درەو: عێراق ساڵانە(6) ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدات لەسوتاندنی غازدا, لەساڵی (2020)دا, بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكراوە لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  هەوڵەكانی عێراق بۆ سەربەخۆبوون لەغازی ئێرانی, مایەی  نییگەرانی فەرمانگە بازرگانی و سیاسییەكانی تارانە, سەرەڕای ئەوەی بەدوریشی دەزانێت دراوسێ مێژوییەكەی, دوای ساڵانێكی زۆریش بتوانێت دەستبەرداری غازەكەی بێت. عێراق گفتوگۆی نوێی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی سود وەرگرتن لەسامانە سروشتییەكانی و, دەستبەردابوون لەئێران لەمەودای دوردا, كە ئەوەش هەندێك لەخاوەنكارە ئێرانییەكانی توڕەكردووە, بەگوێرەی تەلەفیزیۆنی (پرێس تیڤی) ئێرانی.  عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: عێراق گفتوگۆی جدی لەگەڵ پسپۆڕانی ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی هاوكاریكردنی لە سود وەرگرتن لەغازی هاوەڵ و بەرهەمهێنانی كارەبا, كە ئەوەش وادەكات بەغداد دەستبەرداری غازی ئێران بێت, هەروەها ئەو كارەبایەشی لەئێرانەوە هاوردەی دەكات. (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدرێت عێراق چاوی لەوەیە سود لەشارەزایی و هاوكاری ئەمریكا وەربگرێت, بۆ ڕێگەگرتن لە بەهەدەردانی (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهۆی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی ساڵانە دەگاتە (18) ملیار مەتر سێجا.   بانكی نێودەوڵەتی لەساڵی (2020)دا, عێراقی بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكردووە, لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ لەدوای ڕوسیاوە, بەجۆرێك بڕی ئەو غازەی لەو ساڵەدا سوتاندوییەتی, گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  عێراق لەساڵی (2021)وە, سەرقاڵی دیراسەكردنی وەبەرهێنانی غازی هاوەڵە لەڕێی پلانێكی پێنج ساڵییەوە تا ساڵی (2026), وەزارەتی نەوتی عێراق چاوی لەوەیە لەساڵی (2023)دا, (400)ملیۆن مەتر سێجا لەو وەبەرهێنانە بۆ بەرهەمی كۆمپانیای غازی بەسرە زیادبكات, بەنیازیشە تێكڕایی ئەو زیادەیە بگەیەنێتە (2.6) ملیار پێ سێجای ڕۆژانە لەگەڵ هاتنی ساڵی (2026)دا. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا, بایەخ بەودۆسییە دەدات لەبەر هەردوو هۆكار, هۆكاری سیاسی و ژینگەیی, كە لەو ڕێگەیەوە عێراق دەتوانێت بڕێك سەربەخۆی و دوركەوتنەوە لەئێران بەدەستبهێنێت, لەڕێی وەبەرهێنانی غازەكەی لەبری سوتاندنی, هەروەها دەتوانێت بەهەمان پرۆسە پیسبونی ژینگەو ئەو پاشماوەیەی بەهەوادا بڵاودەبێتەوە لەو كەرتە, كەمبكاتەوە. هاوشانی ئەوەش, گفتوگۆكانی عێراق و ئەمریكا سەریكێشاوە بۆ پەلەكردن لەپرۆژەی گرێدانی كارەبایی هەرێمی لەگەڵ ئوردن و سعودییەو وڵاتانی كەنداو, كە بەشداریدەكات لەكەمكردنەوەی پشتبەستنی عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە. پێویستی عێراق لەهاوردەكراوی ئێران عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق, بەئاژانسی هەواڵی عێراقی ڕایگەیاندووە: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جدییەتێكی زۆری پیشانداوە, بۆ ئەوەی عێراق بتوانێت چارەسەری ستراتیجی چالاك جێبەجێبكات لەبواری وزەو پشتیوانی تۆڕی كارەباو, سود وەرگرتن لەسامانەكانی وڵات لەمەودای مامناوەندو دوردا.  ئەو لێدوانانە بازنەكانی دەسەڵات و بازرگانی لەئێران بێزاركردووە, كە ساڵانێكی دورودرێژە وەك باخچەی پشتەوە تەماشای عێراق دەكەن و, باوەڕ بەوەناكەن كە لەبواری وزەو كارەبادا عێراق دەستبەرداری وڵاتەكەیان ببێت, وێڕای سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. حەمید حسێنی, ئەندامی پێشوی ژووری بازرگانی ئێرانی-عێراقی هاوبەش ڕایگەیاندووە: عێراق ناتوانێت لەساڵانی ئایندەشدا دەستبەرداری غازی ئێران ببێت, بگرە پێویستی بە بڕێكی زیاتر دەبێت بۆ دابینكردنی بەرزبونەوەی داوارییەكان لەسەر وزە, بەتایبەت لەهەردوو كەرتی نیشتەجێبون و پیشەسازیدا.  حسێنی جەختیشكردووە لەسەر پێویستی زۆری عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە, پێشیوایە هاوكارییەكانی ئەمریكا ناتوانێت وا لەعێراق بكات بڕی پێویست لەغاز بەرهەمبهێنێت و پێداویستییەكانی ناوخۆ دابین بكات, بەڵام ڕەنگە بتوانێت بەرهەمی غاز زیادبكات, بەجۆرێك بتوانێت بەشێك لەداواكاری وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا كە بەغاز كاردەكەن, دابین بكات.  كێشەی هاتوچۆ حەمید حسێنی, بە ئاژانسی هەواڵی كاری ئێرانی (ئیلنا)ی وتووە: ئەگەر عێراق لەبواری وزەدا سەربەخۆبێت لەئێران, ئەوا بەناچاری خۆی دەبینێتەوە بەتێپەڕبون لەڕێی ڕێگاكانی ئێرانەوە, بەهۆی لاوازی دۆخی بەندەرە عێراقییەكان و لاوازی توانای, بۆ وەڵامدانەوەی زیادبونی داواكاری لەسەر شمەكی هاوردەكراو و بەربومەكان. عێراق ساڵانە نزیكەی (20) بۆ (25) ملیۆن تۆن بەرهەمە نەوتییەكانی ئێران هاوردە دەكات, ئەگەر هەوڵی ئەوە بدات كە دەستبەرداری هاوردەكردنی ببێت لەتارانەوە, ئەوا خۆی لەبەردەم كێشەی تێپەڕبون بەڕێگای ئێراندا دەبینێتەوە. تاران قەیرانەكە قوڵتردەكات عێراق برێكی زۆر لەغازی ئێرانی هاوردە دەكات, كە لەدوو وەرزدا دەگاتە ترۆپك, یەكێكیان لەوەرزی زستان كە دەگاتە (50) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە, دووەمیشیان لەوەرزی هاوین, كە دەگاتە تێكڕای (70) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە.  عێراق لەهاوینی ڕابردودا, ڕوبەڕوی قەیرانێكی گەورەی كارەبا بوەوە بەهۆی كەمكردنەوەی ناردنی غاز لەلایەن ئێرانەوە بەشێوەیەكی پێوانەیی, كە ڕۆژانە گەیشتە (8.5) ملیۆن مەتر سێجا, بەهۆی دواكەوتنی بەغداد لەپێدانی شایستەكانی غازی ئێران لەساڵی (2020)دا. بڕیارەكەی ئێران بەكەمكردنەوەی هەناردەی غاز,  بووە هۆی كەمبونەوەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی كارەبا لەعێراق, كە گەیشتە (7.5) هەزار میگاوات, ئەوەش وەزارەتی كارەبای عێراقی ناچاركرد پەلەبەكات لەپێدانی شایستەكانی ئێران كە بڕكەی (1.6) ملیار دۆلاربوو, پێش ئەوەی هاوردەكردنی غاز جارێكی دەستپێبكاتەوە.   وەزارەتی كارەبای عێراق لەگەڵ ئێران ڕێككەوت بۆ زیادكردنی هاوردەكردنی غاز لە (10) ملیۆن مەتر سێجاوە لە مانگی شوباتدا, بۆ (25) ملیۆن مەتر سێجا لەمانگی ئازاری (2023)دا.  ئەحمەد عەبادی, وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەلێدوانێكدا بەسەكۆی تاقەی ڕاگەیاندووە: وەزارەتەكەیان هیوای هەیە لەدوای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە تێكڕای هاوردەكراوی غازی ئێران بگەڕێتەوە بۆ ئاستی خۆی كە (30) ملیۆن مەتر سێجا غازی ڕۆژانەیە.  دانوستان لەگەڵ قەتەر وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەوەڵامی پرسیارێكی سەرچاوەكەدا, ڕایگەیاندووە: وەزارەتی نەوتی عێراق بەدوای هەمەڕەنگكردنی هاوردەكردنی غازدا دەگەڕێت لەوڵاتانی ترەوە, لەوانە قەتەر, كە لەئێستادا سەرقاڵی دانوستانن لەگەڵیدا. عەبادی جەختیكردووە, ئەنجومەنی وەزیران هەردوو وەزارەتی نەوت و كارەبای دەستكراوە كردووە لەدانوستانكردن لەگەڵ قەتەر, بەپێی بڕیارێك كە لە مانگی شوباتی (2022)دا, دەرچووە.  بەپێی بڕیارەكە, وەزارەتی كارەبا ڕاسپێردراوە بە تاوتوێكردنی پێشنیازی پێشكەشكراو لەلایەن كۆمپانیای ئكسلیریتی ئەمریكی بۆ گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیاكانی غازی قەتەر, بەهەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوت. لەمانگی شوباتی ساڵی (2022)دا, سەكۆی تاقە وردەكاری گرێبەستە چاوەڕوانكراوەكەی نێوان قەتەرو عێراقی ئاشكراكرد, بۆ هاوردەكردنی بڕی (1.5) تۆن غازی شلی ساڵانە. هاوشانی ئەوەش, عێراق بیر لەپرۆژەی تەواوكاری دەكاتەوە بۆ دامەزراندنی سەكۆكانی غازی شل بۆ گۆڕینی بەغازی وشك, وێڕای بنیاتنانی تۆڕێك لەشۆستەو بۆری تایبەت بە گواستنەوەی غاز بۆ وێستگەكانی كارەبا.  عەبادی دەڵێت, ئەو پرۆژانە زۆر گرنگن بۆ سەرخستنی هەر هەوڵێك كە وەزارەتی نەوت دەیدات لەبواری هاوردەكردنی غازی جێگرەوە لەوڵاتانی تری غەیری ئێران, لەپێشیانەوە لەوڵاتی قەتەر. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

درەو: راپۆرتی: یادگار سدیق گەڵاڵی - رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەكانی نەوت  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە نەوتەكەی بە نرخی زۆر كەمتر فرۆشتووە لە بازاڕەكانی جیهاندا، بە جۆرێك لە مانگی 12ی 2022 بە (19) دۆلار كەمتر لە بازاڕەكانی جیهان فرۆشتوویەتی. كۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوەی هەرێمی كوردستان (12 ملیارو 422) ملیۆن دۆلار بووە لەو بڕە (5 ملیارو 709 ملیۆن) دۆلاری بۆ ماوەتەوە بەرێژەی (46%). بە پێی خوێندنەوەی (رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەكانی نەوت) سەبارەت بە راپۆرتەكانی دیلۆیت.    خوێندنەوەیەک بۆ ڕاپۆرتەکانی ساڵی ٢٠٢٢ ی دیلۆیت ڕاپۆرتی وردبینیی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، بەکاربردن و داهاتی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان یادگار سدیق گەڵاڵی                                                           ١٥/٠٢/٢٠٢٣ دەستپێك کاتێك نەوت و داهاتەکەی، بەشێوەیەکی دروست و شەفاف مامەڵەی لەگەڵبکرێت، دەبێتە سەچاوەیەکی گرنگ و زیندووی ئابووری هەر وڵاتێك. هەرێمی کوردستان لەماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا بەشێوەیەکی زۆر پشتی بەداهاتی نەوت بەستوە، وەك سەرچاوەیەکی سەرەکی داهات بۆ بەڕیوەبردنی هەرێم. هاوکات لە چەند ساڵی ڕابوردوودا زۆرترین قسە لەسەر سەکتەری نەوت و چۆنییەتی بەڕیوەبردنی کراوە، بەتایبەت لەسەر داهات و چۆنییەتی خەرج کردنی داهاتە نەوتییەکان. لێرەوە گرنگی بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرت و زانیاری و شیکردنەوە و راڤەکردنی ئەو زانیارییانە لەلایەن کەسانی شارەزاوە پێویستە، بەتایبەت کاتێك زانیارییە فەرمییەکان سنوردارن و دەست پێگەشتنیان زەحمەتە، وە لە لایەکی تر بوارێکی پسپۆڕی ووردە، کە دەبێت بەشێوەیەکی زانستی و بابەتی قسەی لەسەر بکرێت، لەهەمان کاتدا بەزمانێك دابڕێژرێت هەموان لێی تێبگەن.  وەکو لە پێناسەی وردبینی دا هاتووە کە وردبینی بۆ تۆمارەکانی ژمێریاری و داتاکانی هەر دام و دەزگایەك یان سەکتەرێکی دیاری کراو دەکات تاوەکو بزانرێت بە پێی سیستەمی ئەو دەزگایە مامەڵە دکرێت، لێرەدا  لایەنێکی سەربەخۆ کە دیلۆیتە  وردبینی دەرەکی دەکات بۆ گرنگترین سەکتەری هەرێم کە تائێستا شادەماری ئابوری هەرێم پێك دەهێنێت. بڵاوکردنەوەی هەر ڕاپۆرتێك لەسەر هەربوارێکی دیاری کراو گرنگی خۆی هەیە، بەتایبەت بۆ داموو دەزگا حکومییەکان کە بڵاوکردنەوەی زانیاری دەچێتە خانەی  روونبینییەوە. لەرێی ڕاپۆرتەکانەوەیە چۆنییەتی مامەڵەکردن و بەڕێوەبردنی ئەو سەکتەرەمان  بۆ دەردەکەوێت کە ڕاپۆرتەکەی لەسەر نوسراوە .  لەم سۆنگەویەوە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت گرنگی خۆی هەیە بەتایبەت کە ڕاپۆرتی وردبینیە لەداهاتی نەوتی هەرێـم کە جێی مشتومڕ بووە لە چەند ساڵی رابوردوودا. وردبینی ناوخۆیی و دەرەکی پرۆسەیەکی بەردەوامە، لە بڕێوەبردنێکی دروستدا بۆشاییەکان و کەلێنەکانی بواری وردبینی بۆ کراو دەدۆزرێتەوە و پێشنیاری چارەسەری بۆ دادەنرێت تاوەکو لەڕێیەوە بتوانرێت زیادترین سود لەو بوارە وەربگیرێت و ببێتە هۆی بوژاندنەوەی. رۆژی ١٤/٢/٢٠٢٣ حکومەتی هەرێم  ٢ ڕاپۆرتی  کۆمپانیای دیلۆیتی بڵاوکردەوە کە وردبینیی بۆ بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، بەکاربردن و داهاتی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات، بۆ ماوەی نێوان ١ی تەموزی ٢٠٢٢ تا ٣١ ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢. وە پێستریش ٢ ڕاپۆرتی بۆ دوو چارەکی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ بڵاوکردەوە کە بەم ڕاپۆرتە حکومەت ڕاپۆرتی وردبینی ٦ ساڵی تەواوی بڵاوکردووەتەوە (ساڵەکانی ٢٠١٧-٢٠١٨-٢٠١٩-٢٠٢٠-٢٠٢١-و٢٠٢٢).  لێرەدا هەوڵ دەدەم خوێندنەوە بۆ ژمارەکانی نێو ڕاپۆرتەکانی هەر چوار چارەکی ساڵی ٢٠٢٢ بکەم و لەسەریان بەپێی پێویست هەڵوێستە بکەم.  ئاستی بەرهەم: ئاستی بەرهەم لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٢دا بەشیوەیەکی رێژەیی سەقامگیر بووە، گۆڕانکاری زۆری بەسەردا نەهاتووە. بەرزترین تێکڕای بەرهەمی رۆژانە لە چارەکی دووەمدا بووە کە تێکڕا ٤٤٣ هەزار بەرمیل بووە لە کاتێکدا چارەکی سێهەم نزمترین ئاست بووە تێکرای بەرهەمی رۆژانە نزیك بووە لە ٤٢١ هەزار بەرمیل لەرۆژێکدا.     بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت لە نیوەی دووەمی ساڵدا ئاستی هەناردە کەمی کردووە بەشێوەیەك لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی دووەم ئاستی هەناردەزیاتر لە  ٢٥ هەزار بەرمیلی رۆژانە کەمی کردووە. ئەمەش بەشێکی زۆری بۆ زیادبوونی بەکارهێنانی ناوخۆ دەگەڕێتەوە کە لە چارەکی کۆتایی ساڵدا نزیکە ١٩ هەزار بەرمیل زیادی کردووە.    نەوتی خاو دراوە بە پاڵاوگاکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان:  لەماوەی ئەم ساڵەدا ئەو بڕە نەوتەی کە دراوە بە پاڵاوگەکان لە ٣ چارەکی سەرەتادا تا رادەیەکی زۆر نزیك بووە لە یەکەوە بەتێکڕا لە ٢٥ هەزار بەرمیلی رۆژانەدا بووە بەڵام لە چارەکی سێهەمدا ئەم بڕە زیادی کردووە بۆ ٤٢ هەزار و ٥٠٠ بەرمیل نەوتی رۆژانە کە رێژەی ٤١٪ بەراورد بە ٩ مانگی پێشوو زیادی کردووە.  پێ دەچێت حکومەت بۆ زیادکردنی بەرهەمە نەوتییەکان بەتایبەت نەوتی سپی( کیریسۆن) و بەنزین ئەم کارەی کردووە، بەتایبەت لە چارەکی چوارەمی ساڵدا نرخی نەوت زۆر بەرزبوو ، ئەمە کارێکی باشە بەڵام پێویستە لەهەموو وەرزەکاندا ئەم کارە بکرێت تاوەکو لە وەرزی زستاندا کەمتر پێویست بەهاوردەکردنی ببین بەتایبەتی کە ژێرخانی پاڵاوتنی نەوت لەهەرێم زۆر باشە  . کاتێک دەڵێین ژێرخانی پاڵاوتنی نەوت باشە مەبەستمان ئەوەیە ٤ پاڵاوگە لە هەرێم هەن  کە تونای پاڵاوتنیان بەم شێوەیە: •    کار  کە کار گرۆپ خاوەنداری دەکات توانای پاڵاوتنی ١٦٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەیە و چواریەکەی پاڵاوتنی بەنزینی هەیە توانای بەرهەم هێنانی ٥ ملیۆن لیتر بەنزینی هەیە.  •     بازیان  کۆمپانیای قەیوان خاوەنداری دەکات، توانای پاڵاوتنی ٤٠ هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا  هەیە و بڕی ١.٥ ملیۆن لیتر بەنزین دەپاڵێوێت. و توانای بەرهەم هێنانی ٢٠٠ هەزار لیتر نەوتی سپی هەیە.  •    لاناز  توانای پاڵاوتنی ٧٥ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە نەوتی خاوی هەیە و دەتوانێت رۆژانە  ١.٥ ملیۆن لیتربەنزین بەرهەم بهێنێت. •    پاڵاگەوی تاوگی  خاوەندارێتی لە لایەن کۆمپانیای نەوتی دی ئێن ئۆ وە دەکرێت. و توانای پاڵاوتنی ٥ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەیە.  کەواتە توانای پاڵاوتنی هەرێم لەم ٤ پاڵاوگەیە ٢٨٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوە لەرۆژێکدا کە توانای پڕکردنەوەی پیویستی ناوخۆی بەزیادەوە هەیە گەر نەوتی خاویان بۆ دابینبکرێت ، ئەگەر وەزارەت نەوتی لەبەردەستدابێت  و پابەندی تری نەبێت ئەوا زۆر باشترە سەرەتا پێداویستی ناوخۆ لە بەرهەمە نەوتییەکان پڕبکاتەوە پاشان دەست بەهەناردە بکات.  فرۆشی نەوت لە ناوخۆدا:  بڕێکی کەم لەو نەوتەی هەرێم  بەرهەمی دەهێنێت لەبازاڕی ناوخۆدا دەفرۆشرێت، ئەوەی تێبینی دەکرێت لە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیتدا ئەوەیە کە نرخی ئەو نەوتەی لەناوخۆدا دەفرۆشرێت کەمترە لەو نرخەی کە لەڕیی بۆرییەوە و لە بەندەری جەیهانی تورکی دەفرۆشرێت. بەشێوەیەك هەندێ کات جیاوازی نرخەکە  زۆرە و هەندێك جاری تر جیاوازیەکە کەمە. روون نییە ئەم جیاوازییە هۆکارەکەی چییە ئایا پاڵپشتی بازاڕی ناوخۆیە؟ بەڵام حکومەت سیاسەتی بازاڕی ئازاد پەیڕەو دەکات و ئەگەر بەو ئامانجەش بێت پێ ناچێت هیچ کاریگەرییەکی لەسەر بازاڕ دروستکردبێت. یاخود پەیوەستبێت بە کوالیتی نەوتەکەوە. هەرکام لەم گریمانانە بێت پێویستە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان روونکرنەوە بدات کە ئایا هۆکاری کەمی نرخی نەوتی فرۆشراو لە ناوخۆدا چییە؟ نرخی فرۆشی نەوت لە ڕیی بۆرییەوە حکومەتی هەرێم لە بەرواری ١ی ئەیلولی ٢٠٢٢ەوە هەستاوە بە  هەموارکردنەوەی  ئەو برگەیە لە گرێبەستە نەوتییەکان کە تایبەتە بە دیاریکردنی نرخی نەوت و ئەو بنەما و پێوەرەی کەنرخی نەوتی لەسەر دیاری دەکرێت. نەوتی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای  بێنچمارکی برێنت دیاری دەکرا  کە بنەمایەکی جیهانیە، بەڵام لە دوای ئەم هەموارەوە کە کۆمپانیاکان ئیمزایان کردووە، ئەو پێوەرەی کە نرخی نەوتی پێ دیاری دەکرێت بۆ کوردستان بلێند (KTB)دەگۆڕێت. وەکو کۆمپانیاکانی نەوت دەڵێن: هەموارەکە بە مەبەستی ڕەنگدانەوەی بارودۆخی ئێستای بازاڕ بۆ فرۆشتنی نەوت لە بەندەری جەیهان، لەگەڵ ڕێکخستنی پێویست بۆ کوالیتی نەوتی خاو بەهۆی گۆڕانی پێوەرەکانی دیاری کردنی نرخی نەوتی خاوەوە. کۆمپانیاکان دەڵێن" دەرئەنجامی کۆتایی و کاریگەری لەسەر نرخە بەدیهاتووەکان تا ئێستا نادیارە و نوێکاری زیاتر بەپێی پێویست پێشکەش دەکرێت".  . پێوەری برێنت وەکو بنەمای نزیکەی ٣/٢ی مامەڵە بازرگانییەکانی نەوتی جیهان بەکار دەهێنرێت. عێراق و هەرێمی کوردستانیش(تا مانگی ئەیلول) نرخی نەوتەکەیان لەسەر هەمان پێوەر دیاری دەکەن. ئەوەی جێی سەرنجە نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم لە مانگی ئەیلولی ٢٠٢٢ ەوە  واتە لە ئەوبەروارەی کە کە پێوەری KTB  ( بلێندی کوردستان) لەبری برێنت بۆ دیاری کردنی نرخ دەستنیشان دەکرێت لە نێوان ١٧ بۆ ١٩ دۆلار کەمتر لە نرخی برێنت فرۆشراوە. کە پێشتر لە نێوان ١١ بۆ ١٢ دۆلاردا بووە.   ئەم خشتە یەی خوارەو بەراوردی مانگانەی نرخی نەوتی هەرێم بە نەوتی خاوی برێنت و بڕی جیاوازیان نیشان دەدات.   ئایا ئەم داشکاندنە زۆرە بۆ ؟ ئەگەر هەیە هەرێم کێشەی بەبازاڕکردن و فرۆشتنی  بۆ درووست بووبێت ئەم هەنگاوەشی  بۆ راکێشانی سەرنجی کڕیارانی نەوتبێت. پێدەچێت بڕیارەکانی دادگای فیدراڵ و ئەو رێوشووێنانەی حکومەتی فیدراڵ دژی سەکتەری نەوت گرتویەتییەبەر سەرئێشە و کێشەی بۆ هەرێم دروستکردبێت لە فرۆشی نەوتەکەی. لە ڕاگەیاندنی کۆمپانیاکانی نەوتدا هاتووە هەرێم ئەم هەنگاوەی کە ناوێتی لە دیاریکردنی نرخی نەوت لەسەر بنەمای KTB  نەك برێنت بۆ وەڵامدانەوانەی ئەوڕێوشوێنانەیە کە لە بەندەری جەیهان گیراوەتەبەر و پێداویستی بازاڕە. ئەوا دەکرێت تا ئەوکاتەی رونکردنەوەی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان دەبێت بە گەڕانەوە بۆ دواوە لێکبدرێتەوە. لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس  دژی تورکیا ئەوکات گورزێکی گەورە تر بەر هەرێم دەکەوێت و  سەرئێشەکانی زیاتر دەبێت.  هەروەها  کشانەوە کۆمپانیا ترافیگورای بازرگانی نەوت کە گرێبەستی لەگەڵ هەرێم هەبوو بۆ بەبازاڕکرنی بەشێك لەنەوتی هەرێم، گورزێکی ترە لە توانای بەبازاڕکردنی نەوتی هەرێم دکەوێت. کشانەوەکەشی بۆ ئەوەدەگەڕێتەوە کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتی هەرێمەوە  هەرێم ئامادە نەبووە دانوستانی لەگەڵ بکات.  ڕێڕەوی دارایی کۆی داهاتی نەوت بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٢٠٢٢  بەم شێوەیە بووە:    1.    گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی كڕیارەكان  بریتییە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لە ماوەی ئاماژەپێدراودا ، كۆی ڕەسیدی قەرزاریی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەرژەوەندیی كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا.  لەسەرەتای  ساڵدا باڵانسی قەرزی کریاران لای حکومەت بریتی بووە لە ٣ ملیار و ٨١٦ ملیۆن و ٣٩ هەزار دۆلار . لەماوەی ئەو ساڵەدا بڕی ٤٦٨ ملیۆن و ٣٤ هەزار دۆلاری لێ دراوەتەوە بۆیە لە کۆتایی ساڵدا باڵانسە کە کەم بووەتەوە بۆ  ٣ ملیار و ٣٤٨ ملیۆن و ٤ هەزار دۆلار. لە چارەکی چوارەمی ساڵی ٢٠١٩ ەوە لە رەسیدی حکومەتی هەرێمی کوردستان  دا وەکو پێشەکی پارەی نەوت لە لوبنان بریتی بوو لە  ٣١٨ ملیۆن و ٥٤٠ هەزار  دۆلاری هەرێم وە ئەم بڕە لەو وڵاتە گیری خواردبوو کە  تاکو ئێستا لە بانکێکی لوبنان دەستی بەسەردا گیراوە و بەهۆی ئەو کۆتو بەندانەی بانکەکان لە لوبنان  سەپاندویانە بەسەر جموجوڵی دراوی بیانی بۆدەرەوەی وڵات. لە ئازاری ساڵی ٢٠٢٠ دا توانرا ٢٤ ملیۆن و ٢٠٢ هەزار دۆلاری بۆ خەرجی شەحنکردن  و داواکانی کارگۆی شەحنکردن لێ خرج بکرێت  و ئەوەی ماوەتەوە لە لوبنان لەو پارەیە دەکاتە ٢٩٤ ملیۆن و ٣٣٨ هەزار و ٢٣٢ دۆلار ی ئەمەریکی. ئەوەی جێی سەرنج و سەرسوڕمانە  لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠١١٩ وە ئەو بڕە پارەیە لە لوبنان قوفڵ بووە ، بەڵام دوای نزیکەی  ساڵ و نیوێك و لە بەرواری ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا جارێکی تر هەرێم لە ڕێگەی بانکەکانی لوبنانەوە پارەی پێشەکی نەوتی بۆ هاتووە بە  بڕی ٣١٠ ملیۆن یۆرۆ کە تا ئێستا ئەو دوو بڕە پارە هەر لە لوبنانە و نەگەراوەتەوە بۆ هەرێـم.   2.    سود و رسومات: ئەمە چەند خەرجییەکە لەوانە خەرجی گواستنەوەی نەوت لە کێڵگەوە بۆ هێڵی بۆری نەوت، پشکنینی نەوتی خاو، سزای دواکەوتنی شەحنکردن و تێچووی فڕیدانی ئاوی زیادە و خەوش و رسوماتی سوود     . تێبینی دەکرێت لە چارەکی چوارەم دا ئەو بڕە پارەی وەکو سودو رسومات خەرج کراوە   زۆر کەمی کردووە ،هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە لەم چارەکەدا تەنها خەرجی گواستنەوە لە کێڵگەکانەوە لەگەڵ  تێست و پشکنین دراوە. بەڵام سێ چارەکەکەی کە چەند خەرجییەکی تر زیاتر هەبووە وەکو  سو و ، خەرجی لابردنی خەوش وسزای دواکەوتن.  3.    پارە دان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت:  ئەم بەشە لە خەرجی بەشێکی زۆر و سەرەکی خەرجییەکانی نەوتە کە دەدرێت بە کۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوت لەهەرێم .کۆمپانیاکان دوو جۆر پارە وەردەگرن: یەکەمیان بڕێك لەو خەرجیانەی کە بەردەوام و لەماوەکانی ڕابوردوودا خەرجیان کردووە لە کێڵگەکان دا جۆری دووەم بریتییە لە و قازانجەی لە فرۆشی نەوت دەستیان دەکەوێت واتە وەرگرتنەوەی خەرجی و دەسکەوتنی قازانج. لەماوەی رابوردوودا تا مانگی ئاب کۆمپانیاکان بڕێکی تر پارەیان وەرگرتووە کە بریتی بووە لەقەرزێك لە ماوەی دوو مانگی کۆتای ٢٠١٩ و  دوو مانگی سەرەتای ٢٠٢٠ دا لای حکومەت هەیانبووە و ئەو ماوەیە شایستەیەکانیان پێ نەدرابوو لەلایەن حکومەتەوە دواتر بە پێێ بەرنامەیەك لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢١ەوە حکومەتی هەرێم بەردەوام و مانگانە بڕێك لەو قەرزانەی بەکۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوت داوەتەوە و لە مانگی ئابی ٢٠٢٢ کۆتا گوژمەی قەرزەکانیان وەرگرتەوە.   تەنها ٩ کۆمپانیی نەوت لەو ماوەیەدا بڕی ٤٦٨.٩ ملیۆن دۆلاریان وەرگرتووە کە نزیکە ٦٠ ٪بۆ ٦٣٪ ی بەرهەم پێك دەهێنن. بە نزیککراوەیی رێژەی ٣٧٪ بۆ ٤٠٪ ی کۆمپانیاکانی تر  کە دەمێنێتەوە ( کار ،گازپرۆم و وێستێرن زاگرۆس)  پێشبینی دەکەین  بڕی ٢٧٥ بۆ ٣١٢ ملیۆن دۆلاریان وەرگرتبێت وەك شایستەی دواخراو  ئەوکات ئەو قەرزانەی لەم ماوەیەدا  هەموو کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت وەریانگرتووە لە حکومەتی هەرێم گەر لانی کەمیشی وەرگرین   ئەوا دەکاتە نزیکەی ٧٤٣ ملیۆن دۆلار کە وەرگیراوە لە ماوەی ٧ مانگی  سەرەتای ساڵدا.  کەواتە  بەو پێیە بێت دەبێت لە مانگی ئابەوە کۆمپانیا نەوتییەکان ئەو بڕە پارەیەی وەری دەگرن بەرێژەیەك کەمتر بێت لە مانگەکانی پێشوتر چونکە حکومەت چیتر قەرزاریان نییەو هیچ بڕەقەرزێك لە داهات ناداتەوە بە کۆمپانیاکان.   بە سەیرکردنی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت  لەم ماوەیەدا بۆمان دەر دەکەوێت کە: •    لە چارەکی یەکەمدا کۆمپانیا نەوتییەکان لە کۆی ٣ ملیار و ٦٣ ملیۆن و ٣٥٦ هەزار دۆلار بڕی  ١ ملیار و ٢٢ ملیۆن و ٩٣٥ هەزار دۆلاریان وەر گرتووە کە دەکاتە ٣٣.٣٪ ی هەموو داهاتی نەوت.  •    لە چارەکی دووەمدا لە کۆی ٣ ملیار و ٧٨٩ ملیۆن و ٢٩٠ هەزار دۆلار بڕی ١ ملیار و ٦٣٢ ملیۆن و ٦٩٥ هەزار دۆلاریان وەر گرتووە کە دەکاتە رێژەی ٤٣.١٪ ی هە موو داهات . •    چارەکی سێهەم کۆی داهات بریتی بووە لە ٣ ملیار و ١١٦ ملیۆن و ٨٩٠ هەزار دۆلار لەم بڕە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت ٩٧٨ ملیۆن و ٥٥٦ هەزار دۆلاریان پێ دراوە کە دەکاتە رێژەی ٣١.٤٪ ی هەموو داهات. کەواتە چاوەڕێ دەکرێت لە ماوەی ٥ مانگی کۆتایدا شایستەی کۆمپانیاکان بەرێژەیەك کەم بکاتەوە ئەم کەمکردنە لە چارەکی سێهەمدا هەستی پێدەکرێت رێژەی شایستەی کۆمپانیاکان ١١.٦٪ کەمی کردووە بەراورد بە چارەکی دووەم. چاوەڕێ کراوە لەم چارەکەدا شایستەی کۆمپانیاکان بەرێژەی سەدی کەمتر بێت لەماوەکانی  پێشوو لە بەر ئەو هۆکارەی  لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد حکومەت هیچ برێك قەرز بەکۆمپانیاکان ناداتەوە ( لە راپۆرتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکان لە ساڵی ٢٠٢٢ دا کە مانگی کانوونی دووەم روونبین بڵاوی کردووەتەوە، هەر کۆمپانیای مانگانە چەندی وەرگرتووە وە کو شایستە و قەرز بەجیا روونکراوەتەوە).  •    چارەکی چوارەم لە کۆی ٢ ملیار و ٤٥٢ ملیۆن و ٧٢٣ هەزار دۆلار کۆمپانیاکان بڕی ١ ملیار و ١ ملیۆن و ٣٢١ هەزار دۆلاریان وەرگرتووە کە دەکاتە رێژەی نزیکەی ٤١٪ ی هەموو داهات ، بە پێچەوانەی چاوەڕوانییەکانەوە کە چاوەڕێمان دەکرد وەکو چارەکی سێهەم خەرجییەکان بەرێژەیەك کەمتر بێت، بەڵام لەم چارەکەدا بە پێچەوانەوە شایستەی کۆمپانیاکان بەرێژەی ٩.٤٪ زیادی کردووە بەراورد بە چارەکی سێهەم. ئەوە جگە لەوەی حکومەتی هەرێم بەردەوام بانگەشەی ئەوە دەکات کە خەرجی کۆمپانیاکان کەم کراوەتەوە ، بەڵام ئەم ڕاپۆرتانەو و ڕاپۆرتەکانی ساڵانی پێشوی دیلۆیت ئەو بانگەشانە پشتڕاست ناکەنەوە و بەڵکو هەندێك جار پێچەوانەکەی دەسەلمێنن.  لە ڕاپۆرتی روونبین سەبارەت بە داهاتی وەرگیراوی کۆمپانیا نەوتییەکان لە ساڵی ٢٠٢٢ دا  ( لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ بڵاوکرایەوە)بە ووردی و  داهاتی  مانگانەی ١١ کۆمپانیا لە کۆی ١٤ کۆمپانیا کە لە کێڵگە بەرهەمهێنەکانی هەرێم کاردەکەن شیکراوەتەوە و لە ماوەی ساڵەکەدا  بڕی ٣ ملیار و  ١١٥ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆلاریان وەرگرتووە تەنها داهاتی کۆمپانیاکانی ( کار ، گازپرۆم و وێستێرن زاگرۆس)ی تیا بڵاو نەکراوەتەوە. هەروەها لە ڕاپۆرتی دیلۆیتدا کۆی ئەو  شایستە داراییانەی کە دراوە بە کۆمپانیانەوتییەکان برتیبووە لە ٤ ملیار و ٦٣٥ ملیۆن و ٥٠٨ هەزار دۆلار. بە بەراوردی ئەو دوو ژمارەیە  ئەگەین بەو دەرئەنجامەی بەیەکەوە کۆمپانیای کار، گازپرۆم و وێستێرن زاگرۆس بڕی ١ملیار و ٥١٩ و ٧٠٠ هەزار دۆلاریان وەر گرتووە کە دەکاتە  رێژەی نزیکەی ٣٣٪ ی هەموو داهاتی کۆمپانیاکان.  هەرێمی کوردستان نەوتەکەی لە رێگەی بۆرییەوە دەگوازێتەوە بۆ هەناردەکردن لە بەندەری جەیهانی تورکیا و لەوێوە کڕیارانی نەوتی هەرێم باری دەکەن و دەیگەیەننە بازاڕەکانی جیهان.  لە راپۆرتەکانی دیلۆیتدا دوو کرێی جیاواز هەیە بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم ، یەکەمیان گواستنەوەی لەناو خاکی تورکیا تادەگات بە بەندەری جەیهان و دووەمیان لە کیڵگەکانی نەوتی هەرێمەوە تا دەگات بە خاڵی داخڵبوون و لە فیشخاپور و خاکی تورکیا. 4.    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی کۆمپانیای وزەی توركی : وەکو تاریفەی گواستنەوەی نەوت لە ناو خاکی تورکیادا کۆمپانیا وزەی تورکی  TEC،  بە بڕی جیا و رێژەی جیا لە هەرچارەکێکدا کرێی گواستنەوەی نەوتی وەرگرتووە. کاتێك شیکردنەوە بۆ ژمارەکان دەکەین و بەراوردیان دەکەین بەو بڕە نەوتەی کە لەو ماوەیەدا بە بۆری تورکیا- عێراقدا تێپەڕیوە  جیاوازی دەبینین لە نرخەکاندا بەم شێوەیە:  چارەکی یەکەم: بڕی ٣٦،٤٥٣،٥٩٠ بەرمیل هەناردەکراوە  لەرێی بۆرییەوە و کۆمپانیای وزەی تورکی بڕی ١٢٧ملیۆن و ٤٥٥ هەزار و ٧٥ دۆلاری وەر گرتووە کە دەکاتە ٣.٤٩٦ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. چارەکی دووەم : بڕی ٣٧،٧٨٠،٠٢٥ بەرمیل هەناردەکراوە لە ڕێی بۆرییەوە لە بەرانبەردا بڕی ٢١٤ ملیۆن و ٨٠٣ هەزار و ٢٣ دۆلار وەرگیراوە لە لایەن کۆمپانیا کەوە کە دەکاتە ٥.٦٨٦ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك.  چارەکی سێهەم: بڕی ٣٥،٩٧٧،٥٧١ بەرمیل هەناردەکراوە لەرێی بۆرییەوە لە بەرانبەردا بڕی ١٢٦ ملیۆن و ٣٣٥ هەزار و ٦٠٨ دۆلار لە لایەن کۆمپانیاکەوە وەرگیراوە کە دەکاتە ٣.٥١٢  بۆ هەر بەرمیلێك نەوت. چارەکی چوارەم : بڕیی ٣٥،٨٧٦،٠٩٦ بەرمیل نەت لەڕیی بۆرییەوە هەناردەکراوە و کۆمپانیا بڕی ١٤٩ ملیۆن و ٥٣٦ هەزار و  ٩٦ دۆلاری لە بری گواستنەوە و تاریفەی ناو تورکیا وەرگرتووە کە دەکاتە ٤.١٦٨ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. ئەو پرسیارەی لەم بڕگەیەدا لامان دروست بووە ئەوەی، دیاری کردنی گواستنەوە لە ناو تورکیادا لە سەر ج بنەمایەك دیاری دەکرێت؟ ئایا نرخەکە پەیوەستە بە بڕی نەوتی هەناردەوە ( بە بەرمیل) چەند هەناردە دەکرێت و بە بۆرییەکەدا تێ دەپەڕێت؟ یان پەیوەستە بە نرخی نەوتەوە و بە پێی نرخ تاریفەکە دەگۆڕێت؟ یاخود  بۆ هەر بەرمیلێكنرخیکی جێگیر دیاری کراوە؟  کاتێك شیکردنەوە دەکەین بۆ ژمارەکان ناگەین بە دەرئەنجامێك کە هیچ کام لەم گریمانانە نەبێت کە باسمان کرد. بۆیە پێویستی بە روونکردنەوە هەیە لە لایەن وەزارەتی سامانە سروشتیەکانەوە.  5.    بڕی پارەی دراو بۆ کۆمپانیای بۆریی كوردستان  بەشی دووەم کرێی گواستنەوە لە ناو هەریمدایە، ئەو بڕە پارەی هەرێم لە بری گواستنەوەی نەوت لە ڕێی بۆری لە ناو هەرێمی کوردستاندا داویەتی بە کۆمپانیای بۆری کوردستان( رۆسنفت و کار گروپ) جیاوازی و گۆڕانی زۆری تێدایە لە چارەکێکەوە بۆ چارەکێکی تر. لە گەڵ ئەوەی بەراورد بە ساڵانی پێشوو لە ٢٠٢٢ دا ئە و بڕە پارەیە بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمی کردووە، کە دەکرێت هۆکارەکەی بگەڕینیینەوە بۆ ئەوەی،  هەرێم پاش ئەوەی رەخنەی زۆری لێ دەگیرا کە بڕێکی زۆر زیاتر  پارە لە وەی کە دەیدات بە گواستنەوە لە ناوتورکیادا دەدات بە گواستنەوەی ناو هەرێم لە کاتێکدا ماوەی دوری کێلگەکان تا سنوری تورکیا زۆر کەمترە لەوەی لە سنوری هەرێم تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکیا، بۆیە ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن گرێبەستی گواستنەوەکە هەموار کرابێتەوە بۆیە تێجوی گواستنەوە کەمی کردووە لە ناو هەرێمدا.  لەگەڵ ئەوەشدا بەرزو نزمییەکی زۆر هەیە لە و بڕە پارەیەی کە لە ماوی ساڵی ٢٠٢٢ دا دراوە بە گواستنەوەی ناو هەرێم لە رێی بۆرییەوە.  لە چارەکی یەکەمدا  ١٢١،١٦٥،٢٩٢ دۆلار وەرگیراوە  لە چارەکی دووەمدا  کەم بووەتەوە بۆ ٣٦،٤٠٦،٩٦٩ دۆلار  بەڵام لە چارەکی سێهەمدا جارێکی تر بەرزبووەتەوە بۆ ١٠٦،١٩٢،٣٨٥ دۆلار  لەکاتێکدا لە چارەکی چوارەمدا تەنها ١٠ ملیۆن دۆلار دراوە بە کرێی گواستنەوە.  هەمان پرسیاری سەرەوە سەبارەت بە بنەمای دیاری کردنی نرخی گواستنەوە لە ناو تورکیادا بۆ گواستنەوەی ناو هەرێم دروستە. لەسەر چ بنەمایەك و بە چ میکانزمێك نرخی گواستنەوە لەرێی بۆرییەوە دیاری دەکرێت؟ ئەو زیاد و کەمە زۆرە جێی پرسیارە و وەڵامیان پێویستە.  دانەوەی قەرز: لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا  بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت تەنها لە چارەکی یەکەمدا حکومەتی هەرێم بڕی ١٢٥ ملیۆن دۆلار وەکو قەر داوەتەوە بە دوو کۆمپانیای تورکی کۆمپانیای وزەی تورکی و کۆمپانیای پێترۆلی نێودەوڵەتی تورکی((TEC, TPIC ، ئەمە بەو مانایە نایەت هەرێم قەرزی  تری نەداوەتەوە، بەڵکو وەکو لەسەرەوە باسمان کرد هەرێم زیاد لە ٧٤٣ ملیۆن دۆلار قەرزی شایستە دواخراوەکانی کۆمپانیا نەوتییەکانی  داوەتەوە  هەروەها گۆڕانکاری لە حسابی کڕیارانیشدا بریتی بووەلە ٤٦٨ ملیۆن دۆلار   کەواتە هەرێم توانیویەتی لەماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا نزیکەی بڕی  ١ ملیار و ٤٦٠ ملیۆن دۆلار قەرز بداتەوە،  لەمەشدا بەرزی نرخی نەوت لەماوەی ساڵەکەدا  یارمەتیدەری سەرەکی بووە بۆ ئەوەی هەرێم بتوانێت ئەو قەرزانە بداتەوە. 6.    پوختەی پارەی ماوە بۆ هەرێم: پوختەی داهاتی نەوت  کە لەدوای هەموو تێجووەکان  بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە لە نیوەی  یەکەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا بەراورد بە نیوەی کۆتایی ساڵی ٢٠٢١  کەمی کردووە بەشێوەیەك  لە چارەکی سێهەم و چوارەمی ٢٠٢١ دا رێژەی ٤٦.٦٪ و ٤٢.٦٪ بەدوای یەکدا بۆ حکومەت ماوەتەوە لە کاتێکدا لە چارەکی یەکەم و دووەمی ٢٠٢٢ دا رێژەکە دابەزیوە بۆ ٤٣.٨٪ و ٤١.٤٪ . بەڵام تێبینی دەکرێت رێژەی داهاتی گەڕاوە لە فرۆشی نەوت لە چارەکی ٣ی ساڵی ٢٠٢٢ دا بەرزبووەتەوە بۆ ٥١.٤٪ی کۆی داهاتی فرۆشی نەوت، ئەمش دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەی لەم چارەکەدا شایستەی کۆمپانیاکان بەرێژەیەکی بەرچاو بەراورد بە چارەکی پێشتر کەمی کردووە و هەروەك لە سەرەوە لەبەشی داهاتی کۆمپانیاکان روونمان کردەوە.   بەڵام جارێکی تر لە چارەکی کۆتایی ساڵی  ٢٠٢٢ رێژەکە دابەزیوە بۆ ٤٨.٥٪  لە کاتێکدا چاوەڕی دەکرا لە بەر ئەو هۆکارانەی لەسەرەوە رونکراوەتەوە داهاتی هەرێم زیادی بکردایە و رێژەکە زیاتر بووایە ( قەرزی کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنی نەوت دراوەتەوە  لەگەڵ ئەوەی تەنها ١٠ ملیۆن دۆلاریش بۆ کرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە بە کۆمپانیای گواستنەوە لە کاتێکدا ئەم بڕە ١٠٦ ملیۆن دۆلار زیاتربووە لە چارەکی سێهەمدا.) خشتەی ڕێڕەوی دارایی داهاتی نەوت لە هەر چوار چارەکی ساڵی ٢٠٢٢دا   ئەنجام گیری:  １-    ئاستی بەرهەمی هەرێم بەجۆرێك لە جۆرەکان سەقامگیرە و بەرهەم راستە زیادی نەکردووە بەڵام بەرێژەیەکی زۆریش کەمی نەکردووە. تێکڕای بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٣٣ هەزار و ٧٢٦ بەرمیل.  ２-    نەوتی تەرخانکراو بۆ پاڵاوگەکانی وەزارەتی  سامانە سروشتییەکان لە چارەکی ٤دا بەڕێژەی٤١٪ زیادی کردووە کە ئەمە کارێکی باشە و پوێستە زیاتریش بکرێت تاوەکو پێداویستی ناوخۆ لە سوتەمەنی پربکرێتەوە. ３-    راپۆرتەکە پێمان دەڵێت هەرێمی کوردستان لە ٦ مانگی کۆتایی ساڵدا  نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم بەراوردبە ٦ مانگی سەرەتای ساڵ  بەداشکاندنی زۆر فرۆشراوە کە لە نێوان ١٧ بۆ ١٩ دۆلار کەمتر لە نرخی پێوەری  برێنت  بووە لە کاتێکدا پێشتر ئەم داشکاندنە لە ١١ بۆ ١٢ دۆلار بووە، هۆکارەکەشی بۆ  ئەو فشارانەیە کە بەهۆی بڕیارەکەی دادگای ئیتحادی دژی هەرێم سەبارەت بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم دەریکرد،کە لەسەر بنەمای ئەو یاسایە گرێبەستەکانی نەوت لەهەرێم ئەنجامدراوە، دوابەدوای ئەوەش فشاری بەردەوامی وەزارەتی نەوتی عێراق  لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بەرادەستکردنی هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم و هەڕەشەکردنی بەغدا لە کۆمپانیا نەوتییەکان و ڕاپێچی دادگا کردنیان لەپاڵ هەڕەشەی گرتنەبەری رێکاری یاسایی دژی کڕیارانی نەوتی هەرێم و  بە کارهێنانی دەستەواژەی"نەوتی قاچاخ" بۆ نەوتی هەرێم  لە لایەن بەرپرسانی نەوتی حکومەتی فیدراڵەوە.  ئەمانە هەمووی هۆکارن کە هەرێم ناچار بکات داشکاندنی زۆر بۆ نەوتەکەی بکات تاوەکو سەرنجی کڕیاران رابکێشیت  بەلای خۆیدا، بەم هۆیەشەوە لەگەڵ بەرزی نرخی نەوتی جیهانیدا هەرێم بەهەرزان نەوتەکەی بفرۆشێت و سودی زۆر لە بەرزی نرخ نەبینێت. ４-    هەست ناکرێت خەرجی کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنی نەوت کەمی کردبێت بە پێچەوانەی بانگەشەکانی حکومەتەوە بەتایبەت لە ٥ مانگی کۆتایی ساڵدا.  ５-    کرێی بۆری هەرێم بۆ یەکەمجارە لەساڵی ٢٠٢٢ دا کەمترە لە کرێی گواستنەوەی تورکیا و بەڵام بەرز و نزمییەکی زۆر هەیە لە کرێی بۆرییەکەدا کە جێگەی پرسیارە و پێویستی بەڕوونکردنەوەیە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە. ６-    بەرێژەیەکی کەم لە نیوەی دووەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا پوختەی داهاتی هەرێم  بەرێژەیەکی کەم زیادی کردووە بەڵام چاوەڕیی زیاتر دەکرێت.    

