(درەو)- فرانس پرێس لەنێوان حكومەتی زۆرینە‌و حكومەتی تەوافوقی، عێراق روبەڕووی گرێیەكی سیاسی دەبێتەوە كە سێ هەوڵی شكستخواردووی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لێكەوتوەتەوە، دواترینیان دانیشتنی رۆژی چوارشەممەی پەرلەمان بوو، لەگەڵ بەردەوامبوون لەسەر پێشێلكردنی دەستور دوای شەش مانگ لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختە، بەبێ بوونی هیچ چارەسەرێك لە ئاسۆدا.  رۆژی چوارشەممە پەرلەمانی عێراق تا "كاتێكی نادیار" دانیشتنەكەی خۆی هەڵگرت، كە بڕیاربوو تێیدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت.  بۆچی تائێستا یەرلەمان سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە ؟ سەرچاوەی ئەم ناكۆكییانە دەگەڕێتەوە بۆ راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە مانگی ئۆكتۆبەردا، ئەوكاتە رەوتی سەدر بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر كە پیاوێكی ئاینییە، زۆرترین كورسی بەدەستهێنا.  لە عێراق، وەكو نەریتێك دەسەڵات لەسەر بنەمای تەوافوق دابەش دەكرێت، هێزە شیعەكان كۆدەبنەوە‌و پێكەوە كوتلەی گەورەی پەرلەمان پێكدەهێنن، كە پەرلەمانیش لەسەریەتی سەرۆكی حكومەت هەڵبژێرێت، بەڵام سەدر دەیەوێت ئەم نەریتە بشكێنێت.  لەوكاتەوە سەدر سوربوونی خۆی نیشان دەدات لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە‌و خاوەنی كوتلەی گەورەیە بە هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵییەوە بەناوی "رزگاركردنی نیشتمان"، لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و گروپێك لە حزبە سونییەكان، كە دیارترینیان حزبێكە بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، بە نزیكەی (155) كورسییەوە.  بەڵام چوارچێوەی هەماهەنگی، كە هاوپەیمانی بەتوانای شیعەیە، كوتلەكانی "دەوڵەتی یاسا"  بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كوتلەی فەتح كە گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، ئارەزوو لە حكومەتێكی تەوافوقیە لەنێوان سەرجەم هێزە شیعەكاندا، وەكو ئەوەی پێشتر كراوە.  تا ئەوكاتەی داواكەی بەدی دەهێنرێت، پەرلەمانتارەكانی كە ژمارەیان لە (130) پەرلەمانتار زیاترە، دانیشتنەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بایكۆت دەكەن، ئەمەش وایكرد نیسابی دوو لەسەر سێی دانیشتنی چوارشەممە تەواو نەبێت‌و رێڕەوی سیاسی پەكخست.  ئاسۆی چارەسەری ئەم ناكۆكییانە چییە ؟ دانیشتنی سێیەمی چوارشەممەی پەرلەمان‌و لێدوانە سیاسییەكانی دواتری هەروەها جەختكردنەوەی سەدر لەسەر ئەوەی "تەوافوق"ی ناوێت، سەلمانی چارەسەر هێشتا دوورە.  ئیحسان شەممەری مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی بەغداد بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" دیاری نەكردنی وادە بۆ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی هیچ ئاسۆیەكی چارەسەر‌و نزیكبوونەوە لەنێوان هاوپەیمانی سێقۆڵی (رزگاركردنی نیشتمان)‌و چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەدا نییە".  لە وڵاتێكدا كە سیاسەت لەسەر بنەمای دابەشكردنی پشكەكان‌و هەژموونی چەكە‌و ناكۆكییە سیاسییەكان لە پشتی پەردەوەن نەك لەناو هۆڵی پەرلەمان، ئەمە بەواتای ئەوەدێت دوو لایەنە سەرەكییەكە سوردەبن لەسەر هەڵوێستەكانیان‌و قەیرانەكە بۆ چەندین مانگی تر بەردەوام دەبێت.  جوان عەبدوڵا عومەر پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ دەزگاكانی راگەیاندن وتی" دانوستانەكان بەردەوامن.. بەڵام ناكۆكی جۆراوجۆر لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا هەیە لەبارەی تێپەڕاندنی سەرۆك كۆمارەوە".  حەمزە حەداد شیكەرەوەی سیاسی عێراقی دەڵێ" ئەزمونی پێكهێنانی حكومەتەكانی پێشتر ئەوەی بۆ سەلماندوین كە توێژی سیاسی توانای هەیە بۆ ماوەی چەندین مانگ دانوستان بكات، مەگەر لەكاتێكدا هەڕەشەیەكی دەرەكی هەبێت وەكو رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی 2014دا، كە وا لە سەركردە سیاسییەكان دەكات بەشێوەیەكی خێرا لەنێوان خۆیاندا بگەنە رێككەوتن".  باسلەوە دەكات" درێژترین كات بەردەوامی پێدەدەن بۆ ئەوەی ئەو شتانە بەدەست بهێنن كە دەیانەوێت، تەنانەت ئەگەر ئەوە بەواتای تێپەڕاندنی وادەی دەستوریش بێت، وەكو ئەوەی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا لە مانگی شوباتی ئەمساڵەوە روودەدات".  لەبارەی دەستورەوە چی ؟  دەستور جەخت لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات لەماوەی (30) رۆژدا لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانەوە، واتە لەم حاڵەتەدا لە 9ی كانونی یەكەم.  ئەحمەد سۆفی شارەزای یاسایی بە (فرانس پرێس)ی وت:" تەنیا بەوەی رۆژی 9ی شوباتمان تێپەڕاند، كەوتینە بەردەم سەرپێچی دەستورەوە".  ئەو وای دەبینێت، بەوەی هێشتا پەرلەمان ناتوانێت تەوافوق بكات، واتە سەرپێچی دەستوریی بەردەوامە.. لەم حاڵەتەدا هیچ ئاسۆیەك نییە جگە لە تەوافوقی سیاسی.  بەپێی قسەی سۆفی، لەم حاڵەتەدا دادگای فیدراڵی كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە وڵاتدا، جگە لە نیشاندانی یەك بۆچون، نەیتوانیوە هیچ شتێكی تر بكات، ئەویش ئەوەیە " پەرلەمان سەرپێچی دەستوری كردووە بەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لە رۆژی یەكەمین كۆبونەوەی پەرلەمانەوە سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە، دەبێت پەرلەمان لەماوەیەكی كورتدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێرێت".  باسی لەوەكرد" دادگای فیدراڵی هیچ دەسەڵاتێكی تری نییە، جگە لە دیاریكردنی سەرپێچیی دەستوریی".  لەڕووی یاساییەوە، پەرلەمان تاوەكو رۆژی 6ی نیسانی لەبەردەمدایە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ئەمەش بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەریی لە وڵاتدا.  ئەگەر ئەم رێكەوتە پێشێل كرا، لە دەستوردا نییە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بكرێت، بۆیە ئەگەرەكان بە كراوەیی دەمێننەوە لەحاڵەتێكدا ئەگەر لایەنە پەیوەندیدارەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. بابەتەكە بەدەست یاساوە نییە، بەڵكو بەدەست چینی سیاسییەوەیە.   ئەگەر بنبەستی سیاسی بەردەوام بوو، رەنگە پەنا ببرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و رۆشتن بەرەو هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ، ئەمەش پێویستی بەوەیە "یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان، هەڵوەشاندنەوە بخاتە بەردەم پەرلەمان، دواتر پەرلەمان خۆی بە 50+1 دەنگی لەسەر بدات‌و خۆی هەڵوەشێنێتەوە". بەڵام حەمزە حەداد كە شیكەرەوەیەكی سیاسی عێراقە، وای دەبینێت" ئارەزووی سیاسی لەناو حزبەكاندا نییە بۆ ئەم كارە، هەروەك بەشداریی لە دوو هەڵبژاردنی رابردوودا دەریخستووە، لەناوەندی عێراقیدا ئارەزوییەكی زۆر نییە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن‌و دەنگداندا". 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) من لێرەدا قسەم لەسەر ئەوە نییە ئەم جەنگە چ ڕەهەندێکی جیهانیی فراوانی هەیە و  چ کاریگەرییەکی ئابووریی و ئینسانیی گەورەی بەسەر ژیانماندا دروستکردووە و وەک هەموو جەنگەکانی تر نرخی شمەکەکان گران و نرخی ژیان هەرزان دەکات، بەڵکو دەمەوێت هەندێک لە ڕەهەندە مەترسییدارەکانی تری ئەم جەنگە دەستنیشانبکەم، کە پەیوەندی نەک تەنها بە ژیانی ئۆکرانییەکانەوە هەیە، بەڵکو دەشێت پەیوەندی بە ژیانی کۆی مرۆڤایەتییەوە هەبێت لەسەر گۆی زەوی.  لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین لە تێزی یەکەمەوە دەستپێبکەین و بڵێین، لەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەمەوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیا بەشێوەیەکی قووڵتر سەلماندی کە لە دونیای ئێستاماندا جەنگی دوور و جەنگی نزیک بوونی نەماوە. کاریگەریی ململانێی توندوتیژی هێزە ئەتۆمییەکان دەتوانێت بگات بە هەموو کیشوەر و دەوڵەت و ناوچە و شار و گەڕەک و ماڵێک. جەنگی هێزە ئەتۆمییەکان جەنگێکی نائاساییە، جەنگێکە نە دوورە و نە نزیک، بەڵکو هەمیشەئامادەگیی هەیە و لەناو ئێستای ئێمەدا دەژیی و داهاتووی مرۆڤایەتیی و ژیان و ژینگە لەسەر گۆی زەوی دیاریدەکات.  تێزی دووەم، ئەم جەنگە نە بە جیهانبینیی ئایدیۆلۆژییانەی بەرەی ئەنتی ئەمریکانیزم و ئەنتی کەپیتالیزم تەفسیردەکرێت و بیرمان بخاتەوە کە کۆلۆنیالیزمی ئەوروپیی و ئیمپریالیزمی ئەمریکیی چەند جەنگی ناڕەوای دژ بە گەلانی دونیا بەرپاکردووە، وە نە بەبێدەنگبوون لە دیکتاتۆرییەتی پوتین و خواستە تۆتالیتارییەکەی و مەترسییەکانی بۆ سەر ئاشتیی جیهانییش ڕاڤەدەکرێت. ئەم جەنگە تەعبیرە لە قەیرانێکی قووڵتر، ئەویش قەیرانی کۆی سیستەمی جیهانیی دوای جەنگی سارد و ئەو رێکخستنە نێونەتەوەییەیە کە ئەمریکا تاوەکو ئەمڕۆ سەرکرایەتیی دەکات.  تێزی سێیەم، یەکێک لە بناغەکانی سیستەمی نوێی دوای ململانێی سۆسیالیزم و کەپیتالیزم، بریتیی بوو لە ڕێککەوتن لەسەر پاراستنی ئاشتیی لە ئەوروپا و بەکارنەهێنانی توندتوتیژیی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و پاراستنی سەروەریی دەوڵەتیی و ئازادیی لە دروستکردنی هاوپەیمانێتییدا. کارەساتەکە بۆ گەلی ئۆکرانیا ئەوەیە کە نە سەر بە هاوپەیمانێتیی ناتۆیە و نە سەر بە یەکێتی ئەوروپایە بۆئەوەی ئەمریکا و ئەوروپا بەرگریی لێبکەن، بەڵکو تەنها خواستی ئەوەی هەبوو لە ئاییندەدا ببێت بە ئەندامێک لە یەکێتیی ئەوروپا و هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەم خواستەی ئۆکرانییەکان بوو بە تەڵەیەک بۆ گەلی ئۆکرانیا و هۆکارێک بۆئەوەی ئەو باجە گەورەیە بدات کە ئێستا لەدووتوێی جەنگە داگیرکاریی و خوێناویییەکەی پوتین و ناردنی چەکی ئەمریکیی و ئەوروپیی بۆ بەرگریی لەخۆیان، بەردەوامیی هەیە. تێزی چوارەم، جەنگی ئۆکرانیا نە بەتەنها بە کاڵفامیی سەرانی ئۆکرانیا ڕاڤەدەکرێت کە نەیانتوانی مۆدێلی فینلاند لە ئۆکرانیا دووبارەبکەنەوە و نەبن بە بەشێک لە هاوپەیمانێتییە سەربازییەکانی هەم خۆرئاوا و هەم خۆڕهەڵات و بەو چەشنەش وڵاتەکەیان لەم جەنگە کارەساتبارە رزگاربکردبایە؛ وە نە بەتەنهاش بە خواستی ئیمپریالییانەی ئەمریکا و ئەوروپا لە گەورەکردنەوەی سنوورەکانی یەکێپی ئەوروپا و ناتۆ بەرەو خۆرهەڵات تەفسیردەکرێت. هاوکات ئەم جەنگە بەشێکی دانەبڕاوی خواستی ئیمپریالییانەی ڕوسیای دوای سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت و خەونە نیو قەیسەرەییەکانی شەخسی پوتینە. بۆ ئەم مەبەستەش پوتین پێویستی بە سێ گوتار هەبوو، یەکەمیان گوتاری ناسیۆنالیستییە کە گوایە ئەم جەنگە پاراستنی مافی روسەکانی هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسکە، دووهەمیان ئەو پرۆسەیەی پوتین بە پاککردنەوەی ئۆکرانیا لە نازییە نوێیەکان ناودێریدەکات و سێیەمیش ڕاستکردنەوەی مێژووی ڕووسیای نوێیە کە ئۆکرانیا یەکێکە لە قوربانییەکانی.  تێزی پێنجەم، ئوکرانیا چەندین سەدە بەشێکی دانەبڕاوی جوگرافیای ڕوسیای قەیسەری و ڕوسیای سۆڤێتی بوو، دواجار لە ساڵی1991دا بوو بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. ئەم مێژووە درێژەی ناو کیانی سیاسیی ڕوسیی و مێژووە کورتەی سەربەخۆیی ئەم دەوڵەتە نوێیە، پێماندەڵێت بۆچی پوتین وەک ناسیۆنالیستێک کە خەون بە ئیمپراتۆرییەتێکی نوێی ڕوسیییەوە دەبینێت، خولیای غەربزەدەییی ئۆکرانییەکانی پێ هەرسناکرێت. پوتین نەک تەنها ئەم خواستەی ئۆکرانییەکانی پێقووت ناچێت، بەڵکو ڕەخنەی توند لە سیاسەتی (ڤلادیمێر لێنین)یش دەگرێت کە چۆن شەخسی ئەو بەرپرسیارە لە دروستکردنی شوناسی ناڕوسییبوون بۆ ئۆکراینییەکان. لەم ڕوانگەیەوە جەنگی ئۆکرانیا بۆ پۆتین ڕاستکردنەوەی مێژوویەکی تەحریفکراوی ڕوسیایە کە بەتەنها بە داگیرکردن و جیاکردنەوەی نیمچەدورگەی قرم و هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسک کۆتایی نایەت، بەڵکو بە ڕوخاندنی حکومەتی ئۆکرانیی و دانانی ڕژێمێکی هاوشێوەی بێلاڕوسا ئامانجێتی.  تێزی شەشەم، سەرکەوتنی ئەم مۆدێلەی جەنگی پوتین لە ئۆکرانیا مانای کردنێتی بە مۆدێلێک کە لە زۆر شوێنی تری جیهان لاساییبکرێتەوە. سەرکەوتنی سیاسەتی جەنگاوەرانەی پوتین لە ئۆکرانیا مانای ئەگەری داگیرکردنی سەربازیی تایوان لەلایەن دەوڵەتی چین و داگیرکردنی تەواوی هەرێمی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی تورکیا دەگەیەنێت. هەردوکیشیان هەمان ئەو پاساو و گوتارانەیان هەیە کە پوتین جەنگەکەی پێهەڵستاند. چین دەوڵەت و گەلی تایوان بە بەشێک لە مێژوو و خاکی خۆی دەزانێت، با تایوانییەکان بەو مافەش ڕازیی نەبن. بەهەمان شێوە تورکیا چەندین پاساوی هەیە بۆئەوەی مودێلی قرم و ئۆکرانیا لە هەرێمی کوردستاندا دووبارەبکاتەوە، هەم بەناوی لەناوبردنی تیرۆری پەکەکە و هەم بە پاساوی پاراستنی تورکمانەکان لە هەرێم و هەم بە تەفسیری پان تورکیی بۆ ویلایەتی موسڵ کە بە بەشێک لە خاک و نیشتیمانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی دەزانێت. تێزی حەوتەم، لەناو جەنگدا ئامادەگیی بۆ پرۆسەی ئاشتیی دەکرێت، چونکە لە کۆتاییدا هەموو جەنگێک بە ڕێککەوتنامە کۆتایی دێت. بەدەر لەو هەموو کارەساتە مرۆییانەی جەنگەکە بەرهەمی هێناوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیاش بە ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتیی کۆتایی دێت. ئیملاکردنی ئەم ئاشتییە مەرج نییە لە خزمەتی ئۆکرانییەکاندا بێت. هەموو ئەگەرەکان لەبەردەم دۆزینەوەی لێکتێگەیشتن و دامەزراندنی ئاشتیی یان دوورکەوتنەوە لەیەکتر و گەورەکردنەوەی جەنگەکە کراوەیە. ئاشکرایە کە ئامانجی سەرەکیی پوتین داگیرکردنی ئۆکرانیا و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆیە بەزەبری هێز. گەر لەشکری ئۆکرانیی توانی بەرگریی لەم پێکهاتە بکات، ئەوا دانوستاندن لەنێوان دوو هێزدا دەکرێت کە هەریەکەیان داواکاریی خۆی هەیە و لە دوادەرئەنجامدا رێکدەکەون. ئۆکرانیا ئامادەگیی خۆی نیشانداوە کە بیر لەوە بکاتەوە وەک دەوڵەت بێلایەن بێت و نەبێت بە بەشێک لەو هاوپەیمانێتییانەی کە دەبن بە مەترسیی بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی ڕوسیی. بەدیوی ئەودیویشدا شکستی سەربازیی ئۆکرانیا دەرئەنجامی کارەستباری بۆ دەوڵەتی ئۆکرانیی دەبێت و مانای کۆتایی بە بوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی نیشتیمانییە. ئەو کاتەش رێککەوتنامەی ئاشتیی مانای ئیملاکردنی بەرەی براوەیە بۆ پرسی داهاتووی ئاشتیی لەو وڵاتەدا. تێزی هەشتەم، بەدەر لەم سیناریۆیانە، چ ئەمریکا و چ خۆرائاوا لەبەردەم بەرپرسیارێتییەکی گەورەی مرۆڤایەتییدان. هەموو هەڵەیەکی ستراتیژیی لەگەڵ پوتین بەتەنها مانای لەناوچوونی سەروەرێتیی ئۆکرانیا نییە وەک دەوڵەت، بەڵکو مانای لەناوچوونی هەموو بەشەرییەتە بە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمیی، گەر دۆخەکە بگاتە پێدادانی سەربازیی ناتۆ لەگەڵ ڕوسیا. عەقلانییەت پێماندەڵێت گەر لەسەر پشتی ئازار و کارەساتیی نیشتیمانیی بۆ ئۆکرانییەکانیش بێت، ڕێگاچارەیەک بۆ پاراستنی ئاشتیی جیهانیی دەدۆزرێتەوە. وەکی دی نەک تەنها ئەوروپا لەبەردەم هەڕەشەی جەنگێکی بێئاماندایە، بەڵکو کۆی مرۆڤایەتیی لەبەردەم هەڕەشەی وێرانبوون و لەناوچووندایە.  

