 ملیارو 304 ملیۆن) دیناری تەرخانكراوی وەزارەتی بەرگری عێراق بۆ موچەی پێشمەرگە •    خەرجی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق كە پشكی كوردەو ئێستا (لەتیف رەشید) سەرۆك كۆماری عێراقە، خەرخی تەرخانكراو بۆ ئەم سەرۆكایەتییە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا كە لە پشكی هەرێمی كوردستان  بڕدراوە، بۆ یەك ساڵی دارایی بڕی (94 ملیارو 200 ملیۆن) دینارە، ئەم پارەیە بۆ خەرجی موچەو بەكاربردنی سەرۆك كۆمارو موچەی لیواكانی سەرۆكایەتی كۆمار تەرخان دەكرێت كە كوردن‌و سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستان، تەنیا لە نیوەی یەكەمی ئەمساڵدا سەرۆكایەتی كۆماری عێراق لەو پارەی بۆی تەرخانكراوە بڕی زیاتر لە (25 ملیارو 827 ملیۆن) دیناری خەرجكردووە. •    پەرلەمانی عێراق یەكێك لەو دامەزراوە  فیدراڵییانەی ترە كە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا، پارەی لە پشكی هەرێمی كوردستان بۆ بڕدراوە، تێكڕای خەرجی پەرلەمانی عێراق بۆ یەك ساڵی دارایی لە یاسای بودجەدا بە بڕی زیاتر لە (418 ملیارو 872) دینار دیاریكراوە، 63 پەرلەمانتاری كوردو (شاخەوان عەبدوڵا) جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی كورد لە بەشێكی ئەم پارەیە سودمەند دەبن لەرێگەی موچە‌و تەرخانكراوی ترەوە، تاوەكو نیوەی یەكەمی ئەمساڵ، پەرلەمانی عێراق لە كۆی ئەو پارەی بۆی تەرخانكراوە، تەنیا بۆ خەرجی بەكارخستن زیاتر لە  (267 ملیارو 600 ملیۆن) دیناری خەرجكردووە. •    سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقیش خەرجییەكانی لەچوارچێوەی سیادیدا دانراوە‌و هەرێمی كوردستان لەم خەرجییەشدا پشكێكی تری لێبڕاوە، تێكڕای خەرجی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بۆ ماوەی ساڵێكی دارایی، لەیاسای بودجەدا بە بڕی زیاتر لە (ترلیۆنێك‌و 228 ملیار) دینار دیاریكراوە، چوار وەزیری كورد كە دوانیان یەكێتیی‌و دوانیان پارتین‌و یەكێكیان (فوئاد حسێن) جێگری سەرۆك وەزیرانە، لەرێگەی موچەو تەرخانكراوی ترەوە لەم پارەیە سودمەند دەبن، تەنیا لە مانگی شەشی ئەمساڵدا خەرجی بەگەڕخستنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بڕی (522 ملیار) دینار بووە. •    وەزارەتی دەرەوەی عێراق كە وەزیرەكەی كوردە (فوئاد حسێن)، خەرجییەكانی لەناو چوارچێوەی خەرجی سیادی دانراوەو لە پشكی هەرێمی كوردستان دەبڕدرێت، خەرجی ئەم وەزارەتە بۆ ساڵێكی دارایی لە یاسای بودجەدا بە بڕی (837 ملیارو 318 ملیۆن) دینار دیاریكراوە، واتا ئەم وەزارەتە مانگانە نزیكەی (70 ملیار) دینار لە بودجەی گشتی عێراق دەبات. خەرجی سیادی كە لە پشكی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا بڕاوە، جگە لەو دامەزراوانەی لە سەرەوە باسكران، ئەم دامەزراوانەی تریش دەگرێتەوە‌و لە پشكی هەرێم دەبڕدرێت: -    ئەنجومەنی نوێنەران -    سەرۆكایەتی كۆمار -    ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران -    سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران -    دەستەی حەشدی شەعبی -    وەزارەتی دەرەوە -    دەزگای دژەتیرۆر -    وەزارەتی بەرگریی -    دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق -    دادگای باڵای فیدراڵی -    كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە -    دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی -    دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان -    دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان -    دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق -    تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان -    پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو -    خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە -    بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان -    خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی -    پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور -    ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی -    پارەداركردنی هاوبەش -    پرۆژەی بەندەرەكان -    پرۆژەكانی هێڵی ئاسن -    پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی -    پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان -    سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی -    سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA -     سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا -    سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان -    سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە -    سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو -    سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW -    سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی -    سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی -    سودەكان لەسەر قەرزی چین -    سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی -    سودەكانی بیمەی هەناردەكردن -    سودەكانی بیمەی سیادی -    سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا -    سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی -    سودەكانی سەر قەرزی سعودیە -    سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE -    سودی سەر قەرزی كوەیت -    سودی سەر قەرزی ئەمریكا -    سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI -    سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF -    سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری -    سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی -    سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی -    سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس -    سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس -    سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە -    سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری -    سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە -    سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە -    سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016 -    سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند -    سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015 -    پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن -    قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016 -    پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس -    پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس -    پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە -    پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی -    پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR -    پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی -    پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان -    پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن -    پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی -    پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی -    قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان -    پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW -    پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە -    پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF -    پێدانەوەی قیستی قەرزی چین -    پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE -    پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی -    پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی -    پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری -    پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان -    پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی -    پێدانەوەی قەرزی كوەیت -    پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI -    پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی -    پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری -    پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی -    پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی -    پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان -    پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو -    پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە -    پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان -    قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە  

درەو: وەفدی بەغداد بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە لەو (598) ملیار دینارەی بۆ پشكی هەرێم دیاری كراوە، مانگانە (53) ملیاری قەرزی بانكی بازرگانی و (50) ملیار دیناری قەرزی (400) ملیار دینارەكەو (50%)ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی لێدەبڕن، ئەوەی دەمێنێتەوە مانگانە دەكاتە (430) ملیار دینار كە دەینێرین بۆ هەرێمی كوردستان، بەو پێیەش حكومەتی هەرێم تەنیا بۆ دابەشكردنی موچە (178) ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت، وردەكاری گفتوگۆكانی وەفدی هەرێم لەبەغداد و شێوازی دیاریكردنی پشكی هەرێم لەم راپۆرتەدایە. رۆژی 30ی ئاب جارێكی تر لە هەولێرەوە وەفدی هەرێم بەرەو بەغداد بەڕێكەوت، وەفدەكە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری سەرۆكایەتی كرد لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كۆبوونەوەو دواتر بۆ ووردەكاری بودجەو پشكی هەرێم لەگەڵ ژمێریار و یاسایی و بەرێوەبەری گشتییەكانی وەزارەتی دارایی عێراق كۆبوونەوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكدا كردووە، وەفدی حكومەتی عێراق بە وەفدەكەی هەرێمیان راگەیاندووە، ئێوە قەرزاری بەغدادن، بەغداد مانگانە (400) ملیار دیناری وەك قەرز بۆ هەرێم ناردووە، پارەی چی بنێرێن، بۆیە لەو پارەیەی مانگی پێشوو بۆ هەرێم نێردراوە و بڕەكەی (598) ملیار دینارە، بەشێكی لێدەبڕین. لە گفتوگۆكانیاندا وەفدی وەزارەتی دارایی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە ئێمە یاسا جێبەجێ دەكەین و قسەمان لەسەر بابەتی سیاسی نیە، بە پێی ئەوەی لێكدانەوەمان بۆ كردووە ئێوە چەند جارێك مانگانە (400) ملیار دینارتان بەقەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە، ئەوە بەقەرز ئەژماركراوە لەسەرتان لە ئێستادا بڕەكەی (2) ترلیۆن دینارە، (ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار لەسەر دەمی كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی نێردراوەو (400) ملیار دیناریش كابینەكەی مستەفا كازمی. بۆیە وەفدی عێراق بە وەفدەكەی هەرێمی كوردستانیان راگەیاندووە دوای لێكدانەوەو لێدەركردنی قەرزو پابەندییەكانی مانگانە (430) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەینَرین. ئەوەی دەست (درەو) كەوتووە بەم شێوەیەیە: •    وەفدی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە، بەپێی یاسای بودجە مانگانە (598) ملیار دینار بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت بەم شێوەیە (مانگانە 9 ترلیۆن و 976 ملیار دینار خەرجی فیعلی عێراقە، دوای دەركردنی خەرجی سیادی كە (2 ترلیۆن و 975 ملیار) دینار و  خەرجی حاكیمە (2 ترلیۆن و 280 ملیار) دینارە ئەوەی دەمێنێتەوە ( 4 ترلیۆن و 721 ملیار) دینارەو (12.67)ی پشكی هەرێم لەو ژمارەیە دەردەكرێت و دەكاتە (598) ملیار دینار). •    وەفدە ژمێریاری و تەكنیەكیەكەی بەغداد ئەوەیان بە وەفدی هەرێم راگەیاندووە، لەو 598 ملیار دینارەی پشكی هەرێمە بەشێكی تری لێدەبڕێت، مانگی داهاتوو بەو شێوەیە نانێردرێت بەم شێوەیە:. •    مانگانە بڕی (54) ملیار دیناری قەرزی (TBI) بانكی بازرگانی لەو (598) ملیار دینارە دەبڕدرێت. •    مانگانە بڕی (50) ملیار دینار دەبڕێت چونكە هەرێمی كوردستان نزیكەی (2) ترلیۆن دینار قەرزارە ئەوەی مانگانە بە قەرز (400) ملیار دیناریان بۆ هەرێم ناردووە. •    مانگانە بڕی (60 - 65) ملیار دیناری دیكە دەبڕدرێت لەو (598) ملیار دینارە كە (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستانەو دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی بەغداد. واتا پشكی هەرێمی كوردستان بە (598) ملیار دینار دیاریكراوە، بەڵام ئەم بڕە پارانەی لێدەبڕدرێت بەم شێوەیە: •     مانگانە (53) ملیار دیناری قەرزی بانكی بازرگانی •    مانگانە بڕی (50) ملیار دیناری قەرزی (400) ملیار دینارەكە •    مانگانە بڕی (65) ملیار دیناری (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان •    كۆی گشتی لێبڕینەكان دەكاتە (168) ملیار دینار لە پشكی هەرێم دەبڕێت. ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە (598 ملیار - 168ملیار = 430ملیار) دینار ، واتا لەمەودوا حكومەتی عێراق بڕی (430) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) وەفدی ژمێریاری و تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە، ئەوەی ئێمە دەیكەین تێگەیشتنی یاساییانەو ژمێریاریانەی ئێمەیە بۆ بودجە بەم شێوەیەیە، ئەگەر چارەسەری سیاسیتان دەوێت ئەوا با سیاسیەكانی هەرێم لەگەڵ سیاسیەكانی بەغداد رێكبكەون و ئەوكات شتێكی دیكەیە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت وەفدی باڵای هەرێم سەردانی بەغداد بكات. ئەگەر بەم شێوەیە هەرێمی كوردستان رازی بێت ئەوا مانگانە بڕی (431) ملیار دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت. بە ئەژماركردنی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە دێت بۆ هەرێم داهاتی هەرێمی كوردستان بۆ موچە بەم شێوەیە دەبێت: •    430ملیار دینار پارەی بەغداد •    25 ملیار دینار پارەی  هاوپەیمان بۆ پێشمەرگە (بۆ موچەی مانگی حوزەیران 25 ملیار دینار پێویست بووە) •    308 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ •     (763) ملیار دینار كۆی گشتی ئەو پارەیەیە كە لەبەردەستی حكومەتدایە. ئەم بڕە پارەیە بەشی موچەی موچەخۆرانی هەرێم ناكات، سەرەرای خەرجییەكانی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان. •    مانگانە تەنیا بۆ موچە (942) ملیار دینار پێویستە (بۆ موچەی مانگی حوزەیران 942 ملیار دینار پێویست بووە) •    واتا (178) ملیار دینار كورتهێنان هەیە تەنیا بۆ موچە، سەرەرای خەرجی وەزارەتەكان و پێداویستیەكانی رۆژانە كە نزیكەی (100) ملیار دینارە مانگانە، خەرجی كارەباش نزیكەی (100) ملیار دینارە بەڵام ماوەیەكە حكومەت پارەی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی كارەبا نادات.        

