د. ئیسماعیل شەمس
•    لە سەرتادا جەخت لەسەر ئەم خاڵە دەكەم كە نەك تەنیا لە سەردەمی ئەیوبی، بەڵكو تاوەكو سێ سەدە لەمەوپێش و لە ئەوروپاش گوتاری شوناسیی زاڵ، ئایینی بووە و لە هیچ شوێنێكی جیهان، گوتاری نەتەوەیی و ناسیۆنالیزم دەرنەكەوتبوو؛ بۆیە ناساندنی سەڵاحەدین ئەیوبی وەك قاڕەمانێكی نەتەوەیی و چاوەڕوانی لەو كە هەوڵێك بۆ نەتەوە و نیشتمانەكەی بدات و  دەوڵەت یان وڵاتێك بە ناوی كوردستان بونیاد بنێت، نامێژوویی و پارادۆكساوییە. لەگەڵ ئەمەشدا، سەڵاحەدین لە چوارچێوەی وابەستەیی نەتەوەیی، تایفەیی و خاك، لەو ڕۆژگارەدا كۆمەلێك ئیشی گرنگی بۆ كورد ئەنجام داوە كە ئاماژە پێنەكردنیان لە ئینساف بەدوورە.
•    یەكەم؛ بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیوبی لە كۆتایی سەدەی 6-ی كۆچی، نەوە و كەسوكاری فەڕمانڕەوا كوردەكانی دەولەتەكانی شەددادی، مەروانی، ڕەوادی، هەزبانی، ئال حەسنەویە، عەنازی و تەنانەت ئەتابەكانی لۆرستان كە لە لایەن سەلجوقییەكانەوە كۆتاییان پێهات، چوونە دەرباری ئەیوبییەكان و خۆیان دایە پاڵیان. ئەوەی كە دەوڵەتی ئەیوبی ناو دەبرێت بە ڕادەی یەكەم، دەرئەجامی جۆرێك لە كۆدەنگی و بەشداریی كوڕ و نەوەكانی هەموو دەوڵەت و میرنشینە كوردییەكانی پێش سەلجوقی و و بەڕادەی دووەم، تەواوی هۆز و تایفە كوردییەكانە كە لە سەرانسەری كوردستانەوە هاتنە پاڵ ئەیوبییەكان. لە سەردەمی ئەیوبییەكان، شەپۆلی گەروەی كۆچی تایفە كوردەكانی وەك ڕەوادی و زەرزا و گۆران و جاف و .... بۆ میسر و شام دەستی پێكرد و هەر ئەم تایفانە، پایەی سەرەكی سوپای ئەیوبی بوون. هەروەها زیاتر لە 90%-ی دادوەر، مامۆستایان و دیوانییەكانی ئەیوبیی كورد بوون. ناو و ناوهێنانی كورد بە شێوەیەكی بێ وێنە هاتەناو نووسین و سەرچاوە عەرەبییەكانی ئەوكات. مێژوونووسان و نووسەران كە پێشتر بە زمانێكی نەرێنی باسی كوردیان دەكرد، دەستیان كرد بە مەدح و سەنای كوردەكان و بە جۆش و خرۆشەوە سەبارەت بە ڕەچەڵەكیان دەیان نووسی. تا وەكو ئیستاش زۆرینەی زانیارییە مێژوییەكانی ئێمە سەبارەت بە تایفە و كەسایەتییە كوردییەكان دەگەرێتەوە بۆ ئەو سەرچاوانەی كە لە سەدەكانی شەشەم تا هەشتەم لە میسر و شام نووسراون. لوتكەی دەركەوتنی كورد لە بیرەوریی مێژووی ناوچەكە و جیهان لە سەردەمی ئەیبوییەكانە كە هەڵبەت ژێرخان و بونیادەكەشی هی هەمان سەردەمە. لە هیچ قۆەناغێكی مێژوویی، چ لە پێش و چ لە پاش، كورد نەیتوانیوە توانا كولتووری و شارستانییەكانی خۆی وەك ئەو سەردەمە پێشان بدات.
