د. كامەران مەنتك

1
ئەفغانستان سەرەتا خاڵی ئەو نیوكەوانەیە، كەوا درێژ دەبێتەوە تا ئێراق و لەرێگای كوردستانەوە سنوورەكانی باشووری روسیا ئابڵووقە دەدات، كاتێك ئەمریكا وناتۆ لەساڵی 2002 ئەفغاستانیان داگیركرد، هەر ساڵیك دوای ئەوە ئێراقیشیان داگیر كرد، بەم چەشنە دروستكردنی نیوكەوانەكەیان تەواو كرد، هاوكات ئەفغانستان بۆ روسیا ئەو دەروازەیەیە دەیگەنێتە ئۆقیانووسی هیندی، كاتێك لە حەفتاكانی سەدەی بیستەمدا، دوای ئەوەی كۆمەڵێك رژێمی لایەنگیری رۆژئاوا هاتنە سەر دەسەڵات، یەكێتی سۆڤیەت بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە سەرەڕۆییەكی جیۆپۆلەتیكی ئەنجامداو پەلاماری ئەو وڵاتەی دا، كە ئەمە قوڕ ولیتەیەكی سەخت بوو بۆ سۆڤیەت ئامادە كرابوو نەیتوانی لێی دەربچێت تا ئەو كاتەی هەڵوەشایەوە.
دوای داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمركیا وناتۆوە، روسیا شیلگیرانەتر كەوتە كار بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە، تەنانەت وەك سەرۆكی روسیا راشكاوانە رایگەیاند، بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو هەڕەشانە ئامادەیە چەكی ئەتۆمیش بەكاربێنێت، دوای ئەو هەنگاوە ململانێكانی روسیا و رۆژئاوا لەهەموو سنوورە جیۆپۆلەتیكیەكانی روسیا قووڵترو چرتر بووەوە، هەر لەناوچەی باڵكانەوە تا دەگاتە ئەوروپای رۆژهەڵات ودواتریش ئۆكرانیا، دوای ئۆكرانیاش ململانێیەكە لەسالی 2015 پەڕیەوە سوریا. 
ئەم هەڵوێستە توندەی روسیا رادەیەكی بۆ هەژموونی ئەمریكا دانا، لەساڵی (2017) بەشێوەیەكی كردەیی شەڕێكی تری سارد لەنێوان ئەو دوو بەرەیەدا داگیرسایەوە، كە بووە هۆی پاشەكشەی سیستەمی تاكجەمسەری ئەمریكا، بەشێوەیەك لەئێستا هەنگاوی پاشەكشەی جیۆپۆلەتیكی ئەمریكا وناتۆ بەكردەیی دەستیپێكردووە، بۆ نمونە دوای نزیكەی بیست ساڵی لەداگیركردنی ئەفغانستان ئەو وڵاتەی دایەوە دەست بزووتنەوەی تاڵیبان، كە بە بزووتنەوەیەكی بەتیرۆرریستی ناساندبوو! 
ئەمركیا بەم هەنگاوە دەوێت دۆخەكە بگەڕێنێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی بیستەم ولەجیاتی ئەوەی ئەو هەموو توانایەی خۆی لەو ناوچەیە بە هەدەر بدات، دەخوازێت لەرێگای وەكیلەكانیەوە (تاڵیبان) هەمان كێشە بۆ روسیا دروست بكاتەوە، بەتایبەتیش ئەگەر ئەوەمان زانی ئەفغانستان هاوسنوورە لەگەڵ كۆمەڵێك دەوڵەتی ئیسلامی لە ئاسیای ناوەڕاست، كە زۆرینەی موسڵمانن وروسیا وەك خاڵی بێهێزی خۆی لەو ناوچەیە سەیریان دەكات!
لەسەر ئەو بنەمایە، ئەگەر كۆی كەوانە جیۆپۆلەتیكیەكەی نێوان ئەفغانستان وكوردستان وەربگرین، ئەوە دەبێت لەماوەیەكی كەمی داهاتوودا، كە رەنگ بێت زۆر لەساڵێك تێپەڕ نەكات ئێراق و كوردستانیش جێبهێڵێت.
ئەمریكا ئەو ناوچەیە بۆ كێ جێدەهێڵێت؟ ئەگەر لەسەر بنەمای هەمان هەنگاوی ئەفغانستانەوە خویندنەوە بۆ دۆخی ئێراق بكەین، یەكێك لە ئەگەرەكان زیندووكردنەوەی داعش و هێنانە سەر دەسەلاتی هێزیكی سووننەی توندڕە و دەبێت، بۆئەوەی بەرەو رووی ئێرانی بكاتەوە. ئەم هەنگاوە لەگەڵ بەرژوەندیەكانی توركیاش یەكدەگرێتەوە، لەبەرئەوەی تا ئێستاش رێكخراوی داعش وەك هێزی سەربازی عوسمانیە نوێیەكان سەیر دەكرێت! كەواتە باكووری ئێراق بۆ توركیا جێبهێڵرێت وناوەڕاستیش بۆ سوونە بۆ ئەوەی رووبەڕووی هەژموونی ئێران ببێتەوە لەناوچەكە، هێندەی پەیوەندی بەباكوورەوە هەیە، توركیا لەرووی سەربازیەوە داگیركردنی ئەو ناوچانەی تەواو كردووەو لەسەر سنوورەكانەوە تا دەگاتە ناوچەی زینی وەرتێ، كەناوچەی ناوبڕە لەنێوان قەڵەمڕەوی ئێران وتوركیا، قەڵای لە لوتكە شاخە بەرزو ستراتیژیەكان دروست كردووەو خەریكە بۆ دەڤەری سەوزیش دەپەڕێتەوە، ئەو ململانێیەی ئێستا لەناو یەكێتی نیشتمانی روودەدات بەشێوەیەك لە شێوەكان دەرهاویشتەی ئەو گۆڕانكاریانەیە...