(درەو): یەكێك لەوانەی لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەدوای نەوتدا دەگەڕا لە كوردستان‌و دواتر بوو بە بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق، كۆچی دوایی كرد.  موعتەسەم ئەكرەم بریكاری پێشووی وەزارەتی نەوتی عێراق لە پشكی كورد (یەكێتیی)، كۆچی دوایی كرد. موعتەسەم ئەكرم نزیك بوو لە كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتیی، بۆیە كۆسرەت رەسول وەكو یەكەم بەرپرسی یەكێتیی پرسەنامەیەكی بڵاوكردەوە.  موعتەسەم ئەكرەم یەكێك لەوانە بوو، كە لەدوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996وە لەلایەن یەكێتییەوە راسپێردرا بەوەی هەوڵی دۆزینەوەی نەوت بدات.  رۆژی 22ی ئۆكتۆبەری 2019 ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری خانەنشینكردنی بۆ ژمارەیەك بەرپرس دەركرد، یەكێك لەوانە موعتەسەم ئەكرەم بوو، بەڵام دواترو لەسەر داوای كۆسرەت رەسوڵ بڕیاری خانەنشینییەكەی هەڵوەشێندرایەوەو ئەمجارە لەبری پۆستی (بریكاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ كاروباری دابەشكردنی بەرهەمە نەوتییەكان) پۆستی (بریكاری وەزارەتی نەوت بۆ كاروباری غاز)ی پێدرا.  دوای كۆتایهاتنی كاركردن‌و خانەنشینبوونی یەكجاری موعتەسەم ئەكرەم، پۆستی بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق كە پشكی یەكێتیی  بوو، ماوەیەك بە بەتاڵی مایەوەو وا پێشبینی ده‌كرا كاندیدی پۆسته‌كه‌ له‌لایه‌ن كۆسره‌ت ره‌سوڵه‌وه‌ دیاری بكرێت و ئه‌مه‌ یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی دواخستنی پڕكردنه‌وه‌ی پۆسته‌كه‌ بوو، رۆژی 29ی كانونی دووەمی ئەمساڵ (عیزەت سابیر) لە شوێنی موعتەسەم ئەكرەم وەكو بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ كاروباری غازی سروشتی دەستبەكاربوو. 

شیكاری: درەو 🔹 کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران و خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان (ترلیۆنێک و 10 ملیار) دینار تێدەپەڕێنێت. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزیوە. 🔹 کۆی داهاتی مانگانە بە (باج، گومرگ، رەسم و هاریکاری هاوپەیمانان)ەوە بریتیە لە (431 ملیار و 500 ملیۆن) دینار. 🔹 ئەگەر بەغدا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بە بڕی (598 ملیار دینار) ڕەوانە بکات، کۆی داهاتی هەرێم دەگاتە (ترلیۆنێک و 29 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و هیچ کورتهێنانێکی لە خەرجیدا نابێت. 🔹 ئەگەر بەغدا هیچ بڕە پارەیەک ڕەوانە نەکات حکومەتی هەرێم بڕی (578 ملیار و 500 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (57%) کورتهێنانی دەبێت. یەکەم؛ سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1.     داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بەشێوەیەکی گشتی داهاتی هەرێمی کوردستان لە دوو جۆر داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە سەرچاوە دەگرێت، لە دوای بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس تایبەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم، هەناردەی نەوتەکەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی لە (25/3/2023)ەوە ڕاوەستاوە، بەم پێیەش داهاتی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزی، لە کاتێکدا بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە تەواوی ساڵی (2022)دا، حکومەتی هەرێم بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (85) دۆلار بە کۆی بەهای (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلار لە بازاڕەکانی دەرەوە فرۆشتبوو، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری سافی گەڕابوویەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم کوردستان، بە مانایەکەی دیکە حکومەتی هەرێم بە تێکڕای مانگانە بڕی (475 ملیۆن و 808 هەزار و 674) دۆلار، کە لە ئێستادا هاوتایە بە (623 ملیار و 309 ملیۆن و 362 هەزار و 831) دیناری عێراقی لەدەستداوە _ ئەگەر یەک دۆلار هاوتا بێت بە (هەزار و 310) دیناریش_. 2.    