شیكاری: درەو بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەواوی ساڵی (2022)دا؛ # زیاتر لە (144 ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو بە تێکڕای ڕۆژانەی (395 هەزار و 628) بەرمیل لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە.  # تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (100.78) دۆلار بووە، بەڵام حکومەتی هەرێم بەتێکڕا نەوتی بە (85) دۆلار فرۆشتووە. # کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە زیاتر بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار) دۆلار. بڕی (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلاری بەڕێژەی (54%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری بەڕێژەی (46%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حکومەتی هەرێم. # کرێی بۆری نەوتی هەرێم بە ئاستێکی پێوانەیی دابەزیوە بۆ کەمتر لە (2) دۆلار و بە ڕێژەی (2.2%)ی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی هەناردەکراو. # بڕی (1 ملیۆن و 466 هەزار و 797) بەرمیل نەوتی خاو بە تێکڕای رۆژانەی (4 هەزار و 18) بەرمیل، بە تێکڕای نرخی نزیکەی (61.4) دۆلار و بە کۆی بەهای (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار لەناوخۆدا فرۆشراوە. # زیاتر لە (10 ملیۆن و 758 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ڕادەستی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان کراوە، بۆ پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ. داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2022) ڕۆژی (14/2/2023) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتەکانی خۆی بۆ دوو چارەکی کۆتایی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە، بەم بڵاوکراوانەش کۆتایی بە سەرجەم وردبینییەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی ناوبراو هات. بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ساڵەکەدا بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای رۆژانەی (395 هەزار و 628) بەرمیل لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (85) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی بریتی بووە لە (12 ملیارو 422 ملیۆن و 260 هەزار و 894) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار و 807) دۆلاری بە ڕێژەی (54%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری بە ڕێژەی (46%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2022) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، لە ڕابردوودا یەکێك بوو لەو خەرجییە گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشابوە، بەڵام لە ساڵی (2022) بەڕادەیەکی باش کرێی برێی گواستنەوە دابەزیوە _ئەگەر حکومەتی هەرێم تەواوی ئەو کرێیەی خەرج کردبێت و بە قەرز لەسەری کەڵەکە نەبووبێت؟_ چونکە بە تێکڕا لە تەواوی ساڵی (2022)دا (2.2%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوە بۆری خەرج کراوە، ئەمەش دابەزینێکی گەورەیە لە خەرجی کرێی بۆری بەراورد بە ساڵی (2021) کە ڕێژەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەناردەکراو بۆ ئەو مەبەستە تەرخان کرابوو. بەم پێیەش گواستنەوەی هەر بەرملێک لە (6) دۆلارەوە دابەزیوە بۆ  (1.9) دۆلار لە ساڵی (2022)دا (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). بەجۆرێک ئەو (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریکی بڕی (274 ملیۆن و 818 هەزار و 646) دۆلاری دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) کە لە خاکی هەرێمی کوردستاندا هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفت)ن لە خاکی تورکیاشدا خاوەندارێتییەکەی بۆ (کۆمپانیای وزەی تورکی) دەگەڕێتەوە. خشتەی ژمارە (3) خشتەی ژمارە (4) هەراج کردنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامەو لە ساڵی (2022) نەوتی هەرێم بە تێکڕا (15.79) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە (خشتەی ژمارە (5)) ئەو ڕاستییە زۆرتر ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (5) نەوتی هەرێم و پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە ماوەی ساڵی (2022) پێیان دراوە، کە بۆ تەواوی ساڵەکە (10 ملیۆن و 758 هەزار و 288) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (365) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (29 هەزار و 474) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (6) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2022) دا بڕی (1 ملیۆن 466 هەزار و 797) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (61.36) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 18) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (90 ملیۆن و 843 هەزار و 46) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) سەرچاوەکان -    سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی 2022 تاکو ٣١ی ئاداری 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی 2022 تاکو٣٠ ئەیلوولی 2022. •    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی 2022 تاکو٣١ کانونی یەکەمی 2022. -    Country economy, Crude Oil Brent US Dollars per Barrel  https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?year=2022  

  شیكاری: درەو پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، حکومەتی هەرێم لە نیوەی دووەمی (2022)دا  # بڕی (71 ملیۆن و 853 هەزار و 667) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی (390 هەزار و 500) بەرمیل لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە. # بڕی نەوتی فرۆشراو بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ (6 ملیۆن و 233 هەزار) بەرمیل نەوتی تێپەڕاندووە، بە تێکڕای رۆژانەی (33 هەزار و 878) بەرمیل. # بەتێکڕا لە چارەکی سێیەمدا بەرمیلێک نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە بە (83.36) دۆلار فرۆشراوە، ئەم نرخەش (17.35) دۆلاری کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی برێت لە بازاڕەکانی جیهان، لە چارەکی چوارەمدا هەرزانکردنەکە بۆ (19.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بەرزبووەتەوە. # خەرجی تێچوونی پرۆسەی نەوت لە چارەکی سێیەمدا لە (49%) بووەو لە چارەکی چوارەمدا بەرزبووەتەوە بۆ (51%) زیادی کردووە. واتە بە تێکڕا لە نیوەی دووەمی (2022)دا لە کۆی (5 ملیار و 569 ملیۆن دۆلار) بڕی (2 ملیارو 793 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (50%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەت. یەکەم؛ بەراوردی نەوتی هەرێم لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 1.    جیاوازی فرۆشی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) بڕی (35 ملیۆن و 977 هەزار و 571) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، هاوکات لە چارەکی چوارەمدا بڕی (35 ملیۆن و 876 هەزار و 96) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم تەنها (101 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی کەمتر فرۆشتووە، ئەمەش جۆرێک لە هاوسەنگی بڕی نەوتی هەناردەکراو دەردەخات. بەڵام بڕی ئەو نەوتەی کە فرۆشراوە بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ لە چارەکی سێیەمدا (2 ملیۆن و 319 هەزار و 88) بەرمیل بووەو لە چارەکی چوارەمدا بریتی بووە لە (3 ملیۆن و 914 هەزار و 536) بەرمیل نەوت، بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بڕی (1 ملیۆن و 595 هەزار و 448) بەرمیل نەوتی بە ڕێژەی (41%) زیاتری فڕۆشتووە بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ. 2.    جیاوازی بەهای نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 پاڵپشت بە زانیارییەکانی دیلۆیت کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو لە چارەکی سێیەمی (2022)دا لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە (3 ملیار و 96 ملیۆن و 914 هەزار و 127) دۆلار. بەڵام کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو لە چارەکی چوارەمی (2022)دا لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە (2 ملیار و 429 ملیۆن و 153 هەزار و 973) دۆلار. بەم پێیەش لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم (667 ملیۆن و 760 هەزار و 154) دۆلار بە ڕێژەی (22%) داهاتی نەوت لە رێگەی بۆرییەوە کەمی کردووە. هەرچی داهاتیشە لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ لە چارەکی سێیەمی (2022) بەهاکەی بریتی بووە لە (19 ملیۆن و 976 هەزار و 44) دۆلار، بەڵام لە چارەکی چوارەمدا بەهاکەی زیادی کردووە بۆ (23 ملیۆن و 569 هەزار و 580) دۆلار و بە ڕێژەی (18%) و بڕی (3 ملیۆن و 593 هەزار و 536) دۆلار زیادی کردووە.   3.    جیاوازی خەرجی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 لە چارەکی یەکەمدا بڕی (1 ملیار و 513 ملیۆن و 801 هەزار و 875) دۆلار بە ڕێژەی (49%) چووە بۆ شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن، بەڵام لە چارەکی چوارەمدا بڕی (1 ملیار و 261 ملیۆن و 934 هەزار و 269) دۆلار بە ڕێژەی (51%) چووە بۆ خەرجییەکان. واتە لە چارەکی چوارەمدا بە ڕێژەی (2%) خەرجی و پرۆسەی نەوتی هەرێم زیادی کردووە. 4.    داهاتی گەڕاوەی نەوت لە چارەکی (سێیەم و چوارەم)ی 2022 لە چارەکی سێیەمدا بڕی (1 ملیار و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلار بە ڕێژەی (51%)ی داهاتی گشتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام لە چارەکی چوارەمی (2022)دا بڕی (1 ملیار و 190 ملیۆن و 789 هەزار و 284) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەت، بەڵام داهاتی گەڕاوەی نەوت لە چارەکی چوارەمدا بەراورد بە چارەکی سێیەم بڕی (412 ملیۆن و 299 هەزار و 12) دۆلار و بەڕێژەی (26%) داهاتی گەڕاوەی نەوت کەمی کردووە کردووە. بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)      دووەم؛ نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانیی دیلۆیت کە لە (14/2/2023) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تەموزی 2022 بۆ 30ی ئەیلولی 2022) بڕی (35 ملیۆن و 977 هەزار و 571) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووەو کۆی بەهاکەی (3 ملیار و 96 ملیۆن و 914 هەزار و 127) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (83.36) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (100.71) دۆلار بووە. واتە لە چارەکی سێیەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (17.35) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هاوکات (2 ملیۆن و 319 هەزار و 571) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، کۆی بەهاکەی (19 ملیۆن و 976 هەزار و 44) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (45.84) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (3 ملیار و 116 ملیۆن و 890 هەزار و 171) دۆلار، لەو بڕەش (1 ملیار و 513 ملیۆن و 801 هەزار و 875) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) چووە بۆ خەرجی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (1 ملیار و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلاری بە ڕێژەی (51%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).  خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ نەوتی هەرێم لە چارەکی چوارەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی چوارەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تشرینی یەکەمی 2022 بۆ 31ی کانونی یەکەمی 2022) بڕی (35 ملیۆن و 876 هەزار و 96) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووەو کۆی بەهاکەی (2 ملیار و 429 ملیۆن و 153 هەزار و 973) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (69.47) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی ناوبراودا بەهاکەی (88.58) دۆلار بووە. واتە لە چارەکی چوارەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (19.11) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هاوکات (3 ملیۆن و 914 هەزار و 536) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، کۆی بەهاکەی (23 ملیۆن و 569 هەزار و 580) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (45.84) دۆلار فرۆشراوە، بەم جۆرەش بێت هەر بەرمیلێک نەوت بە نزیکەی نیوەی نرخی خۆی بە پاڵاوگە نەوتییەکان دراوە، ئەمەش جۆرێک لە پاڵپشتی حکومەت دەردەخات بۆ پاڵپشتی پاڵاوگەکان و پێداویستی ناوخۆ. هاوکات کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (2 ملیار و 452 ملیۆن و 723 هەزار و 553) دۆلار، لەو بڕەش (1 ملیار و 261 ملیۆن و 934 هەزار و 269) دۆلاری بە ڕێژەی (51%) چووە بۆ دانەوەی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (1 ملیار و 190 ملیۆن و 789 هەزار و 284) دۆلاری بە ڕێژەی (49%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانەی خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3)  چوارەم؛ نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو داتایانەی هەردوو چارەکی یەکەم و دووەمی (2022)، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی دووەمی ئەمساڵ واتە لە نێوان (1ی تەموزی 2022 بۆ 31ی کانونی یەکەمی 2022) بڕی (71 ملیۆن و 853 هەزار و 667) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی (390 هەزار و 509) بەرمیل نەوت و  کۆی بەهاکەی (5 ملیار و 526 ملیۆن و 68 هەزار و 100) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (76.42) دۆلار فرۆشتووە، ئەمە لە کاتێکدایە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی بە تێکڕا (94.65) دۆلار بووە. واتە لە نیوەی دووەمی (2022)دا هەر بەرمیلێک نەوت بە (18.23) دۆلار هەزانتر فرۆشراوە. هەر بەپێی داتاکان (6 ملیۆن و 233 هەزار و 624) بەرمیل نەوت بە پاڵاوگەکانی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە، بە تێکڕای رۆژانەی (33 هەزار و 878) بەرمیل، کۆی بەهاکەی (43 ملیۆن و 545 هەزار و 624) دۆلار و هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای (53.57) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی هەرێم بەشێوەی (بۆری + ناوخۆ) بریتی بووە لە (5 ملیار و 569 ملیۆن و 613 هەزار و 724) دۆلار، لەو بڕەش (2 ملیار و 775 ملیۆن و 736 هەزار و 144) دۆلاری بە ڕێژەی (50%) چووە بۆ دانەوەی شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت، وەک گواستنەوەو کۆگاکردن. بڕی (2 ملیار و 793 ملیۆن و 877 هەزار و 580) دۆلاری بە ڕێژەی (50%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)). (چارتەکانی ژمارە (1، 2 و 3)) خشتەی ژمارە (4)   چارتی ژمارە (1)   سەرچاوە: راپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت 

راپۆرت: درەو پەیوەندیەكانی یەكێتی و پارتی بەرەو لێكترازانی تەواوەتی دەچێت، یەكێتی نیگەرانە  لە دەستوەردانەكانی پارتی،  پارتیش بێمنەتە لە هەنگاوەكانی یەكێتی، تیمی یەكێتی بەردەوامن لە بایكۆتی ئەنجومەنی وەزیران، لە حاڵەتی كشانەوەی تەواوەتی تیمی یەكێتیی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسا كابینەكە دەكات بە كابینەیەكی هەڵوەشاوەو كاربەڕێكەر، بەڵام مەسرور بارزانی دەتوانێت بۆ پارێزگاری لە كابینەكەی، دەستلەكاركێشانەوەی تیمی یەكێتی پەسەند نەكات تا ئەوكاتەی بڕیاری سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەدرێت، دۆخی ئێستای پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.    لە پارتییەوە بۆ یەكێتیی ! بەپێچەوانەی ئەوەی چاوەڕوان دەكرا لەچارەسەر نزیك ببنەوە، پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو پێكهێنەری سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێم، تادێت بەرەو گرژی زیاتر دەڕوات.  بەمدواییە چەند هەنگاوێك بەئاڕاستەی چارەسەری ناكۆكییەكان هەڵگیرا، مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی كرد‌و بڕیار بوو كۆبونەوەكان درێژەی هەبێت، وەكو خۆیان  باسیان كرد لە یەكەم كۆبونەوەدا زۆر بە "راشكاوی" گفتوگۆیان لەگەڵ یەكتر كردووە، بەڵام پشتیوانی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر لە كەیسی لاهور شێخ جەنگیی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی، جارێكی تر هەوڵەكانی ئاشتەوایی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی گەڕاندەوە بۆ خاڵی سفر‌و كۆبونەوەی دووەم لەنێوان مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب  تەگەرەی تێكەوت.  یەكێتیی نیگەرانە لە بڕیارەكەی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر كە تێیدا لاهور شێخ جەنگی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیی دەناسێنێت‌و دان بە گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی یەكێتیدا نانێت، یەكێتیی‌و بە دیاریكراویش بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی ئەو حزبە، ئەم بڕیارەی دادگای هەولێر وەكو دەستوەردانی پارتی لە كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتیی لێكدەداتەوە‌و لەمبارەیەوە یەكێتی بەفەرمی نیگەرانی خۆی بە پارتی گەیاندووە.  لەبەرامبەردا، پارتی نیگەرانە لەو هەنگاوانەی بەمدواییە یەكێتیی لە بەغداد هەڵیگرتووە، بەدیاریكراویش لە پرسی داڕشتنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ‌و یاسای بودجەی 2023ی عێراق، بەتایبەتیش لەوەدا یەكێتی دەیەوێت لەو دوو یاسایەدا لە مەركەزیەتی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بدات‌و پەرە بە لامەركەزیەتی پارێزگاكان‌و مامەڵەی سەربەخۆ بدات لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا، . بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی  وەڵامی نیگەرانییەكانی یەكێتیی داوەتەوە‌و  بێباكیشی پێوە دیارە: ئەگەر یەكێتیی بەبێ مەرج دەگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، دەتوانێت بگەڕێتەوە، ئەگەر یەكێتیی ناگەڕێتەوە، هەر هەنگاوێك كە پێی باشە، دەتوانێت بیگرێتەبەر.  لە بایكۆتەوە بۆ كشانەوە ! زیاتر لە چوار مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، رۆژی 11ی كانونی یەكەمیش، واتە كۆتا مانگی ساڵی رابردوو، هەموو تیمی یەكێتی لە حكومەت لە گروپی "واتساپی" ئەنجومەنی وەزیران كشانەوە‌و بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتیان كرد، بەڵام هێشتا وەزیرەكانی یەكێتیی كە ژمارەیان (6) وەزیرە، لە بینای وەزارەتەكانیان دەوامی فەرمی خۆیان دەكەن‌و بەتەواوەتی لە حكومەت نەكشاونەتەوە، جگە لە (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە كە دەستلەكاركێشاوەتەوە هەروەها (خالید شوانی) كە شوێنەكەی وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری بەغداد بەتاڵ بووە بەهۆی ئەوەی پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرتووە‌و  هێشتا پۆستەكەی پڕنەكراوەتەوە. چوار مانگە ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتیی تەقیوەتەوە‌و هێشتا دوو هێزە دەسەڵاتدارەكە نەگەیشتوونەتە چارەسەر، پارتی هۆكاری تەقینەوەی ناكۆكییەكان دەگێڕێتەوە بۆ كەیسی كوژرانی عەقید (هاوكار جاف) لە تەقینەوەكەی هەولێردا، یەكێتیش هۆكارەكەی بۆ "تاكڕەوی لە حوكمڕانی"دا دەگێڕێتەوەو لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانە.  ئەگەری گەڕانەوەی تیمی یەكێتی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت تادێت دورتر دەكەوێتەوە، بەتایبەتیش بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا، لەبەرچاوی سەركردەی لایەنە عێراقییەكان‌و فوئاد حسێن ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی وتویەتی" حكومەتی هەرێم حكومەتی پارتییە‌و یەكێتیی تاوتوێی كشانەوە لە حكومەت دەكات".  یەكێتیی بكشێتەوە حكومەت هەڵدەوەشێتەوە ؟  ئێستا كە پەیوەندییەكان گرژی زیاتری تێكەوتووە، ئەگەر وەكو ئەوەی بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكەی بەغداد وتویەتی، یەكێتیی كۆتایی بە (بایكۆت) بهێنێت‌و یە یەكجاری لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم (بكشێتەوە)، ئایا بەگوێرەی یاسا كابینەكە بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت یاخود نا؟  ئەو یاسایەی كە وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە، یاسای ژمارەی (3) ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانە كە لە 16ی ئەیلولی ساڵی 1992دا دەرچووە‌و (10) جار هەموار كراوە، بەڵام ئەو بڕگەیەی ناو ماددە یاساییەكە كە تایبەتە بە كشانەوەی وەزیرەكان، وەكو خۆی ماوەتەوە‌و هیچ هەموارێكی تێدا نەكراوە.  بڕگەی (1) لە ماددەی (یانزەیەم)ی ئەم یاسایە دەڵێ" لە حاڵەتی لادانی سەرۆكدا یا وازهێنانی، یاخود وازهێنانی زۆربەی ئەندامانی ئەنجومەن، وا دادەنرێ كە وەزارەت وازی لە كار هێناوە، بەڵام ئەگەر وەزارەتەكە (مەبەستی لە كابینەكەیە) هاوپەیمانی بوو لەنێوان دوو دەستە سەرەكییەكەی ناو پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر وەزیرانی هەر لایەكیان بە كۆمەڵ لە وەزارەت كشانەوە، وا دادەنرێت كە وەزارەتەكە وازی لە كارهێناوە". بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی یەكێتیدا لە حكومەت، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت، بەوپێیەی ئێستا یەكێتی یەكێكە لە دەستە سەرەكییەكانی ناو پەرلەمان‌و لە دوای پارتییەوە لەناو پەرلەمانی كوردستاندا زۆرترین كورسی هەیە.  بەڵام بەگوێرەی بڕگەی (2) لە هەمان یاسا، تەنانەت ئەگەر یەكێتیش لە حكومەت بكشێتەوە‌و حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار بكرێت، كابینەی نۆیەم هەر بەردەوام دەبێت، چونكە بڕگەی (2)ی ماددەكە دەڵێ" ئەندامانی ئەنجومەن تا كاتی پێكهێنانی  وەزارەتێكی نوێ (مەبەستی كابینەیەكی نوێیە)، لەسەر بەڕێوەبردنی ئەركە رەسمییەكانیان بەردەوام دەبن". بەڵام لە ساڵی 1999دا، پەرلەمانی كوردستان هەموارێكی لەم ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیراندا كردووە‌و بڕگەی (3)ی بۆ ماددەكە زیادكردووە. بڕگەی (3)ی ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ" سەرۆك بۆی هەیە دەستلەكاركێشانەوەی وەزیر قبوڵ بكات". بەپێی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی بەكۆمەڵی وەزیرەكانی یەكێتیی لە كابینەی نۆیەم، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بۆی هەیە لەژێر هەر بەهانەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەكەیان قبوڵ نەكات، ئەمە وادەكات كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش وەكو خۆی بەردەوام بێت‌و بە كابینەی كاربەڕێكەر ئەژمار نەكرێت، سەرۆكی حكومەت دەتوانێت ئەم بڕگەیە بەكاربهێنێت بۆ ناچاركردنی یەكێتیی بە ملدان بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ. خۆ ئەگەر مەسرور بارزانی دەستلەكاركێشانەوەكانەوەی بەكۆمەڵی تیمی یەكێتیی لە حكومەت قبوڵ بكات، بەپێی دواین هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، دەبێت پەسەندكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بكات، سەرۆكی هەرێم دوای دەركردنی نوسراوی قبوڵكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان، بەپێی یاساكە دەبێت داوا لە وەزیرەكانی یەكێتی بكات لە ئەرك‌و فەرمانی خۆیان بەردەوام بن تا ئەوكاتەی كابینەیەكی نوێی حكومەت پێكدەهێنرێت.  واتە لە هەموو حاڵەكاتدا كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش دەتوانێت بەردەوام بێت، تەنانەت ئەگەر بەشێوەی كاربەڕێكەریش بێت. لەبارەی كابینەی نۆیەمەوە  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی  گۆڕان)ە، لە رۆژی 10ی تەموزی 2019دا دەستبەكاربوو، كابینەكە هەر لەسەرەتاوە بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان‌و یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكەوە، پێكهێنانی لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوت.  كابینەی نۆیەم كە ئێستا بەهۆی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە، تەمەنی ئەویش لەماوەی درێژكراوەدایە، لەسەروبەندی چەند گۆڕانكارییەكی وزاریدایە، دوو پۆستی یەكێتیی چۆڵ بووە (وەزیری پێشمەرگە‌و شوێنەكەی خالید شوانی وەزیری هەرێم)‌و پارتیش بەنیازە وەزیرێكی خۆی (پشتیوان سادق وەزیری ئەوقاف) بگۆڕێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەوە پەرلەمان ناتوانێت كۆبونەوە بكات بۆ پەسەندكردنی گۆڕانكارییەكان.  سەرباری ئەمە هەستیارترین وەزارەتی كابینەكە كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانە‌و سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هەرێمی كوردستانە، وەزیرەكەی دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و لەلایەن وەزیری كارەباوە بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێت.   كابینەی نۆیەم بەم دۆخە خراپەوە دەچێتە گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد لەسەر نوسینەوەی هەستیارترین یاسا لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە، كە ئەویش یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە‌و بڕیارە لەم یاسایەدا دەسەڵاتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە، ئەم یاسایە رەنگە كەڤەرێكی نوێ بە  حكومەتی هەرێم ببەخشێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە وەبەرهێنان‌و هەناردەی نەوت، رەنگیشە بەپێچەوانەوە ببێت بە سەرەتایەكی خراپ بۆ حكومەتەكانی داهاتووی هەرێمی كوردستان‌و دەسەڵاتی مامەڵەی سەربەخۆ بە سامانە سروشتییەكانەوە لە هەرێم بسەنێتەوە.  بەهۆی ناكۆكییەكانیان لەناوخۆی هەرێم، ئێستا پارتی‌و یەكێتی دوو روانگەی جیاوازیان هەیە لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاساكە، ئەمە دەرفەت بۆ لایەنە شیعەكان خۆش دەكات، بۆچونی خۆیان بسەپێنن، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە حكومەتی هەرێم بەپێچەوانەی ساڵانی رابردووەوە، لە هەموو كات زیاتر پێویستی بە دەرچوونی ئەم یاسایە هەیە، چونكە ئەگەر ئەم یاسایە دەرنەچێت، حكومەتی عێراق بۆ مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان، پەنا بۆ بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی ساڵی 2022ی دادگای فیدراڵی دەبات، حوكمێك كە هەرێم ناچار دەكات نەوت‌و غازی خۆی رادەستی بەغداد بكات، ئەمەش ئەو بابەتەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و پارتی وەكو پێكهێنەری سەرەكی حكومەتەكە، خوازیاری نین.  سەرباری ئەمە، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو پێكهێنەری سەرەكی حكومەت، ئاستەنگی بۆ سازدانی پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دروستكردووە‌و دوای ساڵێك  دواخستنی هەڵبژاردنەكە لەوادەی خۆی، هێشتا هیچ ئاسۆیەك بۆ بەڕێوەچوونی هەڵیبژاردنێكی نوێ لە هەرێم بەدی ناكرێت، ئەمەش زیاتر سیمای دوو ئیدارەیی تۆخكردوەتەوە‌و دەسەڵاتی كابینەكەی لاواز كردووە.  كابینەی نۆیەم كە یەكەم ئەزمونی مەسرور بارزانییە لە پۆستی سەرۆك وەزیران تەنیا كابینەی قەیرانە سیاسییەكان نییە، لەڕووی دارایشەوە بە قەیران دەستیپێكرد، دەستبەكاربوونی كابینەكە هاوكات بوو لەگەڵ بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆنا، كە لەسەر ئاستی جیهان نرخی نەوتی خست‌و ئەمەش بۆ ناوچەیەكی وەكو هەرێم كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكانی نەوتە، بەزیانی گەورە بۆ موچەخۆران كۆتایی هات‌و ئاستی پرۆژە خزمەتگوزراییەكانیشی لاواز كرد. 

