ئارام مەحمود
پرۆسەی هەڵبژاردن لەبنەڕەتدا، دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ كێشەو ئاڵۆزییە سیاسییەكان، بەڵام لەعێراق‌و زۆرێك لەوڵاتە دواكەوتووەكان، ئەم پرۆسە دیموكراتییە، بۆخۆی بووەتە كێشەو كەرەستەی ململانێی سیاسی.
دوای تێپەڕبونی زیاتر لە دوو هەفتە بەسەر هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لەبری چاوەڕوانی بەرزبونەوەی دوكەڵی سپی لەناوماڵی شیعەو ڕێككەوتن لەسەر ناوی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، هێشتا هێزەكانی نزیك لە ئێران شۆكی ئەنجامەكان بەرینەداون، پێداگرن لەسەر ڕەتكردنەوەو داوای سەرلەنوێ ژماردنەوەی دەنگەكان ئەكەن، سەدریش ڕۆژانە بەتویتەكانی، بەهەموو لایەك ئەڵێ، هەڵبژاردن بوو بەشێك لەڕابردوودا، ئێستا كاتی قسەكردنە لەسەر شكڵ‌و بەرنامەی حكومەتی داهاتوو. تائێرە، وێنە ئاشكراو بەرچاوەكە بەو شێوەیەیە.
ئەوە لەپشتی پەردەش ئەگوزەرێ، گفتوگۆی نێوان لایەنە ناكۆكەكانی شیعە (ڕەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگكاری) درێژەیان هەیە، باس لەجۆرێك لەنزیكبونەوەش ئەكرێ، لەسەر دەستنیشانكردنی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، لەو چوارچێوەیەشدا ژمارەیەك ناو لەسەرمێزی گفتوگۆیە، بە ئامانجی بەدەستهێنانی كۆدەنگی لەسەر كەسێكیان.

سیستمێكی ماندوو... 
ئەوەی ئەم قۆناغە مێژوییەی عێراق لە 18 ساڵی ڕابردوو جیادەكاتەوەو گۆڕینی واقیعی سیاسی كردووەتە مەسەلەیەكی حەتمی، توندبونەوەی فشاری شەقام‌و پێگەیشتنی جۆرێك لە هۆشیاری سیاسییە، بەرزبونەوەی سەقفی چاوەڕوانی‌و داواكاری خەڵكە لەحكومەت‌و هێزە سیاسییەكان، ئەوەش وادەكات دووبارەكردنەوەی هەمان سیستمی سیاسی بەتەواوی نەخۆشی‌و قەیرانە هەمەلایەنەكانیەوە، نەتوانێت وەڵامدەرەوەی قۆناغەكە بێت.
نوری مالیكی لەساڵی 2009دا، چەمكی "زۆرینەی سیاسی" فڕێدایە ناو كایەی سیاسی عێراق، لەژێر ناوی كۆتایهێنان بە پشكێنەو بەشداری هەموان لەدەسەڵات، هەندێك لەو بڕوایەدا بوون،  ئامانجی مالیكی لەوكاتەدا قۆڵبادان‌و ئیقساكردنی نەیارەكانی بووە لەو ڕێگەیەوە، بەڵام بۆ دۆخێكی سیخناخ بە كێشەو ناڕەزایی وەك ئێستا، ڕەنگە ئیتر كاتی ئەوە هاتبێت، ئەو سفرە فراوانەی هەژدە ساڵە بۆ تەواوی هێزە سیاسییەكان ڕاخراوە، كۆبكرێتەوە، یان بەجۆرێك بچوكبكرێتەوە، تەنها چەند هێزێكی براوە لەسەری دانیشن، هێزەكانی تریش بچنە سەر كورسی ئۆپۆزسیۆن، تا لەو ڕێیەوە مانایەك بدرێ بە بەرپرسیارێتی‌و لێپرسینەوە، لەشێوازی ئیدارەدانی وڵات.
بێگومان چاوەڕوانییەكی لەوشێوەیە، لەكۆمەڵێك هێزی دینی، نەتەوەیی، تائیفی، وابەستەی ئەجێندای جیاوازو ناكۆك، جۆرێك لەخۆشخەیاڵی تیادایە، بەتایبەت كە هەریەكێك لەم هێزانە، خاوەنی شەرعیەتیەكی تایبەت بەخۆیەتی‌و، ئامادەنییە دەستبەرداری دەسەڵات‌و ئیمتیازاتە زۆرو زەوەندەكانی بێت، بگرە مانەوەی لەدەسەڵات بەمەسەلەیەكی وجودیی ئەزانێت .
وێڕایی كاریگەری دەرەكییەكان، كە ئەویش دیسان نەخشی دیاری بەنەخشەی سیاسی عێراقەوە هەیەو، زۆرجار قسەی یەكلاكەرەوەش، بەڵام بەدیوەكەی تریشدا، درێژەدان بەم دۆخە، مانای خولانەوە لەبازنەیەكی بەتاڵ‌و بردنی وڵات بەرەو هەڵدێرو نادیار، كە هیچ لایەك بەقازانجەوە لێی دەرناچێت.