نووسینى: د. زولفو داغدەڤیرەن وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا/  گۆڤاری ئایندەناسی پوختە لەم توێژینەوەیەدا پەیوەندییە مێژووییەکانی وزەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق[1] و تورکیا لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تاوەکوو ئەمڕۆ لە چوارچێوەى تیۆرییەکانی هاووابەستەیی (Interdependence) و هەماهەنگیی ناوچەیی شی کراوەتەوە. جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، لێرەدا تەنها جەخت لە پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و تورکیادا کراوەتەوە. ئەنجامە بەدەستهاتووەکان ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا و بە گوێرەى دەستوورى عێراقی بووە خاوەنی ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی ناوچەکانی هەرێمی کوردستان سەرنجی دەوڵەتانی دیکەى کەمەندکێش کرد. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە بە هۆى پەیڕەویکردنی سیاسەتی ئاساییکردنەوە و نەرمکردنەوەی پەیوەندی لەنێوان لایەنی تورکی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا پەیوەندییە ئابوورییەکان چڕبوونەوەى بەخۆوە بینی. بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکار و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. دەروازە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆى ڕێژەیی لەنێوان بەکارهێنانی وزە و گەشەى ئابووریی بەردەوامدا هەیە. وڵاتی تورکیا هاوشانی ئەو گەشەکردنە خێرایەى هەیەتی، یەکێکە لەو وڵاتانەى لە دونیادا بە شێوەیەکی خێرا بەکارهێنانی وزە تێیدا بەرز دەبێتەوە. بەڵام تورکیا لە ڕوانگەى سەرچاوەکانی وزەوە لەو وڵاتانە نییە کە پێداویستییەکانی خۆى پڕ بکاتەوە، بە هۆى زیادبوونی خواست لەسەر وزە بە تێپەڕبوونی کات زیاتر وابەستە و شوێنکەوتەى دەرەوە دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (IKBY[2]) لەم دواییانەدا لەگەڵ دۆزینەوەى یەدەگی نەوت و گازی سروشتی، سەرنجى وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتیی بۆ لاى خۆى ڕاکێشا. سیاسەتی وزەی سەرەکیی تورکیا: بەئامانجی دەستەبەرکردنی وزە، پەنا دەباتە بەر زیادکردنی ژمارەى ئەو وڵاتانەى وزە دابین دەکەن، ئەمە دەبێتە هۆى دەستکەوتنی سەرچاوەى جێگرەوە (ئەلتەرناتیڤ) بە نرخێکی گونجاو، بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ بچڕان و لە هەمان کاتدا سەقامگیرى و دڵنیایی تێدا دەبێت. ئامانجێکی دیکەى بنەڕەتیی تورکیا ئەوەیە ببێتە ناوەندی وزە. سیاسەتی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق: دروستکردنی بونیادێکی ئابووریی بەهێز بەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراق لە پێناو زیادکردنی داهاتەکەیدا، چونکە بەم هۆیەوە دەستی لە ململانێ سیاسییەکانیشدا بەهێز دەکات. پەیوەندیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شکڵی گرتووە. بونیادنان لە ئێستاوە، باشترین ڕێگەى پێشبینیکردنی ئایندەیە. هەر بۆیە ئامانجی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە لە ڕێگەى شیکردنەوەى پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، چارەسەرێکی خاکەڕایانە بۆ یەکێک لە بنەڕەتیترین بابەتەکانی ڕۆژەڤمان بخاتە ڕوو، ئەمەش سەرەداومان دەربارەى ئێستا و ئایندە پێ دەدات، لە هەمان کاتدا دیدگایەکی ڕەسەن بۆ ئەوانەى کە ئەم بابەتە بەلایانەوە سەرنجڕاکێشە دەخاتە ڕوو، لەگەڵ سەربارکردنێکی تیۆریى گرنگ بۆ ئەو توێژینەوانەى لەم بوارەدا ئەنجام دەدرێن. کێشەکانی توێژینەوەکە ئەمانەن: پڕۆفایلی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چییە؟ ئەو فاکتەرانە کامانەن کە پەیوەندیی هاووابەستەیی نێوان تورکیا و خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق پێک دەهێنن؟ ئایا ئامانجەکانى تورکیا بۆ بوون بە ناوەندێکی وزە و ئامانجەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، بووەتە هۆى دەستەبەرکردنی هەماهەنگی لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا؟ ئایا هیچ بەربەستێکی یاسایی لە ناوخۆى عێراق و یاسا نێودەوڵەتییەکاندا لەمەڕ پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە؟ لە کاتی لێکۆڵینەوە لە ئەرشیف و توێژینەوەکاندا لە بارەى پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى سیاسی، ئابورى و کۆمەڵایەتییەوە کۆمەڵێک توێژینەوەى ئەنجام دراون. بە هۆى ئەوەى وزە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی یەکێکە لەو بابەتە ڕۆژەڤیانەى گەنگەشەى لەسەرە، ئەم توێژینەوەیە جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، تەنها لە پەیوەندیدا بە وزەوە کنەى بابەتەکە دەکات و لەمەشدا زانیارى و سەرچاوە ڕەسەنەکانی بەکار بردووە. وزە بە هۆى پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەرێمی، کۆمەڵێک فاکتەر لەخۆ دەگرێت کە دەبێتە هۆى زیادکردنی هاووابەستەیی لەنێوان کارەکتەرەکاندا. بەم هۆیەوە لێرەدا شیکردنەوە بۆ گریمانە سەرەکییەکانی هەماهەنگی و هاووابەستەیی لە ڕوانگە تیۆرییەکەوە کراوە، لە ئەنجامدا پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا لە لایەنی هاووابەستەیی و هەماهەنگیی هەرێمییەوە شی کراوەتەوە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هەماهەنگیی هەرێمی: هێزە هەرێمییەکان لە تەواوى ناوچە جوگرافییە جیاوازەکاندا لە پێناو زیادکردنی خێرایی گەشەکردندا، مۆدێلی جۆراوجۆى هەماهەنگی پەیڕەو دەکەن. جیاوازیی نێوان ڕژێمەکانی بەڕێوەبردنی کارەکتەر و وڵاتەکان نەبووەتە بەربەست لەبەردەم ئەم هەماهەنگییەدا. لایەنە جیاوازەکان لە چوارچێوەى هەماهەنگیدا، ستراتیژى هاوبەش لە بوارى ڕێککەوتنی بازرگانی و وزە لە تەواوى کایەکانی دیکەدا پەرە پێ دەدەن (Keohane, 2002: 27-29). ڕێبەرانی سەرەکیی ئەم تیۆرییە کەسانی وەک: (ئێرنست هاس، فلیپ شمێتەر، لیۆن لیۆنبێرگ، جۆسێف س. نای، ڕۆبێرت ئۆ. کیەهن، لۆرێنس شایمێن و ئامێتای ئێتزیۆنی)ن. چەمکی هەماهەنگی لە بنەماکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بریتییە لە پەیوەندیی نێوان کارەکتەرەکان بە شێوەیەک گونجان لە نێوانیاندا هەیە و لەسەر برەودان بە سیاسەتی هاوبەش لە نێوانیاندا کار دەکەن. ئامانجی هەماهەنگی خۆى لە بەرژەوەندی لایەنەکان، بونیادنانی ئاشتییەکی پارێزگاریلێکراو و ئابوورییەکی بەهێزدا دەبینێتەوە. بنەڕەتی هەماهەنگیی هەرێمی ئەمەیە: کاتێک بە هۆى ئەو سوود و قازانجەى کە لایەنەکان لە ئەنجامی هەماهەنگی لە بوارێکدا بەدەستی دەهێنن، دەبێتە پاڵنەرێک و چاوەڕوانیی ئەوەی لێ دەکرێت هەمان ئەزموون لە بوارەکانی دیکەشدا ڕەنگ بداتەوە (Haas, 1964: 30-39). لایەنەکان بە هۆى ئەو سوودەى لە ئەنجامی هەماهەنگیی یەکتردا بەدەستی دەهێنن، کار لەسەر زیاتر ڕەنگدانەوەى ئەو هەماهەنگییە لە بوارەکانی دیکەدا دەکەن. لە کۆتایی پڕۆسەکەدا ئەو دیدگایە خۆى نمایش دەکات لەگەڵ ئەوەى بەرژەوەندییەکان نەتەوەیین، لە هەمان کاتدا بەرژەوەندییەکی هەرێمییە. هەماهەنگیی هەرێمی لەمڕۆدا چالاکیی زیاد بووە، چونکە سیاسەتگەلێک دەرکەوتوون لەسەر بنەماى نۆرمە هاوبەش و لێکچووەکان پەیڕەویی لێ دەکرێت و لە ئەنجامی ئەمەشدا دیاردەى هاووابەستی لەنێوان لایەنەکاندا دروست بووە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هاووابەستەیی “ڕۆبێرت ئۆ. کەیهن و جۆزێف س. ناى” لە کتێبەکەیاندا بە ناونیشانی هێز و هاووابەستەیی (Power and Interdependence) لە ساڵی ١٩٧٧دا، هێڵی چوارچێوە تیۆرییەکانی تیۆرى هاووابەستەییان کێشاوە، لە ساڵانی نەوەکاندا و لەگەڵ پڕۆسەى بەجیهانگیربووندا تیۆرەکە بەهێزیى زیاترى بەخۆیەوە بینی. تیۆرى هاووابەستەیی، بە پێچەوانەى سەپاندنی فکرەى زاڵی یەکێک لە لایەنەکان بەسەر ئەوى دیکەدا و سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەوى دی و یەکئاڕاستەیی لە وابەستەیی پەیوەندییەکاندا، لە پێناسەکەیدا جەخت لەسەر کارلێکی بەرامبەرى لە پەیوەندییە ئابوورى، کۆمەڵایەتی، سیاسی و وزەییەکانی نێوان لایەنەکان دەکاتەوە (Dalar, 2015: 50). لەگەڵ کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و دەرکەوتنی بەجیهانگیربووندا، ئەو چالاکییانەى سیاسەتی دەرەوەى هەر دەوڵەتێک دیاری دەکات و پێداویستییەکانیان دەستنیشان دەکات؛ زیادی کردووە. ئەم دۆخە بووە هۆی ئەوەى کارەکتەرەکانی سیستمی نێودەوڵەتی جارێکی دیکە لەگەڵ گۆڕانی ئەم بزاوتەدا سیاسەتی دەرەوەى خۆیان دابڕێژنەوە. لەم پڕۆسەیەشدا هەماهەنگی و هاووابەستەیی پاڵپشتیی یەکتریان کردووە (Keohane ve Nye, 2001: 20-21). تیۆرى هاووابەستەیی سەرەڕاى ئەوەى بەزۆرى لە ڕوونکردنەوەى پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتاندا بەکار براوە، بەڵام زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهنەوە) جەخت لەسەر بەشداریى هێزە نادەوڵەتییەکان لە سیستمە نێودەڵەتییەکەدا بە هۆى بەجیهانیبوونەوە دەکەنەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم توێژینەوەیەدا وەک کارەکتەرێکی نادەوڵەتی پەسەند کراوە. بە گوێرەى ئەو شیکردنەوانەى لە ڕۆژگارى ئەمڕۆماندا لە بارەى بەرەوپێشچوونی هەلومەرجەکانی هاووابەستەیی لە پەیوەندیدا بە بەجیهانیبوونەوە ئەنجام دراوە، بڵاوبوونەوەى زیاتر و بەردەوامی لێ دەخوێنرێتەوە، چونکە ئەو ئاڕاستانەى کە پێشبینی دەکرێ لە ماوەیەکی کورتدا گۆڕان تێیاندا ڕوو نەدات، پاڵپشتیی ئەم پێشبینییە دەکەن. لەم چوارچێوەیەدا کنەى ڕێژەى بەرهەمهێنان و بەکاربردنی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کراوە، هەروەها گرنگیی ئەم بابەتە لە ڕوانگەى جیۆپۆلەتیکی وزە و پەیوەندییەکانی وزە لەسەر سیاسەتی دەرەکی شی کراوەتەوە. بەڵام بەرەوپێشچوونی ئەم هەماهەنگییە لەگەڵ ئەوەى پەیوەندیی بە بڕیارەکانی هەردوو لایەنەکەوە هەیە، لە هەمان کاتدا بەندە لەسەر ئەو بەربەستانەى کە دێنە بەردەم پڕۆسەکە. لەم چوارچێوەیەدا، لە دیارترین ئەو بەربەست و گرفتانەى لەبەردەم ئەم پڕۆسەیەدا خۆی دەبینێتەوە، کێشە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، بۆیە لە ڕوانگەى یاسا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانیشەوە شیکردنەوە بۆ ئەم بابەتە کراوە. ئەو ئەنجامانەى کە توێژینەوەکە پێی گەیشتووە، ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا بە گوێرەى دەستوور بووە خاوەن ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە سەرچاوە سروشتییەکان، سەرنجی دەوڵەتانی ناوچەکەی بەرەو خۆى کەمەندکێش کرد. بەم هۆیەوە بابەتی وزە بووەتە بزوێنەرى سەرەکیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. تورکیا سوودی لە هەڵکەوتەى جوگرافیی خۆى وەرگرتووە بۆ گواستنەوەی ئەو نەوت و غازە سروشتییەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیەتی بۆ بازاڕە جیهانییەکان، چونکە هەرێم دەستی بە گواستنەوەى دەریایی دیکە ڕاناگات. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. ١. پڕۆفایلی وزەى تورکیا تورکیا بەو ڕێژە گەشەکردنە خێرایەى لەنێوان ساڵانی (٢٠٠٢-٢٠١٧) بەدەستی هێنا، بووە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریى گەورە لەسەر ئاستی دونیا. بە گوێرەى داتاى “OECD[3]“، تورکیا لە ڕوانگەى پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەى یەکەمدا دێت (Dış İşleri Bakanlığı, 2018: 1). بۆ ئەوەى ئابوورى لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەى پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابوورى دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆى ئەو گەشەکردنانەى کە لە ڕووى ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەى زیاتر کردووە. بە گوێرەى زانیارییەکان، لە ساڵی ٢٠١٨دا لە تورکیادا (٢٥%)ى نەوت لە بوارى پیشەسازی، (٢٤%)ى لە بوارى بەرهەمهێنانی کارەبا، (٢٠%) لە گواستنەوە و گەیاندن، (١٥%)ى لە خانوو و نشینگەکان، (٨%) لە بوارى بازرگانی و سێکتەرەکانی خزمەتگوزاریدا بووە (TPAO, 2020: 30-31). ١,١. دۆخی نەوت یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨دا بە ٣٦٦ ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەى بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەى ١٨ ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیاى بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریى لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆى بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووى لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩دا لە تورکیا بەنزیکەیی ٢٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەى ٢٥٠ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوى ناوخۆیی ڕێژەى (٨.٨%)ی پێک هێناوە. بە دەربڕینێکی تر: ڕێژەى هاوردەى نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (٩١.٢%). تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى نەوت بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٥.٤%)، عێراق (٢١.٣%)، کازاخستان (٧.١%)، هیندستان (٦.٩%)، ئێران (٤.٧%)، سعودیە (٤.٤%)، نێجیریا (٤.١%)، ئیسرائیل (٣.٤%)، لیبیا (٢.٥%)، بولگاریا (٢.١%)، یۆنان (١.٧%)، تورکمانستان (١.١%). ١.٢. دۆخی غازی سروشتی بە گوێرەى ئەو دیاریکردنەى بۆ ڕێژەى غازى سروشتی لە ساڵی ٢٠١٨ لە تورکیادا ئەنجام دراوە، ڕێژەى یەدەگی غازەکە ٣.٨ ملیار مەتر سێجایە. کاتێک ئەم ڕێژەیە بەراورد بە بەکارهێنانی ڕێژەى ساڵانەی ناوخۆ دەکرێت، پێشبینی دەکرێ لە ماوەى ٩ ساڵدا بەکۆتا بێت. ساڵی ٢٠١٩ لە تورکیا بڕى ٤٨٣ ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بەرهەم هێنراوە. لە بەرامبەردا لە ساڵی ٢٠١٩دا بڕى ٤٥.٧ ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی بەکار براوە. تورکیا لە بابەتی دابینکردنی غازی سروشتیدا بە ڕێژەى (٩٨.٩%) پشتی بە هاوردەکردن بەستووە. تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى غازی سروشتی بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٣.٦%)، ئازەربایجان (٢١.٢%)، ئێران (١٧.١%)، جەزائیر (١٢.٦%)، قەتەر (٥.٤%)، نێجیریا (٥.٤%)، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا (٢.٧%) (TPAO, 2020: 35). تورکیا لە پێشتردا و لە مانگەکانی زستاندا ئەو غازەى کە لە ڕووسیا و ئێرانەوە بۆى دەهات؛ دووچارى پچڕان لە تەوژمی غازەکەدا دەبووەوە، بۆیە ئەمە تورکیاى دووچارى قەیران دەکرد. لەبەر ئەوەى تورکیا بۆ دابینکردنی غازی سروشتی پشت بە دەرەوە دەبەستێت و لە هەمان کاتدا گەنجینەى پێویستی بۆ گلدانەوەى غازەکە نەبوو، بۆیە دووچارى کێشەى جددی بووەوە. هەر بەم هۆیەوە پڕۆژەى زیاترى نوێی گەنجینە و زەخیرەکردن خرایە بوارى جێبەجێکردنەوە (Enerji Bakanlığı, 2018: 2). ٢. پڕۆفایلی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی (٢٠٠٦)ەوە بە هۆى ئەو گرێبەستانەى لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆى ١٠ بیرەنەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. ١,٢. یەدەگی نەوت لە ساڵی ٢٠٠٩دا کۆمپانیایەک بە ناوى گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەى پێشبینییەکان بڕى خەمڵێنراو لەنێوان ١٢ بۆ ١٥ ملیار بەرمیل نەوتدایە (Chazan, 2012: 1-2). پێشبینی دەکرێ بڕى ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە (Ticaret Bakanlığı, 2020: 3). بە گوێرەى ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەى کە لە ناوچەى شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕى یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێت (Balcı, 2014: 12). بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردی بەم شێوەیە دابەش بووە: (٣٦%) لە کێڵگەکانی تەقتەقە، (٣١%) لە کێڵگەکانی خورمەڵەیە، (٢٩%) لە کێڵەگەکانی تاوکیە، (٤%) دەکەوێتە کێڵگە نەوتییەکانی خۆرمۆر و چەمچەماڵەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم ماوانەى کۆتاییدا بەئامانجی دۆزینەوەى کێڵگەی نەوتی زیاتر، لە چەند ناوچەیەکی دیکە دەستی بە گەڕان و پشکنین کردووە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 13). لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ناوچە جیاوازەکاندا ڕۆژانە بڕى ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پلانیدایە ببێتە خاوەن قسە لە بازاڕى وزەدا، ئامانجی ئەوەیە لە داهاتوودا بڕى بەرهەمهێنانی ڕۆژانەى نەوت بۆ دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە (Dalar, 2015: 60). لەمڕۆدا نرخی ئەو بڕە یەدەگەى نەوت لە دەوروبەرى ٣ ترلیۆن دۆلاردایە. ئەم داهاتە کە تاوەکوو ساڵی ٢٠٠٣ بۆ تاکەکەس بڕەکەى لەنێوان (٣٠٠-٤٠٠) دۆلاردا بوو، لە ئێستادا بڕەکە بەرز بووەتەوە بۆ (٥-٦) هەزار دۆلار.   ٢.٢. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک چۆن لە نەوتدا دەوڵەمەندە، ئاوەهاش یەکێکە لەو ناوچانەى کە بە یەدەگی غازى سروشتی دەوڵەمەندە. غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە بڕى ٥.٦٧ ترلیۆن مەتر سێجا خەمڵێنراوە. لە کێڵگە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانی عێراقدا غازی سروشتی دۆزراوەتەوە. لە هەمان کاتدا لە کێڵگە نوێیەکانیشدا گەڕان بۆ یەدەگی غازی سروشتی بەردەوامە (KRG Ministry of Natural Resources, 2021: 1). کۆمپانیاى هێریتیچ ئۆیلی ئینگلیزی کە لە بوارى گەڕانی نەوتدا کار دەکات، لە کێڵگەکانی میرانی خۆرئاوا (٨،٦-١،٩) ترلۆن مەتر چوارگۆشە غازی سروشتیی دۆزیوەتەوە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕوون کردووەتەوە کە نرخی ئەم سامانە سروشتییە بە نزیکەى ١ ترلیۆن دۆلار دەبێت. ئەو بۆرییە غازەى میرانی خۆرئاوا پلانی بۆ دادەنرێت لە تورکیاوە بەرەو ئەورووپا بگوازرێتەوە، هەروەها کۆمپانیاکە ئاماژەى بەوە داوە ئەم بڕە بەنزیکەیی پێداویستیی غازی سروشتیی ١٩٠ ساڵی تورکیا پڕ دەکاتەوە. بەشێکی گەورەى ئەو غازە سروشتییەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە، ساڵانە تێکڕا ١١ ملیار مەتر چوارگۆشەی غازە سروشتییەکەى بە هۆى نەبوونی ژێرخانی پێویستەوە بیرەکانیان بەسەردا دەڕووخێت و پڕ دەبنەوە. بڕى (%٦٠)ی ئەو غازە سروشتییەى بەرهەم دەهێنرێت، بە هۆى ئەم حاڵەتەوە لەناو دەچێت و زیانی ئابووریى گەورەى دەبێت. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەوڵی بەگەڕخستنی پڕۆژەى نوێ لەگەڵ تورکیادا دەدات، بەئامانجی بونیادنانی ژێرخان بۆ غازە سروشتییەکەى (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 14). پسپۆڕانی بوارەکە هەموویان لەوەدا کۆکن بە هۆى ئەوەى لە ساڵانی (١٩٨٠)ەوە بەرهەمهێنان لەم کێڵگانەدا نەبووە، غازی سروشتی و نەوتی خاو زۆر زیاترە لەو بڕە یەدەگەى کە خەمڵێنراوە، بەم هۆیەوە پێگەى هەرێمی کوردستانی عێراق لە داهاتوودا و بە پێی تێپەڕبوونی کات لە تەواوى دونیادا لە ڕووى وزەوە دەکرێت بەرزبوونەوەیەکی گەورە بەخۆیەوە ببینێت (Ayhan, 2009: 2).   ٣,٢. تێچووى بەرهەمهێنانی نەوت تێچووى دەرهێنانی نەوت هێندەى خودی سامانی نەوتەکە لە وڵاتێکدا گرنگە. کاتێک دەڕوانینە سامانی خاکەکانی ئەم ناوچەیە، بە شێوەیەکی چڕ یەدەگی نەوت لە قووڵایی زەویدا نین، ئەمەش دەبێتە هۆى دابەزینی نرخی تێچوونی دەرهێنانی نەوتەکە (İzzeti, 2006: 24). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەچاو زۆربەى وڵاتانی بەرهەمهێنەرى نەوت، بە تێچوویەکی کەمتر نەوت بەرهەم دەهێنێت. یەدەگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق بەشێکی زۆریان دوورییان لەسەر ڕووی زەوییەوە لە قووڵیی ٥٠٠ مەتردایە. هەر لەبەر ئەم هۆیە، تێچوونی دەرهێنانی یەک بەرمیل نەوت لەنێوان (٢،١-٥) دۆلاردا لە گۆڕاندایە. بڕى ئەم تێچوونە لە زۆربەى شوێنەکانی دونیادا لەنێوان (١٥-٢٠) دۆلاردایە. بۆ نموونە: بەرهەمهێنانی یەک بەرمیل نەوت لە وڵاتی کەنەدا تێچووەکەى لە ٢٥ بۆ ٣٠ دۆلار بەرز دەبێتەوە. وەک چۆن دەکرێ تێچووى دەرهێنانی نەوت کەم بێت، ئاوەهاش دەکرێ تێچووی ناردنەدەرەوەکەشی هەر کەم بێت. وەک ئەوەى لە ڕووسیا هەیە کە پێویستی بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و ئامێرى قورس نییە، بە شێوەیەکی زۆر ئاسان نەوتەکە بۆ بەندەرەکان دەگوازێتەوە و لێرەدا تا بڵێی لە ڕێگەیەکی کورتەوە دەیگەیەنێتە بازاڕە جیهانییەکان (International Energy Agency, 2012: 54-55). ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەسەر هەناردەى نەوت دامەزراوە. بۆ نموونە؛ لەگەڵ بەهارى عەرەبیدا نرخی نەوت دابەزی، ئەمەش کاریگەریى لەسەر بەرتەسکبوونەوەى ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. لەگەڵ کەمبوونەوەى مەترسییەکان لە ناوچەکەدا، ئەم فشارى بەرتەسکبوونەوەیە بەرەو کەمبوونەوە چوو.   ٣. پەیوەندییەکانی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، کۆمەڵێک گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کە کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لایەکەوە پەیوەندییەکانی ڕابردووى گۆڕى و دەروازەیەکی نوێی کردەوە.  هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییانەش گۆڕانی ستاتۆى کوردەکان و پێشکەوتنی پەیوەندییەکانی وزەیە، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە نێوەندەکەوە و ئەمەش بووە ڕەگەزێکی گرنگی ئاڕاستەکردنی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (Balcı, 2014: 7). تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى ماددەی خاو، ئابوورى و سەربازییەوە؛ خاوەنی هێزى جیاواز لە یەکترن. بە ڕاى کەیهن و ناى، ئەو لایەنانەى لە نێوانیاندا پەیوەندیی هاووابەستەیی هەیە، مەرج نییە کە خاوەنی هەمان هێزى سەربازی و ئابووریی لێکچوو بن. کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە لە یەکەوە نزیک بن، ئەوا هاووابەستەیی هاوسەنگ لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە، بەڵام کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە جیاواز بن، ئەوا پەیوەندیی نێوان ئەو دوو کارەکتەرە پەیوەندییەکی هاووابەستەیی ئاڵۆز لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە. ئەو کارەکتەرانەى لە ڕووى ئابوورى و سەربازییەوە زۆر بەهێزن، ڕێی تێدەچێت لە ڕووى سامان و سەرچاوەکانەوە وابەستەى کارەکتەرە لاوازەکان بن. گەر لەم ڕوانگەیەوە بیرى لێ بکرێتەوە، لە دونیادا دەوڵەتێک نییە “خۆى بۆ خۆى بەس بێت[4]“. ئەمەش جەوهەرى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە (Dalar, 2015: 48-66). بەم مانایە، ئەم پەیوەندییە لەلای لایەنێکەوە لەسەر هێزى دانوستان و لەلاى لایەنەکەى دیکەشەوە بە گوێرەى ئاستی هەستیارییەکەى شکڵ دەگرێت. لەبەر ئەوەى تواناى ئابووریى لایەنەکان جیاوازە، ئەوا ڕێی تێدەچێت کە هەستیارییان بەرامبەر گۆڕاوە دەرەکییەکان جیاوازیی هەبێت (Keohane ve Nye, 2001: 10-11). هەندێک جار بە هۆى پەیوەندیی هاووابەستەییەوە لایەنە لاوازەکە دەتوانێت ڕەفتارى سیاسەتی دەرەکیى لایەنە گەورەکە بگۆڕێت. بۆ ئەمەش دەکرێ نموونەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پیشان بدرێت، لەبەر ئەوەى تورکیا پێویستی بە نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیە. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی خۆبەڕێوەبەرى عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنیی سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراقدا بەهێز بێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت، دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). کۆمەڵێک ڕەگەزی زۆر هەن کاریگەرییان لەسەر دڵنیایی وزە هەیە. ئەم ڕەگەزانە لە چوارچێوەی دڵنیایی وزەدا، کاریگەریى لەسەر سیاسەتی دەرەکی دەبێت. لە پەیوەندیدا بەمەوە، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا فشاری لە وڵاتانی کڕیارى نەوتی ئێران کرد بۆ ئەوەى هاوردەی نەوتەکەى نەکەن، تورکیا بۆ ئەوەى لە دابینکردنی وزەدا فشارى لەسەر دروست نەبێت، هەوڵێکی چڕی دا و وزەیەکی زۆرى سەرف کرد بۆ ئەوەى پێداویستییەکانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دابین بکات. جگە لەوەش، کاتێک لە ساڵی ٢٠١٥ لەگەڵ خستنەخوارەوەى فڕۆکە ڕووسییەکەدا پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ڕووسیا پچڕا، دەرکەوت لە حاڵەتی پچڕانی غازە سروشتییەکەى ڕووسیادا بەدیلێکی ئەوتۆى لەبەردەست نەبوو. ڕووسیا بە هۆى ئەوەى کە خاوەنی سامان و سەرچاوە سروشتییەکانە، کاتێک تووشی کێشە دەبێت وەک چەکێکی کاریگەر لە چەندین قەیراندا بەکارى دێنێت. هەر بەم هۆیەوە لە حاڵەتی پچڕان لە سەرچاوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کاریگەرییەکى گەورە و چارەنووسسازی لەسەر تورکیا دەبێـت (Aydoğan, 2016: 38-41).   ١,٣. کێشەى گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا خاڵی وەرچەرخان لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ڕێکەوتی ١ی حوزەیرانی (٢٠٠٩)ەوە بوو، کاتێک بۆ یەکەم جار بە شێوەیەکی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا ڕێک کەوتن بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى کۆمپانیا سۆمۆى دەوڵەتی عێراقەوە بە ڕێگەى بۆریى کەرکووک-جەیهان، لێرەوە ناردنی نەوتەکەیان بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان دەست پێ کرد. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەتی هەوڵی هاندانی کۆمپانیا نەوتییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و تورکیای دا تاوەکوو گرێبەستی نەوتی لەگەڵدا بکەن. مەسعوود بارزانی لە چاوپێکەوتنەکانی لەگەڵ ئیدارەى ئۆبامادا پێشنیارى دروستکردنی هەماهەنگییەکی تایبەتی کرد و لەم چوارچێوەیەدا داواى پارێزگاریکردنی ستاتۆی هەرێمی کوردستان و پاراستنی لەلایەن ئەمەریکاوە کرد، لە هەمان کاتدا پاڵپشتیی بۆ دروستکردنی هێڵی بۆرى لە تورکیا خواست. بەڵام ئیدارەى ئەمەریکی لەم بابەتەدا پێشنیارى کارکردنی لەگەڵ بەغدادا بۆ کردن و وەڵامێکی نەرێنیی دانەوە. سەرەڕاى ئەمەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەو دیدگایەى کە پێی وایە “کۆمپانیا نەوتییەکانی ئەمەریکییەکان یەکسانە بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا” کاری کرد، لەم ڕێگەیەوە بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە ئەمەریکییەکان هەوڵى بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکای دا. بەم هۆیەوە بەئامانجی بەهێزبوون لەبەرامبەر حکومەتی فیدراڵدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جێناکۆکەکان دەستی بە کارکردن لە کێڵگە نەوتییەکاندا کرد و لەمەشدا لەپێشینەیى بە کۆمپانیا ئەمریکییەکان دا (International Crisis Group, 2012: 4). دۆزینەوەى یەدەگە زەبەلاحەکانی وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هاندەر و ئاڕاستەکەرى کۆمپانیا گەورەکان بوو بۆ ئەنجامدانی گرێبەست (Balcı, 2014: 11). یەکەمین گرێبەست لە ساڵی ٢٠١١دا کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلی ئەمەریکی ئەنجامی دا. لەدواى ئیکسۆن مۆبێلەوە، شیڤۆنی ئەمەریکی، تۆتاڵی فەڕەنسی و گازپڕۆمی ڕووسی گرێبەستیان ئەنجام دا. لەمڕۆدا چوار کۆمپانیاى گەورەى نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدان. هەروەها لە ئێستادا کۆمپانیاکانی وەک بریتیش پێترۆڵمی بەریتانی، لۆک ئۆیلی ڕووسی، کۆمپانیاکانی بوارى وزەى چینی لە چاوپێکەوتندان بە مەبەستی ئەنجامدانی گرێبەست (Wildenburg, 2012: 51). هاتنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک خاڵی تێکەڵبوون و چوونەناوەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ نێو سیستمی ئابووریى نێودەوڵەتی لێک درایەوە. مەسعوود بارزانی بەهاى ئەنجامدانی ئەو گرێبەستەى لەگەڵ کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلدا ئەنجامی دابوو، چوواندوویەتی بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ دە بەتالیۆنی سەربازی ئەمەریکی، بۆیە ئەم گرێبەستانەى لە دەرەوەى ڕێککەوتننامە ئابوورییەکەى وەک کردەیەکی سیاسیی گرنگ هەڵسەنگاندووە (Danilovich ve Owtram, 2014: 123). هۆکارى سەرەکیی وەبەرهێنانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق ئەوە بوو چالاکیی پشکنین و گەڕان بە ڕێژەیەکی زۆر کەم لە هەرێمەکەدا ئەنجام درابوو، ئەمە لە کاتێکدا زۆربەى شوێنی یەدەگی نەوت و غازی سروشتیی عێراق دیاری کراوە. کۆمپانیاکان سەرەڕاى ناڕوونی و نادیارى لە یاساکاندا، وەکوو هێزە سیاسییەکان چارەسەرى ساتەوەختییان بەرهەم هێناوە. هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، پێی وا بوو ئەو دەوڵەتانەى کە کۆمپانیاکانیان لەوێ کار دەکەن، لە پێناو قازانج و بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا پاڵپشتیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەرى حکومەتی ناوەندیی عێراقدا دەکەن (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 27). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە پشتبەستن بە یاساکانی خۆى لە بوارى نەوت و غازی سروشتیدا، کۆمپانیاى بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستان (KOMO)ی دامەزراند، لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 18). حکومەتی ناوەندی جەختی لەوە کردەوە ئەم یاسایانە تاک لایەنە دەرکراون و هیچ چاوپێکەوتن و ڕاوێژێک بە ناوەند نەکراوە. لە مادەى ١١٠ى دەستووردا هاتووە: “دەسەڵاتی فیدراڵی ئابوورى دەرەکی و سیاسەتی بازرگانی دیاری دەکات، سیاسەتی دارایی و سیستمی گومرگ دیارى دەکات، سیاسەتی بازرگانی لەسەر سنوورى هەرێمەکان ڕێک دەخات”، هەروەها لە بڕگەى دووەمی مادەى ١١٢دا هاتووە: “حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکەوە سیاسەتی وزە دیاری دەکەن”، ئەمەشیان وەک پێشێلی دەستوورى ناساندووە (Bell ve Saunders, 2006: 3). لەبەر ئەوەى ئەو گرێبەستانە لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە پەسەند نەکراون، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە بە قبووڵکراو هەژمار ناکرێن، لەم دۆخەدا ئەو کۆمپانیایانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا کار دەکەن دووچارى سزایان دەکاتەوە، هەر بە هۆى ئەم ئامانجەوە بوو کە بە نووسراوى فەرمی کۆمپانیاکانیان ئاگادار کردەوە (Khalil, 2009: 7-8). هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، داکۆکیی لە یاساکانی نەوت و غازی سروشتیی خۆى کردەوە و پێیان وایە هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەم یاسایانەدا نییە. بەم شێوەیە ئەوەیان خستە ڕوو ئەگەر یاسایەکی پێچەوانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە دەربچێت، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە کاریگەریى لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق نابێت (Holland, 2012: 29). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەم لێکدانەوەى خۆى هەوڵی دا ئەو گرێبەستانەى تا ئەو ڕۆژە ئەنجامی دابوون؛ گەرەنتییان بکات و هەروەها ئەو فاکتەرانەى دەبنە جێگەى مەترسیی کار و چالاکیی کۆمپانیاکان لە ناوچەکەدا، لە ڕووى یاساییەوە نەیهێڵێت. پسپۆڕان پێیان وایە مادەى ١١٠ى دەستوور لە پەیوەندیدایە بە جێبەجێکردنی دەستوورەوە. بۆ نموونەى بڕگەى یەکی مادەى ١١٠، بڕیار و حوکمەکانی تایبەتە بە لایەنی ئابوورى، سیاسەتی بازرگانی، سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی لە پەیوەندیدا بە دەوڵەتانی دیکەوە، هەروەها ئەو حوکمانە لەخۆ دەگرێت کە پەیوەندییان بە ئەنجامدانی ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە. لەبەر ئەمە ئەو مادەیەى کە باس کرا، ناوەرۆکی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی دەوڵەتەکە لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەدا لەخۆ دەگرێت. لە ناوەرۆکی مادەکەدا کە بە دەسەڵاتی دەرەکی ئاماژەى بۆ کراوە، ئاڕاستەى دەسەڵاتی دەوڵەتان کراوە وەک لەوەى ئاڕاستەى کۆمپانیاکان کرابێت. بەم هۆیەوە داکۆکییان لەوە کردووە ئەم مادەیە لە ناوەرۆکەکەیدا ڕێگە بە ئەنجامدانی گرێبەستە تەکنیکییەکان لەگەڵ کۆمپانیاکاندا دەدات (Zedalis, 2009: 255). جگە لەوە، لە مادەکانی ١١٥ و ١٢١ی دەستووردا هاتووە کە ئیدارەى هەرێم دەسەڵاتی هەیە بۆ پیادەکردن و خستنەبوارى جێبەجێکردنی ئەو یاسا و بڕیارە کارگێڕییانەى کە ناچنە نێو سنوورى دەسەڵاتی کارگێڕیى ناوەندییەوە. ئەگەر بێتوو جیاوازیى لێکتێگەشتن لەم بابەتانەدا دروست ببێت، ئەوا لەپێشینەیی بەو ڕێکخستنانە دەدرێت کە ئیدارەى هەرێم دەریکردووە. بۆیە دەتوانین بڵێین بە گوێرەى ڕێکخستنە یاسایی و کارگێڕییەکانی پشتئەستوور بە دەستوورى فیدراڵیی عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەلایەن دەستوورەوە دەسەڵاتی بۆ بەڕێوەبردن و کاروبارەکانی پەیوەست بە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتییەوە پێ دراوە. هەر بۆیە دەتوانرێت ئەو دەرئەنجامە بخرێتە ڕوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستەکانی لەگەڵ کۆمپانیاکانی بوارى نەوت و غازی سروشتیدا خاوەنی چوارچێوەیەکی یاسایی و دەستوورییە (Zedalis, 2009: 53). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی دەوڵەتەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا، ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ئەو دەوڵەتانە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیدا، بۆ ئەوەى نەچێتە ژێر بارى قبووڵکردنی خواستەکانی ناوەندەوە. لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە دروستکردنی پەیوەندییەکى باش لەگەڵ تورکیادا، خواستی بەهێزکردنی خۆى هەبوو لەبەرامبەر دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراقدا (Dalar, 2015: 62). بڕیارى کۆمپانیا گەورە و ناسراوەکانی دونیا بۆ سەرمایەگوزارى و ئەنجامدانی گرێبەست و بەبازاڕکردنی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، فاکتەرێکی گرنگ و کاریگەر بوو لەسەر تورکیا بۆ گۆڕینی سیاسەتی وزەى وڵاتەکەى (Varol, 2013: 12). دواى ئەم بەرەوپێشچوونانە، کۆمپانیا تورکییە حوکمی و تایبەتییەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی نەوت گرێبەستیان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجام دا. کۆمپانیایەکی وەک تپاو[5] کە لە ناوچەى بەسڕە کارى بەرهەمهێنانی دەکرد، کاتێک حکومەتەکەى مالیکی گرێبەستەکەى لەگەڵ هەڵوەشاندەوە، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستی ئەنجام دا. کۆمپانیاى گەنەل ئینێرجی وەک یەکێک لە گرووپی کۆمپانیاکانی چوکرۆڤا هۆڵدین، لە شەش کێڵگە دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت کرد. خاڵی وەرچەرخان لە پڕۆسەى دروستکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئیمزاکردنی یاداشتنامەى لێکگەیشتنی نێوان هەردوو لایەنەکە بوو. لە دەرئەنجامی ئەمەشدا، بازرگانە تورکەکان لەپێش هەمووانەوە بەتایبەت ئەوانەى بوارى وزە لە زۆر بواردا دەستیان بە سەرمایەگوزارى کرد (Çağaptay ve Evans, 2012: 3-8). مەسعوود بارزانی لە ساڵی ٢٠١١دا جەختی لەوە کردەوە گرێبەستەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستێکی تەواوکاریى ئابوورییە. دواى ساڵی ٢٠١١، کاتێک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەر پێکهاتەکانی دیکەى عێراقدا هەستی بە تەنهایی کرد، زیاتر لە تورکیا نزیک بوویەوە. لەدواى ئەمەوە، هەردوو لایەنەکە بەتایبەت لە ڕووی وزەوە دەستیان بە هەماهەنگی کرد. مشتومڕێکی گەرم لەنێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ئیمزاکردنی گرێبەستەکان لەلاى کێیە، هەروەها حاڵەتەکانی وەک نەدانی بڕی ١.٥ ملیار دۆلارى حەقی کارى کۆمپانیاکان دەرکەوت. لەسەر ئەمە، لە ٢ى نیسانی ٢٠١٢دا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ناردنەدەرەوەى نەوتی ڕاگرت. لە ساڵی ٢٠١٢ بەدواوە، وزە کۆمەکی هەردوو لایەنەکەى کرد تاوەکوو هەماهەنگیی نێوانیان زیاد بکەن. دەستپێکردنى چاوپێکەوتنەکان لەم بوارانەدا، بووە هۆى ئەوەی کە لە بوارە جیاوازەکانی دیکەشدا هەماهەنگی و کارى پێکەوەیی ئەنجام بدرێت، ئەمەش کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. لە ٢٠ی مایسی ٢٠١٢، سەرەڕاى ڕازینەبوونی حکومەتی ناوەندی، گرێبەستێکی بەرفراوان لە بوارى وزە لەنێوان وەزیرى وزەى تورکیا و وەزیرى سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا. بە هۆى ئەم ڕێککەوتنەوە، گەشتنە بڕیارى ناردنی نەوت و غازی سروشتیی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێگەى تورکیاوە (Çandar, 2012: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە هۆى ئەو کێشانەى لەگەڵ حکومەتی ناوەنددا دووچارى بوویەوە، ناردنی نەوتەکە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان لە ڕێگەى سۆمۆوە ڕاگرت. لە ٢٦ى تەممووزى ٢٠١٢، سەرەڕاى ناڕەزاییەکانی حکومەتی ناوەندی، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەستی بە گواستنەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى تەنکەرەوە کرد. بە گوێرەى بانگەشەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەبووایە حکومەتی ناوەندی (١٧%)ى نەوتی پاڵفتەکراو بداتە هەرێمی کوردستان، بۆیە ئەمانیش نەوتی خاویان بە تورکیا فرۆشت و لە بەرامبەردا نەوتی پاڵفتەکراویان وەردەگرتەوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 25). لە ساڵی (٢٠١٥-٢٠١٦) بە هۆى دابەزینی نەوت بۆ ئاستێکی زۆر نزم و بەرزبوونەوەى تێچووى گواستنەوەى نەوتەکە، کاریگەریى نەرێنیی کردە سەر بەردەوامیی گواستنەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى وشکانییەوە. جگە لەوەش، لە مانگی یەکی (٢٠١٤)ەوە لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە فرۆشتنی نەوت دەستی پێ کرد، لە ساڵی ٢٠١٦دا گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەى تورکیاوە بەکۆتا هات (Zhdannikov, 2016: 2). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى سامانە سروشتییەکانی بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و بە نرخێکی باش بە وڵاتانی کڕیارى نەوتەکەى بفرۆشێت و لە هەمان کاتدا بتوانێت کاری دەرهێنان و بەرهەمهێنانی لێ بکات و خۆی پڕۆسەى پاڵفتەکردنی ئەنجام بدات، پێویستی بە سەرمایەگوزارى لەو پێداویستییانەدا هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەبێت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا بەرەو پێشەوە ببات کە هێڵى بۆریى نەوتەکەى پێدا تێپەڕ دەبێت، چونکە ئەمانە تۆڕێکی گرنگی لۆجستیی سەرچاوەکانی وزەن. بە دەربڕینێکی تر: کاتێک باسەکە دێتە سەر سامانی وزە، ئیتر پەیوەندیی هاووابەستەیی دێتە کایەوە (Hinnebusch, 2003: 35). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پلانی هەبوو لە ڕێگەى بۆتاش (BOTAŞ)[6]ەوە ئەو هێڵە بۆرییەى کە لە کێڵگەکانی تاوکی و تەقتەقەوە دەست پێ دەکات، ببەستێتەوە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە لە فیشخابوور، کە دەکەوێتە بەرامبەر ناوچەى سلۆپی لە تورکیا. ئەو هێڵی بۆرییە بەتەواوى لەو ناوچانەدایە کە لەژێر قەڵەمڕەوى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدان. درێژیى هێڵى بۆرییەکە (٢٥٠کم)ە، ڕۆژانە لە توانایدا هەیە بڕى …,..٤ بەرمیل نەوت بگوازێتەوە. مەوداى دووریى نێوان فیشخابور و سلۆپی، تەنها ٣٠ کیلۆمەترە (İşeri, 2014: 10-13). لەبەر ئەوەى هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-جەیهان بەتەواوى لەژێر کۆنترۆڵی عەرەبەکاندایە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چەندین ساڵ پڕۆژەگەلى نوێی خستە ئاراوە بۆ دامەزراندنی هێڵی بۆریى نەوتی نوێ. لە بابەتی بونیادنانی هێڵێکی بۆریى نوێ کە لە ڕێککەوتنەکەدا هاتووە، ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ سەرهەڵدانی گرژیى زیاتر لەنێوان حکومەتی مەرکەزیی عێراق و تورکیادا. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ڕێگەى ڕوونکردنەوەیەکەوە پەیامێکی ئاگادارکردنەوەى ئاڕاستەى تورکیا کرد، کە نابێت بەبێ ڕەزامەندیی حکومەتی ناوەندیی عێراق لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕێک بکەون. کاتێک کۆمپانیا ئەمەریکییەکانی بوارى نەوتیش گرێبەستەکانیان ئەنجام دا، دەرکەوت ئەو ئاگادارکردنەوەیە ئەنجامێکی جددیى نابێت. زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهن)یشەوە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە هاووابەستەیی بەگشتی لەنێوان دەوڵەتەکاندایە، بەڵام پێیان وایە پڕۆسەى بەجیهانگیربوون ڕێگەخۆشکەرە بۆ ئەوەى کارەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش بێنە ناو سیستمە جیهانییەکەوە. بەم هۆیەوە، کارەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کە سەر بە دەوڵەتی فیدراڵیی عێراقە، کەوتە ناوانەوە. لەم چوارچێوەیەدا کاتێک لە پەرلەمانی تورکیا لە ڕێکەوتی ١٨ى شوباتی ٢٠١٣دا لەم بارەیەوە پرسیارێک ئاڕاستەى وەزیرى وزە کرا، بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە: وەک ئەوەى پێشبینی کراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەن یەدەگێکی زۆرى وزەیە، بۆ کارکردن لەم سەرچاوانەدا کارەکتەرە دیارەکانی بوارى وزە دەستیان بە جووڵە کردووە، لە ٢٠ وڵاتی جیاوازەوە چەندین کۆمپانیاى گەورە دەستیان بە کارکردن لەم ناوچەیە کردووە و چالاکیی خۆیان ئەنجام دەدەن، لە کاتێکدا کۆمپانیا گەورەکانی دونیا گرنگییەکی زۆر بەم بابەتە دەدەن، چیتر پێویست ناکات تورکیا خۆى لەمە بەدوور بگرێت. بەم هۆیەوە بە گوێرەى یاسا نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی عێراق و پەیوەندییەکانی وزەش، هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا نییە. هەروەها جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە کە ئەم ڕێککەوتنانەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکان بە سروشتی خۆیان لە چوارچێوەى ڕێککەوتنی بازرگانیدان، ئەم ڕێککەوتننامانە شوێنکەوتەى حوکمەکانی یاسای تایبەتە و لە چوارچێوەى پەیمانبەستن و ڕێککەوتنی هەمیشەییدا پۆلێن ناکرێن. جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى ئیدارییەوە سەر بە عێراقە و بە گوێرەى ئەو سنوور و هێڵانەى کە لە چوارچێوەى دەستووردا کێشراون، خاوەنی کیان و دەسەڵاتێکی فیدراڵییە. هەروەها ئاماژەى بەوە دا ئەم ڕێککەوتنەى وەزارەتەکەى ئەنجامی داوە، وەک تەواوى ئەو پەیوەندییانەیە کە دەوڵەتە باڵادەستەکانی دیکە لە چوارچێوەى یاسا و دەستوورى عێراقدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئەنجامیان داوە (Yıldız, 2013: 1). لە یاساى نێودەوڵەتیدا ڕێگە دراوە کە پەیماننامە لەنێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا لەسەر بنەماى ئیرادەی خۆیان ئەنجام بدەن. ئەو گرێبەستانەى لەنێوان دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکانی دەوڵەتێکدا ئەنجام دەدرێت، لە چوارچێوەى پەیماننامەدا پۆلێن ناکرێن. تەنانەت ئەگەر لەنێوان دوو دەوڵەتی خاوەن هەژموون و سەروەریدا ئەنجام بدرێن، دیسانەوە ئەم گرێبەستانە وەک پەیماننامە هەژمار ناکرێن (Dalar, 2015: 65-66). ڕەوانەکردنی نەوتەکەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى تەنکەرەوە؛ خاو و تێچوویەکی زۆرى هەبوو، لە بەرامبەریشدا پڕۆسەى بەرهەمهێنانی نەوتەکە خێرا بوو، ئەمەش لە ئەنجامدا بیرۆکەى هەڵکەندنی هێڵی بۆریى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بەهێز کرد. لە ڕێکەوتی ٢٥ى ئادارى ٢٠١٣دا، ڕێککەوتنێکی دیکە لە پەیوەندیدا بە وزەوە لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا (Aydoğan, 2016: 38-41). سەرەڕاى دژایەتییەکانی ئەمەریکا و بەغدا، کەچی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق مکوڕ بوون لەسەر هەڵوێستەکەیان و لە ڕێکەوتی ١٥ى تشرینی دووەمی ٢٠١٣دا ئەو هێڵی بۆریی نەوتەى دروستیان کرد و بڕى تێچوونەکەى ٤٠٠ ملیۆن دۆلار بوو، تەواو کرا. لە پڕۆسەى دروستکردنەکەدا سەرەتا هێڵی بۆریى تەقتەق-خورمەڵە و دواتریش لە قۆناغی دووەمدا هێڵی بۆریى خورمەڵە-فیشخاپور تەواو کرا. لە یەکەم ڕۆژى ساڵی ٢٠١٤دا نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى ئەم هێڵەوە ڕەوانەى تورکیا کرا (Genel Energy, 2016: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پێکەوە لەگەڵ تورکیادا یەکەمین هێڵی بۆریى نەوتی خۆی بونیاد نا، ئەمەش بۆ ئەوەى کۆتایی بە وابەستەبوونی بە حکومەتی ناوەندییەوە بهێنێت، چونکە پێشتر لە ڕێگەى هێڵی کەرکووک-جەیهانەوە کە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراقیدایە؛ نەوتەکەى ڕەوانە دەکرد. جگە لەوەش، لە کاتێکدا هەریەک لە حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گەشتنە ئامانجەکەیان کە ناردنەدەرەوەى یەک میلیۆن بەرمیل نەوتە بەجیاجیا لە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە، ئیتر پێویستیان بە هێڵی بۆریى نوێ بوو، چونکە تواناى لەخۆگرتن و گواستنەوەى نەوت لە ئێستادا لەم هێڵەوە ١.٦٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەیە کە ئەمەش بەس نییە. بڕی نەوتە هاتووەکە گەیشتە ٢.٥ ملیۆن و لە گەنجینەکانی جەیهاندا هەڵگیران، چونکە چاوەڕوانی ئەنجامی یاداشت و دانوستانەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەکرا و لەم ماوەیەدا ناردنەدەرەوەی بۆ بازاڕە جیهانییەکان وەستێنرا. ئەنجامی دانوستانەکان سەرکەوتوو نەبوو و لە مایسی ٢٠١٤دا گەنجینەکانی جەیهان پڕ بوون. بەڵام سەرەڕاى ئەوەى کە هێشتا مشتومڕەکان هەر بەردەوام بوون، دەست کرایەوە بە ناردنی نەوتەکە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. بەم شێوەیە بە هۆى ئەو کێشەیەى لە واقیعدا بوونی هەبوو، قەیرانەکە تا دەهات قووڵتر دەبوویەوە. نەوتەکە بۆ وڵاتەکانی دیکە نێردرا، بەڵام تورکیا ئەم نەوتەى نەکڕى بۆ ئەوەى کاریگەرى لەسەر پڕۆسەى ئیمزاکردنی گرێبەستەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە زیان نەشکێتەوە. نێچیرڤان بارزانی ڕوونی کردەوە کە گرێبەستێکی پەنجا ساڵەیان لەگەڵ تورکیادا ئەنجام داوە و دەکرێ ئەم ماوەیە درێژتریش بکرێتەوە، هەروەها جەختی لەوەش کردەوە کە ئامانجیان وەرگرتنی بەشەبودجەى خۆیانە بە ڕێژەى (١٧%) کە وەک مافی یاسایی خۆیان دەیبینن، لە هەمان کاتدا پێی وا بوو کە تەواوى پڕۆسەکە زۆر بە ڕوون و ئاشکرایی بەرەوپێشەوە دەچێت، ئەو کێشەیەى کە لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا تووشی بوون بە هۆى نەبوونی کۆنترۆڵی بابەتەکەیە لە دەستی خودی بەغدادا. ئاماژەى بەوە دا لە چوارچێوەى دەستوورى عێراقدا لە حوزەیرانی ساڵی (٢٠١٤)ەوە بایی ٩ ملیار دۆلاریان نەوت فرۆشتووە (Dalar, 2015: 62). دواى ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ تورکیا لە تشرینی دووەمی ٢٠١٤دا بە مەبەستی بازرگانیی نێودەوڵەتیی نەوت لە ڕێگەى هێڵی بۆریى جەیهانەوە، دیسانەوە چاوپێکەوتنەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەستی پێ کردەوە. ساڵی ٢٠١٤ ساڵێکی گرنگ بوو کە تێیدا لایەنەکان هەنگاوێکی گرنگیان لە پێناو بەرژەوەندی و ئاشتیدا هاویشت. نزیکبوونەوەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی و سەرهەڵدانی ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش و گرتنی هەندێک لە ناوچەکانی ژێردەستیان و کردنەوەى بەرەى جەنگ بەرامبەر هەردوو لایەنەکە، کاریگەرییەکی زۆر گرنگی هەبوو. دواى ئەوەى لە ٦ى حوزەیرانی ٢٠١٤ ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش کە پێشتر چالاکییەکانی خۆى لە سووریا ئەنجام دەدا؛ پەلامارى عێراقی دا، موسڵ و بەشێکی دیار و بەرچاوى ناوچە جێناکۆکەکان کەوتنە ژێر دەستیەوە، دیسانەوە دۆخێکی نوێی خوڵقاند. بە هۆى پێشڕەوییەکانی داعشەوە، سوپاى عێراق لە زۆربەى شارەکان کشانەوە. کەرکووک لەلایەن سوپاى عێراقەوە چۆڵ کرا، لەبریى ئەمان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ١٢ی حوزەیراندا لە ڕێگەى پێشمەرگە و هێزە سەربازییەکانیانەوە کۆنترۆڵی کەرکووکیان گرتە دەست. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەکۆنتڕۆڵکردنی کەرکووک و بەشێکی زۆرى ناوچە جێناکۆکەکان، کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشیان کەوتە ژێر دەست. لە ڕوانگەى دەسەڵاتی هەرێمییەوە، لەبەر ئەوەى ئەو ناوچانە کەوتبوونە ژێر دەسەڵات و کۆنترۆڵی ئەوانەوە، دەبێت ئەوانیش سوود لە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتیی ناوچەکە لە ڕووى ئابوورییەوە وەربگرن، لە کاتێکدا دەسەڵاتی فیدراڵی دەیویست تەواوى سەرچاوەکانی وزە بەناوەندی بکات و بیانخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە و وەک ئامرازێک بەکاری بهێنێت بۆ سەپاندنی تەواوى هێزى خۆى بەسەر تەواوى وڵاتەکەدا (Zedalis, 2009: 262). لەم ماوەیەدا حکومەتی ناوەندی بابەتی بودجەى هەرێمی وەک کارتێکی فشار بەکار دەهێنا، هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیشە بابەتی فرۆشتنى نەوتی بە شێوەى سەربەخۆ وەک کارتی فشار بەکار دەهێنا. لەبەر ئەم هۆیە ململانێ لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا هەیە بۆ سەپاندنی هێز و هەژموونی خۆیان بەسەر سەرچاوە سروشتییەکاندا. لە کاتی دانوستان و چاوپێکەوتنەکانی هەردوو لایەنەکەدا، پتر لەوەى هەوڵی لێکنزیکبوونەوە و ڕێککەوتن بە مەبەستی چارەسەرکردن هەبێت، هەر لایەنێک هەوڵی سەپاندنی ئامانج و دیگاکانی خۆى بەسەر ئەوى دیکەدا داوە. بەم هۆیەوە ڕێگرى لەبەردەم بەیاساییبوونی ئەو بابەتانەدا هاتە ئاراوە و جیاوازییەکانیش قووڵتر بوونەوە. لە ماوەى ئەم قۆناغەدا هەندێ کاریگەریى دەرەکی لەسەر بابەتەکە دروست بوون کە فشارى لێکتێگەشتنیان دروست دەکرد، بەڵام ئەم لێکتێگەیشتنانەش کاتی بوو و بۆ ماوەیەکی زۆر بڕی نەدەکرد. تەنانەت لەو بابەتانەشدا کە ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتن لە بارەیەوە هەبوو، دیسانەوە لایەنەکان هەوڵی تۆمەتبارکردنی یەکتریان دەدا (Deek ve Burton, 2007: 55). بە گوێرەى پڕۆتۆکۆلی ئەو یاداشتی لێکتێگەشتنەى لە تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی ناوەندیدا لە بوارى وزەدا هاتە ئاراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە ناوى دەسەڵاتی ناوەندییەوە ڕۆژانە بڕى ٢٥٠٠٠٠ بەرمیل نەوت لە ڕێگەى هێڵى بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە دەنێرێتە دەرەوە، لە هەمان کاتدا لەسەر ئەوەش ڕێک کەوتن هەرێمی کوردستان لە ڕێگەى تورکیاوە بڕى ٣٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی دیکە بنێرێتە دەرەوە. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی ، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەم ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەییەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات (Dalar, 2015: 66). ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٤ى نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بابەتی ناردنەدەرەوەى نەوتدا، لە ڕەواندنەوەى کێشەکانی نێوانیاندا قۆناغێکی گرنگی بڕى. پێویستیی تورکیا بە نەوت و پێویستیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە داهاتی نەوتەکە، چونکە سیستمە ئابوورییەکەى پشتی بە نەوت بەستووە، هۆکارى هاتنەئاراى هەماهەنگیی ئابووریى نێوانیان بوو. سەرەڕاى ئەمەش، بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندیی سیاسیی نێوان لایەنەکان لە دیدگایەکی ئەمنیی نەریتیدا دەبینرا، بۆیە ئاستی پەیوەندییەکانی نێوانیان ڕووى لە دابەزین کرد (Dalar, 2016: 160). ٢,٣. گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەبێ ئەوەى چاوەڕێی چارەسەرى ئەو ناکۆکییانەى کە لە سەرەوە باس کرا بکات، لە ساڵی ٢٠١٣ لەگەڵ تورکیادا دەستیان بە ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت کرد، لە ساڵی ٢٠١٤ ناردنەدەرەوەى نەوت لەم هێڵەوە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەستی پێ کرد. بەم شێوەیە دۆخەکە تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو. حکومەتی ناوەندیی عێراق بردنەدەرەوەى ئەم نەوتەى وەک کارێکی قاچاغچییانە لێک دەدایەوە (Zedalis, 2009: 300-303). حکومەتی ناوەندیی عێراق دەیویست ئەو نەوتەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا دۆزراوەتەوە، تەنها لە ڕێگەى سۆمۆوە بفرۆشرێت. بەو هۆیەوە گرژى و لێکتێنەگەشتن لەنێوان لایەنەکاندا ڕووی دا. پێشتر مشتومڕێکی وەها لەئارادا بوو کە ئاخۆ ئەنجامدانی گرێبەستی نەوت لە دەسەڵاتی کێدایە، بەڵام لە مایسی (٢٠١٤)ەوە مشتومڕێکی توندی دیکە هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوت لە توانای کێدایە، بەم شێوەیە گرفتەکە هەنگاوێک زیاتر ئاڵۆزیی بەخۆیەوە بینی. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دیوە یاساییەکانی ئەم بابەتەى لەگەڵ پسپۆڕى بوارى یاسای نێودەوڵەتی جەیمس ر. کرافۆرد پڕۆفیسۆر لە زانکۆى کامبریج کنە کرد و دیدگایەکی یاسایی سەربەخۆى بەدەست هێنا. بە تێڕوانینی کرافۆرد، ئەو گرێبەستانەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجامی داوە؛ هەمووی یاساییە و لەگەڵ دەستووردا یەک دەگرێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 1-2). حکومەتی ناوەند بە هۆى ئەو بەریەککەوتنانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بارەى دەسەڵاتەکانەوە بۆی دروست بووبوو، بە پاڵپشتیی مادەی ٩٣ى دەستوور بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە لە دادگاى باڵاى عێراق بە تۆمەتی پێشێلی یاسا سکاڵاى تۆمار کرد. دادگاى باڵا لە ٢٣ى حوزەیرانی ٢٠١٤، بە کۆى دەنگ بڕیارى ڕێگریکردن لە ناردنەدەرەوەى نەوت و سەپاندنی سزاى بەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕەت کردەوە. دادگا ئاماژەى بەوە دا مادەى ١١٠ی دەستوورى عێراق کە سنوورى دەسەڵاتەکان دیاری دەکات و پشت بە یاساکانی پێش ساڵی ٢٠٠٣ دەبەستێت، بەهەڵە لێکدانەوەى بۆ کراوە. لە پەیوەندیدا بە دەستوورەوە، دادگا بڕیاری دا کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوتی هەیە و ناردنەدەرەوەى نەوتەکەش پێشێلکاریى دەستوورى نییە. بۆیە ئەمە بڕیارى کۆتاییە و لە چوارچێوەى دەستووردایە و دەبێت پەیڕەویى لێ بکرێت. هەموو ئەو گرێکوێرانەى کە بە هۆى ناردنەدەرەوەى سەرچاوەکانی وزە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دروست بووبوو، کرانەوە. ئەگەرچی دادگاى باڵاى عێراق لە ڕووى یاسای ناوخۆییەوە بڕیارەکانی دا و تانەگرتنیشی ڕەت کردەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق شەرعیەتی بۆ خۆى بەدەست هێنا و مەترسیی سزادان لەسەرى هەڵگیرا، بەڵام هێشتا هەر مشتومڕە یاساییەکان کۆتاییان پێ نەهات. بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق داواى پابەندبوونی لە حکومەتی ناوەندی عێراقی بەرامبەر ئەم بڕیارە کرد، داواى لێ کرد ئەو کۆمپانیانەى بە هۆى ئەنجامدانی گرێبەستی نەوتی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا خرابوونە لیستی ڕەشەوە؛ دەریهێنێت و لەو بڕیارە پەشیمان ببێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 7). ئەم بڕیارە لە هەمان کاتدا لە ڕوانگەى تورکیاوە دەرئەنجامێکی زۆر گرنگی هەبوو، چونکە نەوتەکە لە ڕێگەى تورکیاوە دەگەیشتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەم بڕیارە ڕەوایەتیی ڕێگەپێدانی لە خۆیدا هەڵگرتبوو، لە هەمان کاتدا ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بوارەکانی دیکەشدا ڕێککەوتن ئەنجام بدرێت. وەزیرى ئابووریى عێراق ئەوەى ڕوون کردەوە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا سەبارەت بەو نەوتەى لە ناوچەکە دەردەهێنرێت، ڕێک کەوتوون تاوەکوو لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان (Dalar, 2015: 64). نەوتە دۆزراوەکەى هەرێمی کوردستانی عێراق هەر لە سەرەتاى بەرهەمهێنانیەوە تاوەکوو پڕۆسەى ناردنەدەرەوەى، هۆکارى سەرهەڵدانی چەندین گرژى و ناکۆکی بوو لەنێوان دەسەڵاتی ناوەند و هەرێمدا. بنەماى یاسایی ئەم ناکۆکییانە پاڵپشتە بە دەستوورى عێراقی کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا پەسەند کراوە. لەبەر ئەوەى دەستووری عێراق حوکمەکانی ڕوون نەکردووەتەوە، هەردوو لایەنەکە بە ئاڕاستەى بەرژەوەندییەکانی خۆیان لێکدانەوەیان بۆ مادە دەستوورییەکان دەکرد و دواتر هەر لەسەر ئەم لێکدانەوانەى خۆشیان پەیڕەویى ڕێوشوێنەکانیان دەکرد، بۆیە لێرەوە وزە و سیاسەت خاڵی دەستپێکی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکە بوون (Moradi ve Saie, 2013: 593). لەم قۆناغەدا و لە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکاندا تێڕوانینێکی وەها بەربڵاو بوو کە لە ڕووى یاساییەوە هەق و مافی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە کە ئیدارەى سەرچاوەکانی وزەى بدات. هۆکارى سەرەکیی جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو لایەنە، ڕێکنەخستنی دەسەڵاتەکانە بەوردی لە بابەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی وزە لە دەستوورى حکومەتی فیدراڵیدا، لە لایەکی دیکەوە نەبوونی هەستی دڵنیایی و متمانەیە بە یەکتر بە هۆى ئەو ململانێیانەى لە پڕۆسە مێژووییەکەدا ڕووی داوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 19). بابەتێکی دیکە کە هێندەى بەرهەمهێنانی سەرچاوەکانی وەک نەوت و غازى سروشتی گرنگە، کێشەى گواستنەوەی سەرچاوەکانە لە ئاسایش و دڵنیاییدا. هێڵەکانی بۆرى ڕۆڵێکی گرنگ لە گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتیدا دەگێڕن. لەبەر ئەوەى هێڵەکانی بۆرى بە زیاتر لە وڵاتێکدا تێپەڕ دەبن، نرخی تێچووی دارایی و گواستنەوەى تێپەڕبوونەکە بەرزتر دەکەنەوە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى ئاوى نییە، ئەمەش دەبێتە بابەتێکی گرنگ کە ئاخۆ لە کوێوە نەوتە بەرهەمهێنراوەکەیان بنێرنە سەر دەریا. گەر لە ڕووى جوگرافییەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم بابەتە بکرێت، ئەوا دەتوانرێت نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى وڵاتانی عێراق، ئێران، سووریا، ئیسرایل و تورکیاوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر لە ڕوانگەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم هەڵبژاردنانە بکەین: دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراق پێی وایە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ئەنجامدانی گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا نییە و هەروەها لە سنوورى دەسەڵاتەکانیدا نییە نەوت بنێرێتە دەرەوە، لەبەر ئەوەى کە لە بنەڕەتدا ڕەزامەند نییە لەسەر پڕۆسەکە، کەواتە ڕێگە نادات لە ڕێگەى هێڵەکانی بۆریی خۆیەوە، ئێمە (حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق) نەوتەکە بنێرینە دەرەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى بەسڕە بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. ناردنەدەرەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى ئێرانەوە، بەتایبەت لە گەرووى هورمزەوە بەدیلێکی سەرنجڕاکێش نییە، چونکە ئێران بە هۆى کێشە ئەتۆمییەکەیەوە ساڵانێکی دوورودرێژە لەژێر گەمارۆى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیدایە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، بۆ ئەوەى دووچارى هەمان تەنهایی ئێران نەبێتەوە، کەواتە ئێران بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-بانیاس کە لە سووریاوە تاوەکوو دەریاى سپی درێژ دەبێتەوە، ڕۆژانە تواناى گواستنەوەی ٧٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی هەیە. بەڵام لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە بە هۆى پڕۆسەى ئازادیى عێراقەوە ئەم هێڵە نەوتییە زیانی بەر کەوت و دووچارى پەککەوتن بوویەوە. بە هۆى سەرهەڵدانی شەڕى ناوخۆى سووریا لە ساڵی ٢٠١١دا هەڵبژاردنی ئەم ڕێگەیە بە هۆى ناسەقامگیرییەوە بووە ئەگەرێکی دوور. بەڵام گەر بێتوو پەیەدە لە باکوورى سووریا یاخود لە خاکی نێوان هەرێمی کوردستانی عێراق و سووریادا ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی دابمەزرێنێت، لە هەمان کاتدا گەر ئەمەریکاى پاڵپشتیکارى هێزەکانی سووریاى دیموکرات و پەیەدە فشار لە  حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بکات، لێرەدا هێڵێکی بۆریى نەوتی نوێ لێدەدرێت ئیتر لە ڕێگەى دەریاى سپی یاخود ئیسرائیلەوە بێت دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پاڵپشتیی ئەمەریکاى لە بابەتی ناوچە جێناکۆکەکان و سەربەخۆیدا لێ بدیبایە، دەکرا ئەو داواکارییەى بەم ئاڕاستەدایە قبووڵ بکرێت. ئیسرائیل لە ڕێگەى گەیاندنی سامانی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بە تێپەڕین بەناو خاکەکەیدا و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئامانجیەتی ببێتە ناوەندەوزە. بەم هۆیەوە ئیسرائیل پڕۆژەى چاککردنەوەى هێڵی پەککەوتووى بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفای پێشکەش کردووە، دەیەوێت لە ڕێگەى سووریا یاخود ئەردەنەوە نەوتی کەرکووک بگەیەنرێتە ئیسرائیل و لەوێشەوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى کاردانەوە و سەرنجی دونیاى عەرەبی بۆ خۆى ڕانەکێشێت، ئەم هێڵە بۆرییە نەوتییە هەڵنابژێرێت. درێژیى هێڵی ئەم ڕاڕەوە ١١٠٠کیلۆمەترە. ئەم ڕێڕەوە وەک ئەوەى تورکیا شاخاوى نییە، تەختە و بۆ هێڵی بۆرى زۆر گونجاوە. لەسەر ڕێڕەوەکە دوو پاڵاوگەى تێ دەکەوێت، یەکێکیان لە ئوردن و ئەو دیکەیان دەکەوێتە هەیفاوە. ئەم تایبەتمەندییانە ئەگەرى کارکردن لەسەر هێڵەکە زیاتر دەکات، بەم هۆیەوە هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفا لە دۆخێکدا ئاسانتر بەدی دەهێنرێت. گەر ئەمە بهێنرێتە سەر ئەرزى واقع، ئەوا هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان گرنگییەکەى وەک خۆى نامێنێتەوە. ئەگەر هێڵی کەرکووک-جەیهان لە کارکردنیدا بەردەوام بێت، ئەوا هێڵی کەرکووک-هەیفا وەک جێگرەوەیەک بۆ هەمیشە وەک ئەگەرێکی کراوە دەبینرێت. هەرچی تورکیایە، لەبەر ئەوەى لە ڕووى جوگرافییەوە خاوەن ئەو تایبەتمەندییەیە کە بتوانێت نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بگەیەنێتە سەر دەریاى سپی، لە هەمان کاتدا ئەوەش خاڵێکی ئەرێنیی مەزنە بۆ تورکیا کە بازاڕى وزەی دراوسێی ئەورووپایە. تورکیا دەتوانێت ئەو نەوتە بە تێچوویەکی کەم بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئەمەش بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ماناى بەرزبوونەوەى ڕێژەى قازانجەکەیەتی. تواناى تەکنەلۆژیی تورکیا بەراورد بە وڵاتە دراوسێکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ئاستێکی بەرزتردایە، ئەمەش وای کردووە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق؛ تورکیا بە گونجاوتر ببینێت (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 17). لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە، تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت. جگە لەوەش، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە کە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت (Dalar, 2015: 62). لە ساڵی ٢٠١٢دا نێچیرڤان بارزانی جەختی لەوە کردەوە کە تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق تەواوکەرى باڵایی یەکترن و لە زۆر لایەنەوە پێویستیان بە پاڵپشتیی تورکیا هەیە، چونکە تورکیا نزیکترین شوێنە بۆ سەر دەریا، پەیوەندیی وزەیان لەگەڵ تورکیادا خۆى لە هەماهەنگییەکی بەرامبەریدا دەبینێتەوە (Çandar, 2012: 1). کەموکورتییەکانی تورکیا لە ڕووى وزەوە و سنوورداریى جوگرافیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەم نزیکبوونەوەیەى بەرەو هەماهەنگیی بەرامبەرى وەرچەرخاند.   ٣,٣. ئامانجی تورکیا بۆ بوون بە ناوەندی وزە یەکێکی دیکە لەو بابەتە گرنگانەى کە هێزە هەرێمی و ناهەرێمییەکانیش هەوڵ دەدەن لە بەرژەوەندیی خۆیان بەکاری بهێنن، ئامانجی بوون بە ناوەندی وزەیە. ئەم ئامانجە یەکێکە لە گرنگترین ڕەگەزە بنەڕەتییەکانی دیاریکردنی سیاسەتی وزە. بە هۆکارى دابەشبوونی سامانی وزە بە شێوەیەکی ناهاوسەنگ لە سەرانسەرى جیهاندا، هەندێک لە وڵاتان بە گوێرەى هەڵکەوتەى جوگرافیی ناوچەکەیان بوونەتە ڕێڕەوەى ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت، ئەم وڵاتانە خاڵی کلیلی و بەستەرەوەى نێوان وڵاتانی بەهەمهێنەر و بەکارهێنەرى تەوژمی سەرچاوەکانی وزەن، ئەمانە وەک پردی پەیوەندین و بە هۆى ئەم تایبەتمەندییەیانەوە وەک وڵاتی گوێزەرەوە (ترانزێت) ناو نراون و لە ڕووى گرنگییەوە لە پلەى یەکەمیدان. تورکیا وەک یەکێک لەم وڵاتانە، ئامانجیەتی وەک یاری دروستکەرێکی گرنگ لە ناوچەکەدا ڕۆڵی هەبێت (Kantörün, 2010: 88). لە سایەى جێکەوتەى جیۆستراتیژى و هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە، تورکیا وەک یەکێک لە کارەکتەرە گرنگەکانی ناوچەکە ڕۆڵ دەگێڕێت. لەمڕۆماندا لەو ڕێڕەوانەى کە بیرى لێ دەکرێتەوە وەک ڕێڕەوى نەوت بەکار بهێنرێت، ئەم لە سەنتەرەکەیدا شوێنپێی خۆى قایم کردووە. تورکیا پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگی هەیە، چونکە لە لایەکەوە لە ڕووى جوگرافییەوە نزیکە لە ناوچەیەکی دەوڵەمەند بە سامانی وزە و لە لایەکی دیکەشەوە کەوتووەتە نێوان ئەم ناوچەیە و وڵاتانی بەکارهێنەرى پیشەسازیى خۆرئاوا، لە هەمان کاتدا لەچاو وڵاتەکانی دیکەى ناوچەکەدا لە ڕووى ئاسایش، سەقامگیرى و بەردەوامی لە گواستنەوەى سەرچاوەکانی وزە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەک ناوەندێکی گرنگی بازرگانی خۆى نمایش دەکات. لەمڕۆدا داتا و زانیارییەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە لەلایەن دەوڵەتانەوە وەک سەرچاوەیەکی تۆکمەى خەمڵاندن و دووربینی پەسەند دەکرێت. بە گوێرەى ڕاپۆرتەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، تورکیا بە هۆى هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لە بابەتی فرەچەشنکردنی سەرچاوەکانی وزەدا خاوەن دەرفەتێکی گەورەیە. بۆیە پێویستە وڵاتەکە هەماهەنگی لەسەر ئاستی هەرێمی بەرەوپێش ببات. بەشداریى تورکیا لە ئاسایشی وزەی ئەورووپادا، بابەتێکی گرنگ و ژیانییە (International Energy Agency, 2016: 1-2). یەکێتیی ئەورووپا لە دونیادا دووەم گەورەترین هاوردەکارى وزەیە. ڕێژەى وابەستەبوونی بە دەرەوە لە بوارى وزەدا لە (٥٠%)یە. وا پێشبینی دەکرێت ئەم ڕێژەیە لە ساڵی ٢٠٣٠دا بۆ ئاستی (٧٠%) بەرزتر ببێتەوە. لە ڕوانگەى یەکێتیی ئەورووپاوە، ئەو وڵاتانەى کە وزەیان پێدا تێپەڕ دەبێـت هێندەى وڵاتانی دابینکەرى وزە گرنگن. بە هۆى قەیرانەکانی (٢٠٠٦-٢٠٠٨)ى ئۆکرانیا، گرنگیی وڵاتانی گوێزەرەوەى وزە بەدەر کەوت. ناردنی وزە لە تورکیاوە، وابەستەیی وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا بە ڕووسیاوە کەم دەکاتەوە و وەهاى لێ دەخوێنرێتەوە خاڵێکی یەکلاکەرەوەى گرنگ بێت لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپادا (Özpek, 2013: 358). هەر ئەم گرنگییە بایەخی تورکیاى لە بوارى وزەدا زیاد کردووە و کۆمەکێکی ئەرێنییش بە پەیوەندییەکانی تورکیا و یەکێتیی ئەوروپا دەکات. ئەو بابەتانەى ئەرکە لەسەر تورکیا لە پڕۆسەى ئەندامێتیی یەکێتیی ئەورووپادا ئەنجامیان بدات، لەژێر ٣٣ ناونیشاندا کۆ کراونەتەوە (Pamir, 2005: 74-81). لەم ٣٣ ناونیشانەدا یەکێکیان “سەردێڕى وزە”ەیە. لە حاڵەتێکدا گەر تورکیا بتوانێت ببێت بە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، دەبێت پەیڕەوى لە سیاسەتی وزەى یەکێتیی ئەورووپا و هەموو ئەو یاساوڕێسایانەى دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە بکات (Ergün, 2007: 1-5). بەم هۆیەوە دەکرێ لە داهاتوودا وزە ببێتە دیاریکەرى بنەما سەرەکییەکانی پەیوەندیی نێوان تورکیا و یەکێتیی ئەورووپا. تورکیا دەیەوێت بڕى وزەى هێنراو بۆ بەندەرى جیهان دوو هێندە بەرز بکاتەوە و لێرەدا دامەزراوەیەکی گەورەى وزە و پاڵاوگە لەگەڵ تێرمیناڵێکی گەورەى ناردنەدەرەوەى وزە دروست بکات و بۆرسەى وزەش بکاتەوە (Yıldız, 2013: 65). ئەو سەرچاوە و سامانە سروشتییەى لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا، تورکیا لە ئامانجەکەى بۆ بوونە ناوەندێکی وزە نزیک دەکاتەوە. بە ئاڕاستەى بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەدا، هێڵێکی بۆرى کە نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەرەو تورکیا دەگوازێتەوە؛ ڕاکێشرا، ئەو نەوتەش کە لەم هێڵی بۆرییەوە دێت، دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا. هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق لە پلانیدایە لە داهاتوودا ڕێژەى هەناردەى نەوتی خاو بۆ ٢ ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە. گەیاندنی ئەم نەوتەش لە ڕێگەى تورکیاوە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، کۆمەکبەخش و هاوکار دەبێت لە هێشتنەوەى هەژموون و باڵایی جیۆستراتیژیى تورکیا لە بوارى وزەدا. تێکڕا نرخی گواستنەوە و ترانزێتی یەک بەرمیل نەوت بە دۆلارێک دیاری دەکرێت، ئەمەش ماناى وایە تورکیا تەنها بە هۆى ئەم گواستنەوەیەوە ڕۆژانە بڕى یەک ملیۆن دۆلارى دەست دەکەوێت، ئەمە لە حاڵەتێکدا گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک ئەو ئامانجەى کە دیاریی کردووە ساڵانە بڕى یەک میلۆن بەرمیل نەوتی خاو بنێرێتە دەرەوە (Yıldız, 2013: 65). سیاسەتی تورکیا بۆ بوونە ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا، تورکیا ئاڕاستە دەکات تاوەکوو هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بکات. بازرگانیی نەوت تەنها بریتی نییە لە فرۆشتنی نەوتی خاو، بەشێکی گەورەى بازرگانییەکە لەسەر گواستنەوە، پاڵاوتن و گەیاندنی بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەستاوە. داهاتی گەورەتر لە پڕۆسەى بەرهەمهێنانەکە لەم قۆناغانەدا بەدەست دەهێنرێت. هەر بەم هۆیەوەیە بەشێکی زۆرى پارەى نەوت کە لە بازاڕدایە، بە هۆى خزمەتگوزارییەکانەوە زیاتر کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی کۆمپانیاکانەوە (Ayhan, 2009: 2). ماوەى نێوان ئەو کێڵگەیەى کە نەوتەکەى لێ بەرهەم دەهێنرێت و ئەو بەندەرانەى کە بە کەشتی نەوتەکەى لێ بار دەکرێت، تێچوونەکە بە هەمان ڕێژە زیاتر دەکات. گەر تورکیا بتوانێت هەڵسەنگاندێکی تەندروست بۆ لایەنە ئەرێنییەکانی جێکەوتە جوگرافییەکەی و پەیوەندییەکانی لە ناوچەکەدا بکات و برەویان پێ بدات، ئەوا دەبێتە وڵاتێکی خاوەن ئاڕاستەکەرى گەمە سیاسییەکان لە ناوچەکەدا. ئەنجام و هەڵسەنگاندن ئەو وڵاتانەى دەتوانن سەرچاوەکانی وزە بە تێچوویەکی کەمتر و فرەچەشنی لە دابینکردنی سەرچاوەکاندا بەدی بهێنن، لەچاو وڵاتانی دیکەدا لە حاڵەتی قازانجدان. ئەو وڵاتانەى لە ڕووى وزەوە وابەستەى دەرەوەن، وەک چۆن لە بوارى سیاسەتی دەرەوەدا چالاک نین، بە هەمان شێوە لە کاتی قەیرانە ناوخۆیی و جیهانییەکانی وزەدا زۆر بەخراپی کاریگەریی قەیرانەکە لەسەریان دەردەکەوێت. بۆیە وزە وەک چۆن لە پەیوەندییە ئابوورییەکاندا ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت، بە هەمان شێوە یەکێکە لە دیاردە کاریگەرەکان کە ئاڕاستەى پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکان دەکات. لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، هەندێ گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کاریگەرییان لەسەر چۆنێتیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لاوە  گۆڕانکاریى بەسەر پەیوەندییەکاندا هێنا و ئاسۆیەکی نوێی لە بەردەمیاندا واڵا کرد. هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییەش، گۆڕانی ستاتۆى کوردان و برەوسەندنی پەیوەندییەکانی وزە بوو، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندیی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکارى وزە و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. لەبەر ئەوەى وزە پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەیە، هەڵگرى کۆمەڵێک فاکتەرە کە لە توانایدایە لایەنەکان ڕازى بە هەماهەنگیی یەکتر بکات. بە هۆى ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی نەوت و غازی سروشتییە، تورکیاش خاوەنی توانایەکی تەکنەلۆژییە، بۆیە پەیوەندییەکانیان لەسەر بنەماى هەماهەنگی، هاووابەستەیی و “براوە و براوە” بەڕێ دەکرێت. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا؛ پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنی لە سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندی عێراقدا بەهێز ببێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت و دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). چالاکیی ھێڵی بۆریى نەوت لە گواستنەوەى وزەدا بۆ بازاڕە جیهانییەکان، لێهاتوویی و کارامەیی لۆجستی، نزیک لە بازاڕ و گواستنەوە لە چوارچێوەى تایبەتمەندییەکانی بازاڕدا، سەقامگیرى و ئاسایشی ناردنەدەرەوەى نەوت؛ لە گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانە بوون کە هانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقی دا بەراورد بە وڵاتانی دیکەى دراوسێ ڕوو لە تورکیا بکات. لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە؛ تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت، جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەمیش ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەیەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات. جگە لەوەش گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت. وزەى هێڵەکانی بۆریى نەوت دیاردەى هەماهەنگی و هاووابەستەیی لەنێوان لایەنەکاندا هێنایە کایەوە. هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨ بەدواوە گۆڕانی بەسەردا هات، پەیوەندییەکان لەسەر بنەماى ئەمنی وازی لێ هێنرا و چوونە قۆناغێکەوە ئیتر بایەخ بە پێشخستنی هەماهەنگی دەدرا. هەماهەنگیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بوارى وزەدا، کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. کۆبوونەوەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا جۆرێک لە پەیوەندیی لەنێوان خۆیاندا برەو پێ دا کە هەردوو لایەنەکە تێیدا براوە بن. وەها دەردەکەوت لایەنەکان لە بابەتی پارڤەکردنی مەترسییەکاندا مکوڕ بن، ئەمەش لە پێناو تێپەڕاندنی ئەو ئاڵنگارییانەى لە بەردەمیاندا بوو، چونکە سەرەڕاى فشارەکان؛ لەم پەیوەندییە پەشیمان نەبوونەوە و بەرەوپێشتریشیان برد. سەردانکردنی یەکترى هەردوو لا لەسەر ئاستی باڵا زیاتریش بەهێزى دەکات. بەشێکی گەورەى داهاتی بازرگانیی نەوت لە ڕێگەى گواستنەوەى نەوتە خاوەکە، پاڵاوتنی و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان بەدەست دەهێنرێت. بەشێکی زۆرى ئەم داهاتە بە هۆى پێشکەشکردنی ئەم خزمەتگوزارییانە لەلایەن کۆمپانیاکانەوە، کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی ئەوانەوە. تورکیا هەماهەنگییەکی فرەلایەن لەگەڵ کارەکتەرەکاندا دەکات، بۆیە وزە وەک ئامرازێکی ململانێ بەکار ناهێنێت، بەڵکوو وەکوو ئامرازێک بۆ ئاشتی و نموونەیەکی ئایدیاڵیی داهاتوویەکی خۆشگوزەران بۆ مرۆڤی ناوچەکە بەکاری دەهێنێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەیەوێت لە داهاتوودا لەبەرامبەر ئەو ڕێژە لە سامانی وزە کە دەینێرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی جێگیر و ڕێکوپێکی دەست بکەوێت، ئەمەش وای لێ دەکات بە هۆى پەیوەندییەکانی وزەوە لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی وەک کارەکتەرێکی ئاماژەبۆکراو هەژمار بکرێت. هێڵەکانی وزەى تێپەڕیو بە تورکیادا دەبێـت وەک ئامرازێک بۆ ئاشتی و سەقامگیرى ببینرێت. تا چەندە هێڵەکانی بۆرى بە تورکیادا تێپەڕ ببن، ئەوەندەش پردى بەهێزى ئاشتی بونیاد دەنرێت. سەرچاوەکان Anaid, A. (2014). Turkish Economic Expansion and its Regional Implications. The Review Kurdistan Region of Iraq Kurdistan, 1(5), 41-53. Arı, T. (2013). Uluslararası İlişkiler Teorileri Çatışma, Hegemonya, İş Birliği. İstanbul: MKM Yayıncılık. Aydoğan, B. (2016). Türkiye-IKBY İlişkilerinde Yeni Dönem mi? Ortadoğu Analiz, 8(72), 38-41. Ayhan, V. (2009). Ortadoğu ve Petrol: İmparatorluk Yolu. Bursa: Dora Yayıncılık. Ayhan, V., Barzani, A. ve Demir, H. (2013). Enerji Siyaseti, Türkiye Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Boru Hatları, Petrol Satışı ve Bağdat’ın Pozisyonu. IMPR, Kasım 2013, 1-31. Balcı, A. (2014). Enerji’sine Kavuşan Komşuluk Türkiye-Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri. SETA Analiz, 97(1), 7-26. Bell, J. C. & Saunders, C. (2006, July 7). Iraq Oil Policy-Constitutional Issues Regarding Federal Government and Regional Authority. http://www.iraqoilforum.com/inc/uploads/2011/11/Joseph-Bell-Oil-Policy-Issues-Constitution.pdf (Erişim Tarihi: 15.06.2020). Chazan, G. (2012, December 10). An Ocean of Reserves Waiting to be Tapped. Financial Times. https://www.ft.com/content/d93421e8-3ef7-11e2-9214-00144feabdc0 (Erişim Tarihi: 22.08.2020). Çağaptay, S. & Evans, T. (2012, January 24). Turkey’s Changing Relations with Iraq: Kurdistan Up, Baghdad Down, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/turkeys-changing-relations-iraq-kurdistan-baghdad-down (Erişim Tarihi: 18.06.2020). Çandar, C. (2012, 26 Mayıs). İşin İçine Kürdistan Petrolü Girerse. Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/isin-icine-kurdistan-petrolu-girerse-20630287 (Erişim Tarihi: 17.04.2020). Dalar, M. (2015). Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri: Karşılıklı Bağımlılık Teorisi Bağlamında Petrol İlişkisine Dayalı Bir Analiz. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 34(1), 47-70. Dalar, M. (2016). Tarihsel, Siyasal ve Hukuksal Perspektifiyle Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi. Bursa: Aktüel Yayınları. Danilovich, A. & Owtram, F. (2014). The Federalization of Natural Resources. In A. Danilovich (Ed.), Iraqi Federalism and the Kurds (pp. 113-141). New York, ABD: Ashgate Publishing Ltd. Deek, A. & Burton, M. D. (2007). Iraq’s Constitution: A Drafting History. Cornell International Law Journal, 40(1), 2-84. Dış İşleri Bakanlığı (2018, 10 Aralık). Petrol Fiyatlarının Ekonomilere Etkisi. http://www.mfa.gov.tr/petrol-fiyatlarinin-ekonomilere-etkisi.tr.mfa (Erişim Tarihi: 13.08.2020). Enerji Bakanlığı (2018). Türkiye’de Doğalgaz Depoları. https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Dogal-Gaz (Erişim Tarihi: 19.04.2020). Ergün, Ç. E. (2007). Avrupa Birliği Enerji Hukuku. Ankara: Çakmak Yayınevi. Genel Energy (2016, September 20). Kri Oil Production. Retrieved from: http://www.genelenergy.com/operations/kri-oil-production (Erişim Tarihi: 25.08.2020). Haas, Ernst B. (1964). Beyond The Nation-state: Functionalism And International Organization. 