 راپۆرت: درەو حەمدیە جاف ئەو لە ئیمارات دەستگیركراوە‌و رادەستی عێراق دەكرێتەوە، لەوكاتەی كە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق بووە، لە شاری سلێمانی باڵەخانەیەكی بەبڕی (15 ملیۆن) دۆلار لە (حسێنی مەلا ساڵح زڕگوێزی) كڕیوە، ئەمە یەكێكە لەو مامەڵانەی كە دەوترێت گەندەڵی گەورەی تێدا كراوە.   حەمدییە خان لە ئیماراتەوە بەرەو بەغداد رۆژی 9ی ئەم مانگە، دەستەی دەستپاكی عێراق دەستگیركردنی ژنێكی كوردی بە ناوی (حەمدیە جاف) راگەیاند، حەمدیە پێشتر بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق (TBI) بووە. ئەم ژنە كە دەوترێت نزیك بووە لە پارتی دیموكراتی كوردستان، دۆسیەی گەندەڵی زۆری لەسەرە، كانونی دووەمی 2021 دادگای كەرخی بەغداد كە تایبەتە بە دۆسیەكانی گەندەڵی، بەبێ ئامادەبوونی خۆی ماوەی (5 ساڵ) زیندانی بەسەردا سەپاند.  پێشترو لە 16ی ئایاری 2020دا، دادگا بەتاوانی "زیانگەیاندن بە دارایی گشتیی" ماوەی (7) ساڵ زیندانی بەسەر حەمدیە جافدا سەپاندبوو، بەڵام بەهەمان شێوە بەبێ ئامادەبوونی خۆی لەبەردەم دادگادا، ئەوكات دەستەی نەزاهەی عێراق حەمدیە جافی بە "هەڵاتوو لە یاسا" ناوبرد، ئێستا ئەم ژنە وەكو یەكێك لە سەرە گەورەكانی گەندەڵی لە عێراق ناودەبرێت، 17 دۆسیەی یاسایی لەسەرەو دەستەی دەستپاكی دەڵێ زیاتر لە ملیارێك‌و 100 ملیۆن دۆلار زیانی بە دارایی گشتی گەیاندووە.  ئەم ژنە بەهۆی ئەو تۆمەتانەی كە ئاڕاستەی دەكران، ساڵی 2015 لە عێراق چووە دەرەوە‌و لەگەڵ خێزانەكەیدا لە ئیمارات نیشتەجێ بووە، بەپێی زانیارییەكان، دەستگیركردنی حەمدیە جاف لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئیماراتەوە، لەسەر داوای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە لە سەردانەكەی چەند رۆژی رابردوویدا بۆ ئەو وڵاتە.  محەمەد شیاع سودانی كە تەمەنی كابینەكەی (100) رۆژی تێپەڕاندووە، یەكێك لە بەڵێنە دیارەكانی گەڕاندنەوەی پارە دزراوەكانی عێراق‌و سزادانی گەندەڵكارانە.  موڵكێك بە 15 ملیۆن دۆلار لە سلێمانی یەكێك لەو بەڵگەنامانەی كە لەسەر حەمدیە جاف هەیە، پەیوەندی بە كڕینی موڵكێكەوە هەیە لە سلێمانی بە بەهای (15 ملیۆن) دۆلار. ناوەڕاستی ئایاری 2013، حسێن ساڵح شەریف كە ناسراوە بە "حسێنی مەلا ساڵح زرگوێزی" موڵكی ژمارە (260/136)ی لە گەڕەكی چوارباخ فرۆشتووە بە حەمدیە جاف، بەڕێوەبەری پێشتری بانكی بازرگانی عێراق.  روبەری ئەم موڵكە (96/2030) مەتر چوارگۆشەیە، پێكهاتووە لە باڵەخانەیەك كە (127) ژوور‌و (55) شوقە‌و رستۆرانتێك‌و چوار دوكانی بازرگانی لەخۆدەگرێت، حەمدیە جاف بڕی (15 ملیۆن) دۆلاری بە حسێنی مەلا ساڵح داوە بۆ كڕینی ئەم موڵگە، گوایە دەیەوێت بیكات بە بینای لقی بانكی بازرگانی عێراق لە شاری سلێمانی.  هەندێك لە میدیاكانی عێراق كاتی خۆی‌و لەسەردەمی مامەڵەكەدا باسیان لەوە كردووە، سەرەتا كوڕێكی حەمدیە جاف بەناوی (شوان عەبدولكەریم فەرمان) ئەو موڵكەی لە كەسێك بەناوی (عەبدوڵا) بە بڕی (3 ملیۆن) دۆلار كڕیوە، فرۆشیاری موڵكەكە كەسێك بووە كە كڕیاری بانكەكەی حەمدیە جاف بووە‌و قەرزداری ئەوان بووە، پاش ئەم مامەڵەیە كوڕەكەی حەمدیە جاف موڵكەكەی فرۆشتووە بە "حسێنی مەلا ساڵح"‌و دوای ئەمە بانكی بازرگانی عێراق موڵكەكەی لە "حسێنی مەلا ساڵح" بە بڕی (15 ملیۆن) دۆلار كڕیوەتەوە.  ئەوانەی ئاگاداری كڕین‌و فرۆشتنەكانی ئەم موڵكە بوون دەڵێن: لەم مامەڵەیەدا حەمدیە جاف وەكو بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی وەبەرهێنانی كردووە‌و یاسای بانكی بازرگانی‌و بانكی ناوەندیی عێراق رێگە بەم كارە نادات،بەڵام  بەپێی بەدوادادچوونەكانی (درەو) لە نزیكەكانی خاوەنی موڵكەكەی سلێمانی دەوترێت: موڵكەكە هیچ كێشەیەكی تێدا نیەو لیژنەی تایبەت لە بەغدادەوە هاتوون و پیداچوونەوەیان بە گرسَبەستەكەدا كردووەو دەركەوتووە مامەڵەكە لەرووی نرخ و شێوازی عەقدەكەوە هیچ كێشەیەكی تێدا نیەو لەكاتی خۆیدا ئەو نرخەی دیاریكراوە گونجاوبووە. حەمدیە جاف كێیە ؟  ئەوەی لەبارەی ئەم ژنە كوردەوە دەزانرێت ئەوەیە ناوی تەواوەتی (حەمدیە مەحمود فەرەج)ە، لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە ناوی ئەم ژنە لە بواری بانك‌و پارەدا دەركەوتووە، ئەمەش بەهۆی هاوسەرەكەیەوە (كەریم فەرمان) كە پیاوێكی بەناوبانگ بووە‌و لە بۆرسەی (كیفاح)  لە بەغداد كاریكردووە. وەكو ئەوەی باسدەكرێت، حەمدیە جاف لەرێگەی هاوسەرەكەیەوە پێی خستوەتە ناو بواری كاری بانكی‌و ئاڵوگۆڕی دراوەوە‌و پۆستی بەڕێوەبەری بانكی رافیدەین- لقی (حارسیە)ی وەرگرتووە، ئیتر لەوكاتەوە لەكاری نایاسایی تێوەگلاوە‌و دەوترێت بەرتیلی وەرگرتووە‌و ئاسانكاری كردووە بۆ پاكتاوی چەكی بانكیی‌و لەسەر ئەم كارانە جارێك سزای وەرگرتووە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی بڕێكی زۆر پارەی بە كڕیارێك داوە بەبێ ئەوەی چەكی ئەو كریارە لە حسابەكەیدا هەبێت، بەڵام بەهۆی ئەو پاڵپشتییەی ئەوكات لەلایەن بەڕێوەبەری بانكەكەوە هەیبووە، سزاكەی هەر ئەوە بووە ماوەیەك دوركەوتوەتەوە‌و دیار نەماوە.  بەڵام ساڵی 2003 دوای كەوتنی رژێمی سەددام جارێكی تر دەركەوتووەتەوە‌و لەلایەن بەرپرسانەوە راسپێدراوە بەوەی لقە سوتاوەكەی بانكی رافیدەین لە ناوچەی (مەنسور) بكاتەوە، ئەوكات لقی بانكەكە گونجاو بووە بۆ كاركردن، چونكە دوای كەوتنی رژێم، ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی ئەو بینایەی وەكو بارەگای خۆی بەكارهێناوە، حەمدیە جاف لەگەڵ هێزێكی ئەمریكا چوەتە بیناكەو دەستی بەكاركردن كردووە.  دەوترێت ئەم لقەی بانكی رافیدەین، بەر لە رووخانی رژێم، لەلایەن دیوانی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق‌و فەرمانگەكانییەوە وەكو هەژماری بانكی‌و هەژماری تایبەتی خێزانی سەددام حسێن بەكارهێنراوە. كاتێَك حەمدیە جاف ئەم بانكەی وەرگرتووە، بەهۆی ئەو شارەزاییەی لە كاری بانكیدا هەیبووە، دیوارێكی دۆزیوەتەوە لە شوێنێكدا كە دەبوو بچێتە سەر خەزێنەیەك  لەژێر زەویدا، ئیتر بۆی دەركەوتووە ئەمە شتێكی ئاسایی نییە، داوای لە هێزەكانی ئەمریكا كردووە دیوارەكە بڕوخێنن، لێرەوە سوپرایزە گەورەكە دەركەوتووە، هەموو زێڕو سەروەت‌و سامانەكانی خێزانی سەددام دۆزراوەتەوە لەگەڵ ئەو كاتژمێرانەی كە سەددام وەكو دیاری دەیبەخشین هەروەها شمشێرە زێڕەكان‌و هەموو ئەو كاسێتە ڤیدیۆیانەی كە چالاكییەكانی سەددامی ئەرشیفكردووە لەوكاتەوە بووە بە جێگری سەرۆك كۆمار تا كاتی روخانی، ئەمە لەپاڵ ئەو دیارییانەی كە پێشكەشی سەددام كرابوون، بانكەكە لەدوای روخانی سەددامەوە تاڵانكرابوو، بەڵام تاڵانچییەكان ئەم شوێنە نهێنییەیان نەدۆزیبووەوە. كاتێك حەمیدیە جاف خەزێنەكەی دۆزیوەتەوە توشی سەرسامی بووە بەو بڕە زۆرەی دراوی بیانی‌و خشتی ئاڵتون، لەم كەیسەدا گومان هەیە حەمدیە بێ دەستكەوت نەبووە.  هەر بەپێی ئەو قسەوباسانەی لەناو میدیاكانی عێراقدا هەیە، لەسەردەمی گۆڕینی دراوی عێراقیدا دوای كەوتنی سەددام، بانكەكەی حەمدیە خان یەكێك لەو بانكانە بووە كە ئاڵوگۆڕی دراوە كۆنەكەی بە دراوە نوێیەكە "دیناری بریمەر" تێدا كراوە، باسلەوە دەكرێت لەم سەردەمەدا ئەم خاتوونە كوردە بڕێكی زۆر پارەی ساختەی دیناری عێراقی گۆڕیوەتەوە بە دیناری نوێی واتە ئەو دینارەی ئێستا كاری پێدەكرێت، هاوسەرەكەی ئەم پارانە لە چەند ئەژمارێكی خۆی‌و هاورێكانیدا لەهەمان بانكدا هەڵگرتووە. زیا خیون كە لەسەردەمی سەددامدا بەڕێوەبەری بانكی رافیدەین بوو، دوای كەوتنی سەددامیش بەهۆی ئەو شارەزاییەی كە هەیبوو، جارێكی تر وەكو بەڕێوەبەری بانكەكە دانرایەوە، خیون لە هاوڕێ دێرینەكانی خاتوو حەمدیە بووە، بۆیە هەر دوای دەستبەكاربوونی پاڵپشتی لێكردووە‌و حەمیدە خانی كردووە بە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق بە وەكالەت، بانكی بازرگانی لە تەموزی 2003دا وەكو قەوارەیەكی حكومی سەربەخۆ دروستكرا، ئامانجی دروستكردنی ئەم بانە بریتی بوو لە هاوردەكردن‌و هەناردەكردنی كاڵاو خزمەتگوزاری، ئەمە وەكو وەكو ئاسایكردنەوەی دۆخی وڵات دوای كۆتایهاتنی كاركردن بە پرۆگرامی نەوت‌و بەرامبەر بە خۆراكی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان.  لە تشرینی یەكەممی 2003دا، بانكی بازرگانی عێراق بەسەرمایەی (100 ملیۆن) دۆلار دەستی بەكاركردن كرد‌و ئێستا خاوەنی 25 لقە لە پارێزگاكاندا، لە ساڵی 2008دا سەرمایەی بانكەكە بۆ (ترلیۆنێك) دینار بەرزبوەتەوە.  ئەوانەی لە نزیكەوە حەمدیە جافیان ناسیوە دەڵێن" ژنێك بووە كە كارەكەی خۆشویستووە‌و دوای دەوامی فەرمیش لە بانك ماوەتەوە‌و كاریكردووە، بەڵام لەڕووی ئیدارییەوە هەندێك لاواز بووە، كاتێك زانیویەتی بە وەكالەت لە پۆستی بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی دانراوە، هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی بانكەكە‌و بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی پارێزگاكانی كردووە، ئیتر لێرەوە دەرگای گەندەڵی لەسەر كراوەتەوە‌و خەڵكانی تری ناسیوە‌و سیان لەو كەسایەتییانەی كە دەوترێت لەو سەردەمەدا كۆنترۆڵی خاتوو حەمدیەیان كردووە بریتی بوون لە هەریەكە لە (ئەنوەر عەبدوللەتیف مەعموری)‌و (كەریم شەمەری) پسپۆڕ لە بواری گرێبەستەكانی وەزارەتی بازرگانی‌و ئاودیوكردنی نەوت‌و ماددە خۆراكییەكان‌و (سەرتیپ ئاغا)، وەكو باسدەكرێت، ئەم سێ كەسە كاریان كردووە‌و قەرز زۆریان لە بانكی بازرگانی عێراق‌و حەمدیە خان وەرگرتووە. سەرباری ئەمانە، رۆژی 18ی تەموزی 2011دا، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق، لە وەكالەتەوە بە فەرمی حەمدیە جافی كرد بە بەڕێوەبەری بانكی بازرگانی عێراق، حەمدیە خان چووە شوێنەكەی (حسێن ئازەری) بەڕێوەبەری پێشووی بانكەكە كە دەوترێت كەسێكی نزیك بووە لە كۆچكردوو ئەحمەد چەلەبی سەرۆكی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق، ئازەری بەهۆی ئەو تۆمەتانەی لەسەری بوو، لەلایەن مالیكییەوە لە پۆستەكەی دورخرایەوە، لە دەستەی نەزاهە دۆسیەی گەندەڵی لەسەر ئازەری كرایەوە‌و هەڵات بۆ دەرەوەی وڵات.  ساڵی 2014 حەمدیە جاف تۆمەتبار كرا بەوەی بڕی (30 ملیۆن) دۆلار قەرزی بە كۆمپانیایەك داوە بەبێ ئەوەی هیچ گرەنتییەك وەربگرێت.  ساڵی 2015 بەڵگەنامەیەك دادگا بڵاوكرایەوە، كە تێیدا حەمدیە جاف تۆمەتبار كراوە بەوەی ئاسانكاری نایاسایی بۆ (شوان)ی كوڕی كردووە بۆ ئەوەی گرێبەستێكی بازرگانیی بەبەهای نزیكەی (28 ملیۆن) دۆلار وەربگرێت. خاتوو حەمدیە كوڕەكەی كردووە بە هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیای (عەتارد) بۆ بازرگانی گشتیی لە گرێبەستی هاوردەكردنی شەكردا بۆ وەزارەتی بازرگانیی، ئەم كارەی لەبەرامبەر پێدانی قەرزی بانكیدا كردووە بەو كۆمپانیایە. ساڵی 2016 حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق خاتوو حەمدیەی لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بانكی بازرگانی لادا‌و (فەیسەڵ وسام)ی لە شوێنەكەی دانا، فەیسەڵیش لە تۆمەتی گەندەڵی بێبەری نەبوو.   