دیارترین ئەگەرو سیناریۆ پێشبیینكراوەكان بۆ عێراقی دوای 10ی تشرین:
1-    تێكشاندنی سیستمی تەفوافوق‌و پێكهێنانی حكومەتێك لەسەر بنەمای زۆرینەی سیاسی، كە "ڕەوتی سەدر" یان "مالیكی و حەشدییەكان" لەگەڵ كوردو سوننە پێكیبهێنن‌و بەرپرسیارێتی تەواوی شكست‌و كەموكوڕییەكانی هەڵبگرن، بێگومان ئەمە هەنگاوێكی ئاسان نابێ، ڕەنگە عێراق ڕوبەڕوی ئاستەنگی سیاسی‌و تەنانەت ناسەقامیگری ئەمنیش بكات.
 هەندێك، پێشهاتێكی لەو شێوەیە بەجۆرێك لەوەهم‌و خوارفە ئەزانن، پێیانوایە، نە ئێستاو نە لەئایندەیەكی نزیشكیدا، زەمینەیەكی لەوشێوەیە لە عێراق ناڕەخسێت، هەندێكی تریش ئەڵێن، تاكە ڕێگایە بۆ دەربازكردنی عێراق لەو شكستە قوڵەی ڕوبەڕوی بوەتەوە، كەهیچ هێزێك خۆی ناكات بەخاوەنی‌و كەسیش بەرپرسیارنیە لەبەردەمی خەڵكدا.
قسەی ئەوەش هەیە، ئێرانییەكان پەیامیان دابێت بە كوردو سوننە، كە بەبێ تەوافوقی ناوماڵی شیعە، حكومەتی زۆرینە لەگەڵ سەدرییەكان پێكنەهێنن.
2-    پیادەكردنی تەوافوقی سیاسی‌و بەشداریكردنی هەموان لەكێكی دەسەڵات، ئەمەش بەو مانایەی سیستمی سیاسی، جارێكی تر بەتەواوی قەیرانەكانییەوە خۆی دووبارە دەكاتەوە.
لەم ڕوەوە هەندێك پێیانوایە، هەر حكومەتێك لەعێراق لەسەر بنەمای تەوافوق دروستبكرێتەوە، تەمەنی درێژنابێ‌و هەمان چارەنوسی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی ئەبێت، بەدووریشی نازانن جارێكی تر خۆپیشاندان‌و ناڕەزایی توندتر لەڕابردو سەرهەڵبداتەوەو تەڕو وشك لەگەڵ خۆی بسوتێنێت.
3-    ئەگەری سێیەم ئەوەیە، هێزە براوەكان (ڕەوتی سەدر، هاوپەیمانی تەقدوم، دەوڵەتی یاسا، پارتی دیموكراتی كوردستان) حكومەت پێكبهێنن، لەحاڵەتێكی لەو شێوەیەدا ئەگەری بەهێز ئەوەیە (یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و هاویەیمانی عەزم)یش بەشداری بكەن، بەشداری ئەم دوو هێزە بۆ ڕاگرتنی سەقامگیری ناوماڵی كوردو سوننە گرنگە، جگە لەوەش، پاڵپشتێكی گرنگ دەبن بۆ دامەزراندنی حكومەتێك، كە نزیكەی دوو لەسەرسێی كورسی پەرلەمانی لەپشتەوەبێت.
پێدەچێت ئەمەیان نزكترین ئەگەر بێت، چونكە:
ا_ بەشداری مالیكی لەحكومەتی داهاتوودا، تا ئاستێك ترسی ئێران‌و هێزەكانی نزیكی ئەڕەوێنێتەوە.
ب_ حكومەتی زۆرینە بۆ سەدر فەراهەم دەكات‌و دەستكراوەتری دەكات لەجێبەجێكردنی بەرنامەكانی لەحكومەت.
ج_ حكومەتێكی لەوشێوەیە، بەدور ئەبێت لەترسی خستن‌و سەندنەوەی متمانە لەسەرۆك‌و وەزیرەكانی، بەوپێیەی خاوەنی نزیكەی دوو لەسەرسێی دەنگی پەرلەمان ئەبێت.
_4  سیناریۆی چوارەم، ڕۆیشتنە بەرەو فەوزاو پشێوی، گەرچی ئەم ئەگەرە ئەگەرێكی لاوازە بەڵام لەزۆنێكی پڕ لەناكۆكی و ئەجێندای بەریەكەوتودا، ناكرێ بەتەواوی وەلابخرێت.
ئەوەی وادەكات ئەم ئەگەرە لاوازبێت، لەسەر ئاستی ناوخۆ:
ا_  لەگەڵ ئەوەی زۆرینەی هێزە شیعییەكان گروپی چەكدارییان هەیە، بەڵام تا ئەم لەحزەیە، لە پارتی‌و یەكێتی بەرپرسیارانەتر مامەڵەیان لەگەڵ كێشەكانی ناو ماڵی خۆیان كردووە، چەكیان بەكارنەهێناوە بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێ سیاسییەكان.
ب_ هێشتا مەرجەعییەتی باڵای نەجەف هیچ قسەیەكی لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن نەكردووە، ڕەنگە قسەی كۆتایی هەڵگرتبێت بۆ دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی، كە ئەگەری زۆرە داوای (هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگكاری) بۆ  بژاردنەوەی تەواوی دەنگەكان ڕەتبكاتەوە، بەوپێیەی داوایەكی لەوشێوەیە پێچەوانەی یاسای هەڵبژاردنەو پێویستی بە تەشریعی پەرلەمانیە، لەم حاڵەتەدا یان لەئەگەری هەڵكشانی ناڕەزایی هێزە دۆڕاوەكاندا، مەرجەعیەتی نەجەف بێتە سەرخەت‌و بەدەربڕینی ڕای خۆی، كۆتایی بەهەموو مشتومڕەكان بینێت.
ج_ هێزە شیعییەكان بە باشی لەو ڕاستیە گەیشتون، لەحاڵەتی تێكچونی ناوماڵی سیاسیاندا، زەرەرمەندی یەكەم خۆیان دەبن، بەوپێیەی بڕیاردەری یەكەم لە عێراق خۆیانن.