1st edition. California: Stanford Universitiy Press. Hinnebusch, R. A. (2003). The International Politics of The Middle East. New York, ABD: Manchester University Press. International Crisis Group (2012, April 19). Iraq and the Kurds: The High-Stakes Hydrocarbons Gambit, Crisis Group, Middle East Report No120. https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iraq/iraq-and-kurds-high-stakes-hydrocarbons-gambit (Erişim Tarihi: 23.06.2020). International Energy Agency (2016, September 30). Energy Policies of IEA Countries: Turkey 2016 Review. https://www.iea.org/reports/turkey-2012 (Erişim Tarihi: 22.07.2020). International Energy Agency (2012, October 20). Iraq Energy Outlook, Paris. https://www.iea.org/reports/iraq-energy-outlook-2012 (Erişim Tarihi: 18.07.2020). İşeri, E. (2014). Barış Boru Hattı Vizyonu. Ortadoğu Analiz Dergisi, 6(61), 10-13. İzzeti, İ. (2006). Soğuk Savaş Döneminde Irak, (Çev. H. Uygur). İstanbul: Küre Yayınları. Kantörün, U. (2010). Bölgesel Enerji Politikaları ve Türkiye. Bilge Strateji, 2(3), 87-114. Keohane, R. O. & Nye, J. S. (2001). Power and Interdependence. New York, ABD: Addison Wesley Longman. Keohane, Robert O. (2002). Power and Governance in A Partially Globalized World. New York: Routledge. Khalil, L. (2009, June 20). Stability in Iraqi Kurdistan: Reality or Mirage? https://www.brookings.edu/inc/uploads/2016/06/06_kurdistan_khalil.pdf (Erişim Tarihi: 25.01.2021). KRG Ministry of Natural Resources (2021, January 27). Vision, Erbil. http://mnr.krg.org/index.php/en/gas/vision-gas (Erişim Tarihi: 28.01.2021). Kurdistan Regional Government (2014, June 20). KRG statement on oil exports. http://mnr.krg.org/index.php/en/index.%20Php/en/pressreleases/379-krg-statement-on-oil-exports (Erişim Tarihi: 14.09.2020). Moradi, J. & Saie, A. A. (2013). Energy Strategy of A Study of Obstacles on the Way of Federalism in Iraq. Journal of American Science, 8(9), 589-597. Özpek, B. B. (2013). Securing Energy or Energising Security: The Impact of Russia’s Energy Policy on Turkey’s Accession to the European Union. Journal of International Relations and Development, 16(1), 358-379. Pamir, N. (2005). Avrupa Birliği’nin Enerji Sorunsalı ve Türkiye. Stratejik Analiz, 5(11), 74-81. Pazarcı, H. (2007). Uluslararası Hukuk. Ankara: Turhan Kitabevi. Ticaret Bakanlığı (2021). Irak Ülke Profili. https://ticaret.gov.tr/data/5efddfdd13b876a83c6f2fba/Irak%20%C3%9Clke%20Profili.pdf (Erişim Tarihi: 18.01.2021). Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (2019, 15 Kasım). 2019 Yılı Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu. http://www.tpao.gov.tr/file/2005/2019-tpao-sektor-raporu-3185ed3b4af5442c.pdf (Erişim Tarihi: 23.08.2020). Varol, T. S. (2013). Ankara’nın Kuzey Irak Politikasında Genel Enerji ve Siyah Kalem. Yüzyıl Dergisi, 55(1), 5-13. Wildenburg, W. (2012). Breaking From Baghdad: Kurdish Autonomy vs. Maliki’s Manipulation. World Affairs, 175(4), 47-53. Yıldız, T. (2013). Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TBMM Genel Kurul Konuşması. Ankara: TBMM Yayınları. Zedalis, R. J. (2009). The Legal Dimensions of Oil and Gas in Iraq. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Zhdannikov, D. (2016, November 18). Exclusive: Glencore seeks $550 million to raise stakes in Kurdish oil Game. https://www.reuters.com/article/us-glencore-oil-kurdistan-exclusiveidUSKBN13D1O7 (Erişim Tarihi: 21.09.2020). [1]  توێژەر لە تەواوى نووسینەکەیدا وەک لە پەراوێزى دووەمدا ڕوونی کردووەتەوە، بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستەواژەى هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردیی عێراقی بەکار هێناوە، لە هەمان کاتدا بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، هەرێمی کوردیی عێراقی بەکار بردووە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و هەرێمی کوردستانی عێراق لە یاسای نێودەوڵەتی و لە دەستوورى عێراقدا وەک هەرێمێکی فیدراڵی ناوى هاتووە، لەم وەرگێڕانەدا ئەوەى دووەمیان هەڵبژێردراوە. (وەرگێڕ) [2]  لەژێر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتی، کێشەى ناسنامە لەلایەن دەسەڵاتی عێراقی و نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاری کراوە. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٣٠ى حوزەیرانی ٢٠٠٣دا، عێراقی وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەرى ناساند. لە ڕێکەوتی ١٥ى ئۆکتۆبەرى ٢٠٠٥دا، لە مادەى (١١٧)ەمیندا هەرێمەکە وەک “هەرێمی کوردستان” ناسێنرا. لە وێبسایتی فەرمیی وەزارەتی دەرەوەى تورکیادا (http://www.mfa.gov.tr/sayin-bakanimizin-erbil-i-ziyareti-10-06-2019.en.mfa)   ناوى هەرێمەکە بە “هەرێمی کوردیی عێراق”  (IKB)   و ئیدارەکەشی بە هەرێمی بەڕێوەبەریى کوردیی عێراق (IKBY)   هێنراوە، لەم توێژینەوەیەدا ناوهێنانەکەى وەزارەتی دەرەوەى تورکیا بۆ ناوچەکە هەڵبژێردراوە. [3] Organization for Economic Co-operation and Development (ڕێکخراوى هاریکارى بۆ ئابورى و گەشەپێدان) [4]  واتە لە دونیادا وڵاتێک نییە لە ڕووى دابینکردنی تەواوى سەرچاوە سروشتی و تەکنەلۆژییەکانەوە بەتەنها پشت بە خۆى ببەستێت، بۆیە پێویستی بە دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا. [5]  (TPAO, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı)  کۆمپانیاى هاوبەشی نەوتی تورکی [6] (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi)، کۆمپانیاى گواستنەوەى نەوت و هێڵی بۆرى   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

 (درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدڕالیدا، نوسراوێکی دەرکردووەو داوای دروستکردنی کۆمپانیایەک دەکات بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، کۆمپانیاکە سەربە حکومەتی ناوەند دەبێت و ناوی لێنراوە (KROC)و بارەگا سەرەکییەکەی لە ھەولێر دەبێت. بەپێی نوسراوێک کە رۆژی ٢٤ی ئەم مانگە، وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڕاستەی حکومەتی ھەرێمی کوردستانی کردووە، داوا کراوە حکومەتی ھەرێم: 🔹 لەماوەی (١٥) رۆژدا کۆپییەک لە ھەموو ئەو گرێبەستانە رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بکات کە لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە لە بواری نەوت و غازدا لەگەڵ کۆمپانیاکانی بواری (دۆزینەوە، بەرھەمھێنان، گواستنەوە، فرۆشتن، ھەناردە)ی نەوتدا کردویەتی، لەگەڵ تۆماری داھاتی فرۆش و ھەناردەی نەوتی خاو و غاز، ئەمە بەمەبەستی: 🔸 تەماشاکردنیان لەلایەن تیمێکی پسپۆڕو راوێژکارانی وەزارەی نەوتی عێراقەوە بە ئامادەبوونی نوێنەری رێگەپێدراوی حکومەتی ھەرێم. 🔸 گونجاندنی گرێبەستەکانی ھەرێمی کوردستان و ھەموارکردنیان بەپێی یاسای بەرکاری عێراق و بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق. 🔹 پێشکەشکردنی داواکارییەک بە ئەنجومەنی وەزیران بۆ دروستکردنی کۆمپانیایەکی نەوتی ، دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی سەرجەم چالاکییە نەوتی و غازییەکانی لەو کێڵگانەدا پێبدرێت کە لەلایەن حکومەتی ھەرێمی کوردستانەوە گرێبەستیان بۆ کراوە، ئەرک و ئامانج و سیاسەتی ئەم کۆمپانیایە ئەمانە دەبن: 🔸 سەرجەم ماف و پابەندییەکانی ئەو رێککەوتن و گرێبەستانەی پێشتر حکومەتی ھەرێم کردویەتی، دەگوازێتەوە بۆسەر ناوی خۆی. 🔸 بەدیھێنانی سەرمایەگوزاری زیاتر لە سامانی نەوتدا لەڕێگەی: کەمکردنەوەی خەرجی وەبەرھێنان، بەڕێوەبردنی باشتری کێڵگەکانی نەوت و غازو زیادکردنی داھاتی ھەناردەکردن. 🔹 وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیاز دەکات ئەو کۆمپانیایەی کە دۆسیەی نەوت و غازی ھەرێم بەڕێوە دەبات ناوت لێبنرێت (KROC)و بکەوێتە ژێر چاودێری دیوانی چاودێری دارایی عێراق و کۆمپانیاکە لەلایەن حکومەتی فیدڕالییەوە خاوەندارێتی بکرێت و بارەگا سەرەکییەکەی لە ھەولێر بێت. 🔹 فەرمانبەرێکی پسپۆڕ کە پلەکەی لە بەڕێوەبەری گشتی کەمتر نەبێت دابنرێت بۆ، ھەماھەنگیی لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندی عێراق بەمەبەستی کردنەوەی حسابێک لە یەکێک لە بانکە نێودەوڵەتییە متمانەپێکراوەکان، ھەموو داھاتی ھەناردەو فرۆشی نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان بخرێتە ئەم حساب بانکییە.. لەسەر بنەمای پشکی ھەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پارەی لێبدرێت، ھەروەھا بەگوێرەی رێکخستنێک لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بەمەرجێک ئەمە لەماوەی (٤٥) رۆژدا لە رێکەوتی دەرچوونی ئەم نوسراوەوە بکرێت ( بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران). 🔹 ھەموو ئەم رێوشوێنانەی لەم نوسراوەدا ھاتووە وەکو سیاسەتێکی نوێیە بۆ ئایندەو ھەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان پەبەندبونیان دەکەوێتە ئەستۆ.

 راپۆرتی: درەو كۆمپانیای كار كە شێخ باز خاوەنێتی بە فەرمی دەستبەكاربووە بۆ ئەوەی غازی سوری سلێمانی لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ توركیا، یەكێتی رێگریكردووە، هەفتەی پێشووی دوو بەرپرسی باڵای یەكێتی چونە توركیا، یەكێك لە تەوەرەكان باسی غازەكە بووە، مەسرور بارزانی بە پاڵپشتی غازی زۆنی سەوز دەڵێت لە ماوەیەكی نزیكدا هەرێمی كوردستان دەبێتە هەناردەكاری غاز بۆ توركیا و وڵاتانی ئەورورپا، بەڵام عێراق و ئێران و روسیا لەم دۆخە ئاڵۆزەی ناوچەكەو جیهاندا نایانەوێت هەرێم بیچێتە ناو كێشمەكێشمە جیهانی و هەرێمایەتیەكانی بواری وزەوە، ئەمەش یەكێتی خستوەتە دۆخێكی هەستیارەوە، ووردەكاریەكەی لەم راپۆرتەدایە.. یەكێتی و غاز  كۆمپانیای كار هەوڵیدا دەستبەكار بێت، بۆری درووست بكات بۆ هەناردەی غازی ناوچەی سلێمانی بەرەو توركیا، حكومەتی هەرێم لە رێگەی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمەوە نوسراوی ئاراستەی یەكە ئیداری و ئەمنیەكانی سلێمانی كرد بۆ كارئاسانی، بەڵام بەرپرسانی یەكێتی ئەم كارەی كۆمپانیای كار گروپیان راگرت. بە پێی بەدواچونەكانی (درەو) گرێبەست كراوە بۆ هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا ئەركی راكێشانی بۆری غازی هەرێمی كوردستان سپێردراوە بە كۆمپانیای (كار گروپ) كار گروپ لە هەوڵی دەستبەكاركردندا بووەو دەستبە درووستكردنی بۆری غاز بكات لە ناوچەی سلێمانیەوە بۆ توركیا، هەر زوو وا لێكدرایەوە موشەكەكانی ئێران كە ئاراستەی ماڵی شێخ باز خاوەنی كۆمپانیای كار گرووپ كرا بەمەست لێی لێدان بوو لە پرۆژەی غازی هەرێم بۆ توركیا و بازاڕی جیهان، چونكە ئەو پرۆژەیە رەهەندێكی نێودەوڵەتی هەیەو كاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی دەكات بەتایبەت روسیا و ئێران، هەربۆیە شێخ باز زوو رایگەیاند كە غازی هەرێم تەنیا بەشی ناوخۆیی دەكات و بەشی هەناردەكردن ناكات. رێگریەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ هەناردەكردنی غازی ژێر دەسەڵاتەكەی تەنیا پەیوەست نیە بەوەی كە نایەوێت غازیش هاوشێوەی نەوت رادەستی پارتی و توركیا بكات، بەڵكو رەهەندێكی عێراقی و هەرێمایەتی هەیەو نەك هەر عێراق بگرە ئێران و روسیاش رازی نین غازی هەرێم لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا ببێتە جێگرەوەی غازی ئێران و روسیا. پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی سەردانی توركیایانكردووەو لەگەڵ پرسی ئەمنی و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و یەكێتی، پرسی غازی هەرێمی كوردستانیش بەشێك بووە لە گفتوگۆكانیان، بەڵام یەكێتی نەچووەتە ژێر باری هەناردەی غازی سنورەكەی بۆ توركیا.    غازەكەی مەسرور بارزانی مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌ (كۆڕبه‌ندی جیهانیی وزه‌) لە وڵاتی ئیمارات لە 28/3/2022، وتارێکی دورو درێژی پێشکەشکردو لە بەشێکی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەدا؛ "بۆ هەرێمێك کە لە رۆژێکدا نیو ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و هەناردەی دەکات، هەروەها نزیکەی نیو ملیار پێ سێجای گاز بەرهەمدهێنێت لە رۆژێکدا و له‌گەڵ بوونی ویست بۆ بەرەوپێشبردنی هەردووکیان". زیاتر لەوەش وتی؛ "ئێمە دەرفەتێکی گەورەمان هەیە بۆ دابینکردنی وزە بۆ بازاڕی ناوخۆ و جیهانی و سوورین لەسەر ئه‌وه‌ی کوردستان بكه‌ینه‌ سەنتەرێکی وزە لە ناوچەکەدا". لە درێژەی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەش دا؛ "بەمدواییە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا خواستی خۆی دەربڕی لە کەرتی گازی ئێمە و پشتگیری ماددیان پێشکەش كرد، وه‌ك بەشێک لە هەوڵەکان بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی گاز. دەزانم ئەمڕۆ هەندێك لە هاوبەشەکانی ئێمە، کە لێرەن، پێشتر گفتوگۆیان لەگەڵ حکومەتەکەمان و دەسه‌ڵاتە خۆجێییەکان کردووە بۆ پڕکردنەوەی هەندێك لە کێشە و بۆشاییە کاتییەکان". تیشکی خستە سەر ئەوەش؛ "ئێمە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەبین بە هەناردەکاری گاز بۆ بەشەکانی دیکەی عێراق، تورکیا و ئەوروپا و پێداویستی ئاسایشی وزەی ئەوان دابین دەکەین، ئێستا توانای هەناردەکردنی نەوتمان هەیە، کە رۆڵێکی گرنگی ئابووری لە ئاراستەی ژیانمان دەبینێت و هاوکات رۆڵی گرنگیش لە دابینکردنی وزە بۆ هاوبەشەکانمان هەیە، بڕێکی زۆری یەدەگی نەوت و گازمان لە هەرێمەکەمان هەیە". ئەمە لە کاتێکدایە لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا گەورەترین بازرگانی نەوتی لە هەرێمی کوردستان (شێخ باز كەریم)، خاوەنی کۆمپانیای (كارگروپ) ڕایگەیاندبوو کە "غازی کوردستان ئەوەندە زۆر نیەو زیاد نیە لە پێداویستی ناوخۆ تا هەناردەی دەرەوە بکرێ" لەم ڕاپۆرتەدا بەدوای ئەوەوە دەبین کە ئایا هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەوەندە گازی سروشتی هەیە تا بتوانێت هەناردەی بکات؟ دیارترین ئاستەنگ و لەمپەرەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی چین؟ یەکەم: یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8 - 5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   چارتی ژمارە (1) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق (۲٥ تریلیۆن) پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە (۲۰۰) تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی (١٤%) بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە (45 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. هاوکات گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز)ی بەریتانی تایبەت بە وزەو نەوت و غاز ئاماژەی بەوە داوە کە هەرێمی کوردستان بە تەنها، خاوەن (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە. ئەویش بە قەبارەی (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا، بەمەش ڕیزبەندی دەیەم دەگرێت لەسەر ئاستی جیهان بۆ ساڵی 2020 و لە دوای هەریەک لە (روسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، فەنزویلا، چین، ئیمارات، سعودیە) وە دێت (بڕوانە چارتی ژمارە (2))  ئەو سەرچاوە گرنگانە لە نەوت و غازی هەرێم، وایکرد لە ماوەیەکی کورتدا دەیان کۆمپانیای بیانی لە بواری نەوت و غازدا بەقەبارەی دەیان میلیار دۆلار ڕویان لە هەرێمی کوردستان کرد بۆ وەبەرهێنان لە نێویشیاندا گەورە کۆمپانیاکانی وەک (دانا غاز)ی ئیماراتی و (شیفرۆن و ئکسۆن مۆبێل)ی ئەمریکی و (تۆتاڵ)ی فەرەنسی (ڕۆس نەفت)ی ڕوسی و (گەنەڵ ئینێرجی) تورکی ... چەندین کۆمپانیای دیکە. (بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (1) کۆمپانیاو کێڵگەکانی غاز لە هەرێمی کوردستان تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت. سەرچاوە: یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ئەکاونتی نوسەر لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک. دووەم: بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی( (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: (٤.٤ تریلیۆن) غازی سروشتی، (۱۳٦ ملیۆن) بەرمیل کۆنسێندەیت، (۱۳.۳ ملیۆن) تەن غازی شل(غازی ماڵان) و (۱٨ ملیۆن) بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم (۱٨۰) کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری (176) كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری (50) كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی (١٥) ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە (15) ساڵە وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە (30 ملیۆن) مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە (5) دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا لەو نرخە زیاترە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  (150 ملیۆن) دۆلار دەبێت، داهاتی مانگێكی (4.5)  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی (200) ساڵی داهاتوو دەکات. ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سێیەم: کارلکێک و ئاڵنگارییەکانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان 1.     لەسەر ئاستی ناوخۆ •    ئاڵنگاری ئابوری هەرێمی کوردستان لە ژێر قەرزێکی کەڵەکەبووی گەورەتر لە (31) ملیار دۆلاردایە، بەجۆرێک لە ئێستادا زیاتر لە (9) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیار دۆلاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە. ئەمە سەرەڕای وەستانی سەدان پرۆژەی گەورەو بچوک لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە لە ساڵی 2014، نەهاتنی بەشە بودجە لە عێراقەوە. ئەو قەرزانەی حکومەتی هەرێم بەهۆی جۆرێک لە شکستی ئابوری سەربەخۆ وای کردووە نەتوانێت وەک پێویست ئاوڕ لە کەرتی غازی سروشتی بداتەوەو وەبەرهێنانی پێویستی تێدا بکات، بۆ ئەمەش پێویستی بە ڕاکێشانی کۆمپانیای وەبەرهێنی گەورەی بواری کەرتی غاز هەیە. •    ململانێی یەکێتی و پارتی بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەو غازی سروشتی هەرێمی کوردستان وەک ئاڵنگاری سیاسی ناکۆکی و ململانێی یەکێتی پارتی تەنها ململانێی سیاسی و ئیداری و جوگرافی و کارگێڕی و ئیعلامی نەبووە و نیە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو کەرتی ئابوری لەناویشدا کەرتی وزە بوارێکی فراوانی نێوانیانی داگیر کردووە، چونکە هەردوو لایەن لەو ڕاستییە تێگەیشتوون "هەر لایەک دەست بەسەر کەرتی وزەی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی ناوەوەو دەرەوەی حکومڕانی هەرێم دەکات". لەماوەی ڕابردوودا پارتی دیموکراتی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێمی کردووە، بەمەش توانیویەتی تا ئاستێکی بەرز کۆنترۆڵی ئابوری هەرێم و پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکانی کوردستان بکات لە دەرەوە، لە ناوەوەش پێگەی خۆی بە بەهێزی بهێڵێتەوە بەراورد بە هێزەکانی تر. هەر بۆیە یەکێتی نایەوێت ئەو هەڵەیەی لە بواری کەرتی نەوتدا بەسەریدا تێپەڕی، لە وەبەرهێنانی کەرتی غازی هەرێمدا دووبارە ببێتەوە، پارتی بە هەمان شێوەی دۆسییەی نەوت کۆنترۆڵی بکات، چونکە بەشی زۆری یەدەگی غازی هەرێم، کێڵگە گەورەکانی دەکەوێتە ئەو سنورەی پێی دەگوترێت ناوچەی سەوز. پارتی لە وەبەرهێنانی نەوتدا کەمترین وەبەرهینانی تێدا کردووە و زۆرترین گرێبەستە نەوتییەکانی لە سنوری ناوچەی زەرد ئەنجامداوە. هەربۆیە خوێندنەوەیەک هەیە بۆ ئەو گرێبەستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دانا غاز هەیەتی لە کێڵگەی غازی کۆرمور، بە مەبەست پارتی لە ڕێگەی وەزیری سامانە سروشتییەکانی پێشووەوە (ئاشتی هەورامی) لە کابینەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم پابەندی گرێبەستەکە نەبووە و کێشەی بۆ کۆمپانیای ناوبراو دروستکردووە، لەبەرمبەردا کۆمپانیایەکە سکاڵای یاسایی لە دادگای لەندەن لە سەر حکومەتی هەرێم تۆمار کردووەو دۆسیەکەی بردەوەو حکومەتی هەرێم پابەند کرا بە قەرەبوو کردنەوەی کۆمپانیاکە بە بڕی (2) ملیار دۆلار. ئەمەش ئەو گومانە زیاتر دەکات کە هۆکاری پابەند نەبوونی حکومەتی هەرێم سیاسی بووە زیاتر لەوەی تەکنیکی بووبێت، چونکە وەبەرهێنانەکە لە سنوری ناوچەی سەوزدایە. هەموو ئەو ناکۆکییە جدیانەی نێوان یەکێتی و پارتی هەڕەشەی گەورە دەبن لە ئایندەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا، ڕەنگە بەشێک لە هۆکاری دواخستنی وەبەرهێنان لەکەرتی غازدا بۆ ئەو ململانێیە بگەڕێتەوە.  لە نوێترین دانپێدانانیشدا (ئاسۆ مامەند ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی) ئەوەی ڕاگەیاندوو کە "ئەجێندایەك هەبوو غازی هەرێمی كوردستانیش وەك نەوت ببەن و گرێبەستیش كرابوو، یەكێتی وتی ستۆپ قبوڵی ئەوە ناكەین" بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای كارگرووپ گرێبەستی لەگەڵ توركیا كردووە بۆ راكێشانی بۆری غازی هەرێم، لە چەند هەفتەی پێشودا ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێم نوسراوی بۆ ئیدارەی سلێمانی كردووە هاوكاری كۆمپانیای كاربكەن بۆ كاركردن لە بواری غازدا لە سنوری سلێمانی، بەڵام لەلایەن بەرپرسانی یەكێتیەوە ئەو هەنگاوە رەتكراوەتەوە و رێگە نەدراوە كۆمپانیای كار لە سنوری سلێمانی كار لە بواری غازدا بكات،   •    ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ لەپاڵ ناکۆکییە دورو درێژەیەکانی نێوان هەرێم و ناوەند لە بوارەکانی (ماددەی ١٤٠ و ناوچە جێناکۆکەکان و پرۆسەی نەوت و بوجە و پێشمەرگە و پرسە یاسایی و دەستورییەکان...) کەرتی غازیش یەکێک دەبێت لە ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوولا، ڕەنگە لە هەندێ وێستگەشدا قوڵتر ببێتەوە، چونکە عێراق بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستی ناوخۆی، غاز لە دەرەوە هاوردە دەکات بە تایبەت بۆ دابینکردنی کارەبا. بۆ نمونە لە ئێستادا عێراق نزیکەی (6) ملیار دۆلار لە پارەی غازی سروشتی و کارەبا قەرزداری ئێرانە و نەیتوانیوە کارەبای پێویستیش دابین بکات. بۆیە بە وەبەرهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەناردکردنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی کێشەکان چڕتر و ئاڵوزتر دەبن، بەتایبەت کە ئەوان پێیان وایە هەناردەکردنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی پێچەوانەی ماددەکانی (111) و (١١٢)ی دەستوری عێراقە، کە تێیاندا هاتووە؛ ماددەی (١١١) (نەوت و غاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکاندا) ماددەی (١١٢) یەکەم: حکومەتی فیدراڵی لە گەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لە سەرجەم پارچەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت ... دووەم: حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان بەیەکەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز... بۆیە ڕەنگە بە وەبەرهێنان لە کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بە بێ حکومەتی فیدراڵ، عێراق هەنگاوی توندتر و مەترسیدارتر بهاوێژێت. ئەمە سەرەرای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان، كە تا ئێستاش حكومەتی هەرێم نازانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو بڕیارەدا بكات. 2.    لەسەر ئاستی هەرێمی  •    تورکیا ئەگەر نەڵێین هەرێمی کوردستان تەنها یەک سەرچاوەی هەناردکردنی وزەی هەیە بۆ دەرەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە تورکیا تاکە دەروازەی سەرەکی دەبێت بۆ هەناردەکردنی غازە سروشتییەکەی هاوشێوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی. چونکە تورکیا بە ٣٥٢ کم هاوسنورە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و زیاتر لەوەش تورکیا پێگەیەکی ستراتیجی هەیە لە ڕووی جوگرافییەوە، وەکو دەوڵەتی ڕێڕەوی گواستنەوەی بەرهەمی غازی وڵاتانی بەرهەمهێنی وەک ئێران و ئازەربایجان و روسیا و هەرێمی کوردستان دەبەستێتەوە بە وڵاتانی بەکاربەری یەکێتی ئەوروپا کە ئەمەش لەڕوی سیاسییەوە بە (دیبلوماسییەتی بۆرییەکان) بۆ تورکیا ناسراوە. بەمەش بژاردەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان تەسکدەبێتەوە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمی غازی سروشتی و هەناردەکردنی. سەرباری ئەوەی تورکیا خۆی کڕیارێکی گەورەی غازی سروشتییەو دوور نابێت هەرێمی کوردستان بخاتە ژێر مەرجی قورسەوەو بیکاتە بارمتەی ئابوری خۆی. باشترین بەڵگەش ئەو هەڵوێستە توندانەی تورکیا بوو کە بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧دا. هەر ڕۆژێک دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە لە ٢٦ی ٩ی ٢٠١٧ مانۆڕێکی سەربازی لەسەر سنور ئەنجامدا بە هاوبەشی لە گەڵ سوپای عێراقدا و هاوکات سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەر زوو لێدوانی توند و هەڕەشە ئامێزی سیاسی و ئابوری و سەربازی ئاراستەی هەرێمی کوردستان و سەکردە سیاسییەکان کرد.    لەگەڵ ئەوانەشدا تورکیا چاوی بڕیوەتە غازی هەرێمی کوردستان، چونکە (٩٩%)ی غازی ئەو وڵاتە هاوردە دەکرێت لە ڕێگەی وڵاتانی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجانەوە، ساڵانە نزیکەی (٦٠) ملیار دۆلار لەسەر تورکیا دەکەوێت. هەر لەم بارەیەوە لە ساڵی ۲۰۱۳ ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا کرا بۆ فرۆشتنی غازی کوردستان. دواتر حکومەتی هەرێم گرێبەستەکەی لە ساڵی ۲۰۱٥ی لەگەڵ کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی بەڕیتانی-تورکییە لە ساڵی ۲۰۱۷ هەموار کردەوە، ئەو کۆمپانیایەی ڕاسپارد بە شێوەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش کێڵگەکانی غازی (بنەباوی و میران) گەشە پێبدات و غازی تێدا بەرهەم بهێنێت و بینێرێت بۆ تورکیا. ئەمەش دەبوو لە هەموو کێڵگە بەرهەمدارەکانی غازی کوردستانەوە، لە ۲۰۲۰دا حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆڕییەوە بە ڕێژەیەکی زۆر غاز هەناردە بکات وەکو نەوتەکەی. بەڵام بەهۆکاری ناڕون ئەم پلانە هێشتا سەری نەگرتووە، هەروەها کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی)ش لە هەردوو کێڵگەکە کارەکانی ڕاگیراوە. •    ئێران  بەراورد بە تورکیا ئێران کەمتر ڕۆڵی هەیە لە پیشەسازی نەوت و غازی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بە هۆکاری سزا ئابورییەکانی سەر وڵاتەکەی و تێوەگلانی بە قەیرانەکانی سوریا و یەمەن و ناوچەکە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەکتەرێکی سەرەکی گۆڕەپانەکە نییە، بەڵکو هەموو هەوڵێکی ئێستای بوونی عێراقێکی یەکگرتووی خاوەن حکومڕانییەکی بەهێزی شیعییە لە وڵاتەکەدا، ڕۆڵێکی گەورەی سیاسیشی هەیە لە هەرێمی کوردستان و هەموو هەوڵێکیشی دروستکردنی هاوسەنگی هێزە بۆ کاریگەری تورکیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆیە پەرەدان بە کەرتی غازی هەرێم و بازرگانی پێوەکردنی لە گەڵ تورکیا بۆ ئێران تەحەدایەکی گەورە دەبێت و زیان بە کەرتی غازی سروشتی ئێران دەگەیەنێن چونکە؛ ‌أ.    ‌هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە فرۆشتنی غازی سروشتی بە تورکیا، چونکە نرخەکەی بۆ تورکیا کەمتر دەبێت، لە کاتێکدا تورکیا یەکێکە لە کڕیارە گەورەکانی غازی سروشتی لە ئێران تا ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستیان پێکەوە هەیە. ‌ب.    گەشەدان بە پیشەسازی غازی سروشتی هەرێمی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ ئەورپاش گرنگتر و هەرزانتر بەردەست دەبێت، بەمەش غازی هەرێمی کوردستان دەبێتە ڕکابەرێکی دیاری کەرتی غازی سروشتی ئێران، ئێران ئەمە بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر ئابورییەکەی کە لە ئێستادا لەژێر فشارێکی توندی ئابوریدایە. ‌ج.    بەپێچەوانەی کێڵگە غازییەکانی ئێرانەوە کە دەکەونە باشوری ئەو وڵاتەوە لە ڕووی جوگرافییەوە کێڵگە غازییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا و لە داهاتوودا بۆ ئەوروپا نزیکترە، بەمەش تێچونی گواستنەوە کەمدەکاتەوە و خێراییەکەشی زیاد دەکات، ڕەنگە لەڕووی ئەمنیشەوە پاراستنی ئاسانتر بێت بەراورد بەوەی ئێران. ‌د.    غازی هەرێمی کوردستان تەنها نابێتە بەدیلی غازی ئێران بۆ تورکیاو ئەوروپا، بەڵکو لە توانایدایە پێداویستی ناوخۆی عێراقیش پڕ بکاتەوە بۆ پشەسازی و بەرهەمهێنانی کارەبا، کە لە ئێستادا عێراق غاز و کارەبا لەو وڵاتە دەکرێت.     3.    لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی •    ڕوسیا دیبلۆماسییەتی وزە یەکێکە لە گرنگترین و ستراتیجیترین ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بەتایبەتی لە ناوچەکەو ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێویشیاندا سوریا و عێراق، لەو بابەتەدا هەرێمی کوردستانیشی پشتگوێ نەخستووە و گرنگی تایبەتی پێداوە، لە وەبەرهێنانیشدا لە کەرتی وزەی هەرێم دوا نەکەوتووە. لەمانگی ٨ی ساڵی ٢٠١٢ لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی (لوک ئۆیڵ و غاز پرۆم)ەوە هاتە نێو بازاڕی وزەی هەرێمی کوردستانەوە، دوای واژۆ کردنی دوو گرێبەست بۆ هەڵکەندن و بەرهەمهێنانی نەوت، لە کێڵگەکانی گەرمیان و هەڵەبجە لە دوای کۆمپانیا گەورەکانی (ئیکسۆن مۆبێل و شیفرۆن)ی ئەمریکی و تۆتاڵی فەرەنسی وەک چوارەم گەورە کۆمپانیای بواری وزە هاتە نێو گۆڕەپانەکەوە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی (٢٠) ساڵەیان واژۆ کرد بۆ هاریکاری لەبواری گەڕان و پشکنین و وەبەرهێنانی سەرچاوە هایدرۆ کاربۆنییەکان، لە مانگی ١٠ی هەمان ساڵ ڕێککەوتنەکە فراوان کرا بۆ هاریکاری و ڕاکێشانی بۆری غازی سروشتی کە توانای گواستنەوەی (٣٠) ملیار مەتر سێجای ساڵانەی هەبێت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی لێوە هەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە بکرێت. کاتێکیش هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، ڕوسیا تاڕادەیەک هەڵوێستێکی بێ لایەنانەی نیشاندا، بەپێچەوانەی هێزە نێودەوڵەتییەکانی تر کە دژ بە پرۆسەکە بوون. لە ٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ وەزیری وزەی ڕوسیا (ئەلیکساندەر نۆڤاک) ڕەزامەندی نیشاندا هێڵی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ببەستێت بە دەریای ڕەشەوە، هاوکات لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ و سێ ڕۆژ دوای ڕوداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و (هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر ناوچە جێناکۆکەکان) ڕوسیا بە بەهای ١.٨ ملیار دۆلار بە پشکی٦٠% خاوەندارێتی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی کڕییوە، سەرباری ئەوەش کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕوسی قەرزێکی بە گوژمەی ١.٢ ملیار دۆلار بە هەرێمی کوردستان بەخشی. هەروەها لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٨ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی نوێی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد بۆ گەشەدان بە ژێرخانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان. هەموو ئەو هەوڵ و هاوکاری و گرنگیپێدانەی ڕوسیا بۆ هەرێمی کوردستان چەند تێبینییەکی لێ دەخوێندرێتەوە. ‌أ.    ڕوسیا و کوردستان خاوەن پەیوەندییەکی مێژووین و ئەو پەیوەندییەش بۆ چلەکانی سەدەی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ‌ب.    بایەخی ڕوسیا بۆ نەوت و غازی هەرێمی کوردستان وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی لە جیهاندا. ‌ج.    زیادکردنی نفوزو هەژمونی ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەتی و کێبڕکێ کردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکی و ئەوروپییەکانی بوارەکە لەم ناوچەیەدا. ‌د.    خواستی ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم پشکی هەبێت لەم سەرچاوە گرنگە، بەتایبەت مەترسی هەیە غازی هەرێمی کوردستان ببێتە جێگرەوەی غازی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجان بۆ تورکیا و ئەوروپا، لێرەشەوە فڕۆشی خۆی بپارێزێت. ‌ه.    لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەرێمی کوردستان بتوانێت غازی سروشتی خۆی هەناردە بکات، ببێتە کێبڕکێ کاری غازی ڕوسی، روسیا خۆی سودمەندی سەرەکی پرۆسەکە بێت. هەموو ئەمانەش پێمان دەڵێت غازی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕوسیا ئاسان نییە هەناردە بکرێت، ئەگەرچی ئەمە دیوێکی ئیجابی هەیە، بەڵام دیوی سلبیشی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی و پاراستنی هاوسەنگیەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا. •    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستان یەکێک لە گرنگترین ناوچەکانە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نەک تەنها لە ڕووی ئابوری و بازرگانییەوە، بەڵکو لەڕووی سیاسی و سەربازی و ستراتیجیەوە بایەخی تایبەتی هەیە (لێرەدا تەنها پرسی غاز جێی باسی ئێمەیە بۆیە ناچینە ئەو وردەکارییەوە). کۆمپانیا گەورەکانی ئەو وڵاتە ڕۆلێکی گرنگیان هەیە لە کەرتی وزەی عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، لە دیارترین ئەو کۆمپانیایانەش (ئکسۆن مۆبیل و شیفرۆن) هەر زوو دەستیان کرد بە چالاکی لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ناڕەزاییەکانی حکومەتی عێراق لە ڕێککەوتنەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکان، گرژی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١١، کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبێل یەکەم گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژو کرد بۆ هەڵکەندن و دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەڕەشەکانی نوری ملیکی، فشاری بۆ سەر ئیدارەکەی ئۆباما بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستە، کە گەڕان و پشکنین بوو لە شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان لە (ئەلقوش، بەعشیقە، پیرمام، بێتواتە، ڕۆژهەڵاتی عەربەت و قەرەهەنجیر)، لە کاتێکدا بەشێک لەو ناوچانە دەکەونە سنوری ناوچە جێ ناکۆکەکانەوە. ئەمەش دەرگای لەبەردەم کۆمپانیا گەورەکانی دیکەی وەک شیفرۆن و تۆتاڵ و دواجاریش گازپرۆم کردەوە. سەباری ئەوەش ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە هاوکاری یەکێتی ئەوروپا چاویان لەوەیە پاڵپشتی کەرتی غازی هەرێم بکەن و هەناردەی ئەوروپای بکەن بۆ فشار دروستکردن لەسەر ڕوسیاو کێبڕکێ کردن لەگەڵ غازی ڕوسیدا، لە ڕێگەی هاوبەشی پێکردنی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەی هێڵی (تاناپ) کە پڕۆژه‌ی دانانی هێڵی بۆڕی و هه‌نارده‌كردنی گازی سروشتییه‌ له‌ڕێی ئه‌نادۆڵی توركیاوه‌، له‌ 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011، ده‌ست به‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ كرا، كه‌ ده‌ریای ڕه‌ش و ده‌ریای ناوه‌ڕاست به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌، له‌ ڕێیه‌وه‌ گازی سروشتی هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت و ئاسانكاری بۆ كڕیارانی ده‌كات. ئەمریکا پشتگیری پرۆسەکە دەکات. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات ولایەتە یەکگرتووەکان خۆشحاڵ نیەو نابێت بە زیادکردنی هەژمونی ڕوسیا بەسەر کەرتی وزەو غازی هەرێمدا. سەرچاوەکان 1.    دەستوری هەمیشەیی عێراق. 2.    چارەنوسی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بەرەوکوێ دەچێت؟ https://kogc.co.uk/kurdi/5504/  3.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002  4.    دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 5.    هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 6.    کاوە ڕیشێنی، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 7.    لغاز فی «كردستان العراق»: وقائع السوق والفرص الجیوسیاسیە؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/alghaz-fy-krdstan-alraq-wqay-alswq-walfrs-aljywsyasyt  8.    د. وحید انعام الکاکائی، جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf  9.    Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf

 (درەو)- رۆیتەرز ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لە زاری چەند بەرپرسێكی عێراق، ئەمریكی، توركییەوە باسلەوە دەكات، ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە بوو بە ئامانجی هێرشی موشەكی ئێران، كۆبونەوەی تێدا كراوە لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەرپرسانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكیی بەشداربوون لەو كۆبونەوانەدا.  دوای زیاتر لە دوو هەفتە لەو هێرشەی كە هەولێری لە كوردستانی عێراق كردە ئامانج‌و سوپای پاسدارانی ئێران بەرپرسیارێتییەكەی گرتەئەستۆ، بەرپرسانی عێراقی‌و بیانی وردەكاری نوێ‌و گرنگیان لەبارەی كردەوەكە ئاشكرا كرد.  بەرپرسانی عێراقی‌و توركەكان باسلەوە دەكەن، پلانی هەرێمی كوردستان بۆ پێدانی غازی سروشتی بە توركیا‌و ئەروروپا بە یارمەتی ئیسرائیل، بەشێكە لەوەی كە ئێرانی توڕە كردووە‌و وایلێكردووە لەم مانگەدا بە موشەكی بالستی هەولێر بۆردومان بكات.  ئەو بەرپرسانە كە لەم هەفتەیەدا، بەمەرجی ئەوەی ناوەكەیان ئاشكرا نەكرێت قسەیان بۆ ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) كردووە، باسیان لەوە كردووە، باوەڕیانوایە هێرشەكە وەكو پەیامێكی فرەڕەهەند بووە بۆ هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لەناوچەكە، بەڵام پاڵنەری سەرەكی پلانی ناردنی غازی كورد بووە بۆ  توركیا‌و ئەوروپا بەبەشداری ئیسرائیل.  سەرچاوەكان دەڵێن، هەنگاوەكە لە كاتێكی هەستیاری سیاسیدایە بۆ ئێران‌و ناوچەكە، چونكە پلانی هەناردەی غاز رەنگە هەڕەشە لە پێگەی ئێران بكات وەكو هاناردەكارێكی سەرەكی غاز بۆ عێراق‌و توركیا لەكاتێكدا ئابورییەكەی بەدەست سزا نێودەوڵەتییەكانەوە دەناڵێنێت.  دوو كۆبونەوە لە ڤێلاكەی هەولێردا بەرپرسانی ئەمنیی عێراقی دەڵێن" بەمدواییە دوو كۆبونەوە لەنێوان بەرپرسانی وزە‌و پسپۆڕانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكی لە ڤێلاكەدا هەبووە (وەكو ئاماژەیەك بۆ ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە ئێران بۆردومانی كرد) بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا لەرێگەی هێڵێكی بۆری نوێوە".  بەرپرسێكی ئەمنی عێراق‌و بەرپرسێكی پێشووی ئەمریكا كە ئاگاداری پلانی ئەو سەرمایەدارە كوردەن ماڵەكەی بوو بە ئامانجی موشەكەكانی ئێران كە (باز كەریم بەرزنجی)یە دەڵێن" كاریكردووە بۆ پەرەپێدانی هێڵی بۆری بۆ هەناردەی غاز".  ئەم سەرچاوانە وتویانە، (كار گروپ) كە كۆمپانیایەكی نەوتییە‌و باز بەرزنجی خاوەنیەتی، كار دەكات بۆ خێراكردنی هێڵی بۆری غاز، بەرپرسە ئەمریكییەكە ئاماژەی بەوەكردووە" هێڵە نوێیەكە دەبەسترێتەوە بە هێڵێكەوە كە بەشێوەیەكی كردەیی لەناو خاكی توركیا لەسەر سنور كارەكانی تەواو بووە".  پێدانی غاز بە توركیا‌و ئەوروپا بەرپرسە ئەمنییەكەی عێراق وتویەتی، بەلای كەمەوە دوو كۆبونەوە بۆ تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لەگەڵ پسپۆڕانی بواری وزەی ئەمریكا‌و ئیسرائیلدا لەو ڤێلایەدا كراوە كە بەرزنجی تێدا نیشتەجێیە، بەوتەی ئەو بەرپرسە ئەمە هۆكارەكە بووە كە ئەم ڤێلایە بووە بە ئامانجی گورزی موشەكی ئێران، لەم هێرشەدا كەس بریندار نەبووە، بەڵام ڤێلاكە زیانی زۆری پێگەیشت.  لەم چوارچێوەیەدا، بەرپرسێكی حكومی عێراق‌و دیپلۆماتكارێكی خۆرئاوایی لە عێراق جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، بەرزنجی بەوە ناسراوە میوانداری بەرپرسان‌و سەرمایەدارانی بیانی دەكات لە ماڵەكەیدا، لەنێویشیاندا بەرپرسانی ئیسرائیلی.  لەلایەكی ترەوە، دوو بەرپرسی توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكەن بەمدواییە بەبەشداری بەرپرسانی ئەمریكا‌و ئیسرائیل گفتوگۆ كراوە بۆ تاوتوێكردنی ناردنی غازی سروشتی عێراق بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەڵام شوێنی كۆبونەوەكانیان ئاشكرانەكرد.  بەرپرسانی عێراق‌و توركیا وردەكاری زیاتریان لەبارەی پلانی ناردنی غاز لە كوردستانی عێراقەوە بۆ توركیا نەخستەڕوو، هەروەها دەستنیشانیان نەكرد پلانەكە گەیشتووەتە چ قۆناغێك یاخود رۆڵی ئیسرائیل لەم پرۆژەیەدا چییە.  یەكێك لە بەرپرسانی توركیا وتی" ساتی هێرشەكەی هەولێر جێگەی بایەخە.. رەنگە بە پلەی یەكەم ئاڕاستەی هەناردەی وزە لە باكوری عێراق‌و ئەگەری هاوكاریكردنی ئیسرائیل، كرابێت". جەختی لەسەر ئەوە كرد، هەندێك گفتوگۆ كراوە لەبارەی هەناردەی غازی سروشی باكوری عێراق‌و وتی:" ئێمە دەزانین عێراق‌و ئەمریكا‌و ئیسرائیل بەشداری لەم پرۆسەیەدا دەكەن، توركیاش پشتیوانی دەكات".  هەرێمی كوردستان رەتیدەكاتەوە فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی عێراق دەڵێت" كار گروپ هێڵی بۆری خۆجێی لە كوردستان دروستكردووە‌و ئێستا ئەو هێڵەكە بەڕێوەدەبات‌و خاوەنی یەك لەسەر سێی بۆری هەناردەی نەوتی خاوی كوردستانە، بەشەكەی تر رۆسنەفتی روسی خاوەندارێتی دەكات".  نوسینگەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق رەتیكردەوە هیچ كۆبونەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی بۆ بابەتی هێڵی بۆری لە ڤێلاكەی بەرزنجیدا كرابێت.  ئاماژە بەوەدەكرێت، ئەم ئاشكرابوونە، هێرشەكەی ئێران بۆسەر هەولێر دەخاتە چوارچێوەی بەرژەوەندی وزەوە بۆ لایەنە هەرێمایەتییەكان‌و وەڵامدانەوەی كوژرانی دوان لە ئەفسەرەكانی ئێران نەبوو لە هێرشێكی ئیسرائیلدا لە نزیك دیمەشق.

راپۆرت: درەو دوای تاقیكردنەوەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ، سەدر دەیەوێت ئەمجارە یەكێتی‌و ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەلای خۆیدا رابكێشێت‌و نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو بكات، بەبێ رەزامەندی ئێران پێشبینی ناكرێت ئەم هەوڵە نوێیەی سەدر هیچ شتێكی لێ سەوز ببێت، ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەكەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كورد لە كێشمەكێشی شیعەكاندا سبەینێ جارێكی تر پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەپێی ئەو عورفەی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە داكەوتووە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە.  كورد بە دیاریكراوی پارتی‌و یەكێتی، دابەشبوون بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لەگەڵ رەوتی سەدر‌و یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدایە، هەردووكیان كاندیدی خۆیان هەیە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لایەنەكانی تریش سەرباری ئەوەی هەڵوێستیان لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی نەبێت، بەڵام هەڵوێستی سیاسییان كەوتوەتە ناو یەكێك لەم دوو بەرەیەوە، نەوەی نوێ بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمان دەكات‌و هەڵوێستەكەی دەچێتە خزمەتی هاوپەیمانێتییەكەی (سەدرو پارتی) بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی دادگەریش بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان دەكەن‌و هەڵوێستەكەیان دەچێتە خزمەتی بەرەكەی (یەكێتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگی). سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەسەر پێكهاتەی شیعە بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و هاوپەیمانی سیادە (هاوپەیمانێتی گەورەی سوننەكان) هێشتا سورە لەسەر پێكهێنانی "حكومەتی زۆرینە"، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (نوری مالیكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز، عەممار حەكیم، حەیدەر عەبادی) كە بەهەمان شێوە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن، داوای پێكهێنانی "حكومەتی تەوافوقی" دەكەن هاوشێوەی ئەو حكومەتانەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە تاوەكو ئێستا دروستكراون، چوارچێوەی هەماهەنگی كە بە هێزەكانی بەرەی ئێران ناودەبرێن، پشتیوانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و زیاتر لە (10) پەرلەمانتاری سوننەكان، دەیانەوێت هەوڵەكانی سەدر بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت پەكبخەن، ئەگەر پێشوەختە گرەنتی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا نەكەن.   وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان نزیك دەبێتەوە، تائێستا نە دوو بەرە ناكۆكەكەی شیعە لەناو خۆیان رێككەوتوون، نە پارتی‌و یەكێتیش لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار.  شیعەكان ناكۆكییەكانی خۆیان بەستوەتەوە بە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، چونكە بە تێپەڕینی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەستپێدەكات‌و سەدر بەبێ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەتوانێت هەنگاوەكانی تر تەواو بكات، بۆیە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت پرۆسەكە لە خاڵی یەكەمەوە رابگرن. هەوڵێكی نوێ لەلایەن سەدرەوە بۆ گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، موقتەدا سەدر لەڕێگەی راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆوە هەوڵیدا هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنێت، رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە ئەم هەوڵەی سەدر شكستیهێنا، نیسابی یاسایی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبوو.   ئەمجارە بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، سەدر پەنای بۆ هەوڵێكی نوێ بردووە، دەیەوێت پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بگەیەنێتە رێككەوتن‌و یەكێتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دوربخاتەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دوێنێ دووجار موقتەدا سەدر پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانییەوە كردووە، سەدر دوو پێشنیازی بۆ چارەسەری كێشەی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە خستوەتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی:  •    پێشنیازی یەكەم: یەكێتی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (بەرهەم ساڵح) لە بەرژەوەندی كاندیدی پارتی (رێبەر ئەحمەد) بكێشێتەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا یەكێتی پۆستە وزارییەكانی پشكی كورد لە بەغداد ببات، كە سێ پۆستی وزارییە‌و یەكێكیان پۆستێكی باڵایە (وەزارەتی دەرەوە).  •    پێشنیازی دووەم: پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان كاندیدەكانیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكێشننەوە‌و لەسەر كاندیدێكی هاوبەش رێبكەون كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی رەزامەندی لەسەر بدات.  مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەبەشداری بافڵ تاڵەبانی، دوێنێ لە كۆبونەوەدا بوون بۆ تاوتوێكردنی پێشنیازەكانی موقتەدا سەدر، بەپێی زانیارییەكان، یەكێتی هەردوو پێشنیازەكەی رەتكردوەتەوە، دوێنێ شەو بافڵ تاڵەبانی جارێكی تر گەڕایەوە بۆ بەغداد، بەڵام تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە هیچ زانیارییەك لەبەردەستی (درەو)دا نییە كە ئاماژە بۆ رێككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار بكات.  لەپاڵ هەوڵەكەی سەدر بۆ راكێشانی یەكێتی، لەناو هاوپەیمانتێتییە سێقۆڵییەكەوە (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەوڵێكی تریش هەیە بە ئاڕاستەی راكێشانی ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەتایبەتی پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی عەزم.  بەپێی ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری لێداوە، دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی دوو لەسەر سێیە، واتە بۆ ئەوەی دانیشتنەكە بەڕێوەبچێت، دەبێت لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادە بن.  رۆژی شەممە كاتێك بڕیاربوو پەرلەمان دانیشتن بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (202) پەرلەمانتار ئامادەبوون، واتە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ‌و لایەنە هاوپەیمانەكانیانەوە هێشتا (18) كورسی تری پەرلەمانیان پێویستە بۆ ئەوەی نیساب تەواو بكەن، سێقۆڵییەكە ئومێدی هەیە ئەم (18) كورسییە تەواو بكات، بەتایبەتیش پێیانوایە هاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەكان كە موسەننا سامەڕایی سەرۆكایەتی دەكات‌و 6 كورسی پەرلەمانی هەیە، زیاتر بۆ گفتوگۆ ئامادەیە، سەرباری ئەمەش هەندێك لەو سەربەخۆیانەی كە رۆژی شەممە بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمانیان كردووە، بایكۆتەكەیان بۆ هاوهەڵوێستی نەبووە لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، ئەمانەش دەكرێت گفتوگۆیان لەگەڵ بكرێت‌و بۆ دانیشتنی سبەینێ ئامادە بكرێن، ئەمە جگە لە نوێنەری پێكهاتەی ئێزیدی‌و چەند پەرلەمانتارێكی تری سەربەخۆ.  رێككەوتن بەبێ رەزامەندی ئێران واقعی باوی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە ئەوە نیشان دەدات، هەرجۆرە رێككەوتنێكی نێوان لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئاگاداری ئێران، ئاكامی خراپی دەبێت.  ئەگەر پارتی بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتییەوە لەژێر هەژموونی توركیادا بێت‌و هەندێكجار بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی ئێرانەوە هەڵسوكەوت بكات، دۆخەكە بۆ یەكێتی بە تەواوەتی جیاوازە، بۆیە یەكێتی بەبێ رەزامەندی ئێرانییەكان ناچێتە ناو هیچ رێككەوتنێك لەگەڵ موقتەدا سەدر، ئەگەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە بەلادا نەخرێن‌و سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی نەگەنە رێككەوتن‌و ئێران رێككەوتنەكەیان پەسەند نەكات.  عێراق لەبەردەم چەند سیناریۆیەكدا سبەینێ هەوڵی دووەم بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تاقیدەكرێتەوە، ئەگەر هاوشێوەی رۆژی شەممەی رابردوو، سبەینێ نیسابی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەك، چونكە دواین وادە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار رۆژی 6ی نیسانی داهاتوو دەبێت‌و لەو وادەیە بترازێت، ئیتر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكی دەكەوێت‌و عێراق دەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم. ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، لایەنە سیاسییەكان دەكەونە بەردەم چەند بژاردەیەك، كە رەنگە بە ناچاری یەكێك لە بژاردەكان پەسەند بكرێت:  سیناریۆی یەكەم:  پارتی‌و یەكێتی یەكێكیان كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە بەرژەوەندی ئەوی تر بكشێنێتەوە، ئەمە لەبەرامبەر چەند پۆستێك لە بەغداد یاخود لە هەرێمی كوردستان، بۆ نمونە بە رەزامەندی ئێران، یەكێتی كاندیدی خۆی بكێشێتەوە‌و لەبەرامبەردا پارتی چەند پۆستێكی خۆی لە بەغداد یان لە هەرێمی كوردستان بدات بە یەكێتی.   سیناریۆی دووەم:  شیعەكان بەنێوەندگیری ئێران لەناو خۆیاندا رێبكەون، سەدر دەست لە بیرۆكەی دروستكردنی حكومەتی زۆرینە هەڵگرێت‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەشداری حكومەت بكات، لەم حاڵەدا دۆخی عێراق دەچێتەوە پێش خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی 2019، كە ئێران پێی وایە لەو كاتەوە دۆخی سیاسی عێراق لە رێڕەوی خۆی دەرچووە‌و دەبێت بخڕێتەوە سەر رێڕەوەكەی خۆی، واتە ئەو رێڕەوەی كە ئێران دەیەوێت، كە ئەویش دروستكردنی حكومەتی تەوافوقی‌و دابەشكردنی كێكی دەسەڵاتە لەنێوان هێزو لایەنە سیاسییەكاندا.  سیناریۆی سێیەم:  هەوڵەكانی سەدر بۆ تەواوكردنی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، جارێكی تر شكست بخوات، لەم حاڵەتەدا پێشبینی دەكرێت، كوتلەی سەدر لە پەرلەمانی عێراق بكشێنەوە‌و ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان دەستپێبكاتەوە.  لە دۆخێكی لەمشێوەیەدا پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی خولی نوێی پەرلەمان‌و بانگەوازكردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، لەم دۆخەدا، حكومەتی مستەفا كازمی وەكو حكومەتی كاربەڕێكەر دەمێنێتەوە‌و بەرهەم ساڵحیش وەكو سەرۆك كۆمار بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە پۆستەكەی بەردەوام دەبێت، تا ئەو كاتەی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت.   