 شیكاری: درەو: بەپێی بەدواداچونێکی (درەو) بۆ یەکێک لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان؛ -    پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە (1/1/2023 – 15/2/2023) لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان، تێچووکەی زیاتر لە (160 ملیۆن) دینارە. -    کۆی داهاتی هەمان ئەو وەجەبە مریشکە، (110 ملیۆن) دینارە. -    واتە خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان لە پێگەیاندن و فرۆشتنی هەر وەجبەیەک مریشکی زیندوودا (50 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (45%) زیانیان پێدەگات. -    ئەمە لە کاتێکدایە پێگەیاندنی هەمان ئەو وەجبە مریشکە لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا پێویستی بە (144 ملیۆن) دینارو لە ساڵی (2021)دا تێچووکەی (89 ملیۆن) دینار بووە. وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتە بنکۆڵکارییەدا بەردەستە.  سەرەتا لە ئێستا لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستانی نرخی سەرجەم خواردن و خواردنەوەو شمەک پێداویستییەکانی رۆژانە رووی لە گرانبوون و بەرزبوونەوە کردووە، نرخی مریشکی زیندوو نەبێت! لە بەداواداچونێکی درەودا بۆ یەکێک لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان، کە خاوەن پرۆژەکە هەر خۆی خاوەنی شوێنی پێگەیاندنی پەلەوەرکانیش بوو _واتە هیچ کرێ و تێچونێکی شوێنی پەلەوەرییەکانی لەسەر نەبوو_ بەمانایەکی دیکە خەرجی شوێنی بەخێوکردنی پەلەوەرەکانیشی بۆ دەگەڕێتەوە، کە بۆ خاوەن پرۆژەیەکی لەم جۆرە کرێی شوێنی بەخێوکردن و پێگەیاندنی یەک وەجبە مریشکی زیندوو بە (5 بۆ 7 ملیۆن) دینار دەخەمڵێنرێت.  بەپێی ئەو زانیارییانەی خاوەن کێڵگەکە خستوویەتیەڕوو، وەجبەیەک مریشکی زیندوو کە لە بەخێوکردن و پێگەیاندنی (25 هەزار) جوجک خۆی دەبینێتەوە، لە ماوەی (45) رۆژی مانگی کانونی دووەم و نیوەی شوباتی ئەمساڵ و ساڵانی (2022 و 2021)دایە، کە ئەو ماوەیە کەمترین هەلاک (نەخۆشی) لە پەلەوەرەکان دەدات و (5 هەزار) جوجک یاخود کەمتر لە ژمارەیە مردار دەبنەوە. لە هەندێ وەرزدا نیوەی جوجکەکان یاخود زیاتر لەوەش مردار دەبنەوە. بەڵام لە وەجبەی یەکەمی ئەمساڵ، بە تێکڕا خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان، سەرەڕای بەرزبوونەوەی تێچووی پێگەیاندنی جوجک و پەلەوەرەکانیان، بە کەمترین نرخ بەرهەمەکەیان بۆ ساغ بووەتەوە.  تێچووی پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان لەمانگی کانونی دووەمی ئەمساڵ بۆ ناوەڕاستی مانگی شوبات، لە کێڵگەیەکی پەلەوەر، بۆ وەجبەیەکی (25 هەزار) جوجکی (5) هەزار مرداربوونەوەو لە هەمان ماوەی ساڵی پار (3 هەزار و 500) مرداربوونەوەو لە ساڵی (2021)دا (3 هەزار) جوجک مردار بوونەتەوە. سەربارەت بە تێچووی پێگەیاندنی وەجبەیەك مریشكی زیندوو: -    هەمان ئەو بڕە جوجکانە لە ساڵی (2021) نرخەکەی زیاتر لە (13 ملیۆن) دینار بوەو لە (2022) بەڕێژەی (73%) بەرزبووەتەوە بۆ (22 ملیۆن) دینار و لە (2023) بەڕێژەی (57%) بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبووتەوە بۆ (20 ملیۆن) دینار، بەڵام بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (9%) نرخەكەی دابەزیوە. -    کڕینی (100) تەن عەلەف بۆ بەخێوکردنی ئەو جوجکانە لە ساڵی (2021) نرخەکەی زیاتر لە (56 ملیۆن) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (62%)بەرزبووەتەوە بۆ (91 ملیۆن) دینار و لە (2023) نزیکەی (104 ملیۆن) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (85%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (14%) بووە. -    کڕینی دەرمانی پێویست لە ساڵی (2021) بەهاكەی زیاتر لە (4 ملیۆن 200 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (89%)بەرزبووەتەوە بۆ (7 ملیۆن 938 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (9 ملیۆن و 570 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (128%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (21%) بووە. -    کڕینی ڕاخەرو بەنزین و پێداویستی رۆژانە لە ساڵی (2021) كۆی بەهاكەی (4 ملیۆن 983 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (38%)بەرزبووەتەوە بۆ (6 ملیۆن 857 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (7 ملیۆن و 328 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (47%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (7%) بووە. -    خەرجی ڤێرتەرنەری بۆ پێگەیاندنی وەجبەیەك جوجك لە سەرجەم ساڵەكانی (2021، 2022 و 2023) گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە تێچوونەكەی بریتی بووە لە (ملیۆنێك و 750 هەزار) دینار. -    كرێی كارەبای نیشتمانی لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (210 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (114%) بەرزبووەتەوە بۆ (450 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (380 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (81%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (16%) كەمی كردووە بووە. -    كرێی دەستی كار لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (3 ملیۆن) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (8%) بەرزبووەتەوە بۆ (3 ملیۆن و 250 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (3 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (17%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (8%) بووە. -    خەرجی سوتەمەنی لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (5 ملیۆن 770 هەزار) دینار و لە (2022) بەڕێژەی (76%) بەرزبووەتەوە بۆ (10 ملیۆن و 130 هەزار) دینار و لە (2023) بڕی (13 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووە كە بەراورد بە ساڵی (2021) بەرزبوونەوەكە بەڕێژەی (134%) بووەو بەراورد بە ساڵی (2022) بەڕێژەی (33%) بووە. بە پوختی تێچووی (کڕینی جوجک، عەلەف، دەرمان، خەرجی رۆژانە، ڕاخەر، بەنزین، سەرپەرشتیاری ڤێرتەرنەری، کارەبای نیشتمانی، کرێی دەستی کار، خەرجی سوتەمەنی...) بۆ وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە ماوەی (45 رۆژ)دا، لە ساڵی (2021) تێچووەکەی زیاتر لە (89 ملیۆن) و لە (2022) بە زیاتر لە (144 ملیۆن) و لە (2023) زیاتر لە (160 ملیۆن) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) داهات و قازانج و زیانی وەجبەیەک مریشکی زیندوو لە کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان سەرجەم ئەو جوجکانەی لە کێڵگە پەلەوەرییەکەدا پێگەیەندراون بە تێکڕا کێشیان لە نێوان (2.5 – 2.6) کگم بوونە، لەسەر بنەمای ئەو تێچونەی پێشتر ئاماژەمان پێدا بۆ پێگەیاندنی وەجبەیەک مریشک، هەر کیلۆیەک مریشک لە ساڵی (2021)دا تێچووەکەی لە (هەزار و 788) دینار و لە (2022)دا (2 هەزار و 581) دینار و لە (2023)دا بۆ (2 هەزار و 830) دینار بەرز بووەتەوە.  لە بەرامبەردا سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2021)دا کێشەکەیان کە (50 هەزار)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (2 هەزار و 350) دینار فرۆشراوەو کۆی داهاتەکەیان (177 ملیۆن و 500 هەزار) دینار بووەو زیاتر لە (28 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (24%) لە قازانجدا بووە. سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2022)دا کێشەکەیان (55 هەزار و 900)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (2 هەزار و 700) دینار فرۆشراوەو کۆی داهاتەکەیان (150 ملیۆن و 930 هەزار) دینار بووەو بڕی (6 ملیۆن و 630 هەزار) دینار بە ڕێژەی (4%) لە قازانجدا بووە. سەرجەم مریشکەکان لە ساڵی (2023)دا کێشەکەیان (56 هەزار و 760)کگم بووەو یەک کیلۆ گرامی بە (هەزار و 950) دینار فرۆشراوەو کۆی و داهاتەکەیان (110 ملیۆن و 682 هەزار) دینار بووەو بڕی (49 ملیۆن و 921 هەزار) دینار بە ڕێژەی (45%) لە زەرەردا بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان باجی بڕیارەکانی حکومەتی هەرێم دەدەن سەرباری ئەو زیانانەی بەر پرۆژە پەلەوەرییەکانی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان کەوتووەو دەکەوێت، لە نوسراوێكدا كە 6/2/2023 بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە، وەزیری كشتوكاڵ داوا دەكات بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندەوە، توركیا بخرێتە لیستی ئەو وڵاتانەی كە قەدەغەیە بەرهەمی پرۆژە پەلەوەرییەكانی لێوە هاوردە بكرێت لەنمونەی مریشكی بەستوو، هێڵكەی خواردن، هێلكەی تروكاندن، مریشكی زینداو، باڵندەی زیندوو، باڵندەی جوانی. (بڕوانە هاوپێچی یەکەم)، ئەگەر ئەم بڕیارەی وەزیری کشتوکاڵی هەرێم بچوبایەتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئەوە دەکرا بڵێن بەشێک لە بەرهەمی ئەو کێڵگە پەلەوەرییانە نرخەکانیان بەرزدەبوویەوە، رەنگە بڵێن بەشێک لەو زیانەنەی بەر بەرهەمی ئەو کێڵگانە قەرەبوو دەکرایەوە. بەڵام رۆژێک دوای ئەو بڕیارەی وەزیری کشتوکاڵ، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران پێشنیازەكەی وەزیری كشتوكاڵ رەتدەكاتەوە، لەبارەی " قەدەغەكردنی هاوردەی بەرهەمی پەلەوەری لە توركیا بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە لەو وڵاتە". ساماڵ عەبدولڕەحمان بەرێوەبەری گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان لە نوسراوێكدا كە ئاراستەی سەرجەم بەرێوەبەرایەتیەكانی گومرگی كردوو،ە كاركردنی بە نوسراوەكەی وەزیری كشتوكاڵ راگرتووەو دەڵێت؛ "بەپێی پەیوەندی تەلەفۆنی سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كاركردن بە نوسراوەكەی وەزیری كشتوكاڵ رابگرن و كاری پێنەكەن". (بڕوانە هاوپێچی دووەم)  

درەو: چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ ڕۆژنامەی (الشرق الاوسط): 🔹سودانی: دەستمانكرد بەدانانی نەخشەڕێگایەك بۆ چارسەری كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر, بەڵام دووچاری بەركەوتنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بوین, ڕومانكردووەتە ڕێوشوێنێكی تر لەچوارچێوەی یاساو دەسەڵاتەكانمان. 🔹"لەگەڵ هەرێم گەیشتوینەتە ڕێككەوتن لەبارەی شێوازی ئیدارەی نەوت و دابینكردنی تەرخانكراوە داراییەكان لەپرۆژە یاسای بودجەدا, دوای پەسەندكردنی بودجە, یاسای نەوت و غاز پەسەند دەكەین". 🔹"یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەگرنگترین شایستەكان لەساتەوەختی نوسینی دەستورەوە, چونكە نەوت و غاز تەنها هەرێم چاوەڕوانی ناكات, بەڵكو تەواوی پارێزگا بەرهەمهێنەكانی نەوت چاوەڕێی دەكەن, دەیانەوێت بزانن دەسەڵاتەكان چین و چییان بۆ دەگەڕێتەوە". 🔹"یاسای نەوت و غاز داواكارییەكی عێراقییە, بەڵام بەهۆی كێشەی نەوت پرسەكە وادەردەكەوێت كە تەنها كێشەی هەرێم چارەسەر دەكات لەگەڵ ناوەند, ئێمە بەرەو جێبەجێكردنی ئەو سیناریۆیە هەنگاودەنێین".  🔹"بڕوامان وایە بەرپرسیارێتی نیشتمانی هەموو هاوڵاتیان لە ڕوبەڕی جوگرافی عێراق دەگرێتەوە, جا هاوڵاتی هەرێمبێت لەهەولێرو سلێمانی یان لەئەنبار یاخود لەنەخەف, ئەوە دۆخی یاسایی و ئەخلاقییە, ئێمە پەرۆشین بۆ چاودێریكردنی هەموو گەل بەوشێوازەی بنەمای دادپەروەری و یەكسانی دەپارێزێت, ئەو گرێبەستە كۆمەڵایەتییەی كۆماندەكاتەوە دەستورە". 🔹"بەقاچاغبردنی دراو لەتەواوی وڵاتانی جیهان ڕودەدات, عێراقیش دۆخی هاوشێوەی ئەو وڵاتانەیە, كۆمەڵێك وڵاتی ناوچەكە دراوە فەرمییەكەی ڕوبەڕوی داڕمان بووەتەوەو, بەدڵنیایی پێویستیان بەدۆلارە, بانك و كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لەعێراق تێوەگلاون لەوكارەو قازانجێكی زۆریان دەستدەكەوێت". 🔹"بانكەكان دۆلار حەواڵە دەكەن بۆ دەرەوە لەژێر ناونشیانی هاوردەكردن, ڕێی تێناچێت وڵاتێك هەبێت لەڕۆژێكدا بەبەهای 300 ملیۆن دۆلار هاوردەبكات, مەگەر هەوا هاوردەبكات و بەهاوڵاتیانی بفرۆشێتەوە". 🔹"ئەو ڕێگایە بۆ هەموان ئاشكرابوو, بۆ وەزارەتی گەنجینەو بانكی فیدراڵی و غەیری ئەوانیش, كەس جورئەتی ئەوەی نەبووە ڕوبەڕوی ئەو پرۆسەیە ببێتەوە, تا ئەوكاتەی وەزارەتی گەنجینە هات و  ڕێوشوێنەكانی توندكرد بۆ ڕێگەگرتن لە بەقاچاغبردن و سپیكردنەوەی پارەو, كۆمەڵێك بڕیاری تری ئەمریكا بەرامبەر هەندێ‌ وڵات".  🔹"كاتێك پەرلەمانتار بووم بەداواچونم بۆ دزی ئەماناتی باجەكان دەكرد, دوای ئەوەی بۆ سەرۆكایەتی وەزیران كاندیدكرام, ماوەی كاندیدییەكەم درێژەی كێشا بەهۆی دۆخی جەنججاڵی سیاسی, تەمەننام دەكرد ئەوە یەكەم دۆسییەبێت كە دەست بەئەنجامدانی ڕێوشوێنەكانی بكەم, بەڵام مانگێگ پێش ئەوەی دەستەبەكاربم دۆسییەكە كرایەوە, زۆرینەی تۆمەتبارە سەرەكییەكان هەڵهاتن, ئەوانەی بەشدارییان كرد لەبردنە دەرەوەی پارەكان بۆ دەرەوەی وڵات". 🔹"ڕەوتی سەدر ڕەوتێكی سیاسی فراوانەو ڕابەڕێكی ناسراوی هەیە, ڕۆلێكی چالاكی هەیە لەپرۆسەی سیاسی, جا لەپەرلەمان بوونی هەبێت یان لەدەرەوەی پەرلەمان و حكومەت بێت, ڕێز لەبڕیاری كشانەوەی دەگرین لەپەرلەمان, بەلامانەوە گرنگە بوونی هەبێت لەپرۆسی سیاسی و, ڕۆڵی هەبێت لەڕەخنەو ئاماژەدان بەهەر حاڵەتێكی نەرێنی لەچوارچێوەی یاساو دەستوردا". 🔹"هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت كە ئەم حكومەتەی پێكهێناوەو (280) پەرلەمانتار لەخۆ دەگرێت لەپێكهاتە جیاوازەكان, بەرپرسە لەم قۆناغە بەهەموو باشی و خراپییەكانیەوە, دۆخەكە شكست هەڵناگرێت و هیچ پاساوێكیان نییە بەلایەنەكانی تری بلێن, جا ڕەوتی سەدربێت یان گەنجەكان, یان زۆرینەی گەلی عێراق كە زیاتر 60% یان بەشداری هەڵبژاردنیان نەكردووە".   🔹"نامانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنها لەلایەنی ئەمنیدا كورتبكرێتەوە, سەرەڕای گرنگییەكەی, دەمانەوێت ڕێككەوتنی "چوارچێوەی ستراتیجی" چالاكبكرێت, ئەوە سەرۆك بایدنیش باسیكرد, دەمانەوێت پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ ئەمریكا بگوازرێتەوە بۆ بوارەكانی ئابوری و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و فێركاری, ئەمە ڕێككەوتنێكی ڕوونەو پەرلەمانی عێراق پەسەندی كردووە". 🔹"ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوبەشێكی ستراتیجی عێراقەو, دەكرێت سود لەهاوبەشییەكەی و شارەزاییەكەی وەربگرین لەپێشخستنی دۆخی ئابوری عێراق و تەواوی بوارەكانی تر".  🔹"نامانەویێت عێراق ببێتە گۆڕەپانێك بۆ پاكتاوكردنی ململانێكان و لایەنگری لایەنێكیش نین دژی لایەنێكی تر, بەقەد ئەوەی دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان بەهێز بكەین  لەسەر بنەمای بەرژوەندی هاوبەش و دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ". 🔹"ئیدارەدانی دەزگا ئەمنییەكان لەحكومەتی سودانیدا تەنها لەڕێی ئەو كەسانەوە دەبێت كە خۆیان كوڕی دامەزراوە ئەمنییەكان, نوقتە سەری دێڕ, دامەزراوەی دارایش تەنها لەڕێی كەسانی پیشەیی لە كارمەندانی ئەو دامەزراوەیە بەڕێوەدەبرێن, دەمەوێت ئەوەش بلێم كە هیچكام لەهێزە سیاسییەكان داوای پێگەی ئەمنیی نەكردووە". 🔹"ئەمڕۆ بڕیارێكم دەركرد بۆ پێكهێنانی لیژنەیەك بەسەرۆكایەتی خۆم بۆ جێبەجێكردنی چاكسازی ئەمنیی لەدامەزراوە ئەمنییەكان, یەكێك لە گرنگترین كارە لەپێشینەكانمان كۆنتڕۆڵكردنی چەكە لەچوارچێوەی دامەزراوە ئەمنییەكان, ئەمە بەڕێككەوتنە لەگەڵ هێزە سیاسییەكان و نابێت هیچ چەكێك لەدەرەوەی دامەزراوەكان هەبێت". 🔹"لایەن هەیە پێیوایە هێزی بیانی بوونی هەیە, ڕای وایە كە نابێت ڕێگەبدرێت هیچ بوونێكی بیانی لەدەرەوەی یاساو دەستور هەبێت, ئەم بۆچونەش زۆرێك لەخەڵكی عێراق پشتیوانی دەكەن, ئەگەر ئەو بوونەنمان لەچوارچێوەی دەستورو یاسادا ڕێكخست, ئیتر ئەوانە هیچ پاساوێكیان بۆ نامێنێتەوە".  🔹"پێكهێنانی حكومەت 100% بڕیارێكی عێراقی بوو, نە باڵیۆزی ئەمریكاو نە ئێران دەستوەردانیان نەكرد, ملكەچی هیچ كاریگەری و دەستوەردانێكی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ نەبووم". 🔹"هیچ وەزیرێكم بەسەردا نەسەپێنراوەو بەپرسیارێتی دەستنیشانكردنی تەواوی كابینەی حكومەتەكەم لەئەستۆ دەگرم, هەندێ لەكوتلە سیاسییەكان تەنانەت 6 كاندیدیان پێشكەشكردوم, چەندین كاندیدم ڕەتكردووەتەوە تا گەیشتومە دەستنیشانكردنی ئەو كاندیدەی خۆم بڕوای پێیبووە". 🔹"وەزیرەكانمان سەردانی سعودییەیان كردووە, كۆبونەوەكان بەردەوامن بۆ ئامادەكاری بۆ دانیشتنی ئەنجومەنی هەماهەنگی عێراقی-سعودی, لەئەنجومەنی هەماهەنگی خشتەی ئەرك و پرۆژەكان بۆ ماوەی سێ‌ ساڵ دەخەینەڕوو, لەگەڵ دیاریكردنی كاتەكانیان, لەگەڵ شازادەی جێنیشن لەڕیاز لەسەر ئەمە ڕێككەوتوین. 🔹"لەماوەی هەفتەیەك یان زیاتر كۆبونەوەی وەفدی ئێران و سعودییە لەبەغداد دەستپێدەكاتەوە, ئێمە دەمانەوێت ئەم پەیوەندییانە بەردەوامبێت, چونكە تا بۆچونە جیاوازەكان لەناوچەكە لەیەكتر نزیك ببنەوە, ڕەنگدانەوەی لەسەر سەقامگیری دەبێت". 🔹"ئەو دەستدرێژییانەی لەسنورەكانی عێراق- ئێران ڕویاندا, هەروەها عێراق-توركیاش, یەكێك بوو لەو كێشانەی ڕوبەڕوی حكومەت بووەوە لەم ماوەیەدا, گفتوگۆمان لەگەڵ ئێران ئەنجامداوە, كۆنوسێكی هاوبەش لەنێوان لیژنەی ئەمنیی هاوبەش ئیمزاكراوە كە هەرێم و دەزگا فیدراڵییەكان لەگەڵ لایەنی ئێرانی ئەنجامیانداوە, بۆ ئەوەی (3) ئەرك جێبەجێبكەین".  یەكەمیان: كۆنتڕۆڵكردنی سنور لەلایەن هێزە فەرمییەكانی حكومەتی فیدراڵ. دووەمیان: ڕادەستكردنی داواكراوان بەپێی فەرمانە یاساییەكان.   سێیەم: ڕێگەنەدان بەهیچ لایەنێك بەدانانی سەربازگەو هەڵگرتنی چەك. 🔹"لەگەڵ هەرێم سەرقاڵی ڕێككەوتنین لەوبارەیەوەو, وەفدێكی ئێران بەنیازن سەردانی عێراق بكەن بۆ ئیمزاكردنی ئەو ڕێككەوتنە لەبەغداد".