لەسەر ئاستی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتیش:
ئێران‌و ئەمریكا، كە دوو یاریزانی بەهێزو بڕیاردەرن لەگۆڕەپانی سیاسی عێراق، ڕێگەنادەن سەقامگیری عێراق تێكبچێت، لەبارەی هەڵبژاردنیش قسەی یەكلاكەرەوەی خۆیان كردووە، وێڕای نەتەوەیەكگرتووەكان‌و یەكێتی ئەوروپا، كە دیسان ئەوانیش پرۆسەی هەڵبژاردنیان بە ئەرێنی هەڵسەنگاندووە، بەمەش دەرفەتێكیان نەهێشتوەتەوە بۆ ئەو هێزانەی گومانیان خستوەتە سەر پرۆسەكە.

ئەم جارە جیاوازە
قسەیەك هەیە لەعێراق، هەندێك لەسیاسییەكان‌و چاودێران زۆر دووبارەی دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە، مەرج نیە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان، سەرۆك وەزیران دەستنیشان بكات، نمونەی ئەوە دێننەوە كە:
_1 لەساڵی 2010 ئەیاد عەلاوی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان بوو، بەڵام بەڤیتۆی ئێرانی‌و ڕەزامەندی ئەمریكاو تەفسیری دادگای فیدراڵیی بۆ گەورەترین كوتلە، نوری مالیكی بووە سەرۆك وەزیرانی عێراق.

_2 لەساڵی 2014 حزبی دەعوە براوەی هەڵبژاردنەكان‌و خودی مالیكیش یەكەم دەنگ بوو لەسەر ئاستی عێراق، بەڵام بەهۆی ڤیتۆی مەرجەعیەت (المجرب لایجرب)، حەیدەر عەبادی بوو بە سەرۆك وەزیرانی عێراق.
_3  ساڵی 2018 ڕەوتی سەدر یەكەمی هەڵبژاردنەكان بوو، بەڵام بەهۆی فشاری شیعەكان، سازان كرا لەسەر ناوی عادل عەبدولمەهدی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق.
ڕەنگە ڕوخانی حكومەتی عەبدولمەهدی كۆتایی بەم قسەیە هێنابێت، سەدرییەكانیش پەندییان لەڕابردو وەرگرتبێ و پێگەی داهاتوشیان لەبەرچاوبێت، چونكە وەك دەوترێت، دووبارەكردنەوەی هەمان ئەزمون‌و چاوەڕوانیكردنی ئەنجامێكی جیاواز، جۆرێكە لەگەمژەیی.
دەوترێت، هەڵبژاردنی ئەمجارە لەوێنە گشتییەكەدا زۆری نەگۆڕی، بەڵام لێكەوتەكانی هەردوو تشرین "خۆپیشاندانەكانی تشرین و هەڵبژاردنەكانی تشرین" لەپێكهێنانی حكومەتی ئایندەو لەناو پەرلەمانی داهاتوشدا، ڕەنگدانەوەی قوڵی ئەبێت.