 درەو: موقتەدا سەدر ئەمڕۆ دووجار پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانیەوە كردووەو دوو پێشنیازی بۆ كاندیدی سەرۆك كۆمار خستووەتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی و بافڵ تاڵەبانی پێشنیازی یەكەم و مەكتەبی سیاسی یەكێتیش پێشنیازی دووەمی رەتكردووەتەوە. میدیای فەرمی یەكێتی بڵاویكردەوە، بافڵ جەلال تاڵەبانی پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لە موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدرەوە، ‎لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا چەند پرسێكی گرنگی سیاسی پەیوەست بە دۆخی عێراق، پێكھێنانی حكومەتی نوێ و زاڵبوون بەسەر كێشە و گرفتەكان و میكانیزمەكانی دەربازبوون لەدۆخی چەقبەستووی سیاسیی عێراق گفتوگۆی لەبارەوەكرا.  ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: ئەمڕۆ موقتەدا سەدر دووجار پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانیەوە كردووە: جاری یەكەم موقتەدا سەدر وتویەتی كاندیدی سەرۆك كۆمار (بەرهەم ساڵح) بۆ كاندیدی پارتی (رێبەر ئەحمەد) بكشێننەوە لەبەرامبەردا پۆستە وزارییەكانی پشكی كورد بۆ ئێوە دەبێت، بافڵ تاڵەبانی ئەم پێشنیازەی رەتكردووەتەوە. دواتر سەدر پەیوەندیكردووەتەوەو رایگەیاندووە، هەردوولاتان كاندیدەكانتان بكشێننەوەو كاندیدێكی هاوبەش بۆ هەردوولاتان دابنێن، بەڵام با ئۆكەی مەسعود بارزانی لەسەر بێت و من بۆ ئەم پێشنیازە قسە لەگەڵ بارزانی دەكەم و رازی دەكەم، بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە ئەو پێشنیازە دەبمەوە مەكتەبی سیاسی و لەوێ گفتوگۆی لەسەر دەكەین، ئەمڕۆ لە كاتژمێر (2 بۆ5)ی ئێوارە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە كۆبونەوەدابووەو پێشنیازی دووەمیشیان رەتكردوەته‌وه‌. ئێستا هەموو لایەنەكان چاوەڕێی كۆبونەوەكەی چوارشەمەی پەرلەمان دەكەن، پێشبینی دەكرێت بە هەمان شێوە نیساب تەواو نەبێت و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرێت.   

(درەو):  پرۆژەیەك بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئامادە كراوە، فراكسیۆنەكانی یەكێتی، یەكگرتوو، كۆمەڵی دادگەریی‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و دوو پەرلەمانتاری گۆڕان ئیمزایان لەسەر پرۆژەكە كردووە. ئەمە هەمواری (هەشتەم)ی یاسای ژمارەی (1)ی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستانە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارە ئەمڕۆ ئەم پرۆژە هەموارە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەماتی كوردستان بكرێت.  خستنەڕووی ئەم پرۆژەیە لەلایەن یەكێتی‌و یەكگرتوو‌و كۆمەڵی دادگەرییەوە لەكاتێكدایە، پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەدیاریكراویش لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان ناكۆكن. چارەنوسی كۆمسیۆن لەبارەی چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە، پرۆژەی چوار لایەنەكە داوا دەكات كۆمسیۆنەكەی كوردستان وەكو خۆی بمێنێتەوە، واتە بیرۆكەی دانانی دادوەرانیان لەشوێنی كۆمسیاران یاخود رادەستكردنی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنەكەی عێراق رەتدەكەنەوە.   بەڵام مانەوەی كۆمسیۆنەكەی هەرێم وەكو خۆی، هێشتا بێ كێشە نییە، نەوەی نوێ داوا دەكات لەم كۆمسیۆنەدا پشكی بۆ دیاری بكرێت، كۆمەڵ‌و یەكگرتووش دژی ئەوەن دەستكاری پشكەكانیان بكرێت لەناو كۆمسیۆنەكەدا.  كۆمسیۆننی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان بەر لە دروستبوونی جوڵانەوەی نەوەی نوێ دروستكراوە، ئەم كۆمسیۆنە تائێستا تەنیا یەك ئەركی ئەنجامداوە كە بەڕێوەبردنی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بوو لە ساڵی 2017دا، ئێستا كۆمسیۆنەكە وادەی یاسایی بەسەر چووە، بەهۆی ناكۆكی لایەنەكانەوە پەرلەمان نەیتوانیوە چارەسەری شەرعیەتی كۆمسیۆنەكە بكات.  فرە بازنەیی یەكێك لەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن، كە ئەم سێ لایەنە لە پرۆژەكەیاندا دەستیان بۆ بردووە، ماددەی (نۆیەم)ی یاساكەیە، لە هەموارەكەدا داوا دەكەن بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم، هەرێمی كوردستان بكرێت بە (4) بازنەی هەڵبژاردن، واتە هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە)، ئەمە ئەو خاڵە سەرەكیەیە كە پارتی دیموكراتی كوردستان دژیەتی‌و داوا دەكات هاوشێوەی پێشتر هەرێمی كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، ئەمە كێشەی جەوهەری نێوان پارتی‌و یەكێتییە. یەكێتی‌و لایەنەكانی تر پێیانوایە، ئەگەر هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لە هەرێمی كوردستانیش شێوازی فرە بازنەیی پەیڕەو بكرێت، پارتی جارێكی تر ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات.  سەربەخۆكانیش خۆیان كاندید بكەن  هەموارەكەی یەكێتی‌و یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەریی داوا دەكات هاوشێوەی بەغداد لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا، دەرفەت بە كەسانی دەرەوەی حزبە سیاسییەكان بدرێت، وەكو (سەربەخۆ) خۆیان كاندید بكەن، بۆ ئەمەش داوا دەكات هەر كەسێك دەیەوێت بەشێوەی سەربەخۆ بەشدار ببێت، لیستێك بە ئیمزای (1000 دەنگدەر)ەوە پێشكەشی كۆمسیۆن بكات وەكو پاڵپشتی بۆ كاندیدبوونی.  چارەنوسی كۆتاكان یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكان لەنێوان پارتی‌و یەكێتی (بە لایەنەكانی تریشەوە)، پرسی كورسی كۆتاكان "پێكهاتەكان"ە، پێكهاتەكانی لە پەرلەمانی كوردستان (11) كورسییان بۆ تەرخانكراوە، ئەمانە لە زۆرینەی پرسە سیاسییەكاندا لەناو پەرلەمان پاڵپشتی لە سیاسەتەكانی پارتی دەكەن، ئەمە وایكردووە یەكێتی‌و لایەنەكانی تر داوای دەستكاریكردنی شێوازی هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكان بكەن.  لەو پرۆژەیەدا كە یەكێتی‌و یەكگرتوو و كۆمەڵ ‌و نەوەی نوێ ئیمزایان لەسەركردووە، داوا كراوە (11) كورسییەكە دابەش بكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، بەمشێوەیە:  •    پێكهاتەی توركمان: 5 كورسی (3 كورسی بۆ بازنەی هەولێر، 2 كورسی بازنەی سلێمانی) •    پێكهاتەی مەسیحی: 5 كورسی (1 كورسی بۆ هەولێر، 2 كورسی بۆ دهۆك، 2 كورسی بۆ سلێمانی)  •    پێكهاتەی ئەرمەن: 1 كورسی بۆ دهۆك ئەم پێشنیازە لەلایەن پارتییەوە رەتدەكرێتەوە.  هەڵبژاردن دەكرێت ؟ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 1ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵی وەكو وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە، بەڵام كات تێدەپەڕێت‌و هێشتا لایەنەكان لەسەر هەڵبژاردنەكە نەگەیشتونەتە رێككەوتن، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمسیۆن ماوەی (6) مانگ كاتی پێویستە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن بەڕێوەببات.  لە هەموو حاڵەتەكاندا پێشبینی ناكرێت هەڵبژاردنەكە لە وادەی خۆیدا بەڕێوەبچێت، پارتی دەیەوێت بەرپرسیارێتی دواكەوتنی هەڵبژاردن بخاتە ئەستۆی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر، ئەمانیش لەرێگەی پێشكەشكردنی ئەم پرۆژەیەوە دەیانەوێت بەرپرسیارێتییەكە بخەنە ئەستۆی پارتی.  پارتی‌و یەكێتی سەرباری ئەوەی لەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە 1ی ئۆكتۆبەردا رێكنەكەوتوون، هاوكات لەسەر وادەیەكی تریش رێككەوتنیان نەكردووە ئەگەر هاتوو هەڵبژاردنەكە لە وادەی دیاریكراو دواخرا.   

 (درەو): رێژەی 99%ی كارەكانی پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی راوەستاوە، كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكە ئەمڕۆ دیزاینەری پرۆژەكەی ناردە ماڵەوە.  ئەمڕۆ كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی دیزاینەری سەرەكی پرۆژەكەی ناردە ماڵەوە، لەئێستاشدا كاركردن لە 99%ی پرۆژەكە وەستاوە. ئەمڕۆ كۆمپانیای قەیوانی جێبەجێكاری پرۆژەی (100) مەتری سلێمانی، دیزاینەری پرۆژەی (100) مەتریەكەی بەناوی (قادر سەعید) ناردە ماڵەوە، ئەمە بە واتای راوەستانی پرۆژەكە دێت.  لە رۆژی 12ی ئەم مانگەوە، كۆمپانیای قەیوان كاركردنی لە پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی راگرتووە، دەڵێ حكومەت شایستە داراییەكانی بۆ خەرج ناكات.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئێستادا تەنیا لە سێ مەوقیعی بچوكی پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی)دا كاردەكرێت، ئەویش بەڵێندەرە سانەوییەكانن‌و دەیانەوێت كارەكانی پێشوویان تەواو بكەن بۆ ئەوە قاڵبەكانیان خراپ نەبێت، ئەگەرنا كاركردن لە رێژەی 99%ی پرۆژەكەدا راوەستاوە.  ئەو سێ ناوچەیەی شەقامی (100 مەتریی) كاری تێدا دەكرێت بریتین لە  (پردی 24، ئینتەچەینجی 16، ئینتەرچەینجی 17). ئەمە لەكاتێكدایە چەند رۆژێك دوای بڕیاری كۆمپانیای قەیوان بۆ راگرتنی كارەكانی شەقامی (100 مەتریی)، لەیلا عەلی سەرۆكی شارەوانی سلێمانی رایگەیاند، كاركردن لە پرۆژەكە دەستی پێكردوەتەوە.   

(درەو): بەپێی نوسراوێك سەرۆكی شارەوانی سلێمانی كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، شارەوانی بڕیاری راگرتنی دروستكردنی پرۆژەیەكی نیشتەجێبوونی لەشوێنی (گەراجی مەسڵەحەی كۆن) راگرتووە.  هەواڵی دروستكردنی ئەم پرۆژە نیشتەجێبوونە بۆ یەكەمجار رۆژی 9ی شوباتی رابردوو لە (درەو) بڵاوبووەوە، كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا‌و داواكاری گشتی سكاڵای تۆماركرد، بەتایبەتیش كە شوێنی دروستكردنی پرۆژەكە دەكەوێتە ناو جەرگەی سلێمانی‌و بەشێكە لە یادەوەری خەڵك‌و لە كۆندا بە "گەراجی مەسڵەحە" ناسراوە.  سەرۆكی شارەوانی سلێمانی لە نوسراوەكەیدا دەڵێ" رازی نین بە دیاریكردنی ئەو دوو پارچە زەوییە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی نیشتەجێبوونی ئاسودە، چونكە ئەو دوو پارچە زەوییە رەگەزیان باخچەیە". ئەم پرۆژە نیشتەجێبونە كە ئێستا ئیتر دروستكردنی بە بڕیاری شارەوانی راگیراوە، بڕیاربوو لەلایەن (كۆمپانیای بەڕێز)ەوە جێبەجێ بكرێت‌و تەنانەت دیواری پرۆژەكەش سیاج كرابوو، پرۆژەكە ناوی لێنرابوو "پرۆژەی نیشتەجێبوونی ئاسودە".  روبەری ئەو دوو پارچە زەوییەی كە بڕیاربوو پرۆژەی نیشتەجێبوونی لەسەر دروست بكرێت نزیكەی (10) دۆنمە، بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، لەم شوێنەدا هەر مەترێكی زەوی بەهاكەی زیاتر (2500) دۆلارەو تەنیا رووەكەی بەهاكەی دەگاتە (25 ملیۆن) دۆلار.  خاوەنی پرۆژەكە بەنیاز بوو لەم شوێنەدا (4) شوقەی (28) نهۆمی دروست بكات و بەشی پێشەوەی زەوییەكەش بكات بە دوكان و بازاڕ. شوێنی ئەم پرۆژەیە بە دیاریكراوی دەكەوێتە گەڕەكی (رزگاری) لە باشوری شاری سلێمانی و بە (دڵی سلێمانی) دادەنرێت و بەشی پێشەوەی پرۆژەكە دەكەوێتە سەر شەقامی (سالم)و بەرامبەر سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییە. گەراجی مەسڵەحەی كۆن ساڵی 1988 دراوە بە چەند كەسێك‌و بڕیاردراوە (72) پاسی هەبێت، بەڵام لەدوای راپەڕینەوە تەنیا (12) پاس كاریان تێدا كردووە. ئەوانەی ئاگاداری چیرۆكی ئەم پارچە زەوییەن دەڵێن: لە چەندین قۆناغدا هەوڵدراوە بەكاربهێنرێت، ئیدارەی گشتی یەكێتی پارەی بەو كەسانە داوەو لە ساڵی 2005 دا داویەتی بە كۆمپانیای (بەڕێز) بۆ پرۆژەو دواتر لێی وەرگیراوەتەوەو قەرەبوو كراوەتەوە. لە قۆناغی دواتردا چەند هەوڵێك هەبووە بۆ ئەوەی ئەم زەوییە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوون، بەڵام  لەلایەن (هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد)و (حاكم قادر حەمەجان) ئەندامانی پێشووی مەكتەبی سیاسی ئەوكاتی یەكێتییەوە رێگریان لێكراوە. شوێنەكە سەربە وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندنەو لەلایەن ماستەرپلانی سلێمانییەوە پەسەندكراوە، خەڵكی ناوچەكە چەندینجار داویانكردووە بكرێتە پاركێكی سەوزایی لەبەرئەوەی لەوناوچەیە سەوزایی كەمە.   هەواڵی پەیوەندیدار "مەسڵەحەی كۆن"ی سلێمانی دەكرێت بە شوقەو شوێنی بازرگانی  

 (درەو): توركیا ئامادەكاری بۆ ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لە هەرێمی كوردستان دژ بە گەریلاكانی (پەكەكە)، بۆ ئەم مەبەستە گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پارتی‌و  یەكێتی كردووە، تائێستا یەكێتی رازی نییەو پارتی گڵۆپی سەوزی هەڵكردووە، بڕیارە لەسەرەتای مانگی نیساندا ئۆپراسیۆنەكە لە هەرێم ئەنجامبدات. كێشە ناوخۆییەكانی توركیا، سەرقاڵی ئەمریكاو جیهان بە شەڕی روسیاو ئۆكراینا، سەرقاڵی لایەنە عێراقییەكان بە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی نوێ، زیادبوونی هەژمونی ئێران لە عێراق، هەموو ئەم هۆكارانە وایان لە توركیا كردووە ئۆپەراسیۆنەكانی بۆ سەر (پەكەكە)و (شەنگال) خێراتر بكات.   بەرپرسێكی باڵای پەكەكە بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبونەوەی (ئەنتالیا)دا، نێچیرڤان بارزانی‌و رەجەب تەیب ئەردۆغان رێككەوتن لەسەر ئەوەی، توركیا ئۆپراسیۆنێكی نوێ لە هەرێمی كوردستان دژ بە پەكەكە ئەنجام بدات.  ئەو بەرپرسەی (پەكەكە) كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" پێدەچێت ئەمجارە پیلانەكە بەجۆرێك بێت، لەباكورەوە توركیا‌و پارتیش لە گارەوە گەمارۆی گەریلاكانی پەكەكە بدەن، پێشبینی دەكەین دەستپێكردنی پیلانەكان لەسەرەتای مانگی نیسانی ئەمساڵەوە بێت، چونكە پارتی راستەوخۆ دوای گەڕانەوەی نێچیرڤان بارزانی لە توركیا، هێزی بۆ ئەو ناوچانە جوڵاندووە". " توركیا دەیەوێت لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان چەند تەقینەوەیەك ئەنجامبدات‌و بیخاتە ئەستۆی پەكەكە، ئەمە بۆ شەرعیەتدان بە ئۆپراسیۆنەكەی‌و ناچاركردنی بەشداری پارتی‌و لایەنە كوردییەكان لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا" ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسەكەی پەكەكە.  توركیا نایەوێت ئەمجارە تەنیا پارتی بەشدار بێت، چاوی لەوەیە یەكێتیش بە جۆرێك لەجۆرەكان لە شەڕەكەدا بەشدار بێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان سەردانی توركیای كردووەو لەگەڵ هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت) كۆبوەتەوە. سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، گفتوگۆكان تایبەت بوون بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو یەكێتی‌و بەشداری یەكێتی لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا، بەڵام یەكێتی رەزامەندی نەداوە لەسەر بەشداریكردن لەشەڕی پەكەكەدا.  ئامانجی توركیا لەم ئۆپراسیۆنە نوێیەدا، لەیەككاتدا شەڕی پەكەكەو كۆنترۆڵكردنی شەنگال‌و بەشێك لە ناوچە ستراتیژییەكانی دەشتی نەینەواو چەسپاندنی زیاتری هەژمونی خۆیەتی لە هەرێمی كوردستان‌و عێراق‌و پشتیوانیكردنی توركمانەكانی دەشتی نەینەواو كەركوكە.   

  راپۆرتی: ئالان بەرزنجی جگە لەوەی کۆمپانیا نەوتییەکانی تورکیا لە (8) کێڵگەی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن بە جۆرێک کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی لە بلۆکەکانی (تاوکێ (25%)، بیر بەهر (40%)، دهۆک (40%)، بنەباوێ (44%)، تەق تەق (44%)، میران (75%)، چیا سورخ (60%)) پشکی هەیە، هاوکات کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)یش لە کێڵگەکانی (چیا سورخ و پەڵکانە) بە ڕێژەی (20%) پشکی هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی (75%) بۆری نەوتی کوردستان بەخاکی تورکیادا تێپەڕ دەبێت و کۆمپانیای وزەی تورکی خاوەندارێتی دەکات، بەشێکی کرێی گواستنەوەی نەوتیشی بۆ دەمێنێتەوە. زیاتر لەوانەش پارەی فرۆشی نەوتی کوردستان بە فلتەری بانکە تورکیەکاندا تێپەڕ دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. یەکەم: بایەخی نەوت و وزەی هەرێم بۆ تورکیا هه‌رێمی کوردستان له چه‌ندین روانگه‌وه پێگه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن و تاقانه‌ی هه‌یه بۆ دۆخی ئێستای تورکیا. به‌بێ سامانی سروشتی کوردستان، تورکیا ناتوانێت له گه‌شەکردن‌‌ به‌رده‌وامبێت، به‌بێ بازاڕی کۆنترۆڵکراوی کوردستان، ئابووری تورکیا له قه‌یراندا ده‌بێت. به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، کێشه‌ی بێکاری له ناوچه کوردییەكان زیاتر ده‌بێت، په‌که‌که چه‌کداری زیاتر ده‌بێت، به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، تورکیا له نه‌وتی عێراق بێبه‌ش ده‌بێت و داهاتووی پڕ قه‌یرانتر ده‌بێت، کاتێک که ده‌ستی نه‌گاته کانه  نەوت و غازه‌کانی هه‌رێم. که‌واته هه‌رێم بۆ تورکیا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یه، که تورکیا له هه‌موو روویه‌که‌وه به‌هێز ده‌کات. ئه‌گەرجاران مه‌ترسی تورکیا له‌وه‌بوو، که په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا ره‌نگه ببێته هۆی دابه‌شبوونی تورکیا، ئه‌وا ئەمڕۆ ترسه‌که جودایه. ئه‌وه‌ی مایه‌ی ترسه، دەستەبەسەرداگرتنی نەوت پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە.  بۆ ئەوەی لەم پەیوەندییە تێبگەین دەبێت ئاماژە بە چەند هۆارێک بدەین، لەوانە؛ 1.    تورکیا خۆی هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی ئەوتۆی وزه‌ی نیه، هه‌موو وزه‌ی پێویستی له ده‌ره‌وه‌ ده‌هێنێت. چه‌ند هۆکارێک هه‌یه وه‌ك: گه‌شه‌ی ئابووری، گه‌شه‌ی دانیشتوان، به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی بژێوی، که هه‌مویان پێکه‌وه هۆکارن لەسەر زیادبوونی خواستی وزه له ده‌ره‌وه. 2.    وزه یه‌‌كێکه له هه‌ره بواره گرنگه‌کانی سیاسه‌تی ئابووری، ناوخۆ، ده‌ره‌وه‌ی تورکیا. به‌بێ وزه تورکیا ناتوانێت ببێته خاوه‌ن ئابووری گه‌شاوه، که بنه‌مای بوونیه‌تی وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی کاریگه‌ر له ناوچه‌که‌دا. 3.    تورکیا له پێگه‌یه‌كی سه‌یردایه له‌م باره‌وه، له کاتێکدا زۆر نزیکه له سه‌رچاوه‌كانی نه‌‌وت و غازه‌وه، به‌ڵام له هه‌مانکاتدا سه‌رباری نزیکیه‌كه‌ی هێنده سودمه‌ندنیه لێی. چونکە تورکیا زۆر نزیکه‌ له سه‌رچاوه‌ی زیاتر له (70%)ی غازی دونیا، وه نزیکه‌ی (73%)ی نه‌وتی یه‌ده‌گ،  به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی له ناوچه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ده‌ریای قه‌زوینن. ئه‌م هۆکارانه راسته‌وخۆ کاریگه‌ریان هه‌یه لەسەر داڕشتنی شێوازی په‌یوه‌ندی تورکیا به هه‌رێمه‌وه. تورکیا له رێگای په‌یوه‌ندی به هه‌رێمه‌وه ده‌خوازێت جۆرێک له په‌یوه‌ندی بهێنێته ئاراوه، که به‌به‌راورد به په‌یوه‌ندییه‌کانی تر، زیاتر له قازانجی تورکیابێت، بۆ ئەوەی تورکیا وه‌ك کارتێکی فشار به‌کاریبهێنێت لەسەر ئه‌وان. به‌م پێیه ده‌بێت له زۆر رووه‌وه گرێبه‌ستی نێوان تورکیاو هه‌رێم وه‌ها‌بێت، که زیاتر له قازانجی تورکیا بێت و باڵاده‌ستی تورکیا پێشاندات به‌‌سه‌ر شێوازی گرێبه‌سته‌کاندا، له به‌رامبه‌ر ئه‌و گرێبه‌ستانەی لەگه‌ڵ ئێران و  روسیا که تورکیا وه‌ك لاوازێک ده‌بینرێت. ئه‌مه‌شه پاڵنه‌ری ئه‌و هه‌موو سه‌رکێشیه‌ی، که تورکیا ئاماده‌یه بیکات له گرێبه‌ستی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، له به‌رامبه‌ر عێراق و ئه‌مریکا و ئێرانیش.  ئەمە سەرڕای گرنگی ووزه‌ی هه‌رێم بۆ تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ بڕی ووزه‌ی هه‌رێم و نزیکی ووزه‌ی هه‌رێم بۆی و  ئاسانکاری فشارکردن لەسەر هه‌رێم، ئاماده‌بوونی مه‌رجه‌کانی تورکیا وه‌ک به‌رده‌وامی هه‌رزانی و ئاسانی فشاری سیاسی و، بوونی توانا بۆ دارشتنی، جۆرێک له په‌یوه‌ندی، که بڕی زۆری پاره‌ی ووزه بگەڕێته‌وه بۆ تورکیا. دووەم: پێویستی تورکیا بە نەوت تورکیا لەماوەی نێوان ساڵانی (2002 - 2017) گەشەیەکی ئابوری گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێک ئەو گەشەسەندنە کردیە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریی گەورە لەسەر ئاستی جیهان. بە گوێرەی داتای "OECD"  تورکیا لە ڕوانگەی پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەی یەکەمدا دێت بۆ ئەوەی ئابووری لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەی پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابووری دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆی ئەو گەشەکردنانەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەی زیاتر کردووە. سەبارەت بە بەکاربردنی وزە لە تورکیا بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)   ئەمە سەرەڕای ئەوەی یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨ دا بە (٣٦٦) ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەی بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەی (١٨) ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیای بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریی لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆی بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووی لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩ دا لە تورکیا بەنزیکەیی (٢٢) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەی (٢٥٠) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩ دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوی ناوخۆیی ڕێژەی (٨.٨ %)ی پێک هێناوە. بە مانایەکی دیکە ڕێژەی هاوردەی نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (91.2%) تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکاری نەوت بووە لەم وڵاتانەوە، بڕوانە چارتی ژمارە (2)):  چارتی ژمارە (2)   سێیەم: بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی )٢٠٠٦)ەوە بە هۆی ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆی (١٠) بیرە نەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەی پێشبینییەکان بڕی خەمڵێرناو لەنێوان (١٢ بۆ ١٥) ملیار بەرمیل نەوتدایە، پێشبینی دەکرێ بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە، بە گوێرەی ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەی کە لە ناوچەی شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕی یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێ.  بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان  بەم شێوەیە دابەش بووە، بڕوانە (خشتەی چارتی ژمارە (3)).   چارتی ژمارە (3) چوارەم: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێم 1.     بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕنکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهات (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆ مەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپامیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    هەر بەپێی زانیارییەکان لەماوەی (18) مانگی (2020 - 2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (476) ملیۆن دۆلاری تەنها بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی خەرج کردووە لە بری خەرجی گواستنەوەی نەوت کە سنوری تورکیا تا بەندەری جەیهانی تورکی. راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  2.    کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پوولخانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌ا. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. -    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، باكوری شاری دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی و گوڵف كیستۆن بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی دهۆك: قه‌زای مه‌ركه‌زی دهۆك و باشوری شاری دهۆك و قه‌زای سمێل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (162) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. بڕی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكه‌كانی (40%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی). -    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(:ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، بڕی زیاتر له‌ یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبەپێی زانیارییەکان بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و میران ڕۆژئاوا بڕی (4.808) ملیار نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. ب. کۆمپانیای پیت ئۆیڵ، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: جگە لەوەی کۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی لەم بلۆکەدا پشکی هەیە بەهەمان شێوە، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. 3.    پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم  (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە   راپۆرتی ڤیدیۆیی: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا   سەرچاوەکان -    د. زولفو داغدەڤیرەن، پەیوەندییە وزەییەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستانی عێراق، وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا، گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە (12) ئازاری 2022، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی دەریدەکات، لا 64-95. -    د. سەردار عەزیز، توركیاو هەرێمی كوردستان: چ جۆره پەیوەندییەك؟، چاپخانەی پیرەمێرد، چاپی یەكەم 2015، سلێمانی. (بەرهەمی ژوری توێژەینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان). -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/ -    ڕێبین فەتاح، چۆن نەوتی هەرێم کەوتە دەست “کۆمپانیا پڕوپووچەکانەوە؟"، ماڵپەڕی کوردستان تایمز؛  https://kurdistantimes.org/2020/09/03/%DA%86%DB%86%D9%86-%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85-%DA%A9%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%95-%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%BE%DA%95/ -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680  

  ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڤلادیمێر پوتین ڕای وایە داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلیتیکی سەدەی بیستەم بوو. لەدەستدانی هەیمەنەی ڕوسیای پاش پێرۆسترۆیکا و جیابوونەوەی ١٥ دەوڵەت لە سنووری دەسەڵاتدارێتیی سۆڤیەتیی، ژانێکی جیۆپۆلیتیکیی گەورە بوو بۆ نوخبە سیاسییە نوێکەی ڕوسیا. لە دیدی پوتیندا نەگەڕانەوەی ئەم پارچە دەوڵەتانە بۆ سەر جەستەی سیاسیی ڕوسیای پۆست سۆڤیەتی وەک خۆکوژییەکی نەتەوەییی تەماشادەکرێت. قبوڵکردنی ئەم واقیعە سیاسیی و جوگرافییە نوێیە و هەرسکردنی نەک ئاسان نەبوو، بەڵکو پوتین هەموو هەوڵێکی دەدا ببێت بەو قەیسەرەی سەدەی بیستویەکەم کە ئینحیرافی مێژووی نوێی ڕوسیای دوای پێرۆسترۆیکای ڕاستدەکاتەوە. ئەو نەفرەتەی مێژوو لە نوخبەی ئۆلیگارشیی ڕوسیی کردووە بریتییە لەوەی ڕوسیا وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی ئاسایی نەبینێت، بەڵکو وەک ئیمپراتۆرییەت وێنایبکات. لەم سۆنگەیەشەوە بۆئەوەی شکۆی ئیمپراتۆرییەتی ڕوسیی و یەکێتیی سۆڤیەتی دوای پێرۆسترۆیکا دووبارە بنایتبنرێتەوە دوو شت پێویستن، یەکەمیان قەیسەرێکی نوێیە و دووەمیشیان جەنگە. لە ئێستاشدا ڕوسیای سەدەی بیستویەک هەردووکیانی هەیە؛ قەیسەرێکی خوێنساردی هەیە کە وەک نماییشە کۆمیدییەکەی چارڵی چاپڵن بۆ هیتلەری دیکتاتۆر، شەق لە تۆپەکەی جیهان هەڵدەدات و هەموو پرنسیپەکانی سەروەریی دەوڵەتیی و ئاشتیی جیهانیی وێراندەکات. دووەمیشیان پوتین جەنگەکانی بۆ گەورەکردنەوەی جەستەی سیاسیی ڕوسیا، لە وردە جەنگەوە گۆڕی بۆ جەنگێکی گەورە لە ئۆکرانیا، کە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هاوشێوەی مەترسیداری نییە.  لە مێژووی ئەوروپادا چەند ڕووداوێکی گەورەی جەنگ و چەند پەیماننامەیەکی ئاشتیی گرنگی دوای جەنگ هەن کە مێژووی کۆن و نوێی ئەوروپا و جیهانیان نەخشاندووە. گرنگترین پەیماننامە لە جیهاندا بریتیی بوو لە (پەیماننامەی ڤێستفێلیش) کە لە ساڵی 1648دا لە ئەڵمانیای ئەو سەردەم لە نێوان دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتە جەنگاوەرەکانی ئەوکاتی ئەوروپادا ئیمزاکرا و تیایدا کۆتایی بە جەنگی پڕوکێنەری 30 ساڵەی مەزهەبیی هێنرا. بێگومان ئەم پەیماننامەیە تەنها کۆتایی بە جەنگی مەزهەبیی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت و تەریقەتە ریفۆرمیستەکانی ناو ئاینی مەسیحییەت نەهێنا و دەسەڵاتی کەنیسەی سنووردارنەکرد، بەڵکو سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی لە ئەوروپادا سازان. دووەمیان, جەنگی جیهانی یەکەم و کۆتایی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی و پاشان داڕمانی ڕوسیای قیسەریی و دابەشکردنەوەی نوێی جیهان لەسەر پرنسیپەکانی پەیماننامەی ڤێستفێلیش کە بریتین لە رێزگرتن لە سەروەریی نەتەوەیی دەوڵەتان. سێیەمیان, جەنگی جیهانی دووەم و دووبارەرێکخستنەوەی سەروەریی نەتەوەیی بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە نازیزم داگیریکردبوون. ئاکامی ئەم جەنگە گەورەیەش دابەشکردنی ئەڵمانیا بوو لە نێوان هەردوو بەرەی خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئەو سەردەم بە سەرۆکایەتیی یەکێتی سۆڤیەت و ئەمریکا و سەرەتای دروستبوونی جەنگی سارد لەنێوان بەرەی سۆسیالیزم و کاپیتالیزمی خۆرئاوایی. چوارەم ڕووداوی گەورەی جیهانییش بریتیی بوو لە داڕوخانی بەرەی سۆڤیەت و دروستبوونی 15 دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ و ئیمزاکردنی پەیماننامەی پاریس. دوای کەوتنی دیواری بەرلین و کۆتاییپێهێنان بە ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، پەیماننامەی پاریس لە 21ی نۆڤەمبەری 1990 دا لە نێوان 32 دەوڵەتی ئەوروپیی و ئەمریکا و کەنەدا، ئیمزاکرا. ئەم رێککەوتنامەیە لەدوای داڕمانی بەرەی سۆسیالیزم بە سەرۆکایەتی یەکێتی سۆڤیەت و يەکگرتنەوەی هەردوو دەوڵەتی ئەڵمانیا لەدایکبوو کە هەم کۆتایی بە جەنگی سارد هێنا و هەم سەرەتای ئومێدێکی نوێ بوو کە نەک تەنها کۆتایی بە دابەشبوونی ئەوروپا، بەڵکو جیهانیش بهێنێت. کۆڵەکەیەکی گرنگی پەیماننامەی پاریس داننانە بەوەی کە دیموکراسیی تاکە سیستەمێکی حوکمڕانیی شەرعییە دەتوانێت زەمانەتی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ و ئازادیی بکات. بە کورتی پەیماننامەی پاریس دۆکۆمێنکردنی دوو خاڵی گرنگ بوو، یەکەمیان کۆتاییهێنان بە دابەشبوونی ئەوروپا لەنێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، دووەمیشیان کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد.  سەرەڕای ئەم هەموو ئەزموونانە بۆ دابینکردنی ئاشتیی لە ئەوروپا و جیهان، جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیا چیمان پێدەڵێت؟ یەکەم ئەم جەنگەی پوتین زیندەبەچاڵکردنی رێکەوتنامەی پاریس بوو کە بە بەشداری روسیا ئيمزا کرا. ئەم جەنگەی ڕوسیا هەم ماڵئاوایی کردنی کۆتاییە لە بەدیموکراسییکردنی ڕوسیا و هەم هەوڵدانە بۆ دروستکردنی ئەوروپایەکی نوێی و هەم خەونی پوتینە بۆ دووبارەداڕشتنەوەی نیزامێکی نوێی جیهانیی دوای جەنگی سارد. جەنگی ڕوسیا دژ بە ئۆکرانیا وردوخاشکردنی تەواوی پرنسیپەکانی ڤێستفێلیش و ڕێککەوتنامە مێژووییەکەی پاریس بوو. لە رێککەوتنامەی پاریسدا جگە لە کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد و ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، باس لە چەند خاڵێکی گرنگ کراوە، یەکەمیان پاراستنی سنوور و سەروەرێتیی دەوڵەتە نوێکان. دووەم، بەکارنەهێنانی توندوتیژیی سەربازیی، سێیەم ئازادیی هەڵبژاردنی تەحالوفات و هتد.  پوتین دەڵێت، بەشێکی گەورە و ماناداری ئەوەی ئێمە، واتە ڕوسەکان، لە 1000 ساڵدا بەدەستمانهێنابوو، لەدوای داڕوخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە لەدەستمانچوو. جەنگی روسیا دژ بە ئۆکرانیا لە دیدگای پوتینەوە سەرەتای دەستپێکی ڕاستکردنەوەیەی مێژووی نوێی ڕوسیایە کە بە پیادەکردنی تیۆری (ڕوسیا - پلەس، یان روسیا - زائید) دەستیپێکرد. ئەم تیۆرییە لەسەر ئەو بناغەیە کاردەکات هەموو ئەو جەستە جوگرافیانەی کە لە یەکێتی سۆڤیەتی ئەوسەردەم و ئێستای ڕووسیا جیابوونەتەوە و تیایدا ڕووسییزمان دەژین، بە جەبری هێز و داگیرکردنی ڕاستەوخۆ دەگەڕێنرێنەوە ناو جەستەی سیاسیی ڕوسیا. ئەم سیاسەتەش بە دوو شێواز جێبەجێدەکرێت، یەکەمیان بە جیاکردنەوەی بەزۆری ئەو ناوچانەیە لە دەوڵەتە دراوسێکانی ڕوسیا کە کەمایەتی ڕوسیی تیادەژی، دووەمیشیان داننانە بە سەربەخۆییان، وەک لە ساڵی 2008دا لە جیۆرجیا بینیمان کە چۆن پوتین بەزەبری چەک ئەبخازیا و ئۆسێتیای باشووری لە جەستەی جوگرافیی جیۆرجیا دابڕاند و وەک دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەلایەن ڕوسیاوە دانیان پێدانراو و دەپارێزرێن. بەکۆتاییهێنان بە پەیمانی ئاشتیی پاریس، پوتین دەرگای جەهەنەمی بۆ جەنگێکی مەترسییدار لە ئەوروپا و جیهان کردەوە کە کەس ناتوانێت پێشبینیی ڕەهەندە کارەساتئامێزەکانی داهاتووی بکات. ماویەتی

 راپۆرت: درەو پارتی لە چوار دەرگای جیاوازەوە بودجەی مانگانە بە حزبە سیاسییەكان دەدات، كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە نێچیرڤان بارزانی، حزبی سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان لە بارەگای بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینگەی مەسرور بارزانی، حزبە بچوكەكانیش لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی، بودجەكەی پارتی لەبەرزترین ئاستدا (25 دەفتەر) دۆلارە بۆ مانگێك، لە نزمترین ئاستیشدا (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دیناری عێراقییە، نزیكەی حەوت ساڵە یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان لە پەرلەمان پەسەندكراوە، بەڵام تائێستا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە، بودجەی حزبەكان چۆنە‌و بڕەكەی چەندە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. یاسایەك كە جێبەجێ نەكرا ! لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی پارتە سیاسییەكان سەرباری ئەوەی بەپێی پێگەو هێزیان، ئابوری‌و كۆمپانیاو بزنسی تایبەت بەخۆیان هەیە، مانگانەش بڕە بودجەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان وەردەگرن. وەرگرتنی ئەم بڕە بودجەیە، وا دەردەكەوێت خراوەتە بری (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان)، كە نزیكەی حەوت ساڵە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە، بەڵام كاری پێناكرێت. (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان) لە رۆژی 24ی تەموزی 2014دا پەسەندكرا، ئەوكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان (یوسف محەمەد) لای بزوتنەوەی گۆڕان بوو، پەسەندكردنی ئەم یاسایە سەرباری ئەوەی لەكاتی خۆیدا رەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بوونی یاساكە لە نەبوونی باشتر بوو، چونكە جێبەجێكردنی یاساكە وای دەكرد حزبەكان نەكەونە ژێر فشاری دارایی هێزە دەسەڵاتدارەكان‌و سەرچاوەی داراییان تاڕادەیەك شەفاف بێت. یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، لەسەر بنەمای بودجەی گشتی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی حزبەكانی دیاریكردووە، لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بەوهۆیەشەوە یاسای بودجەی حزبەكان جێبەجێ نەكراوە. بەهۆی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكانەوە، پارتە سیاسییەكان بۆ دابینكردنی بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان پەنایان بۆ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ (پارتی‌و یەكێتی) بردووە، ساڵی 2016 یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد "رێككەوتنی دەباشان"، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا یەكێتی مانگانە بڕی (400 هەزار) دۆلاری بە بزوتنەوەی گۆڕان دەدا، وەرگرتنی ئەم پارەیە بە بڕی جیاواز تاوەكو ساڵی كۆتایی ساڵی 2017 بەردەوام بوو، حزبەكانی تریش هەریەكەیان‌و لەكاتی جیاوازدا بە بڕی جیاواز بودجەیەكی مانگانەیان لە پارتی‌و یەكێتی وەرگرتووە. لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، ئەمە وایكردووە، حزبە سیاسییەكان لە دەرەوەی یاسا پارە وەربگرن، ئەگەر بودجە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، دەبێت یاسای بودجەی حزبەكانیش كارا بكرێت‌. بودجەی ئێستای حزبەكان چۆنە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا بودجەی پارتە سیاسییەكان، لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەدرێت‌و پارتی لەڕێگەی چوار دەرگاوە ئەم پارەیە بە حزبەكان دەدات، كە ئەمانەن: دەرگای یەكەم: بارەگای بارزانی چەند حزبێكی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان لە بارەگای بارزانی وەردەگرن، لەوانە حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بودجەكەی حزبی سۆسیالیست مانگانە (100 هەزار) دۆلارە بە زمانی بازاڕ واتە (10 دەفتەر) دۆلار، بودجەكەی زەحمەتكێشان-یش مانگانە (50هەزار) دۆلار واتە (5 دەفتەر). دەرگای دووەم: نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش مانگانە بڕە بودجەیەك بۆ چەند حزبێك دابین دەكات، لەوانە كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، بەمدواییە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا بەفەرمی دانی بەوەدانا لە دەرەوەی یاسای بودجەی حزبەكان مانگانە بڕە پارەیەك وەردەگرن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بودجەكەی كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لای نێچیرڤان بارزانی مانگانە (150 هەزار) دۆلارە بۆ هەریەكێكیان، بە زمانی بازاڕی دراوەكە، واتە هەریەكە لەو دوو حزبە مانگانە بڕی (15 دەفتەر) دۆلار وەردەگرن. دەرگای سێیەم: مەسرور بارزانی  بزوتنەوەی گۆڕانیش لەڕێگەی نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە مانگانە بڕە بودجەیەك لە پارتی وەردەگرێت، بەگوێرەی نوسراوێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە بەمدواییە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان كردووە، ئەو پارەیەی كە گۆڕان مانگانە لە مەسرور بارزانی وەردەگرێت، بڕەكەی (250 هەزار) دۆلار واتە (25 دەفتەر) دۆلارە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پێشتر بزوتنەوەی گۆڕان لەڕێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە ئەم بڕە پارەیەی وەرگرتووە، بەڵام بەمدواییە وەرگرتنی پارەكەی گواستوەتەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران بۆ ئەوەی وا دەركەوێت پارەكە لە حكومەت وەردەگیرێت نەك لە حزب. دەرگای چوارەم: مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی ژمارەیەك لە حزبە بچوكەكانی تر لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە مانگانە بڕە پارەیەكیان پێدەدرێت، (درەو) زانیویەتی لەناو ئەو حزبانەی لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی پارە وەردەگرن، حزبی تێدایە بودجەی مانگانەی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینای عێراقییە.   بودجەی حزبەكان لەسەرەتاوە بۆ كۆتایی دوای كشانەوەی بەعس لە ناوچەكانی كوردستان، ساڵی 1992 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كرا، ساڵی 1993 یاسای حزبەكان دەرچوو، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمجار باسلەوەكرا دەبێت بودجەی حزبە سیاسییەكان دیاری بكرێت. ساڵی 1994 شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەستی پێكرد‌و كوردستان دابەش بوو بەسەر دوو ئیدارەدا، شەڕی ناوخۆ تاوەكو ساڵی 1998 بەردەوام بوو، ساڵی 2005 پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزا كردوو حكومەتەكانیان یەكخستەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1994 لەسەروبەندی شەڕی ناوخۆدا، خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (86 ملیۆن‌و 450 هەزار) دیناری سویسری بووە، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەهەردووكیان مانگانە لە بودجەی حكومەت بڕی (80 ملیۆن) دیناری سویسرییان بردووە. ساڵی 1999 كە یەكێتی لە سنوری خۆی حكومەتی هەبووە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی حكومەتەكە بووە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، رێژەی 30%ی بودجەی حكومەتەكە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی رۆیشتووە‌و رێژەی 35%ی بۆ هێزی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، رێژەی 35%ی بودجەكە بۆ حكومەت‌و موچەی فەرمانبەران ماوەتەوە. ساڵی 2004 بۆ 2010 مانگانە یەكێتی‌و پارتی لە بودجەی حكومەت هەریەكەیان بڕی (35 ملیۆن) دۆلاریان بۆ خۆیان بردووە، بۆ نمونە كۆی گشتی بودجەی حكومەت لە ساڵی 2005 كە ئیدارەكانی پارتی‌و یەكێتی یەكیان گرتووەتەوە بڕی (3 ملیارو 124 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم پارەیە پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بڕی (840 ملیۆن) دۆلاریان بردووە بۆ خۆیان، كە دەكاتە (26%)ی تێكڕای بودجەی گشتی هەرێم لەو ساڵەد.  ساڵی 2010 بڕە پارەی پارتی‌و یەكێتی لە بودجەی گشتی هەرێم لە (35 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (35 ملیۆن) دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ (4 ملیارو 720 ملیۆن) دینار بۆ هەریەكێك لەو دوو حزبە، واتە مانگانە یەكێتی‌و پارتی پێكەوە بڕی (9 ملیارو 400 ملیۆن) دیناریان لە بودجەی هەرێم بۆ خۆیان بردووە. ساڵی 2013 كە هەرێمی كوردستان دواین یاسای بودجەی هەبووە، پارەی حزبە سیاسییەكان بەمشێوەیە‌و لە دەرەوەی یاسای بەركار دابەشكراوە: •     پارتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكێتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەوكات هێزێكی ئۆپۆزسیۆن بووە، مانگانە بڕی (590 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكگرتووی ئیسلامی مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     كۆمەڵی ئیسلامی (كە ئێستا بووە بە كۆمەڵی دادگەریی) مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (580 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە (ئەم بڕە پارەیەی شیوعی لەكاتی خۆیدا مشتومڕی دروستكرد، حزبەكانی تر دەیانوت ئەم پارەیە زۆرە بەبەراورد بە پارەكەی ئەوان) •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (400 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان مانگانە بڕی (250 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (80 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     سەرباری ئەمانە (15) حزبی سیاسی تر هەبووە كە كورسی پەرلەمانیان نەبووە‌و مانگانە بە تێكڕاو پێكەوە بڕی (353 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە، كە زۆرترینیان پارتی پارێزگاران بووە‌و مانگانە (45 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە، كەمترینیشیان حزبی رزگاری نەتەوەیی توركمان بووە كە مانگانە بڕی (ملیۆنێك) دیناری وەرگرتووە. بەر لە یەكخستنی ئیدارەكانیان، پارتی‌و یەكێتی لەو پارانەی كە لە بودجەی گشتی هەرێم بۆ خۆیان بردووە، ماوە لەدوای ماوە یارمەتیی دارایی حزبە سیاسییەكانی تری كوردستانیان داوە، ئەمەش لەسەر بنەمای راكێشانی وەلائی ئەو حزبانە بەلای سیاسەتەكانی خۆیاندا، بۆ نمونە ساڵی 1999 لە بودجەی ئیدارەی سلێمانی پارەی بەمشێوەیە بە حزبەكانی تر داوە: •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە بڕی (2 ملیۆن) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكرتی كوردستان مانگانە بڕی (700 هەزار) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (600 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     پارتی پارێزگارانی كوردستان مانگانە بڕی (250 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی دیموكراسیخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (200 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی وەتەنی عێراقی مانگانە بڕی (60 هەزار) دیناری وەرگرتووە یاسای بودجەی حزبەكان چی دەڵێ ؟ ساڵی 2014 كە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان پەسەندكرا، بزوتنەوەی گۆڕان كە نەوشیروان مستەفا رێبەرایەتی دەكرد، زۆر خواستی لەسەر تێپەڕینی ئەم یاسایە بوو، گۆڕان دەیویست بەم یاسایە كێشەی دارایی خۆی بەشێوەیەكی سەلامەت‌و دوور لە فشاری پارتی‌و یەكێتی چارەسەر بكات، بۆیە یاساكە بە تەوافوقی هەموو لایەنەكان تێپەڕێندراو زۆرینەی لایەنەكان لێی سودمەندبوون. یاسای بودجەی حیزبەكان كە ئێستا یاسایەكی بەركارە بەڵام جێبەجێ ناكرێت، لە (6) مادە پێكهاتووە، بەپێی ئەم یاسایە، ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ حزبە سیاسییەكان دابین دەكرێت (ئەوانەی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە)، بڕەكەی دەبێت (1%)ی كۆی گشتی بودجەی ساڵەكە پێكبهێنێت، بۆ نمونە ئەگەر لەسەر یاسای بودجەی 2013 كە دواین یاسای بودجە بووە لە هەرێمی كوردستان خەمڵاندن بكرێت، لەو ساڵەدا تێكڕای بودجە (16 ترلیۆن) دینار بووە، رێژەی (1%)ی ئەم پارەیە دەكاتە بڕی (160 ملیار) دینار، واتە بڕی (160 ملیار) دینار بە تێكڕا بۆ بودجەی حزبەكان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بەبەراورد بە پێشتر كە یاسای بودجەی حزبەكان نەبووە زۆر باشترە، چونكە پێشتر بودجەی تەرخانكراو بۆ حزبەكان لە دەرەوەی یاسا بڕی (190 ملیار) دینار بووە، واتە لەحاڵەتی جێبەجێكردنی یاساكەدا خەرجی بودجەی حزبەكان كەمتر دەبێتەوە‌و سەرباری ئەمەش حزبەكان تاڕادەیەك لەژێر هەژموونی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان رزگاریان دەبێت. یاساكە چەند پێوەرێكی دیاریكردووە بۆ پێدانی بودجە بە حزبەكان كە ئەمانەن: •     كورسی پەرلەمانی كوردستان دەكرێتە بنەما، بەهای كورسییەك مانگانە (0.000375)ی كۆی گشتی بودجەی حیزبەكان دەبێت، ئەگەر هەر لەسەر بنەمای بودجەی 2013 خەمڵاندن بكرێت، هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160 ملیار دینار × 0.000375 = 60,000,000) واتا لەم حاڵەتەدا بەهای كورسییەكی پەرلەمانی كوردستان (60 ملیۆن) دینارە، دیاریكردنی ئەو رێژەیە لەسەر ئەو بنەمایەیە ئەگەر بودجەی گشتی كەمیكرد ئەوا بودجەی حیزبەكانیش كەمدەكات، بەپێچەوانەشەوە. •     ژمارەی دوو خولی كۆتایی پەرلەمان كۆدەكرێتەوە لەگەڵ كورسییەك بۆ هەر خولێكی پەرلەمانی كوردستان، بەمەرجێك ئەو حیزبانە لە (4) كورسی كەمتریان نەبێت لە پەرلەماندا. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو ژمارەی دەنگەكانیان (40%)ە، ئەوا دوو كورسیان بۆ ئەژمار دەكرێت، واتە ئەو حزبانەشی كورسی پەرلەمانیان نییە، بەپێی ئەم یاسایە‌و لەسەر بنەمای هاوكێشەكەی سەرەوە بڕە بودجەیەكیان بۆ دابین دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو رێژەی دەنگەكانیان (20% بۆ 39%)ە، ئەوا یەك كورسییان بۆ ئەژمار دەكرێت. •     هەر حیزبێك كە خاوەنی یەك كورسی بێت لە خولەكانی پەرلەمان، بە دوو كورسی كۆمەك دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كە پێش راپەرین بەشداربوون لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان، نابێت لە (300 ملیۆن) دینار كەمتر وەرگرن، لێرەدا حزبە نەریتییەكان جارێكی تر باڵادەستكراونەتەوە. •     ئەو حیزبانەی كە خاوەن كورسییە كۆتاكانن، بۆ یەك كورسی (0,0005)ی بودجەی حیزبەكانیان پێدەدرێت، ئەگەر ئەمە لەسەر بنەمای بودجەی 2013 لێكبدرێتەوە هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160,000,000,000 × 0,0005 = 80,000,000) بۆ هەر كوسییەك (80 ملیۆن) دینار دەكات. بودجەی حزبەكان بەپێی یاسا  بەپێی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، ئەگەر یاسای بودجەی 2013 بكرێت بە بنەما كە بودجەی گشتی كوردستان لەو ساڵەدا (16 ترلیۆن) دینار بووە، بودجەی حزبەكان بەمشێوەیە دەبێت (خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەژمار نەكراوە، واتا لێكدانەوەكان بۆ كورسیەكان پێش هەڵبژارنی خولی پێنجی پەرلەمان كراوە): •     پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (30) كورسی هەبووە، لە خولی چوارەمدا (38) كورسی هەبووە، لە (4) خولی پەرلەمان بەشداری كردووە كە دەكاتە (4) كورسی دەكات، بەپێی یاسای بودجەی حزبەكان تێكڕای كورسییەكانی پارتی بە (72) كورسی ئەژماردەكرێت، بۆ ئەم ژمارە كورسییە تێكڕای بودجەی پارتی لە بودجەی گشتی كوردستان بۆ هەر مانگێك دەكاتە (4 ملیارو 320 ملیۆن) دینار. بەو پێیەش بودجەی پارتی ( 390 ملیۆن دینار ) كەمیكردووە، چونكە پێشتر ( 4 ملیار و 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرت. •     بزوتنەوەی گۆڕان لە خولی سێیەم (25) كورسی‌و لە خولی چوارەم (24) كورسی هەبووە، دوو خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە بودجەكەی گۆڕان كەمدەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (600 ملیۆن) دیناری وەرگرتوو. •     یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە خولی سێیەم (29) كورسی‌و لە خولی چوارەم (18) كورسی، چوار خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكێتی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە یەكێتی بڕی (1 ملیارو 660 ملیۆن) دینار بودجەكەی كەم دەكات، چونكە پێشتر بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرتووە. •     یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (6) كورسی‌و لە خولی چوارەم (10) كورسی، سێ خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (19) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكگرتووو دەكاتە (1 ملیارو 140 ملیۆن) دینار، بودجەی یەكگرتوو بەپێی یاساكە زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •     كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە خولی سێیەم (4) كورسی‌و لە خولی چوارەم (6) كورسی هەبووە، سێ خول بەشداری كردووە، بەپێی یاساكە تێكڕای كورسییەكانی دەكاتە  (13) كورسی، بەم  پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (780 ملیۆن) دینار، یاساكە بودجەی كۆمەڵ زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    هەمان هاوكێشەی بۆ بودجەی حزبەكانی تریش جێبەجێ دەبێت بەپێی ناوەڕۆكی یاساكە.