راپۆرت: درەو دوای 18 ساڵ ناكۆكی‌و پێشتگوێخستن، جارێكی تر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی ناوەند دەچێتە ناو گفتوگۆوە لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە لەم قۆناغەدا حكومەتی هەرێم پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی كەڤەری یاسایی پرۆسەی نەوتەكەی بكات‌و خۆی لە بڕیارەكانی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی دەرباز بكات، حكومەت سەرقاڵی گفتوگۆیە‌و پارتی‌و یەكێتی لەسەر رەشنوسەكە ناكۆكن. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  حكومەتی هەرێم تاوتوێی یاسای نەوت‌و غاز دەكات ؟ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوێنێ رایگەیاند" رەشنوسێكی یاسای نەوت‌و غاز هەیە كە لەئێستادا بەغدادو هەولێر پێداچونەوەی بۆ دەكەن بۆ ئامادەكردنی‌و دواتریش پەسەندكردنی". دیار نییە ئایا ئەمە رەشنوسێكی نوێیە یاخود هەمان رەشنوسی ساڵی 2007‌و 2011ی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە، دوو رەشنوس كە بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغدادەوە لە پەرلەمانی عێراق پەسەند نەكران.  بەڵێنەكەی سودانی بۆ كورد ! ئەمڕۆ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، ئەم حكومەتە یەكێك لە دیارترین بەڵێنەكانی بۆ كورد ئەوەیە، بەشێوەیەكی ریشەیی چارەسەری كێشەی نەوت‌و بودجە بكات لەنێوان هەولێرو بەغدادا.  لە بەرنامەی كاری حكومەتەكەیدا، شیاع سودانی بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگی یەكەمی تەمەنی خۆیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربكات، یاسایەك كە بە تاكە رێگای چارەسەری ناكۆكییەكانی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دادەنرێت لەبارەی پرسی هەناردەو فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە.  ناوەڕاستی شوباتی ساڵی رابردوو، دادگای فیدڕاڵی دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی، حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراق دژی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە، بەپێی ئەم حوكمە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و كوردستانی پابەندكرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بكات، حوكمێك كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە "سیاسی" ناوی دەبات‌و ئامادە نییە دانی پێدا بنێت.  سودانی بەر لە دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران كوردی لەوە ئاگاداركردەوە ناتوانێت تاسەر جێبەجێكردنی حوكمی دادگای باڵای فیدراڵی دژی هەرێم رابگرێت، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند‌و حكومەتی هەرێم بەسەر سامانە سروشتییەكاندا یەكلابكرێتەوە.  بۆچی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەرنەچوو؟ دوای دوو دەیە لە كەوتنی رژێمی سەددام حسێن‌و چەندینجار نێوەندنگیری ئەمریكییەكان‌و نەتەوە یەكگرتووەكان، حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند لەسەر پرسی نەوت ناكۆكن.  ساڵی 2005 دەستوری هەمیشەیی عێراق لە راپرسییەكی گشتیدا پەسەندكرا، ماددەی (112)ی ئەم دەستورە دەڵێ" حكومەتی فیدراڵی هەڵدەسێت بە ئیدارەدانی نەوت‌و غازی دەرهێنراو لە كێڵگەكانی ئێستا لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان... ئەمە بەیاسا رێكدەخرێت".  لەدوای پەسەندكردنی ئەم دەستورە دەبوو لە پەرلەمانی عێراقەوە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەوێدا بەوردی دەسەڵاتی هەرێم‌و ناوەند بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا دیاری بكرێت، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە یاساكە دەرنەچووە.  لەماوەی 18 ساڵی رابردوودا (دوو) رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی ئامادە كراوە بەبێ ئەوەی هیچ یەكێكیان لە پەرلەمان پەسەندبكرێت: •    یەكەم رەشنوسی پرۆژە یاسای نەوت‌و غاز لە رۆژی 15/2/2007دا لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پێشكەشی پەرلەمان كرا، بەهۆی نەبوونی كۆدەنگی لەسەر رەشنوسەكە، بە هەڵپەسێردراوی مایەوە، ئەم رەشنوسە بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكانی وڵاتی داوەتە دەست كۆمپانیای نیشتمانی نەوت، بەجۆرێ ئەنجومەنێكی فیدراڵی تایبەت بەو بابەتە سەرپەرشتی بكات‌و نوێنەری هەرێمی كوردستانی تێدا بێت‌و بە هەماهەنگی‌و راوێژ بڕیارەكان دەربچن.  •    دووەم رەسنوشی پێشنیاری یاسای نەوت‌و غاز لەرۆژی 17/8/2011دا لەلا یەن لیژنەی نەوت‌و وزەی پەرلەمانەوە خرایە بەردەم پەرلەمان، ئەم پرۆژەیەش پەسەند نەكرا. ئەم پرۆژەیەش هاوشێوەی پرۆژەی یەكەم داوای زامنكردنی هەماهەنگیی‌و هاوبەشی دەكات لەنێوان حكومەتی ناوەندو  حكومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردن‌و گەشەپێدانی سەرچاوەكانی نەوتدا، بە هەمان شێوە ئەم پرۆژەیەش داوای پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت‌و غاز دەكات بەجۆرێك نوێنەری هەرێم تێیدا ئەندام بێت.   بەرپرسانی عێراقی، هەرێمی كوردستان تۆمەتبار دەكەن بەوەی رێگر بووە لە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، چونكە بەوتەی ئەوان هەرێمی بە سودوەرگرتن لە ماددەیەكی دەستور هەوڵیداوە دەسەڵاتی خۆی بەسەر نەوت‌و غازدا بەسەر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیدا سەربخات، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان لە ماددەی (115)ی دەستورە كە دەڵێ" هەر شتێك لە سنوری دەسەڵاتە (حەصری)یەكانی حكومەتی فیدراڵدا ئاماژەی بۆ نەكرابێت، ئەوە دەبێت بە دەسەڵاتی هەرێم‌و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەگەر لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی‌و حكومەتی هەرێمیشدا ناكۆكی دروستبوو، ئەوا ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمە".  لەبەرامبەردا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان، هۆكاری دەرنەكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەخەنە ئەستۆی حكومەتی ناوەندی‌و ئەمەش بەهۆكاری دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵی 2007 دەدانێن.   لەوكاتەوە رەشنوسەكان لەناو رەفەكاندا ماوەتەوە‌و تۆزی لەسەر نیشتووە، بەغدادو هەولێر لەبری دۆزینەوەی چارەسەری ریشەیی، بەردەوام یەكتر تۆمەتبار دەكەن، بەغداد دەڵێ هەرێم بڕی راستەقینەی هەناردەی نەوت ئاشكراناكات‌و داهاتەكەی رادەست ناكات، حكومەتی هەرێمیش دەڵێ هەناردەی كێڵگە نەوتییەكانی دەبێت لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا بێت، چ لەڕووی پێدانی مۆڵەتی كاركردنی كۆمپانیاكان‌و یاخود بەڕێوەبردنی كێڵگەكان‌و كۆنترۆڵی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردن‌و گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیاكانی كڕین‌و پەرەپێدان.   یاسای ژمارەی (22)ی ساڵی 2007ی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان كە شوباتی ساڵی رابردوو دادگای باڵای فیدراڵی حوكمی هەڵوەشاندنەوەی بۆ دەركرد، دەڵێ" حكومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی رێكخستن‌و سەرپەرەشتی پرۆسە نەوتییەكان‌و چالاكییە پەیوەندیدارەكانی نەوت لەنێویاندا بەبازاڕكردنی نەوت‌و دانوستان‌و ئیمزاكردن‌و جێبەجێكردنی گرێبەستەكان دەگرێتە ئەستۆ".  یاسای نەوت‌و غازی هەرێم مافی "بەشداریكردن لە بەڕێوەبردن"ی ئەو كێڵگە نەوتییانە داوە بە حكومەتی عێراق كە بەر لە رۆژی 15/8/2005 لە هەرێمدا دۆزراونەتەوەو بەرهەمهێنانیان تێدا كراوە". بەهۆی ناكۆكی لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت، لە كۆتاییەكانی ساڵی 2014و لە كۆتایی دەسەڵاتی نوری مالیكیدا، ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی راگرت‌و ناردنی هەر بڕە پارەیەكی لە بەغدادەوە بەستەوە بە رادەستكردنی داهاتی نەوتی هەرێمەوە، ئیتر لەوكاتەوە ئەمە بوو بە تەوەری سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد‌و لە بایەخی كەیسی ناوچە جێناكۆكەكانی كەمكردەوە. هەرێم پشتیوانی یاساكە دەكات ؟  ناوەڕاستی شوباتی ساڵی رابردوو كاتێك دادگای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، ئیتر حكومەتی هەرێم لەبەردەم كۆمپانیا بیانییەكاندا هیچ كەڤەرێكی یاسایی نەما، هەردوای بڕیارەكەی دادگاش، وەزارەتی نەوتی عێراق چەند هەنگاوێكی بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە گرتەبەرو لە یەكەم هەنگاودا فشاری خستە سەر ئەو كۆمپانیا بیانیانەی لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، بۆ ئەوەی گرێبەستی كاركردنی خۆیان لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا نوێ بكەنەوە، فشارەكانی بەغداد كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێمی كوردستانی ترساند، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی ناچاركرد لە تەموزی 2022دا نامەیەك بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بنوسێ (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە. ئێستا ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە لایەنە عێراقییەكان پێویستی بە دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز هەبێت، چونكە بەبێ دەرچوونی ئەم یاسایە، بەردەوام حوكمەكەی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی عێراق وەكو چەقۆیەك لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان دەبێت‌و گرفت بۆ بەرهەمهێنان‌و هەناردەی نەوتی هەرێم دروست دەكات. دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز، جارێكی تر كەڤەری یاسایی بە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەداتەوە، بەڵام رەنگە لەدوای پەسەندكردنی ئەم یاساوە، چیتر جڵەوی تەواوەتی نەوتی هەرێم لە دەستی حكومەتی هەرێمدا نەمێنێتەوە.  گرفتی گەورەی ئێستای بەردەم حكومەتی هەرێم، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتییە وەكو دوو هێزی سەرەكی لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، پارتی لەم یاسا نوێیەدا دەیەوێت پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان بكات‌و لەبەرامبەردا یەكێتی دەیەوێت لە یاساكەدا پەرە بە بابەتی لامەركەزی بدات، بەجۆرێك جگە لە هەرێمی كوردستانیش، پارێزگاكان بتوانن مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا بكەن لە بابەتەكانی نەوت‌و غازدا، ئێستا پارتی‌و یەكێتی ناكۆكن، تیمی یەكێتی لە حكومەت كشاوەتەوە‌و یەكێتی لە بەغدادەوە فشارەكانی خۆی لەسەر حكومەت‌و پارتی توندكردوەتەوە، بەبێ رێككەوتنی ئەم دوو لایەنە، رەنگە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ ئەنجامەكەی بەدڵی پارتی نەبێت.  كەیسی نەوت لەنێوان حكومەت‌و هەرێم‌و حكومەتی ناوەندی عێراقدا وەكو بابەتێكی ناوخۆیی نەماوەتەوە‌و ئێستا رەهەندی دەرەكیشی وەرگرتووە، چونكە حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراو بەپێی زانیارییەكان بەمدواییە دادگاكە بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵاكەی عێراق دەركردووە، هێشتا وردەكاری بڕیاری دادگای پاریس دژی توركیا ئاشكرا نەبووە، بەڵام بەمدواییە جارێكی تر نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە شێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرەو رەجەب تەیب ئەردۆغانی بینی.  بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت، لە نمونەی كەیسی بەردانەوەی ئاو لە توركیاوە بۆ عێراق، واتا توركەكان دەیانەوێت رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە ئاو لەگەڵ عێراقدا بكەن‌و بەمە كۆتایی بە مامەڵەی خۆیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنن.  یاسای نەوت و غازی هەرێم        رەشنوسی یاسای نەوت و غازی عێراق 

  درەو: راپۆرت: العربی الجدید ڕۆژنامەی (العربی الجدید)ی قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی نزیك لەباڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغداد ئاشكرایكردووە: ئەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق ڕایدەگەیەنن لەبارەی پرۆسەی دەستبەراگرتنی پارەی بەقاچاغبراو, ڕێژەیەكی زۆر سادەیەو 5% ئەوە تێپەڕناكات كە ڕۆژانە لەعێراقەوە بەقاچاغ دەبرێت, بابەتی بەقاچاغبردن لەعێراق بەڕێگەی "فەرمی" ئەنجام نادرێت, بەڵكو زۆرینەی لەڕێی خاڵە سنورییە فەرمییەكان و نایاساییەكانەوە لەپارێزگاكانی دیالەو سلێمانی هاوسنوری ئێران ئەنجامدەدرێت. سەرچاوەكە  ئاماژەی بەوەشكردووە: بابەتی بەقاچاغبردنی دۆلار و گەیشتنی بەئێران و شوێنەكانی تر كە لەلیستی سزاكانی ئەمریكادان, تەوەری بنەڕەتی گفتوگۆكان بووە لەكۆبونەوەكەی ئەستەنبوڵ لەنێوان  براین نیلسۆن یاریدەدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی, لەگەڵ عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی كۆبونەوە. "بەرپرسە ئەمریكییەكە بە عەلاقی ڕاگەیاندووە, دەروازەی ناشەرعی هەیە لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتدا نییەو دۆلاری كاشی لێوە بەقاچاغدەبرێت بۆ ئێران, بەڵگەی پێشكەشكردووە كە دەیسەلمێنێت  پرۆسەی بەقاچاغبردن بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ داڕێژاو  لەلایەن كەسانی سەر بەلایەنی گرێدراو بە حزب و لایەنەكانی تر عێراقەوە ئەنجامدەدرێت, كە پەیوەندی بەهێزیان هەیە لەگەڵ ئێران و بە بارهەڵگر دەپەڕنەوە بۆ ئێران و دەگەڕێنەوە, دوای ئەوەی بارە دۆلارەكەیان بەتاڵ دەكەن".  "وەفدەكەی ئەمریكا داوای لەعێراق كردووە پرۆسەی وردبینی توندتر بكەنەوە لەخاڵە سنورییەكان و, ئامادەیشیان دەربڕیوە بۆ دابینكردنی ئامێری پێشكەوتوو بۆ ئاشكراكردنی پارەی باركراو ئەگەر بەوردیش شاردرابێتەوە, وەفدەكە مەرجی ئەوەشی بۆ عێراق داناوە كە دەبێت كۆنتڕۆڵی دەروازەكان و خاڵە نافەرمییەكان و هەر ڕێگایەكی سنوری بكات كە دۆلاری لێوە بەقاچاغببرێت".     بەگوێرەی سەرچاوەكە, وەفدی عێراق بەڵێنی جێبەجێكردنی تەواوی ئەو داواكارییانەی داوە لەماوەیەكی دیاریكراوداو, لەچوارچێوەی ڕێككەوتنی گشتگیری حكومی نێوان عێراق و ئەمریكا جێگیر دەكرێت لەمیانی سەردانی سبەینێی وەفدە دبلۆماسی و داراییەكەی عێراق بۆ واشنتۆن, لەپێناو نواندنی نەرمی لەلایەن واشنتۆن كە عێراق لەئێستادا پێویستی پێیەتی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نرخی دۆلار.  ئەم زانیارییانە مەزهەر محەمەد ڕاوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق جەختی لێكردووەتەوەو ڕایگەیاندووە: بانكە عێراقییە بەرپرسەكان لەدابینكردنی پارە بۆ بازرگانی دەرەكی پابەندبونێكی خێرایان هەیە لە وردبینی بەڵگەنامە پێشكەشكراوەكان, كە هەموو ئەمانەش بەدڵنیایی بەشداردەبن لەگەڕانەوەی دۆلار بۆ نزیكی نرخی فەرمی و سەقامگیربونی بازاڕ.  ڕاوێژكارەكەی سودانی بەڕۆژنامەكەی وتووە: كارەكان وردە وردە بەرەو چارەسەربوون دەچن لەبەرژوەندی دیناری عێراقی و, چەردەی یەكەم كە بانكی ناوەندی كۆتایی ئەم هەفتەیە دەستی بەجێبەجێكردنی كرد, بەشداریكرد لە ئازادكردنی بڕگەی گرنگ لەحەواڵەی دەرەكی, بەروپێشچونی دانوستانەكانیش لەواشنتۆن كە پێشبینی سەركەوتنی دەكەم, نەرمی تەواو دەخولقێنێ‌ بۆ گواستنەوەو تێكەڵابوون بە سیستمی بانكیی نێودەوڵەتی, لەڕێی خۆگونجاندنی خێرای دەزگای بانكیی عێراق لەگەڵ ڕێوشوێنە خۆپارێزییەكان و ڕێنماییەكانی پابەندبون و چاودێرییە پیادەكراوە جیهانییەكان, كە داواكاری پابەندبونی نێودەوڵەتی دەستەبەردەكات, هەموو ئەمانەش  بەخێرایی ڕوو لەسەقامگیری نرخی دۆلارو نزیكبونەوەی نرخی فەرمی لەنرخی بازاڕی ڕەش دەكات.  هاوكات سەرچاوەیەكی ئەمنی باڵا لەبارەی ئەو وڵات و ناوچانەی دۆلاریان بۆ دەبرێت بە ڕۆژنامەكەی ڕاگەیاندووە: یەكێك لەتێوەگلاوەكان دانی بەوەداناوە كە دۆلارە بە قاچاغبراوەكان بە ڕێوشوێنی سەرەتایی و لەڕێی بارهەڵگری گواستنەوەی كەلوپەلەوە بۆ ئێران و سوریا دەگوازرێتەوە, لەبەرامبەریشدا دەزگا پسپۆڕەكان لەدەروازەكان پرۆسەی پشكنینان بە ئامرازی زۆر چالاك چڕكردووەتەوە, لەنمونەی دانانی سەگی پولیسی, ئەوەش پرۆسەی بەقاچاغبردنی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە.    سەرچاوە: العربی الجدید

راپۆرت: درەو بەراوردی نرخەكان لە رۆژێكی مانگی شوباتی 2021و بەراوردكردنی بە نرخ لە هەمان رۆژی مانگی شوباتی 2023، دەریدەخات گرانی رووی لە بازاڕەكانی كوردستان كردووە‌و بەتێكڕا نرخی سەوزەو میوەی (ناوخۆو هاوردەكراو) بەرێژەی (64%) هەڵكشانی بەخۆوە بینیوە، نرخی پیازی ناوخۆ بەرێژەی (122%)، كاهو بەڕێژەی (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ بەڕێژەی (67%) هەڵكشاوە. بۆ نمونە نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%) بەرزبوەتەوە. هەڵاوسانی نرخی سەوزەو میوە ! بەپێی داتاكانی (هۆبەی چاودێری گومرگی لە عەلوەی سلێمانی/ لیژنەی وەرگرتنی نرخی سەوزەو میوە رۆژانە)، لەڕێگەی بەراوردكردنی دوو تۆماری لیژنەكە لە رۆژەكانی (2/2/2021 و 2/2/2023)دا كە هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتەن، نرخی سەوزەو میوەی ناوخۆیی (عێراق‌و هەرێم)و هاوردەكراو، بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزبوونەتەوە، لێرەدا (30) جۆر رزق بە نمونە وەرگیراون كە (17)یان رزقی (هاوردە)و (13) رزقیان بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن، سەرجەم رزقەكان هەر یەكەیان بەڕێژەی جیاواز نرخەكانیان بەرزبوونەتەوەو بەتێكڕا نرخەكانیان بەڕێژەی (64%) هەڵكشاوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (عێراق و ناوخۆ)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (13) رزقەی لە جۆری بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم‌و عێراقن بە تێكڕا نرخەكانیان (52%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیازی ناوخۆ (122%)، كاهو (150%)و ‌تەماتە‌ی ناوخۆ (67%) بەرزترین هەڵكشانیان تۆماركردووەو هەریەك لە لالەنگی‌و سندی عێراقی (25%)‌و كولەكەی ناوخۆ (11%)و پرتەقاڵی عێراقی‌ (3%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2))   چارت و خشتەی ژمارە (2) بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی سەوزەو میوەی (هاوردەكراو)‌ لە شوباتی (2021 - 2023) هەر بەپێی داتاكان لەو (17) رزقەی لە جۆری هاوردەكراون، بەتێكڕا نرخەكانیان (75%) بەرزبوونەتەوەو لەنێویاندا نرخی پیاز (220%)، بیبەری شیرین (150%)و پەتاتەی هاوردەكراو (117%)و بەرزترین هەڵكشانیان تۆماری كردووە، هەر یەك لە كولەكەی هاوردەكراو (13%)‌و پرتەقاڵ (11%)و خەیاری هاوردە (5%) كەمترین ڕێژەی بەرزبوونەوەیان تۆماركردووە‌ (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (3)). چارت و خشتەی ژمارە (3)   هاوپێچی یەكەم هاوپێچی دووەم

 شیكاری: درەو كورسی پێكهاتەكان بووە بە گرێكوێرەی بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بەشێك لەگەڵ دابەشكردنی كورسی كۆتاكانن بەسەر پارێزگاكاندا، بەشێكی تر پێیانوایە پێكهاتەكان گوزارشت لە رای خۆیان ناكەن‌و لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە مۆنۆپۆڵكراون. كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگ بووە، لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەماندا كۆی دەنگەكانیان بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ زیادی كردووە، وردەكاری دۆخی پێكهاتەكان‌و پێگەی سیاسییان لەم راپۆرتەدا.   دەستپێك پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكە لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكان‌و هەندێكیش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. بەشێك لەلایەنەكان پێیانوایە كورسی پێكهاتەكان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان مۆنۆپۆڵكراوەو لە پەرلەماندا نوێنەری پێكهاتەكان لەبەرژەوەندی ئەوان بڕیاردەدەن، بۆیە بەشێك لە لایەنەكان لەگەڵ ئەوەن كورسی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكاندا، بەجۆرێك كورسیەكی توركمان بۆ كفری‌و كورسیەكی مەسیحی بۆ سلێمانی دابنرێت.  لە عێراقی ئێستادا رێژەی (2.3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەشێك لە پێكهاتەكان تەرخانكراوە، بەڵام بەشێكی تریان هیچ دەرفەتێكی سیاسییان پێ نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش (10%) كورسییەكانی پەرلەمانیان بۆ تەرخانكراوە، ئەم رێژانە بەتەواوەتی گوزارشت لە مافی كەمینەكان ناكات، بەوپێیەی ماوە لەدوای ماوە دەنگ لەناو كەمینەكانەوە بەرزدەبێتەوە‌و باس لەوە دەكەن ئەوانەی لە پەرلەمان دانراون نوێنەرایەتی پێكهاتەكان ناكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی (ئیزیدی‌و كاكەی)یەكان كە ژمارەیەكی زۆریان دانیشتووی هەرێمی كوردستانن، هیچ نوێنەرایەتییەكیان لە پەرلەمانی كوردستاندا نیە. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەمواركراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەكەم: پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشوری تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. دووەم: پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. سێیەم: یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبڕكێی لەسەر دەكەن. لە ئێستادا خاڵی جەوهەری ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت یەكێتیی‌و ئۆپۆزسیۆن‌و سەربەخۆكان بەرامبەر پارتی بریتییە لە دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان‌و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێكهاتەكان. لەم ڕاپۆرتەدا تیشك دەخەینە سەر ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەمان، نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان، نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق‌و نوێنەرایەتیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە كۆتایشدا باس لە چۆنیەتی پاراستنی مافی پێكهاتەكان لەچوارچێوەی هەڵبژدندا دەكەین.   یەكەم: ژمارەو رێژەی گەشەی دەنگی قەوارەی پێكهاتەكان لە خولی (یەكەم‌و پێنجەم)ی پەرلەماندا  لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزار و 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبووە. بەپێی ئەو ئامارانە، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە لە هەرێمی كوردستان لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن بە ڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادی كردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزار و 971) دەنگەوە زیادی كردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان.   دووەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان بریتین لە پێكهاتەی نەتەوەیی‌و پێكهاتەی ئایینی‌و پێكهاتەی فەرهەنگی، پێكهاتەی نەتەوەییەكان بریتین لە (كورد، توركمان، كلدانی ئاشوری سریانی‌و ئەرمەن) كە ئێستا سەرجەمیان پەرلەمانتاریان هەیە لە پەرلەمانی هەرێی كوردستان، پێكهاتە ئایینییەكان بریتین لەم ئاینانە (ئیسلام، مەسیحی، ئیزیدی، كاكەیی، زەردەشتی، بەهائی، جوو، سابیئەی مەندایی) بەڵام پێكهاتە ئاینییەكان كورسی كۆتایان نیە لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بە دیاریكراوی (ئێزیدی‌و كاكەیی)ە، چونكە كریستانەكانی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی نەتەوەوە كورسی كۆتایان بەدەسهێناوە، بەڵام كوردی شیعە لە كوردستان پێیان دەڵێن (فەیلی) لەناو هەرێم وەك شیعە تەماشا دەكرێن لەهەمان كات لەناو شیعە وەك كورد تەماشا دەكرێن، لە هەردوولا بێ بەشكراون لە مافە سەرەتاییەكانیان. لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كورستان (پەرلەمانی كوردستان) لە 19/5/1992 ئەنجومەن پێكهاتبوو لە 105 كورسی، 100 كورسی گشتی‌و 5 كورسی پێكهاتەی مەسیحی. بەڵام كاتێك ململانێ لەسەر ئەو (5) كورسییە دەستیپێكرد، لە هەڵبژاردن (4) لیستی پێكهاتەكە ململانێیان دەكرد، بەڵام تەنها (1) لیست كە هی (بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری) بوو لیستی مەسیحیەكان بوو و لەلایەن خۆیانەوە پێكهێنرابوو، (3) لیستەكەی تر لەلایەن پارتی‌و یەكێتیی‌و حزبی شیوعی دروستكرابوون، لە ئەنجامدا بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری (4) كورسی بەدەستهێناو، لیستەكەی پارتی (1) كورسی هێناو ئەوانی تریش هیچ كورسی. تاكە پەرلەمانتارەكەی پارتی بەناوی پێكهاتە دواتر كرایە بریكاری وەزیری دارایی حكومەتی هەرێم‌و، ئینجا وەزیری دارایی لەسەر پشكی پارتی‌و، پاشان جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستانەوە ژمارەی كورسی پێكهاتەكان كرا بە (11) كورسی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))، بەجۆرێك لە هەڵبژاردنی (30/1/2005)وە تائێستا بە بەردەوامی زۆرینەی ئەو كورسیانە، (9) كورسی یان زیاتر لەبەردەستی پارتییەو لە هەموو پڕۆسەیەكی دەنگدانی گرنگی ناو پەرلەمان ئەو دەنگانە بۆ پارتی مسۆگەرن‌و، لەوكاتەوە تائێستا ئەو مەسەلەیە بۆ پارتی یەكلابوەتەوە. سێیەم: نەخشەی دابەشبوونی (كەمینە) پێكهاتەكانی عێراق توركمان نەتەوەی توركمان لە عێراقدا لەدوای پێكهاتەی عەرەب‌و كوردەوە گەورەترین پێكهاتەیە، هەرچەندە ئامارێكی وردی فەرمی بەردەست نییە دەربارەی ژمارەی توركمانەكانی عێراق، بەڵام بەپێی ئاماری ساڵی 1957 كە تائێستا پشتی پێدەبەسترێت، رێژەی توركمان (2,3%)ی دانیشتوانی عێراقی پێكهێناوە. سەرەتای نیشتەجێبوونی توركمانەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەكەمی كۆچی، بەدرێژایی مێژووش لە ناوچەكەدا رۆڵی جیاوازیان گێڕاوە، بەشی زۆریشیان نیشتەجێی ئەو ناوچانەن كە بوون بە هێڵی جیاكەرەوەی نەتەوەی عەرەب كورد، كە بریتین لە شارەكانی كەركوك، دیالە، نەینەواو باكوری بەغداد، هەروەها ناوچەكانی جەلەولا، سەعدییە، كفری، سلێمان بەگ، دوز، یەنگیجە، داقوق، تەلەعفەر. مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی گرنگ‌و كۆنی ئەم ناوچەیەن كە ئێستا بە عێراق ناسراوە، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای پرسەی ئازادی عێراقەوە 83% ژمارەیان كەمبووەتەوە، بەجۆرێك ل (1 ملیۆن‌و 500 هەزار) مەسیحی كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچی مەسحییەكان‌و سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003و سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندران‌و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لە بەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتی‌و ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (5)  كورسی بۆ كۆتای مەسیحی لە پارێزگاكانی (بەغداد، نەینەوا، كەركوك، هەولێرو دهۆك) تەرخانكراوە. لە پەرلەمانی كوردستانیش (5) كورسی بۆ كۆتای مەسیحییەكان تەرخانكراوە. ئێزدییەكان سەرەتای نیشتەجێبوونی ئێزدییەكانی عێراق بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن دەگەڕێتەوە، وەكو خۆیان دەڵێن، مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ دوڵی دوو روبار زیاتر لە چوار هەزار ساڵ پێش ئێستاو خۆیان بە كۆنترین ئاینی دنیا دەزانن‌و پێیانوایە ڕەگ‌و ڕیشەی بیروباوەڕیان دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی زەردەشتی. ئێزدییەكان بەشێكی ترن لە كەمە ئاینییەكانی عێراق، كە خاوەنی ئاینی تایبەت بە خۆیانن‌و زۆربەیان لە باشوری كوردستانن لە قەزای شەنگال‌و قەزای شێخان‌و بەعشیقەو زوممارو ئەلقوش، بەشێكیشیان نیشتەجێی پارێزگای دهۆكن لە لە ناوچەكانی سیمێل‌و كۆمەڵگای خانكێ‌و ناوچەی دێر. ئەگەرچی خاوەنی یەك ئاینن، بەڵام تێكەڵن لە نەتەوەكانی كوردو عەرەب‌و فارس‌و تورك، هەربۆیە بە زیاتر لە زمانێك گفتوگۆ دەكەن، بەپێی ئامارەكان ژمارەیان لە عێراقدا لەنێوان (500) هەزار بۆ (700) هەزار كەس مەزەندە دەكرێت، بەڵام لەدوای شەڕی داعش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئیزدییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نزیكەی (360) كەسیان لێ ئاوارەبووە، نزیكەی (100) هەزار كەسیان عێراقیان بەجێهێشتووە . كوردی فەیلی بەپێی یاسای هەڵبژاردن، كوردی فەیلی (1) كورسی كۆتای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بۆ تەرخانكراوە، لەچوارچێوەی پارێزگای واست. بەپێی سەرژمێرییە نافەرمییەكان، كوردە فەیلییەكان لە عێراقدا ژمارەیان زیاتر (800) هەزار كەسە، زۆرینەیان لە پارێزگاكانی دیالە، بەغدادو واست نیشتەجێن. پێكهاتەی كوردی فەیلی لەژێر فشارو زوڵمی زۆری رژێمی بەعسدا بوون‌و هەوڵی سڕینەوەیان دراوە، بۆیە بەبڕیاری داداگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە ساڵی 2010 كوردی فەیلی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر ئەنجامدراوەو هەوڵی لەناوبردنی بەكۆمەڵیان دراوە. بۆیە بەشێكیان پێیان وایە جێهێشتنی (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ئاستی ئەو قوربانیدانە گەورەیەدا نییە كە ئەم پێكهاتەیە لە رابردوودا بەسەریدا هێنراوە، ئەو كورسییەش لەژێر هەژمونی پارتە گەورەكاندایەو گوزارشت لە ماف‌و خواست ئێش‌و ئازارەكانی ئەوان ناكات. سابیئەی مەندائی بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (1) كورسی كۆتای پێكهاتەكان لە ئەنجومەنەكە بۆ ئەم پێكهاتەیە تەرخانكراوە. ڕیشەی سابئییەكان دەگەڕێتەوە بۆ تیرەی ئارامی لە 100 ساڵی پێش زایندا كۆچیان كردووە بۆ عێراق، لە كەناری روباری دیجلەو فورات لە خواروو ناوەڕاستی عێراق نیشتەجێبوون، بەپێی سەرژمێری ساڵی 1919 بە (8500) كەس مەزەندە كراون، لەئێستاشدا (200) هەزار كەس دەبن‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی بەغداد، كەركوك، كوت، دیالە، دیوانیە، ناسریە، عەمارەو بەسرە.  زمان كەلتورو ئایینی خۆیان هەیە، توانیویانە زمانی خۆیان بپارێزن‌و سەرەڕای زمانەكەی خۆیان كە بە زمانی "ئارامی" ناسراوە بە زمانی عەرەبیش گفتوگۆ دەكەن، ئەم تیرە ئایینییە زوڵمێكی زۆریان لێكراوە، زۆریان لێ كوژراوەو چەوساندویانەتەوەو زمانەكەیان قەدەغەكراوە، رژێمی بەعس پەرش‌و بڵاوی كردوون بەمەبەستی فەوتاندن و لەناوچوونیان. بەشێكی زۆریان لەبەر زوڵم‌و زۆرلێكردن‌و چەوساندنەوەو قەدەغەكردنی زمان‌و كەلتوورو ئایینەكەیان پەنایان بردوەتە دەرەوەی وڵات. شەبەك  بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتەی شەبەك لە ناوچە كوردییەكانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ریشەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی (شەبەك)ی كوردی، بەڵام حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق پێش 2003 بە عەرەبی ئیزیدی ناوزەدیان كردووە، بەپێ سەرژمێری ساڵی 1977 ژمارەیان بە (80) هەزار كەس خەمڵێندراوە. زۆربەی شەبەك لەو هۆزە كوردانە پكهاتوون كە بە پەرتەوازەیی لە دەڤەری بەردەڕەشی نزیك‌ ئاكرێ‌و حەمدانیەو تلكێف بەعشیقەو هە‌ولێرو كەركوك‌و گەرمیاندا بڵاوبوونەتەوە. زمانی ئاخاوتنی ئەم هۆزانە بەگشتی شێوەزارێكی گۆرانەو كاریگەری كرمانجی‌و‌و عەرەبی‌و توركی پێوە دیارە. بە حوكمی هاوسێیەتیان لەگەڵ كوردی بادینان‌و هۆزە عەرەب‌و توركمانەكانی موسڵ . ئێستا زیاتر لە (60) هەزار شەبەك لە شاری موسڵ‌و (35) گوندی دەوروبەریدا دەژین. لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان بە (300-350) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت، لە سەردەمی بەعسییەكاندا شەبەكەكانیش وەكو هەموو كوردەكانی دیكە ئەشكەنجە دران. رژێمی بەعس بە شوێنی ئەوە بوو ناسنامەی كوردەواری شەبەكەكان بسڕێتەوەو ئەوان وەكو عەرەب بناسێنێ.  جگە لەو پێكهاتانەی سەرەوە چەندین كەمە ئاینی‌و مەزهەبی‌و نەتەوەیی لە عێراقدا دەژین كە كەمتر ئامادەیی سیاسییان پێدراوە وەكو كاكەییەكان كە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی  ژمارەیان بە (100) هەزار كەس دەخەمڵێندرێت‌و دابەشبوون بەسەر پارێزگاكانی كەركوك‌و هەولێرو هەڵەبجە‌و هەندێك ناوچەی دیالەو خانەقین. لەدوای ئەوانیشەوە یەهودی‌و بەهائییەكان‌و سەردەمانێك جویەكی زۆریش لە عێراقدا نیشتەجێبوون بەڵام كۆچیان كردووەو عێراقیان جێهێشتووە. چوارەم: نوێنەرایەتی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  كەمە نەتەوەو ئاینییەكانی عێراق لە سەرجەم خولەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لەژێر كاریگەری هێزو لایەنە سیاسییەكانی عێراقدان، زۆرجار نەیانتوانیوە ئەندامەكانیان نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكانی خۆیان بكەن، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیان هێندە كەمە لەنێو ململانێ‌و هاوكێشە سیاسییەكاندتا لە توانایاندا نییە وەك پێویست پارێزگاری لە خواستی رەوای خۆیان بكەن، ئەوەی ئەوانی پاراستووە فشاری رێكخراوە نێودەوڵەتی‌و وڵاتانی دەرەكییە زیاتر لەوەی نوێنەرەكانیان بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران.  لەم خولەی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران‌و بەپێی یاسا بەشێك لەو پێكهاتانە (2,3%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخانكراوە، بەپێی سیستمی كۆتای پێكهاتەكان لەكۆی (329) كورسی (9) كورسییان بۆ تەرخان كراوەو و بەشێك لە پێكهاتەكانیش هیچ دەرفەتێكیان پێ نەدراوە. لەدواین هەڵبژاردنیشدا كە لە 12ی 5ی 2018دا ئەنجام درا، زیاتر لە 20 هاوپەیمانی‌و لیستی سەربەخۆ كێبڕكێیان لەسەر ئەو (9) كورسییە كرد، بۆ شێوازی دابەشكردنی كورسی پێكهاتەكان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) پێدانی ئەم دەرفەتە بە پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران هاوتا نییە بەوەی كە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەیە، چونكە تەنها تەرخانكردنی (9) كورسی لەكۆی (329) كورسی نیازی پاكی سیستمی هەڵبژاردنی عێراق دەرناخات بۆ پێكهاتەكان خۆیان‌و ڕازیكردنی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، چونكە ئەم هەنگاوە بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لە مافی كەمینەكانی عێراق. بۆیە زۆرینەی كەمینەكانی عێراق پێیانوایە دووجار ستەمیان لێكراوە، جارێك ئەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریكراوە گوزارشت لە قەبارەو مێژووی راستەقینەی ئەوان ناكات، جارێكی تریش یاسای هەڵبژاردن بەس نییە بۆ پارێزگاریكردن لەوان، چونكە دەكەونە ژێر رەحمەتی حیزبە گەورەكانەوە.  پێنجەم: چۆن مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان پارێزراو دەبێت ؟ یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان كە لە كوردستان ـ عێراق دەرچووە، كە دانی بە كۆمەڵێك ماف داناوە بۆ پێكهاتەكان، بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە بتوانرێ ئەو مافانە لەسەر زەمینەی ڕاستی جێبەجێ بكرێن، نەك تەنیا بەشێوەیەكی ڕواڵەتی بمێننەوەو ببن بە مەرەكەبی سەر كاغەز. لەپێناو باشتركردنی دۆخی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان‌و بۆ ئەوەی مافەكانیان باشتر بپارێزرێت، چاودێران پێشنیاری زۆریان خستووەتەڕوو، كە لەبەرچاوگرتنیان بنەماكانی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستاندا بەهێزتر دەكەن‌و ڕێگەخۆش دەكەن بۆ ئەوەی پێكهاتەكانیش خۆیان بە خاوەن ماڵ بزانن لە هەرێمی كوردستان‌و هەست نەكەن هاوڵاتی پلە دوون، لەوانە: 1.    ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی‌و، هی پێكهاتەكان بە جیا بكرێت و، بەرمەبنای ئەوە بازنەی هەڵبژاردنیان جیابكرێتەوە. 2.    دروستكردنی لیستی تایبەت بە پێكهاتەكان لەلایەن كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو كەسانەی كە سەر بەو كەمینانەن بتوانن لە هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكاندا بەشداری بكەن‌و، هیچ لایەنێكی تر نەتوانێ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی نوێنەری پێكهاتەكاندا بكات لە پەرلەمانی كوردستاندا. 3.    بەپێی مادەی 1/بڕگەی دووەم لە یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان، ئەم پێكهاتانە لە هەرێمی كوردستان بریتین لە كۆمەڵە نەتەوەییەكان (توركمان، كلدانی، سریانی، ئاشوری‌و ئەرمەن)و كۆمەڵە ئایین‌و ئایینزاكانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی، زەردەشتی‌و هی دیكە). بۆیە وا باشە كورسی بۆ ئەو پێكهاتانەی تر دیاری بكرێت كە كورسی كۆتایان نیە. 4.    دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، كە ئەركیان بریتی دەبێت لە ڕاوێژ و پرۆژەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی پرسی پێكهاتەكان‌و بەشدارییكردن لە داڕشتنی یاساو ڕێساو سیاسەت‌و ستراتیژو پلانی درێژخایەن بۆ دابینكردنی هەرچی باشتری مافی پێكهاتەكان‌و بەشداری كارای پێكهاتەكان لە سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان لە هەموو جومگەو دامودەزگاكانی حكومەتدا. 5.    لایەنە سیاسییە كوردییەكان خۆیان لە دروستكردنی حیزب‌و پارتی سیاسی ئاڕاستەكراو و كارتۆنی لەناو پێكهاتەكاندا بە دوور بگرن، هەر وەك چۆن كورد نایەوێت دەسەڵاتی عەرەبی لە عێراق ئەم ڕەفتارە بەرامبەر ئەنجام بدات. 6.    بەشداریی پێكهاتەكان لەناو سیستەمی سیاسی‌و حوكمڕانی كوردستاندا بەشدارییەكی كاراو ڕاستەقینە بێت، نەك تەنیا بۆ ئارایشتكردنی سیستەمی سیاسی بێت لە پێش چاوی وڵاتانی تر. 7.    بۆ پێكهاتەكانیش وا باشە خۆیان تێكەڵ بە هەندێ ململانێی سیاسی نەكەن كە زیان بە پێگەو بەرژەوەندییەكانیان دەگەیەنێت. كارابوون بەو واتایە نیە پێویستە خۆت تێكەڵ بەهەموو ململانێ‌و هاوكێشەیەك بكەیت، بەڵكو هەندێجار بێلایەن مانەوە بەرژەوەندییەكان دابین دەكات. سەرچاوەكان １.    فارس الخطاب، الأقليات الدينية والعرقية في المعادلة السياسية العراقية، مرکز الجزیرة للدراسات، علی الموقع؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/4691?fbclid=IwAR0fO9Uf_vgWDawzuCDG--hIgz6jV_GZzwjybg0QCHy-2rv92TCtapoPt7I ２.    عمار عزيز، مقاعد كوتا المكونات بين مخاوف التشتت وطمع الأحزاب الكبيرة، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62142 ３.    کەمال حەمزە، نوێنەرایەتی پێکهاتەکان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=6195&Jmare=15536 ４.    ئازاد وەڵەد بەگی، کەمینەکانی کوردستان وەک خۆیان، پێگەی؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=1085&Jmare=15549 ５.    درەو میدیا، ژمارەی دەنگدەران بۆ هەڵبژاردنی2018/9/30 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=1524

راپۆرت: درەو  بەیاننامەیەكی بانكی ناوەندیی عێراق‌و قسەی سەرچاوەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەكانەوە ئاماژە بەوە دەكەن، سەرۆك وەزیرانی عێراق بەنیازە دەستكاری نرخی فەرمی دراو بكات‌و هەر 100 دۆلارێك لەبەرامبەر 135 هەزار دیناردا جێگیر بكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سودانی‌و قەیرانی دراو حكومەتی نوێی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات (100) رۆژی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەم ماوە كەمەدا كابینەكە دوو بومەلەرزەی گەورەی بەركەوتووە، یەكەمیان "دزی سەدە" كە دزینی بڕی نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی گلدراوەی باجەكان بوو، بومەلەرزەی دووەمیش كە تائێستا بەردەوامە، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارە بەرامبەر بە دیناری عێراقی.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە، یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و "ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە" ئەمە بەپێی قسەی مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا كابینەی سودانی نەیتوانیوە قەیرانی نرخی دراو لە بازاڕەكاندا كۆنترۆڵ بكات. پارەی داهاتی نەوتی عێراق لە بانكی فیدراڵی ئەمریكادا هەڵگیراوە، ئەمە یەدەگی قورسی عێراقە‌و بۆ پاراستنی داهاتەكانی عێراقە لە سزاكان‌و ئەو قەرەبووانەی كە وڵاتان بەهۆی جەنگەكانەوە داوای دەكەن، ئەمریكییەكان چەند مانگ جارێك بە فڕۆكە بڕێك لە پارەی داهاتی نەوت بۆ عێراق دەگەڕێننەوە. بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە. چەند ساڵێكە ئەمریكییەكان نیگەرانن لەوەی دۆلار لە عێراقەوە دەچێت بۆ ئێران، ئێران لەژێر سزای ئەمریكادایە، بەڵام عێراق بەشێكی زۆری غازو پێداویستییەكانی تری خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەكات، چەند ساڵێك ئەمریكییەكان بواردنیان بۆ عێراق كرد لە هاوردەكردنی غازی ئێرانیدا.  ئەمریكییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆلار لە بازاڕی عێراقدا‌و رێگریكردن لە رۆشتنی بۆ ئێران، لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە، عێراقیان پابەندكرد بە رێوشوێنەكانی سیستمی حەوڵەی جیهانی بانكییەوە كە پێی دەوترێت "سویفت"، بەگوێرەی ئەم سیستەمە نوێیە، ئەو بازرگانانەی كە كاڵا هاوردە دەكەن، دەبێت سەرەتا لەرێگەی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنییەوە زانیاری تەواوەتی ناو و ناونیشانی خۆی‌و ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكات، تۆمار بكات، ئەمە بەمەبەستی وردبینیكردن‌و زانینی ئەو شوێنەیە كە حەواڵەكەی بۆ دەكرێت. لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەم سیستمە نوێیە، لەبازاڕەكانی عێراقدا بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقیدا بەرزبونەوەی بەخۆوە بینی، بەجۆرێك بەهای هەر 100 دۆلارێك لە (146 هەزار) دینارەوە كە تائێستا نرخی فەرمی بانكی ناوەندییە بەرزبووەوە بۆ (178 هەزار) دینار‌و نرخی ئەمڕۆ لە دەوربەری (166 هەزار) دیناردایە.   سودانی بەهای دۆلار دادەبەزێنێت ؟ حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كابینەی لایەنە بەشداربووەكانی "ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت"ە، سەرۆك وەزیران كاندیدی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، ئەم لایەنە شیعانە كۆتایی ساڵی 2020 كاتێك حكومەتی مستەفا كازمی بەهۆی كەمبوونەوەی داهاتی نەوتەوە ناچار بوو دەستكاری نرخی دۆلار بكات، ئەوان دژی دەستكاریكردنەكە بوون، بەڵام كازمی دواجار بە پشتیوانی هەموو لایەنەكانی نرخی هەر (100) دۆلارێكی لەبەرامبەر (146 هەزار) دیناردا جێگرد. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی 2021دا زۆرینەی لایەنە شیعەكان بۆ راكێشانی سەرەنجی شەقام‌و دەنگدەران، بانگەشەی گەڕاندنەوەی بەهای دۆلاریان دەكرد بۆ بەر لە دەستكاریكردنەكەی مستەفا كازمی، واتە بەهای هەر (100) دۆلارێك بەرامبەر بە (119 هەزار)  دینار. دوێنێ شەو بانكی ناوەندی عێراق راگەیەندراوێكی لەبارەی نرخی دراو بڵاوكردەوە، لە یەكێك لە خاڵەكانی راگەیەندراوەكەدا باسی لەوەكردووە" بانكی ناوەندی چەند سیناریۆ‌و پێشنیازێكی جیاواز تاوتوێ دەكات سەبارەت بە نرخی فەرمی"، ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەگەری دەستكاریكردنی نرخی دۆلار لەلایەن بانكی ناوەندییەوە. سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی نرخی دۆلار دەستكاری بكرێت، بەجۆرێك بەهای هەر (100) دۆلارێك لەبانكی ناوەندیی بەرامبەر بێت بە (135 هەزار)  دینار، مالیكی وەكو یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی داوا دەكات كەمكردنەوەكە لەو بڕەش زیاتر بێت‌و لە دەوروبەری (130 هەزار) دیناردا بێت. ئەگەر سودانی نرخی فەرمی دۆلار بۆ (135 هەزار) دینار كەمبكاتەوە، ئەوە وەكو جێبەجێكردنی بەڵێنێكی لایەنە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لێكدەدرێتەوە لەبەرامبەر بانگەشەكانی موقتەدا سەدردا لەوبارەیەوە، هەرچەند دابەزاندنەكە ناگاتە ئاستی پێشووی بەهای دۆلار بەر لە دەستكاریكردنی لەلایەن مستەفا كازمییەوە كە بەهاكەی (100) دۆلارە بەرامبەر بە (119 هەزار) دینار.   رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە تەلەفۆن لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا قسەی كرد، دوێنێ لەبەرەنجامی ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا، عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق لە توركیا چاوی كەوت بە (براین نیڵسۆن) یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمریكا، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بووە لەبارەی میكانیزمەكانی سەقامگیركردنی نرخی دراو لە عێراق.  هاوكات  لەگەڵ ئەم كۆبونەوەدا، بانكی ناوەندیی عێراق چەند رێوشوێنێكی نوێی ئاسانكاریی بۆ خستنەڕووی دۆلار راگەیاند، لەوانە:  •    زیادكردنی سەقفی فرۆشتنی كاش بۆ مەبەستی گەشتكردن بۆ بڕی (7 هەزار) دۆلاری مانگانە بۆ ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 18 ساڵییەوەیە. •    فرۆشتنی دۆلار بۆ مەبەستی حەواڵەی تایبەتی لەڕێگەی بریكاری كۆمپانیاكانی حەواڵەی داراییەوە دەبێت (ویسترن یونین- مونی گرام) بە نرخی فەرمی (1470 دینار) بەرامبەر بە دۆلار.  •    فراوانكردنی بازنەی مامەڵە رێگەپێدراوەكان بە دراوی بیانی (هێنانی كاڵا- كڕینی خزمەتگوزارییەكان...). •    فراوانكردن‌و ئاسانكردنی رێوشوێنەكانی حەواڵەی دەرەكی بۆ چەند توێژێك.... •    بەمزوانە ژمارەیەك رێوشوێنی گرنگی تر دەردەچێت بۆ سەقامگیركردنی نرخی دراو.  دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكات هێشتا بریمەر دەستكاری دراوی عێراقی نەكردبوو، واتە لە عێراق بە دوو دراو مامەڵە دەكرا، دینارەكەی سەددام‌و دینارە سویسرییەكە لە كوردستان، رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.  