داهاتی نانەوتی هەرێم حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە داهاتی نەوت (5) سەرچاوەی داهاتی نانەوتی هەیە کە بریتین لە (گومرگ، باج، ڕەسم، هاریکاری هاوپەیمانان و پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق) کۆی ئەم داهاتانەش لەسەر بنەمای داتاکانی ساڵی ڕابردوو بە نزیک کراوەیی بەم شێوەیەیە؛ -    داهاتی گومرگ؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (140 ملیار) دیناری لە داهاتی گومرگەوە دەست دەکەوێت. -    داهاتی باج؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (60 – 65 ملیار) دیناری لە داهاتی باجەوە دەست دەکەوێت. -    داهاتی ڕەسم؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (200 ملیار) دیناری لە داهاتی ڕەسمەوە دەست دەکەوێت. -    هارکاری هاوپەیمانان؛ لەلایەن هاوپەیمانانەوە مانگانە بڕی (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی پێشمەرگە خەرج دەکرێت. -    پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق؛ ئەگەر چی لە دوای پەسەندکردنی یاسای بودجەوە، وا چاوەڕوان دەکرا سەروو (900 ملیار) دیناری مانگانە، وەک پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان ڕەوانە بکرێت، بەڵام لە (2/8/2023) تەنها بڕی (598 ملیار) دیناری وەک پشکی هەرێم بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی ساڵی (2023)ی موچەخۆران ڕەوانەکرد، تا ئێستاش بەغدا هیچ گوژمەیەکی دیکەی لە پشکی هەرێم بۆ مانگی تەموز ڕەوانە نەکردووە. دووەم؛ کۆی خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشی هەرە گەورەی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دابینکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان خەرج دەکرێت، پاشان لە داهاتی گشتی مانگانە بڕێک بۆ خەرجی بۆ بەگەڕخستنی وەزارەتەکان دابین دەکرێت بە جۆرێک؛ 1.    خەرجی موچە؛ کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران مانگانە پێویستی بە زیاتر لە (910 ملیار) دینارە، لە ئێستادا لە کۆتایی مانگی ئاب و سەرەتای مانگی ئەیلولداین، بەڵام حکومەتی هەرێم موچەی مانگی تەموزی ساڵی (2023)ی خەرج نەکردووە.   2.    خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان؛ حکومەتی هەرێمی مانگانە بڕی (100 ملیار) دینار بۆ دابینکردنی خەرجی وەزارەتەکان تەرخان دەکات. کەواتە کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران و خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان (ترلیۆنێک و 10 ملیار) دینار تێدەپەڕێنێت. سێیەم ؛ کۆی گشتی داهات، خەرجی و بڕی کورتهێنان وەک لە بەشەکانی سەرەوە ئاماژەمان پێدا؛ 1.    کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزیوە. 2.    کۆی داهاتی مانگانە بە (باج، گومرگ، رەسم و هاریکاری هاوپەیمانان)ەوە بریتیە لە (431 ملیار و 500 ملیۆن) دینار. 3.    ئەگەر بەغدا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بە بڕی (598 ملیار دینار) ڕەوانە بکات، کۆی داهاتی هەرێم دەگاتە (ترلیۆنێک و 29 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و هیچ کورتهێنانێکی لە خەرجیدا نابێت 4.    ئەگەر بەغدا هیچ بڕە پارەیەک ڕەوانە نەکات، هەرێم بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی (578 ملیار و 500 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (57%) کورتهێنانی دەبێت.

(درەو): تێبینییە سەرەتاییەكان لەبارەی كۆپی سێیەمی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ بۆ ساڵی 2023 نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری كۆپی سێیەم‌و نوێی پرۆژە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ زۆر جیاواز نییە لە دوو كۆپییەكەی پێشتری ساڵانی 2007‌و 2011، دەكرێت هەندێك تێبینی لەسەر پرۆژە یاساكەی ساڵی 2023 بكرێت بەمشێوەیە:  یەكەم: دەبوو بەر لە دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز كۆمپانیای نیشتمانی نەوت دروستبكرێت‌و سەرۆكی كۆمپانیاكە نوێنەرایەتی هەبێت لە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا.  دووەم: ئایا پێویست نەبوو پارێزگاری بانكی ناوەندیی بەشداری لە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا بكات؟  سێیەم: پێدەچێت یاسادانەری عێراقی سودی لە بڕیاری دادگای فیدراڵی لە شوباتی 2022 وەرگرتبێت كە چالاكی نەوت‌و غازی لە هەرێمی كوردستان بە نایاسایی داناوە هەروەها بڕیاری دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی پاریس لە ئازاری 2023دا كە قەدەغەی كرد كوردستان هێڵی عێراق- توركیا بەكاربهێنێت‌و ئەمە بوو بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم. ئەم وەبەرهێنانە لە سروشتی پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵدا بەڕووی دەردەكەوێت كە دەسەڵاتی ناوەندیی هەژموونی بەسەردا كردووە، لەگەڵ سروشتی ئەو دەسەڵاتە زۆرەی كە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ هەیەتی لەبەرامبەر دەسەڵاتێكی زۆر سنورداری هەرێم‌و پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا.  چوارەم: پێویست بوو یاساكە بنەمای قورسایی دەنگ لەخۆبگرێت لەناو ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا بەگوێرەی هەندێك پێوەر وەكو ئەوەی دوو دەنگ یان زیاتر بۆ ئەو پارێزگایانە هەبێت كە زیاتر لە ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمدەهێنن.  