•    دووەم؛ یەكێكی تر لە هەڵە باوەكان لە لێكۆڵینەوەی مێژووی ئەیوبی ئەوەیە كە وا بەرداشت دەكرێت كە ئەیوبییەكان لە ناوچە عەرەبنشینەكان فەڕمانڕەوا بوون و پەیوەندیان بە كوردستانەوە نەبووە. هەر لە سەرەتاوە، لە دابەشكارییەكی نافەڕمی، سەڵاحەدین ئەیوبی سەرقاڵی ناوچەكانی عەرەبنشین بوو و پاش ڕێكخستنی كارەكانی ئەوێ، ناوچە كوردنشینەكانی توركیا، سوریا و عێراقی ئەمڕۆی كە لە ژێر دەسەڵاتی سەلجوزقییەكان (سەلجوقییەكانی ڕۆم، ئەرتەقیان، ئەتابەكانی ئەربل، زەنگیان، سەلجوقییەكانی شام) بوو، لێیانی سەندەوە و بە براكەی مەلك عادل و والییەكانی تری سپارد. ئەوانەی كە پێیانوایە سەڵاحەدین ئەیوبی هیچ كارێكی بۆ نیشتمانەكەی خۆی نەكردووە، چاكتر وایە كەمێك مێژووی ئەو سەردەمە بخوێننەوە. باشتر واەی وڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە كە پێش سەڵاحەدین، كوردەكان لە كام بەشی كوردستان و نیشتمانی خۆیان حوكمڕانیان دەكرد؟ بەبێ هیچ گومانێك لە هیچ شوێنێك. لە سەرەتای سەدەی شەشەمی كۆچییەوە و بە لەناو بردنی دوایین بەجێماوەی دەوڵەتە كوردییەكانی سەدەی پێنج، سەلجوقییەكان و لقەكانی لە هەموو شوێنیكی كوردستان فەرمانڕەوا بوون و ئیتر شتێك لە كورد جگە لە چەند ناوێك لە سەرچاوەكان نابینرێت. هەروەك باسمان كرد، سەڵاحەدین ئەیوبی و منداڵ و نەوەكانی، حكومەتی هەموو ئەم ناوچانەیان لە توركەكان وەرگرتەوە و حاكمە كوردەكانیان لە جێیان داننا. لە كۆتاییەكانی تەمەنی دەوڵەتی ئەیوبی، مەلەك ئەشرەف ئەیوبی و نزیكەكانی لە پێشڕەوەیی بەرەو ئازربایجان و كوردستان و زیندووكردنەوەی دەسەڵاتی پێش سەلجوقی كوردەكان بوون، بەڵام هێرشی خارزمشاهییەكان و دواتر مەغۆلەكان هەولەكانیانی بێ ئاكام كرد و بەمشێوەیە دەسەڵاتی ئەیوبییەكان لە كوردستان كۆتایی پێ هات. 
•    سێیەم؛ جگە لە لە ڕەهەندی سیاسی و نیشتمانی، لە لایەنی كولتووری و شارستانیشەوە ئەو خزمەتانەی كە ئەیوبییەكان لە دەرخستنی بەهرەكانی كورد ئەنجامیان داوە، بێ وێنەیە. دەتوانین تەماشای فەیلەسوفان، پزیشكان، زانایانی كیمیا، زانایانی بیركاری، زانیایانی فیزیا و زانایانی تر بكەین. بەبێ هیچ گومان و دوو دڵییەك، زۆرترین ڕێژەی كاریگەری بۆ سەردەمی ئەیوبییەكان دەگەڕێتەوە. لە كاتێكدا كە توركیا و ئازربایجان بۆ بە تورككردنی مەولەوی و نیزامی كە تەنیا شیعریكێان بە توركی نییە، دەست بۆ هەموو شتێك دەبەن و عەرەبەكان بۆ بە عەرەبكردنی میراتی ئیبن سینا و فارابی هەمو كارێك دەكەن، سڕینەوەی سەدان زانای لە دایكبووی جوگرافیای كوردستان لە بازنەی كولتووری و شارستانی كورد؛ بەو بەڵگەیەی كە بۆچی بەرهەمەكانیان بە زمانی دایكیی خۆیان نەنووسیوە بەڵكو بە زمانی عەرەبی و فارسییە، كارێكی هەڵە و نامێژووییە. 
باس لە كاریگەریی فراوانی سەڵاحەدین ئەیوبی لەسەر كولتوور و شارستانی كوردی لە ڕێگەی مەوقوفەی "رواق الاكراد" لە ئەزهەری میسڕ، خۆی بابەتێكی تێروتەسەلە كە باسێكی جیای دەوێت.

بەشی یەكەم:

ئایا سەڵاحەدینی ئەیوبی هۆكاری دواكەوتووی و بێ دەوڵەت بوونی كوردە؟