شێكاری: درەو لە ماوەی (2020-2023 بە تێکڕا؛ نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی بە ڕێژەی (50%) بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک؛ # لە ساڵی (2020)وە (100) دۆلاری ئەمریکی (42 هەزاو 600) دیناری چووتە سەر و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  # لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و  بە ڕێژەی (71%) بەرزبووەتەوە. # مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) بڕی (151 هەزار)ی چووتەسەر و بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. # (50) کیلۆ ئاردی بایەعی بڕی (15 هەزار و 750) دیناری چووەتە سەر بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کارتۆنێک هێلکەدا بڕی (25 هەزار) دینار چووەتە سەر نرخەکەی و  بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. # لە کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو (هەزار و 150) دیناری چووەتە سەرر و بەڕێژەی (46%) بەهاکەی زیادی کردووە. # کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بوەتەوە. # کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک چای بڕی (3 هەزار) دیناری چووەتە سەر و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. # کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووەتەوە. بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (2020 - 2023)  پاڵپشت بەو داتاو زانیارییانەی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، ڕۆژانە نرخی دراوو خۆراک لەبازاڕەکانی سلێمانی تۆمار دەکات، ( درەو) سێ تۆماری جیاوازی بەڕێوەبەرایتییەکەی بەراورد کردووە کە لە (21/5/2020) و (13/6/2022) و (30/1/2023) تۆماری کردوون (بڕوانە (هاوپێچی یەکەم و دووەم و سێیەم))، بەپێی ئامارەکە؛ نرخی سەرجەم کەل و پەل و دراوەکان بەڕێژەی جیاواز بەرز بوونەتەوە. ئامارەکان بە جۆرێکە بە تێکڕای ئەو نمونانەی درەو وەریگرتوون لە (2020 - 2022) بە ڕێژەی (32%) بەزبوونەتەوە، بەڵام لە (2020 - 2023) ڕێژەی بەرزبوونەوەکە گەیشتووە بە (49%). بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 13/6/2022)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2022) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگيراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (1)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (148 هەزار و 550) دینار و بە ڕێژەی (20%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 375) دینار و بە ڕێژەی (96%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (389 هەزار) بە ڕێژەی (30%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (49 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (33 هەزار) و بەڕێژەی (149%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (45 هەزار) و بەڕێژەی (25%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (117%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (4 هەزار و 750) دینار و بەڕێژەی (73%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (10 هەزار) دینار و بەڕێژەی (11%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (17 هەزار) دینار و بەڕێژەی (6%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) بەرزبونەوەی نرخی شمەک، دراوی بیانی، زێڕ، خۆراک و سوتەمەنی لە (21/5/2020 – 30/1/2023)  بەپێی داتاکانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی/ سلێمانی، نرخی شمەک و زێڕ و لە ماوەی نێوان (2020 - 2023) بە تێکڕا ئەو نمونەنانەی وەرگراون بەهاکەیان بە ڕێژەی (49%) زیادی کردووە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە. (بڕوانە چارت و خشتەی ژمارە (2)) -     (100) دۆلاری ئەمریکی لە (123 هەزاو 650) دینارەوە بووە بە (166 هەزار و 250) دینار و بە ڕێژەی (34%) بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە.  -    لیترێک بەنزینی موحەسەن لە (700) دینارەوە بووە بە (هەزار و 200) دینار و بە ڕێژەی (71%) بەرزبووتەوە. -    مسقاڵێک زێڕی عەیار (21) لە (299 هەزار)ەوە بووە بە (450 هەزار) دینار و  بە ڕێژەی (51%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بوشلەری تورکی لە (29 هەزار) دینارەوە بووە بە (46 هەزار و 500) دینار و بەڕێژەی (60%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    (50) کیلۆ ئاردی بایەعی لە (13 هەزار و 250) دینارەوە بووە بە (29 هەزار) و بەڕێژەی (119%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کارتۆنێک هێلکە لە (36 هەزار) دینارەوە بووە بە (61 هەزار) و بەڕێژەی (69%) بەهاکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک مریشکی سەربڕاو لە (2 هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار و 650) و بەڕێژەی (46%) نرخەکەی زیادی کردووە. -    کیلۆیەک ڕۆنی زەیتی بایەعی لە (هەزار و 500) دینارەوە بووە بە (3 هەزار) دینار و بەڕێژەی (100%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک ڕۆنی تکسان لە (2 هەزار و 750) دینارەوە بووە بە (5 هەزار) دینار و بەڕێژەی (82%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک چای لە (9 هەزار) دینارەوە  بووە بە (12 هەزار) دینار و بەڕێژەی (33%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک شەکر لە (850) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (هەزار و 250) دینار و بەڕێژەی (47%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. -    کیلۆیەک گۆشت لە (16 هەزار) دینارەوە بەرزبووتەوە بۆ (18 هەزار) دینار و بەڕێژەی (13%) نرخەکەی بەرز بووتەوە. چارتی ژمارە (2)      خەرجی و داهاتی مانگانەی تاک و خێزان لە هەرێمی کوردستان ڕۆژی (2/10/2021) دکتۆر هەڤاڵ ئەبو بەکر پارێزگاری سلێمانی زینجیرەیەک ئاماری لە پەیجی فەرمی خۆی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند؛ "پارێزگای سلێمانی، بە هەماهەنگیی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی ئاماری سلێمانی و فەرمانگا پەیوەندیدارەکان بە پشتبەستن بە ئامارو کێوماڵە بەردەوامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەزارەتەکانی پلاندانان لە حکومەتی ئیتحادیی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، لێکۆڵینەوەیەکی ئاماریی بەراوردکاریی لەنێوان ساڵانی (١٩٩١ بۆ ٢٠٢١)، واتە ماوەی (30) سی ساڵی ڕابردوودا کردووەو تەواوی سێکتەرە جیاجیاکانی تێدا ئاماژە پێکراوە. لە بەشێکی ئامارەکانیدا ئاماژە دراوە بە "داهات و خەرجی تاک" لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2021) تێكڕای خەرجی مانگێکی خێزان (ملیۆنێک و 123 هەزار) دینارە، تێكڕای خەرجی مانگێکی تاكەکەس (234 هەزار) دینارە.  تێكڕای داهاتی مانگێکی خێزان (842 هەزار و 400) دینارە، تێكڕای داهاتی مانگێکی تاكەکەس (187 هەزار و200) دینارە. بەم پێیەش داهاتی مانگانەی هەر خێزانێک بڕی (280 هەزار و 600) دیناری کەمترە لە خەرجییەکانی، وەک چۆن خەرجی هەر تاکێکیش بڕی (46 هەزار و 800) دیناری زۆرترە لە داهاتی مانگێکی. ئەمە لە کاتێکدا لە ساڵی (2012) لە کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێم (عەلی سندی -وەزیری پلاندانانی هەرێم) ڕایگەیاند داهاتی ساڵانەی تاک لە هەرێمی کوردستان (4 هەزار) دۆلاری تێپەڕاندووە، واتە مانگانە (333) دۆلاری مانگانە، لەو کاتەدا بەهای (1) دۆلاری ئەمریکی (هەزار و 166) دینار بووە، واتە داهاتی مانگانەی تاک بە دینار بریتی بووە لە (388 هەزار و 666) دینار بووە. بەم پێیەش داهاتی تاک لە هەرێمی کوردستان لەساڵی (2021) بەراورد بە ساڵی (2012) بڕی (201 هەزار و 466) دینار و بەڕێژەی (52%) کەمی کردووە. (بڕوانە خشەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچی یەکەم   هاوپێچی دووەم هاوپێچی سێیەم  

درەو: بە پێی ئەنجامی راپرسیەك 53%ی بەشداربووان پێیان وایە ناكۆكیەكانی یەكێتی و پارتی هۆكاری دەرچوونی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵین لە دژی هەرێم، 80%ی بەشداربوان پێیان وایە نوێنەرانی كورد لاوازن لە بەغداد، 50.7%ی بەشداربووان لەگەڵ گەڕانەوەن بۆسەر بەغداو هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن لە زۆنی زەرد 42% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن و لە زۆنی سەوز 64% لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمن، 59%ی بەشداربوان ئامادەنین لە دژی بەغداد خۆپیشاندان بكەن لەو رێژەیە 72%یان لە زۆنی سەوزن. راپرسیەكە لەلایەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی ئەنجامدراوە كە لە ساڵی 2010 دامەزراوە لەلایەن ژمارەیەك مامۆستای زانكۆ و ئەكادیمی و بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە، ئەوان پێشتر چەندین راپرسیان ئەنجامداوە، لەم راپرسیەدا كە (1000) كەس بە شێوازێكی تایبەت بەشداربوونە لە راپرسیەكە (42%)ی بەشداربووان لە زۆنی سەوزو (58%)یان لە زۆنی زەردبوون، زۆرترین بەشداربوو فەرمانبەری حكومەت بوون،     كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی سەرەتا دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە ٢٣\١\٢٠٢٣ سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو بڕیارانەی لەسەردەمی کابینەی موستەفا کازمی درابوون بۆ ناردنی بڕە پارەیەک بۆ هەرێمی کوردستان وەک هاوکاری بۆ دابینکردنی مۆچەی فەرمانبەران. چیدی چاوەڕوانی ناردنی ٤٠٠ ملیارەکە و هیچ بڕە پارەیەکی دیکە ناکرێت. ئەمەش بەیاننامەو لێدوانی توندی بەرپرسانی هەرێمی لێ کەوتەوە تا ئەو رادەیەی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستان کە کاریگەرترین سەرکردەی هەرێمی کوردستانە ئەو دادگایە بە دادگای شۆڕشی سەردەمی بەعس بچوێنیت.  هەروەها ترس و دڵەڕاوکێ لای هاوڵاتییان زیادی کرد لەوەی دیسان هەرێمی کوردستان رووبەڕووی قەیرانی دارایی ببیتەوە و پاشەکەوت و لێبڕین و دواکەوتنی مۆچە سەرهەڵدەنەوە، ئەوەش لە کاتێکدایە کە راستەوخۆ دوای ئەوە دادگای پاریسیش کەیسی نەفتی هەرێمی کوردستانی بە قازانجی عێراق یەکلایی کردەوە و کورتهێنانی دۆلاریش رۆژ دوای رۆژ بەهای دیناری عێراقی دادەبەزێنێت و کەلوپەلیش نرخیان دەچێتە سەرەوە.  بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق زیاتریش لەو رووەوە مەترسیدارە کە بڕیارەکانی تانەیان لێنادرێت و پێداچوونەوەیان بۆ ناکرێت، بەڵکو ناچارین و پێویستە جێبەجێ بکرێن، پارساڵیش بڕیاری لە نادەستوریبوونی فروشتنی نەفتی هەرێم دا هەروەها چەند کەیسێکی دیکەش لە سەر مێزی ئەو دادگایەن و چاوەڕێی بڕیاردانن کە لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان نین.  ئەگەر واز لەوە بهێنین کە چەندە یاسایین یان یاسایی نین (ئەمە کاری یاساناسەکانە)، هەروەها ئەوەش فەرامۆش بکەین کە کێ لە پشت ئەم بڕیارانەوەیە، ئێمە وەکو کۆمپانیایەکی راپرسی و توێژینەوە لە ئێستادا بۆمان گرنگ بوو رای هاوڵاتییانی هەرێم لەو بارەوە بزانین و پێوانە بکەین، بۆ ئەو مەبەستە لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ سەعاتدا کۆمپانیای شیکار راپرسی لە رێگەی پانێلە ئۆنلاینەکەیەوە (پانێلی پرسیار) پرسیارنامەیەکی بڵاوکردەوە، زیاتر لە ١٠٠٠ وەڵامی دەستکەوت.  میتۆدۆلۆجیا پرسیارنامەکانی شیکار راپرسی لەلایەن کەسانێکی پسپۆر لە بواری راپرسییەوە ئامادەدەکرێن و بە گرتنەبەری رێوشوێنی زانستی و پشت ئەستوور بە میتۆدۆلۆجیا پرسیارەکان دادەڕێژرێن، هەروەها لە نموونە وەرگرتنیش بۆ ئەوەی پەڕاوێزی هەلە کەمبکەینەوە و خەڵکی ناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرین قەبارەی نموونەکە گەورەدەکەین، کە ئەوەش بواری بەرواردی زیاترمان بۆ دەڕەخسێنێت لە نێوان ناوچەکان، رەگەزەکان و گروپە تەمەنییەکان. هەروەها خاڵێکی دیکەی گرنگی ئەو راپرسیانە ئەوەیە کە هەوڵدەدەین خەڵک لە گوند و ناحیەکانیش وەرگرین نەک تەنیا لە سەنتەری شارە گەورەکان. کۆمپانیای شیکار بە هەرسێ سیستەمی (تابلێت، تەلەفۆن و ئۆنلاین) پرسیارنامە پڕدەکاتەوە. بۆ ئەم راپرسییە سیستەمی ئۆنلاین بەکارهات لەبەرئەوەی زۆرترین پرسیارنامە لە کورتترین کاتدا پڕدەبنەوە، سیستەمی ئۆنلاینی شیکار راپرسی بریتییە لە پلاتفۆرمێک کە ئەپی پرسیار تێیدا بەکاردێت، ئەم ئەپە کە لەسەر مۆبایلی زیرەک دادەگیرێت، نزیکەی ٨٠٠٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو هەرێمی کوردستان. ئەندامەکان هەر یەکەو پرۆفایلێکی تێروتەسەڵی هەیە کە بەپێی تایبەتمەندییە گشتییەکانی کەسەکان وەک رەگەز، تەمەن، پیشە، شوێنی نیشتەجێبوون، ئاستی خوێندن و باری ئابووری پۆلین کراون و پرسیارنامە لەسەر ئەو بنەمایە بۆیان دەچیت بە شێوەیەکی هەڕەمەکی کە دەستی ستافی کۆمپانیای تێدا نییە. بۆ نموونە تو ٥٠ کەست لە قەزایەک دەوێت یان ١٠٠ کەس لە گروپێکی تەمەنی، سیستەمەکە بەپێی ئەو پرۆفایلانە بۆیان دەنێریت.  لەم راپرسییەدا بۆمان گرنگ بوو خەڵکی هەموو قەزایەکان، لە گروپی تەمەنی جیاواز، پیشەی جۆراوجۆر و ئاستەکانی خوێندنی جیاجیای تێدا بێت. هەروەکو لە ئەنجامەکانیشدا دەردەکەوێت بەو شێوەیەیە.  ئەنجامەکانی راپرسی -    دوای چەند رۆژێک لە بڕیارەکە هێشتا تەنیا ٥٤% خەڵک بەتەواوی ئاگادارە کە بڕیارێکی لەو جۆرە دەرچووە و  ٢٥% هەر ئاگادار نییە. رەگەزی نێر زیاتر لە رەگەزی مێ ئاگادارە، گەنجەکان کەمتر لە بەتەمەنەکان ئاگادارن. -    کەمتر لە نیوەی نموونەکە (٤٩%) بەتەواوی ئاگاداری ئەوەن کە پار ساڵیش هەمان دادگا بڕیاری نایاساییبوونی مامەڵەکردن بە نەفتی هەرێمی دەرکردووە. -    کەمتر لە نیوەی خەڵکی هەرێم کە دەکاتە ٤٧% هەستی تۆڕەییان بەرامبەر بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێم هەیە، تەنانەت ١٠% خەڵک دەڵێن دڵمان خۆشە بەو بڕیارە. لە زۆنی سەوز ئەوانەی هەستی تۆڕەییان هەیە رێژەکە زۆرکەمترە ٣٣% و ئەوانەش دڵیان بەو بڕیارە خۆشە رێژەیان بەرزترە (١٧%). -    نزیکەی ٢١% هاوڵاتییان بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی لە دژی هەرێمی کوردستان بە بڕیاری یاسایی و بێلایەن لەقەڵەم دەدەن لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٤٦% بڕیارەکانیان بەلایانەوە نایاسایین و پێیانوایە بەمەبەستی دژایەتی هەرێم دەردەکرێن. جیاوازییەکی بەرچاو لەو بارەوە لە نێوان خەڵکی هەردوو زۆنەکەدا هەیە و  -    نموونەکە بەڕێژەی بەرز لەو باوەڕەدان کە ئەو بڕیارانە لە دژی هەرێمی کوردستانن و زۆر کەمتر پێیانوایە بە زیانی دەسەڵاتن، رێژەیەکی کەمیش پێیوایە ئەم بڕیارانەی دادگا نەک زیانیان نییە بەڵکو لە قازانجی خەڵکن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٣% پێیانوایە ناکوکییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی هۆکارێکی دەرچوونی ئەو بڕیارانەن لە دژی هەرێم، ئەوانەی کە پێیانوایە ناکوکییەکان هۆکار نین تەنیا ١٣% هاوڵاتییانن. ئەوەی جێگەی سەرنجە رای خەڵکی هەردوو زۆنی زەرد و سەوز وەک یەکە لەبارەی ناکوکی نێوان پارتی و یەکێتی. -    سەبارەت بەوەی کە کێ لە پشت ئەو جۆرە بڕیارانەی دادگایە، جگە لە ٢٠.٥% نموونەکە کە پێیان وانییە کەسی لە پشت بیت، ئەوانی دیکە زۆرتر پەنجە بۆ هێزە شیعییەکان و ئێران رادەکێشن. -    ٨٠% نموونەکە پێیانوایە کە نوێنەرانی کورد لە بەغدا (ئەندام پەرلەمان و وەزیرەکان) لاوازن، لەو رێژەیەش ٤٥% پێیانوایە زۆر لاوازن، ئەوانەی پێیانوایە بەهێزن کەمتر لە ١٠% نموونەکە پێکدەهێنن. -    خەڵکی جگە لەوەی کە بەرێژەی نزیکەی ٢١% پێیانوایە پارتی و یەکێتی پێکەوە هۆکاری لاوازی کوردن لە بەغدا، ئەوا نزیکەی ٤٧% نموونەکە هەموو حزبە کوردستانییەکان (دەسەڵات و ئوپۆزیسیۆن) بە هۆکاری ئەو لاوازییە دەزانن.  -    زیاتر لە نیوەی نموونەکە ٥٠.٧% پێیانوایە بۆ ئەوان باشترە قەوارەی هەرێم هەڵوەشێتەوە و بگەڕێنەوە سەر بەغدا لەو رێژەیە (56%)یان گەنجانن، لەو بارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان هەردوو زۆندا هەیە، زۆنی زەرد بە رێژەی نزیکەی ٤٢% لەگەڵ نەمانی قەوارەی هەرێم و زۆنی سەوز بە رێژەی نزیکەی ٦٤%. -    ئەوانەی کە نیگەرانی ئەوەن ئەم بڕیارانە ببنە هۆی نەمانی قەوارەی هەرێم زیاتر لە نیوەی نموونەکەن بە رێژەی ٥٣%.  -    ٥٩% نموونەکە هیچ کات بە بیریاندا نەهاتووە کە خۆپیشاندان دژی بەغدا بکەن. زۆنی سەوز کە مەڵبەندی خۆپیشاندانەکان بووە لە ساڵانی رابردوودا ٧٢% خەڵکی ئەو زۆنە هیچ کات بیریان لەوە نەکردووتەوە کە دژی بەغدا خۆپیشاندان بکەن. -    تەنیا ٧.٥% نموونەکە بەغدا بە خەتابار دەزانن لە تێکچوونی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا، لە بەرامبەردا  ٢٧% هەرێم بەخەتابار دەزانن.        ئەنجامگیری １.    خەڵک و شەقام لە حکومەتی خۆیان نامۆن، مەترسیەکانیش بۆ سەر ئەم قەوارەیە نەک هەر بە هەند وەرناگرن، بەڵکو هەندێکجار پێی دڵخۆشن؛ نمونەی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی عێراق! ئەوەش نیشانەی ناکارایی نوخبەی سیاسی کوردستانییە کە نەیانتوانیوە خاوەنی گوتارێک بن، هەروەها ئەوە پیشانی خەڵک بدەن کە دەسەڵات بۆ خەڵکە و لە پێناو خەڵکە، بەڵکو پەیامەکەیان بە پێچەوانەوە لە خەڵک گەیاندووە کە خەڵک بۆ دەسەڵات و لە پێناو دەسەڵاتن.  ２.    خەڵک یان لایەنگرن، یان بێلایەن؛ زۆرینە بەجۆرێک هاوسۆز و پاڵپشتی لە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی دەکەن، چونکە زۆرینە، ئەمە وەک سزادانی پارتە دەسەڵاتدارەکان دەبینن.  ３.    پرسی مووچە و بژێوی ژیان کاریگەرترین ئاراستەی پشت مەیلی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە لە نیگەرانیەکانیان بەرامبەر بە حکومەتی هەرێم و مەیلی گەڕانەوە بۆ سەر بەغدا و لاوازکردن یان هەر نەمانی قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ４.    دابڕان و بۆشاییەکی گەورە لەنێوان ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی و ئینتیما بۆ هەرێمی کوردستان وەک قەوارە هەستی پێ دەکرێ. خەڵک هاتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەوەی لە هەرێم هەیە، تەنها بریتیە لە ئیدارەی دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی پارتی و یەکێتی و بنەماڵەکانیان. لەلای خەڵک کوردایەتی و هەستکردن بە شانازی نەتەوەیی، ئیتر یەکسان نیە بە ئینتیما و دڵسۆزی بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان.  ５.    دابڕانێکی زۆر هەیە لە نێوان هەردوو زۆن لەبارەی پرسە سیاسی و نەتەوەییەکان. ئەوەی جێگەی هەڵوەستەشە خەریکە ناڕەزایەتی لە دەسەڵات و بێباکی لە پرسە نەتەوەییەکان لە زۆنی زەرد زۆر زیاد دەکات.  ６.    خەڵکی رۆژ لە دوای رۆژ بێهیواترن لە دەسەڵات. دەسەڵاتیش رۆژ دوای رۆژ بێ مۆبالاتترە لەوەی لە شەقام دەگوزەرێ.  کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی. کۆمپانیای شیکار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنکەی سەرەکی لە شاری هەولێرە و لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراقدا تیمی راپرسی و کۆکردنەوەی داتای (چەندێتی و چۆنیەتی) هەیە کە بەشێوەیەکی پیشەییانە لە بواری توێژینەوەی مەیدانیدا راهێنراون.  شیکار لەلایەن ژمارەیەک کەسایەتی ئەکادیمی و پسپۆڕ لە بوارەکانی (کۆمەڵناسی، سیاسەت و ئامار) دامەزراوە و بەڕێوەدەبردرێ. خاوەنی یەکەم پانێڵی راپرسی ئۆنلاینە بەشێوەی ئەپلیکەیشن بەناوی (پرسیار)، هەرەوەها خاوەنی سەنتەری تایبەت بە توێژینەوە و راپرسی تەلەفۆنی CATI یە کە لەسەرجەم شارەکانی عێراقدا توانایی کۆکردنەوەی داتا و ئەنجامدانی راپرسی هەیە.  کۆمپانیای شیکار جگە لە چالاکیەکانی لەبواری توێژینەوەی بازاڕدا Market Research، وەک بەشێک کە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی سەرشانی خۆی، هەمیشە بە پێشکەشکردنی داتا و زانیاری و راپرسی فرەچەشن لە بوارەکانی ( هەڵبژاردن، متمانەی سیاسی، کۆچی گەنجان بۆ هەندەران و پەروەردە و پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا) لەسەر ئەرکی خۆی توێژینەوەی بەردەوامی ئەنجامداوە و پێشکەش بە رای گشتی و ناوەندە ئەکادیمیەکان و ناوەندەکانی بڕیار کردووە، بۆ ئەوەی بۆ بەرژەوەندی گشتی سوودی لێ ببینن.