پێنجەم: ماددەی 8ی یاساكە دەڵێ:" وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت‌و گاز لە سەرتاسەری عێراق بەڕێوەدەبات) دەستی نەبردووە بۆ چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كێڵگە دۆزراوەكان‌و ئەوانەی پەرەیان پێ نەدراوە لەگەڵ قۆناغی دۆزینەوە. شەشەم: یاساكە لە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی تایبەت بە پەرەپێدانی نەوت‌و غاز، رۆڵی گرنگی نەداوە بە هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنە ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەمەش پێچەوانەی ماددەی 112 دووەمی دەستوری عێراقە كە دەڵێ:" حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان پێكەوە هەڵدەستن بە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت‌و غاز بەجۆرێك گەورەترین سود بۆ گەلی عێراق بەدی بهێنێت، بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنەلۆژیا، بنەماكانی بازاڕو هاندانی وەبەرهێنان".   حەوتەم: یاساكە هیچ ماددەیەك لەخۆناگرێت كە ئاماژە بە چۆنیەتی مامەڵەكردن بكات لەگەڵ پابەندییەكانی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، بەتایبەتیش گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لە وەبەرهێنان كە بەر لە 15 ساڵ لەگەڵ كوردستاندا ئیمزا كراون‌و لە حاڵی سەرپێچیكردن لێیان، ئەم گرێبەستانە لەنێوان كۆمپانیا بیانییەكان‌و هەرێمدا دەكەونە بەردەم ناوبژیوانی گرانبەهای نێودەوڵەتییەوە.     

(درەو): كۆمپانیای گەڵف كیستۆن، كە یەكێكە لە كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەگومانە بتوانێت لە كارو چالاكییەكانی لە هەرێمی كوردستاندا بەردەوام بێت. كۆمپانیاكە رایگەیاند، كارمەندە بیانییەكانی بە ڕێژەی 55%ی كەمكردووەتەوە تا بتوانێت تێچووی كاری كۆمپانیەكە كە بەهۆی راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمەوە روبەڕووی بووەتەوە، كەمبكاتەوە. كۆمپانیاكە لێكۆڵینەوە دەكات تا كارمەندی زیاتر لە كۆمپانیاكە بێكار بكات بەهۆی ئەو زیانەی كە رووبەڕووی بووەتەوە لە ئەنجامی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی توركیاوە. جۆن هاریس، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیاكە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" هەرچەندە هیچ چوارچێوەیەكی كاتیی فەرمی ڕانەگەیەندراوە، بەڵام هێشتا پێمان وایە راگرتنی هەناردەكردنی نەوت بۆ ماوەیەكی كاتی دەبێت پرۆسەكە دەستپێدەكاتەوە".  

(درەو):  كۆتایی ئابە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی تەموزیان وەرنەگرتووە، وەفدێكی تر بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب بۆ موچە بەرەو بەغداد بەرێكەوت، هەرێم‌و بەغداد هێشتا لەبارەی یاسای بودجەوە ناكۆكن، یاسای بودجە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغدادی داوەتە دەست لیژنەیەكی هاوبەش، لیژنە هاوبەشەكە دەبێت راپۆرتی خۆی بۆ دادگای فیدراڵی بەرزبكاتەوە، بەڵام ئەمە نەكراوە‌و هێشتا هەردوو حكومەت لە دانوستاندان.  جارێكی تر لە هەولێرەوە وەفد بەرەو بەغداد بەڕێكەوت، وەفدی ئەمجارە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری سەرۆكایەتی دەكات، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانیش لەناو وەفدەكەدایە، تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كاروباری هەرێمی سپاردووە بە بەڕێوەبەرێكی گشتی وەزارەتەكەی، هێشتا دیار نییە ئایا ئەمجارە ئامادەیە خۆی وەفدی هەرێم ببینێت یاخود نا.  ئەمڕۆ 30 ئابە، هێشتا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی تەموزیان وەرنەگرتووە، بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی، وەفدەكە بۆ بەدواداچوونی موچەی ئەو دوو مانگە سەردانی بەغداد دەكات.  لە 26ی حوزەیرانی رابردووەوە یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن كە بۆ سێ ساڵی دارایی (2023-2024-2025)، بەگوێرەی ئەم یاسایە هەرێمی كوردستان دەبێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغداد بكات‌و داهاتەكەی لە بانكی ناوەندیی عێراقدا دابنرێت، ئەمە لەپاڵ رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم‌و پاكتاوكردنی حساباتی نێوان هەردوو حكومەت لەماوەی ساڵانی (2004 بۆ 2022). لەوكاتەوە تائێستا حكومەتی هەرێم چەندین وەفدی ناردووە بۆ بەغداد بۆ پاكتاوی حسابات‌و دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراقدا، بەڵام وەفدەكان بەبێ گەیشتن بە هیچ رێككەوتنێك گەڕاونەتەوە.  