د. سەیران ئەحمەد
    هەڵبژاردن وەك پرۆسەیەكی دیموكراسی و مافێكی ڕەها و یاسایی هاووڵاتیانە كە لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێت گەورەترین گۆڕانكاری لەناو سیستەمە دیموكراتیەكاندا دروست دەكات. بەڵام ئەوەی لە واقعی تاقیكردنەوەی میللەتانی دنیادا دەركەوتووە، كە لە سیستەمە نادیموکراتیەكاندا بە تایبەتی لە ووڵاتانی جیهانی سێیەم و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا  هەڵبژاردن بۆ چەسپاندنی گەندەڵی و پەرەپێدانی سیستەمە ستەمكاریەكانە. هەرچەندە هەڵبژاردن لەم ووڵاتانەدا هەرگیز بەشێوازێكی خاوێن بەبێ ساختەكردن بەڕێوە ناچێت، بەڵام هەموو دەستە و گروپەكان لەناو دەسەڵات بن یان دەرەوەی دەسەڵات بە بەكارهێنانی دروشمی دڵسۆزی بۆ نیشتمان و پاراستن و چەسپاندنی ئایین وە بەڵێن و درۆی فەراهەمكردنی خزمەتگوزاری هەموو جارێك بڕوا بە خەڵکی سادە و بەرژەوەندیخواز و لایەنگرانی خۆیان دەكەن. 

لە ئێستادا ( لەعێراق و هەرێمی كوردستاندا) هەڵبژاردن نە لە پێناوی دەستكەوتی نیشتمانیە ، نە بۆ بەرگری كردنە لە مافەكانی كورد لە بەغدایە، نە بۆ پارێزگاری و بەر‌گری كردنە لە مافی هاووڵاتیان، بەڵكو لە پێناو بە سیستەم كردن و باڵادەستی سیستەمی بنەماڵەیی و تایەفەگەری و بەش بەشێنەی میراتگری سیاسی بۆ كوڕ وكچی سەركردەو  بەرپرس و دۆست و بازرگانە دەست ڕۆێشتوەكانیانە.  

 لەكاتێكدا ئەركی پەرلەمان و پەرلەمانداران لە دەزگایەكی شەرعی  یاسادانانەوە بوە بە بارەگای حیزبی بۆ شەرعیەتدان تەنها بە بەرنامە و ستراتیجیەتی كاری حیزبە باڵادەستەكان وە ساغكردنەوەی پلان و بەرژەوەندییەكانیان بووە، وە هەندێك جاریش دەكرێت بە هۆڵی یاد وبۆنەكان بۆ ئاهەنگ گێڕانی حیزبی. وە ئەگەر جاربەجاریش سیناریۆی شەڕەجنێو بوتڵ گرتنە یەكتری لە نێوان گروپ و دەستە جیاوازەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتدا ڕوویاندابێت، بەڵام ئەم پاڵەوانێتیە ئەو پەرلەماندارە سەرسەخت و شەڕكەرانەی ناو پەرلەمان، دوای كۆتایی هاتنی ماوەی خولەكانیان، بە دەرچونی فەرمانی خانەنشینیەكانیان لە پێناو پاراستنی مووچە زەبەلاح و بەرژەوەندیی كۆمپانیاو ڕێكخراو و بازرگانیەكانیاندا ئامادە نین نە دڵی دەسەڵات و نە هاوڕێ سیاسیەكانی شەوانەی كۆڕو كۆبوونەوەكانیان لەناو حیزب و دەسەڵاتدا دڵگران بكەن، بە ڕێكەوت نە بێت نە ڕستەیەك، نە پەیامێك نە هەڵوێستێكیان لێ نابیسرێت ؟

لەبەرئەوە هەڵبژاردن هیچ گۆڕانكارییەك نە لە بەرنامە و نە لە سیاسەتی هەرێمی كوردستان و عێراقدا دروست ناكات جگە لە دەوڵەمەند كردنی كۆمەڵێك كەسانی تر و زیاد كردنی بارگرانیەكی تر بۆ بودجەی هەرێم و عێراق، هەروەها بۆ یەكلاكردنەوەی سەفەقاتی سیاسی بەخشینەوەی تاپۆی پۆستەكانە بەشێوازی موڵکدارێتی لە نێوان باڵ و دەستەی سەركردایەتی حیزبەكاندایە، وە هەرجارێك لە هەموو خولەكاندا بە مەبەست هێنانە پێشەوەی ژمارەیەكی دیاریكراو لە كوڕ و كچی شەهید تەنها بۆ دەم كوتی كردن و موزایەدەی سیاسیە بۆ كۆكردنەوەی زیاتری دەنگەكانە. پرسیارەكە ئەوەیە لەو سوپا خانەنشینكراوانەی لە یاسا ناس و پزیشك و ئەندازیارو ڕۆشنبیر و لە مامۆستای زانكۆ بۆ مامۆستای سەرەتایی، لە بێژەر و كاسبكار بۆ خاوەن بڕوانامەی سەرەتایی....هتد، بۆ تا ئێستا كەسێكی تێدا نەبووە یان ئیرادەیەكی ڕاستەقینە نەبووە كە  پرۆژەیەكی گشتگیری بۆ چاكسازی  لە ماوەی ٣٠ ساڵە پێشكەش بكەن بۆ دژایەتی كردن و نەهێشتنی خانەنشینی پەرلەماندارو وەزیر و پلە باڵا ناشەرعیەكان بێت؟ بەڵكوبە پێچەوانەوە سەندیكا بۆ پارێزگاری لە مافەكانیان دروست دەكەن؟ وە ئەمەش گەورەترین هۆكارە بۆ بەردەوام بوونی گەندەڵی و شەرعیەت پێدانی. 