ئەوەی زیاتر كێشەی لەسەرە بابەتی خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتە لە هەرێمی كوردستان كە یاسای بودجە بە نرخێكی كەمتر دیاریكردووە، ئەمە جگە لە ناكۆكییەكان لەبارەی رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانە كە تائێستا لەنێوان هەردوو حكومەت رێككەوتنی لەسەر نەكراوە.  دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا، توركیا لە 25ی ئازارەوە بە ناچاری هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرت، چونكە دادگای نێودەوڵەتی لەبارەی بەكارهێنانی هێڵی بۆری عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق، لەبەرژەوەندی عێراق بڕیاریداو توركیای ناچاركرد بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە عێراق بدات.   لەدوای ئەوەی یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتە بواری جێبەجێكردن، دەبوو بەگوێرەی یاساكە هەرێمی كوردستان رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات‌و داهاتەكەی رادەستی حكومەتی عێراق بكات، بەڵام بەهۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، ئەمە نەكرا، لایەنی عێراقی بەگوێرەی یاسای بودجە دەستی بۆ بژاردەی دووەم برد، كە بەكارهێنانی نەوتی هەرێمە بۆ پێداویستی ناوخۆ، لە ئێستادا هەرێم رۆژانە 85 هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی حكومەتی عێراق دەكات‌و بڕیارە ئەم بڕە رۆژانە بۆ 150 هەزار بەرمیل زیاد بكات.   هەموو ئەم ناكۆكییانە وایكردووە، لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەوە سەرباری چاوەڕوانییەكان بۆ باشبوونی دۆخی موچەی فەرمانبەران، سەرلەنوێ گرفت بۆ دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دروست ببێتەوە.  وەزارەتی دارایی عێراق لەروانگەی خۆیەوە خەمڵاندن بۆ پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا دەكات، وەفدەكانی حكومەتی هەرێمیش بەڕوانگەیەكی ترەوە قسە دەكەن. سكاڵای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی یاسای بودجەوە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە رەتكرایەوە، ئەمەش ئەوەندەی تر هەولێری بێئومێد كرد.  بەپێی یاسای بودجە، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییە داراییەكانی هەرێم ناكۆكی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراقی فیدراڵدا دروستبووە، دەبێت لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەت راپۆرتێك ئامادە بكەن‌و بەرزی بكەنەوە بۆ ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا ناكۆكییەكە چارەسەر بكرێت، ئەگەر نەكرا، پەرلەمانی عێراق بڕیاری لێبدات، بەڵام دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵاكەی مەسرور بارزانی ئەوەی رەتكردەوە پەرلەمانی عێراق بڕیار لە چارەنوسی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد بدات، رایگەیاند" بڕیاردان لەم بابەتە بەپێی دەستور لە دەسەڵاتی دادگای فیدراڵیدایە".  ماوەی دوو مانگە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە لە پەیوەندیدار بە پشكی هەرێمەوە ناكۆكن‌و ئەم ناكۆكییە گرفتی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دروستكردووە، بەڵام لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەتەكە هیچ قسەو راپۆرتێكیان ئامادە نەكردووە‌و هەولێرو بەغداد هێشتا سەرقاڵی دانوستانن.  ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەسەر شێوازی رادەستكردنی داهاتی ناوخۆیی‌و ژمارەی موچەخۆرانە، بەغداد دەڵێ دەبێت هەرێم تەواوی داهاتەكەی رادەست بكات‌و (50%) داهاتە فیدراڵییەكان بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە، هەرێم جەخت لەسەر ئەوە دەكات تەنیا (50%)ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان ببڕدرێت نەك تەواوی داهاتە نانەوتییەكان رادەست بكات. مانگی رابردوو لە بەغداوە (598) ملیار دینار بۆ موچە رەوانەی هەرێم كرا، ئەمە لەكاتێكدا بوو بۆ ئەو مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان (942) ملیار دیناری بۆ خەرجی موچە پێویست بوو، بە (25) ملیار دینارەكەی هاوپەیمانانیشەوە بۆ هێزی پێشمەرگە، مانگی رابردوو حكومەتی هەرێم (319) ملیار دینار كورتهێنانی بۆ خەرجی موچە هەبوو. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، بۆ ئەم مانگەش حكومەتی عێراق هەمان بڕی واتای (598 ملیار) دینار بۆ هەرێم بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ" ماف‌و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای بودجە مانگانە زیاتر لە (1 ترلیۆن 384 ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران‌و خانەنشیان‌و پێشمەرگە مانگانە (906 ملیار) لە یاساكە تەرخان كراوە". ئەو بڕە پارەی كە حكومەتی هەرێم بەپێی یاسای بودجە مانگانە داوای دەكات زۆر زیاترە لەو بڕە پارەی كە حكومەتی فیدراڵ مانگانە وەكو پشكی هەرێم دیاریكردووە.  

ئامادەكردنی:: بڵند دلێر شاوەیس ناو بەناو لێرەو لەوێ باس لە لاوازی حکومەتی فیدراڵی و ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عێراق دەکرێت ، شایەنی باسە لەگەڵ سەرھەڵدانی قەیران و گرفت و تەنگەژە ناوخۆییەکانی ھەرێم بەردەوام لە لایەن کۆمەڵێک بەناو ئەکادمیست و نوخبەی ڕۆشنبیر و دامەزراوەی لێکۆڵینەوە پرسی دابەشبوونی عێراق و لاوازی حکومەتی فیدراڵی و دامەزراوەکانی بە بەراورد بە ھەرێمی کوردستان دەوروژێنرێت، کە بەداخەوە زۆربەی ئەوانەی ئەم بابەتە گەرم دەکەنەوە و لەو بارەیەوە دەنوسن بۆ خۆبردنە پێشەوە و بەدەستھێنانی دەستخۆشییە و پشت بە ھیچ بنەمایەکی سیاسی و یاسایی و ئابوری لۆژیکی نابەستن. ئەوەی جێی نیگەرانییە پێشوازی کردنی سەرکردایەتی سیاسی کوردە لەم بیر و بۆچونانە و سەپۆرت کردنی ئەو کەسایەتی و دامەزراوانەیە کە فۆکس دەخەنە سەر ئەم بابەتە، بە شێوەیەک کاری کردۆتە سەر بەلاڕێدابردنی بڕیاردەری سیاسی لەھەرێمی کوردستان و دەرکردنی بڕیاری سیاسی ھەڵە. بۆ قسە کردن لەسەر ئەم پرسە پێویستە ھەڵسەنگاندن بۆ دۆخی عێراق بکرێت و تیشک بخرێتە سەر خاڵە بەھێز و لاوازەکانی حکومەت و دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدراڵ بە بەراورد لەگەل دامەزراوەکانی حکومەتی ھەرێم و دەسەڵاتەکانی یاسادانان و دادوەری لە ھەرێمی کوردستان و سەنگی قەوارەی سیاسی ھەرێم، کە بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین چری بکەینەوە لەم خاڵانەی خوارەوە  : ١- عێراق دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری و ئەندامە لە نەتەوە یەکگرتووەکان، لە سەرەتای دامەزراندنیەوە چەندین جار گۆڕانکاری بەسەر سیستەمی حوکمڕانی و دەسەڵاتی سیاسیدا ھاتووە بەڵام وەک خۆی ماوەتەوە و خاوەنی سەروەری و سنور و کەسایەتی سیاسی خۆیەتی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. لەبەرامبەردا ھەرێمی کوردستان قەوارەیەکی فیدراڵە، سنورەکەی دیاری نەکراوە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش ھەرێمێکە لە چوارچێوەی عێراقی یەکگرتودا، جگە لەوەی بەداخەوە تا ئێستا سیمای دوو ئیدارەیی و دوو زۆنی حوکمڕانی بە ڕوونی پێوە دیارە . ٢- لەلایەکەوە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەگشتی و وڵاتانی ھاوپەیمانان بەتایبەتی ڕێکەوتننامەی (ئابوری سیاسی سەربازی)یان لەگەڵ عێراق ھەیە و پشتیوانی بەردەوامی عێراق دەکەن ، لەلایەکی تریشەوە وڵاتانی ھەرێمی بەردەوام پشتیوانی یەک پارچەیی و سەروەری عێراق دەکەن. لەبەرامبەردا تەنھا بابەتێک کە وڵاتانی ھاوپەیمان پشتیوانی ھەرێمی کوردستانیان دەکرد بریتی بوو لە پاڵپشتی کردنی پرۆسەی یەکگرتنەوەی ھێزی پێشمەرگە لە سوپایەکی نیشتمانی یەکگرتودا ئەویش تا ئێستا شکستی ھێناوە، ئەوەی پەیوەندی بە وڵاتانی ھەرێمیشەوە بێت ھەرێمی کوردستان بە مەترسی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیان دادەنێن.   ٣- عێراق خاوەنی دەستور و دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری بە ئەزموون و دامەزراوەی کارایە، لەبەرامبەردا زیاتر لە سی ساڵە ھەرێمی کوردستان نەیتوانیوە دەستورێک بۆ خۆی دابڕێژێت، جگە لە ناکارایی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری تا ئاستی بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی بەھەڵوەشاندنەوە و نادەستوری بوونی یاسای ژمارە(١٢)ی ساڵی (٢٠٢٢)ی بەردەوامبونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان و دروستبونی بۆشایی یاسایی و حکومەتی کاربەڕێکەر. ٤- بە پێی پێگەی (Global Firepower)ی ئەمریکی بۆ پلەبەندی سوپاکان عێراق خاوەنی سوپایەکی بەھێزە کە لە ڕیزبەندی (٣٤) لەسەر ئاستی جیھان و (٤) لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی دێت، جگە لە (حشد الشعبی) کە زیاتر لە (٢٠٠٠٠٠) چەکدارە و لە (٦٧ فصیل) پێک ھاتووە و بەیاسای ژمارە (٤٠ ی ساڵی ٢٠١٦ ) ڕێکخراوە وەک بەشێک لە ھێزە چەکدارەکانی عێراق. لە بەرامبەردا ھەرێمی کوردستان ھێزی پێشمەرگەی کوردستانی ھەیە کە دابەش بووە بەسەر ھێزەکانی (٧٠)ی یەکێتی و ھێزەکانی (٨٠)ی پارتی و تا ئێستا نە لە سیستەمی بەرگری عێراق ڕێکخراوە بە پێی مادەی (١١٠ ، دووەم ) لە دەستوری ھەمیشەیی عێراق و نە وەک پاسەوانی ھەرێم ڕێکخراوە بە پێی مادەی ( ١٢١ ، پێنجەم) لە دەستوری ھەمیشەیی عێراق.   ٥- عێراق بە درێژایی مێژوو چەندین کودەتا و گرفتی ناوخۆیی و جەنگی بینیوە وەک جەنگی (عێراق - ئێران ١٩٨٠- ١٩٨٨)، جەنگی (کەنداو ١٩٩٠- ١٩٩١) ، جەنگی (پرۆسەی ئازادی عێراق ٢٠٠٣)، جەنگی دژ بە (القاعدە) و دواتر (داعش) و دروستبوونی دەوڵەتی خەلافەت لە عێراق و شام ...ھتد. لە ھەموو ئەو جەنگانەدا عێراق بە یەکگرتویی مایەوە و بەردەوام ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان جەختی لەسەر سەروەری و یەک پارچەیی خاکی عێراق کردۆتەوە، بۆ نمونە لە ماوەی نێوان دەرچونی بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١٠٦ لە ٨/٦/٢٠١٧) و ئەنجامدانی ریفراندۆمەکە لە (٢٥/٩/٢٠١٧) ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان دوو بڕیاری بۆ پشتیوانی لە سەروەری و سەربەخۆیی و یەک پارچەیی خاکی عێراق دەرکرد(الامم المتحدە - مجلس الامن، قرار رقم (٢٣٦٧/٢٠١٧) فی١٤/٧/٢٠١٧ و قرار رقم ( ٢٣٧٩/٢٠١٧) فی ٢١/٩/٢٠١٧. ٦- بە گوێرەی ڕاپۆرتی ساڵانەی ڕێکخراوی (OPEC)عێراق خاوەنی چوارەم گورەترین یەدەگی نەوتی خاوە لە جیھاندا لە دوای ھەریەک لە وڵاتانی ( ڤنزوێلا و سعودیە و ئێران.( لەبەرامبەردا ھەرێمی کوردستان تەواوی مەلەفی نەوتی تەسلیم بە حکومەتی فیدراڵ کرد. ٧- بە گوێرەی ئاماری بانکی ناوەندی عێراق لە کۆتایی مانگی ٥/٢٠٢٣ یەدەگی دراوی بیانی لە عێراقی فیدراڵ بەرز بۆتەوە بۆ (١١١،٧ ملیار دۆلار(، لە بەرامبەردا ھەرێمی کوردستان زیاتر لە (٣١ ملیار دۆلار) قەرزدارە. ٨-  بە گوێرەی ئاماری بانکی ناوەندی عێراق لە کۆتایی مانگی ٥/٢٠٢٣ یەدەگی زێڕ لە عێراقی فیدراڵ بەرز بۆتەوە بۆ (١٣٢،٧ تەن) و لە ڕیزبەندی (٣٠)لەسەر ئاستی جیھان دێت. دوای ئەو بەراوردکارییە جێگای خۆیەتی بپرسین کێن ئەوانەی حکومەتی عێراق بەلاواز ئەژمار دەکەن و چارەنوسی دەوڵەتی عێراق وا وێنا دەکەن لەبەریەک ھەڵدەوەشێت ؟ بۆ و لە بەرژەوەندی کێ زانیارییەکان پێچەوانە  دەکرێن؟. کوردایەتی لەوەدایە نەیارانی کورد بە لاواز و کەم وێنا بکرێن و ڕای گشتی چەواشە بکرێت و زانیاری نادروست بخرێتە بەردەم بڕیاردەری سیاسی و بە لاڕێدا ببرێت ؟. تا کار لەکار نەترازاوە پێویستە بڕیاردەری سیاسی لە ھەرێمی کوردستان بەئاگا بێت.  

(درەو): كۆمپانیا گەورەكانی بواری نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن ده‌ڵێن: ئەگەر هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆریی نەوتی توركیا دەستپێبكاتەوە، ئێمه‌ نەوت بەرهەمناهێنین تاوەکو دڵنیانەبینەوە. کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (APIKUR) کە لە شەش کۆمپانیای وەبەرهێنی نێودەوڵەتی کە لە کێڵگەکانی هەرێمدا بەرهەمهێنان دەکەن (DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum ) لە یەیاننامەیەکدا ئاماژە بەگرنگی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم دەکەن لەڕێی هێڵی بۆری تورکیا-عێراق، هۆشداری دەدەن ئەگەر مافە گرێبەستییەکانیان پارێزراو نەبێت لە وەرگرتنی شایستە داراییەکانی رابردوو، دەست بەهەناردەکردنی نەوت ناکەنەوە، ئەگەر قوفڵی هەناردەی نەوتی تورکیاش بکرێتەوە. لە یەیاننامەیەکدا ئاماژەیان بەوەكردووە کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (APIKUR‌) هاندەری گفتوگۆکانی ئەمدواییەی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی تورکیایە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لەڕێگەی بۆری عێراق- تورکیا (ITP‌). کردنەوەی بۆرییه‌كه‌ هەنگاوێکی گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان بۆ دەستپێکردنەوەی گرنگترین کەرتی بازرگانی کە ٨٠٪ی ئابورییەکەی پێکدەهێنێت، هەروەها بۆ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان (IOCs‌) دەستبکەنەوە بە کارەکانیان کە سودی بۆ زۆرێک لە عێراقییەکان دەبێت. راگەیەندراوە کە دەڵێت:" بەهۆی داخستنی بۆرییەکە لە کۆتاییەکانی مانگی ئازاردا، زیانەکان به‌ نزیکەی چوار ملیار دۆلاری ئەمریکی دەخەمڵێندرێت، کە زۆر زیاترە لەو تاکە بڕیارەی عێراق وەریگرتووە بۆ یەکێک لەو پێنج داواکارییەی خستویه‌تییه‌ بەردەم دەستەی ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی". لە یەیاننامەکەدا کۆمەڵەکە بەڕوونی دەڵێت “بەڵام تەنانەت ئەگەر هێڵی بۆری ITP بکرێتەوە، کۆمپانیا ئەندامەکانی APIKUR نەوت بۆ هەناردەکردنی بۆری بەرهەم ناهێنن تاوەکو ڕوون نەبێتەوە چۆن شایستە داراییەکانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییه‌کانی نەوت IOC دەدرێت بەپێی مافە گرێبەستییەکانیان بۆ نەوتی هەناردەکراوی ڕابردوو و داهاتوودا.”