 چونكە دەگمەنە پەرلەماندار و وەزیری خانەنشین هەبن كە تەنها خاوەنی یەك مووچە بن، بەڵکو زۆرینەیان خاوەنی  دوو مووچە یان سەرچاوەی دارایی ترن،  خاوەنی كۆمپانیای سەربەخۆ یان پشكن یان خاوەن پۆستن لە كۆمپانیای حیزبدا، یاخود لە دەستەو دامەزرێنەری جۆرەها ڕێكخراوی ناوخۆیی و نێودەوڵەتین، یان بازرگان و وەبەرهێنەرن یان خاوەن بزنسی سەربەخۆی خۆیانن، یان لە زانكۆ و دامەزراوە حكومی و ئەهلیەكان خاوەن پۆست یان ڕاوێژكارن وە زۆربەیان ژیان و گوزەرانیانیان لە ئەوروپایە، ئیتر بۆ بیانەوێت گۆڕانكاری لەم بارودۆخەدا بكرێت، كە تیایەتی بەبێ بڕوانامە و بەبێ خزمەتی ڕاستەقینە لە فەرمانگەی حكومیدا لە یەكەم خولی پەرلەمانەوە تا ئێستا مووچە وەردەگرن ؟ 

گەر هەڵبژاردن لە پێناوی پارە و مسۆگەر كردنی خانەنشینی بە چوار ساڵ نەبوایە ، گەر بۆ پەرلەماندار دابینكردنی پاسەوان و زەوی و شوققە وەرگرتنی تێدا نەبوایە، گەر سەفەرو گەشت وگوزاری ئەوروپا تێدا نەدەبوو، گەر دامەزراندنی و دۆزینەوی كار بۆ كەسوكارو چواردەورەكەی تێدا نەدەبوو؟ ڕەنگە بە پاڕانەوە و بە زۆرەملێ  حیزبەكان كەسیان بۆ نەدەبرایە پەرلەمانەوە، تەنها ئەو كەسانە نەبوایە كە خۆیان بڕوا و حەزیان بە سیاسەت وگرنگی بەو بوارە دەدەن؟

لە كاتێكدا سیاسەت جگە لە بازرگانیەكی مەترسیدار كە لە هەموو پرەنسیب و بەهایەكی ئەخلاقی داماڵراوە، ئەگەر گۆڕانكاری لەسەر بنەما و ئامانجی هەڵبژاردنەكاندا نەكرێت، نە لە ئێستا و نە لە داهاتودا هەڵبژاردنەكانی داهاتوو پچوكترین گۆڕانكاری دروست ناكەن نە لە بارودۆخی عیراقدا وە نە لە هەرێمی كوردستاندا. پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كەی هەڵبژاردن سوودی دەبێت. ئەمە ئەو خەونەیە ڕەنگە نەوەكانی داهاتوش بە چاوی خۆیان نەیبینن؟ کاتێك ڕوو دەدات كە سیاسەت لە بازرگانی جیادە‌كرێتەوە، ئەخلاق بۆ سیاسەت دەگەڕێنرێتەوە؟ وە چاكسازی و گۆڕانكاری ئەوە نیە كە مووچەی پەرلەمانداران و پلە نا شەرعیەكان خاتریان بگرن كەمێك بۆیان كەم بكرێتەوە. بەڵکو تاوانە لەم ووڵاتانە بەرامبەر بە چوار ساڵ مووچەی ئەبەدی بەو بڕە زۆرەوە خانەنشین بكرێن. گەر ئەوان مەبەستیان خزمەت كردن بێت با بەمووچەی پیشەی ڕاستەقینەی خۆیان وە بەپێی ساڵی خزمەتكردنیان  خانەنشین بكرێن، وە ئەگەر لە تەمەنی خانەنشیندا نەبن پێویستە بگەڕێننەوە بۆ سەركارەكانی پێشوویان، وە ئەوانەی نە خزمەت و نە شەهادەیان هەیە پێویستە مووچەیەكی ڕەمزی وەك سۆشیالیان پێ بدرێتێ، چونكە ئەوانە بە قسەی خۆیان كوردایەتی و خزمەتیان كردوە  نەك بۆ دەستكەوت و بازرگانی هاتبن.  هەموو كاندیدەكانیش لە كۆن و لە ئێستادا ئەم ڕاستیە زۆر چاك دەزانن، بەڵام كە دێتە سەر زامنكردنی دەستكەوت و بەرژەوەندی خۆیان، هەموو لەم ڕاستیە غافڵ دەبن. چونكە بە نەهێشتنی ئەو جۆرە لە ئیمتیازات و بەرژەوەندیانە ، یەكەم هەنگاوی ڕاستەقینە دەبێت لە تیك شکاندنی یەكەم پایەی گەندەڵیدا، وە گەڕانەوەی حورمەت بۆ سیاسەت، وە وەرچەرخاندنێكی گەورە دەبێت لە گۆڕینی ئاڕاستەی خۆدەوڵەمەندكردن  وسوود وەرگرتن بە ڕووكردنە پەرلەمان و بوون بە پەرلەماندار.