2

دۆخەكە بەرەو كوێ دەچێت؟

وەك ئاماژەی پێكرا، یەكێك لە ئامانجەكانی كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان دروستكردنی كێشەیە لە ئاسیای ناوەڕاست، واتە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئاڵۆزی وشەڕو شۆڕ دەكەوێتە وڵاتە ئیسلامیەكانی ئەو ناوچەیە، كە ئەمەش لەلایەك فشار دەبێت بۆ سەر روسیا، لەلایەكی تر دەبێتە هۆی بەهێزكردنی ئیگۆرە موسڵمانەكان لەچین! بە واتایەكی تر ئەو فشارەی ئەمریكا تەنیا روسیا ناگرێتەوە، كە ئەمەش چین وروسیا زیاتر لەیەكتر نزیك دەكاتەوە، وەك وەزیری دەرەوەی روسیا (سێرگی لاڤرۆڤ) گوتی پەیوەندیەكانی روسیاو چین گەیشتۆتە ئاستێك، كە پێشتر وێنەی نەبووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت هەڕەشەی ئەمریكا چین وروسیا زیاتر بەیەكەوە كۆدەكاتەوە، كە ئەمە كۆسپی گەورە بۆ ستراتیژی ئەمریكا لەو ناوچەیە دروست دەكات. هەرچەندە ئەمریكا لەسەر ئەو تەوەرە كار دەكات، كە ئەو ناوچەیە ناوچەی رووبەڕووبوونەوەی هەژموونی روسیا وچینە دەیەوێت بەرژەوەندیەكانی ئەو دوو وڵاتە لەو ناوچەیە رووبەڕووی یەكتر بكاتەوە وكێشەیان بخاتە نێوانەوە، بەڵام ئەگەر بۆ ماوەیەكیش بێت، لەپێناو وەستانەوە بەرووی مەترسیەكانی ئەمریكا، ئەو دوو وڵاتە بەشێوەیەك لەشێوەكان بەرژەوەندیەكانی خۆیان لەو ناوچەیە رێكدەخەن بەر لە دروستبوونی گرژی دەگرن!.

ستراتیژی ئەمریكا لەكشانەوەی لە ئەفغانستان بە هەر مەبەستێك بێت، ناتوانێت ئەوە بشارێتەوە، كە ئەمریكا لەرووی هێزەوە گەڕانەوە دواوەیەكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوەو سیستەمی تاكجەمسەری ئەمریكی ئەگەر بەكۆتاش نەهاتبێت لە قۆناغەكانی كۆتایی نزیك بۆتەوە. بۆیە ململانێیەكان لە هەردوو دیوی كەوانەی ئەفغانستان و كوردستان چڕ دەبێتەوە، كە دەكاتە ئاسیای ناوەڕاست و قەوقازو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتە كێشەكان لە قیزگزستانەوە، كە هاوسنوورە لەگەڵ چین وئەفغانستان درێژدەبیتەوە بۆ ئۆزبەگستان و توركمانستان ناوچەی حەوزی قەزوین و ئازەربایجان وگورجستان تا دەگاتە سەر دەریای رەش، بەمەش ئەمریكا دەیەوێت فشارەكانی لەسەر تاكە دەروازەی دەریایی روسیا لەسەر دەریای رەش لە نیمچە دورگەی كریم زیاتر بكات، هەرچی لە دیوی خوارەوەیە، واتە باشووری نیوكەوانەكە، ئەوە لە ئەفغانستانەوە درێژ دەبێتەوە بۆ ئێران و دواتر بۆ توركیا. بەم چەشنە كوردستان لە رووی جیۆپۆلەتیكیەوە دەكەوێتە چەقی ئەو ململانێیە جیهانیە، كە لەدواجاردا بەشێكی زۆر لەو ململانێیانە لەسەر خاكی كوردستان یەكلایی دەكرێتەوە!.

ئەوەی ئێستا لە باشووری كوردستان دەگوزەرێت زەمینە خۆشكردنە بۆ كردنەوەی گۆڕەپانێكی نوێی شەڕ لە كوردستان، كە ئامانجی ئەو پڕۆسەیە لەلایەك پڕۆسەیەكی داگیركاری نوێ وراستەوخۆ دەبێت لەلایەن هەردوو دەوڵەتی توركیا ئێران، لەلایەكی تر دەستپێكردنەوەی گەڕێكی تر دەبێت لەشەڕیكی ناوخۆ، بەڵام ئەمجارەیان چوارچێوەی ئەو شەڕە باشووری كوردستان تێدەپەڕێنیت و رۆژئاوای كوردستانیش دەگرێتەوە!.

لیدوانێكی (ئاڵدار خەلیل) بەرپرسیكی رۆژئاوای كوردستان بە توندی پاڵپشتی ئەو خویندنەوەیەمان دەكات، كاتێك گوتی ئەگەر پارتی دیموكراتی كوردستان لەپاڵ توركیا بچێتە ناو شەڕ دژی پارتی كرێكارانی كوردستان، ئەوا ئەوانیش لە رۆژئاوای كوردستان بێدەنگ نابن ودەستەوەستان نامێننەوە، بۆ هەموو كەسێكیش روونە، كە پارتی ئێستا بەتەواوی لەلایەن توركیا بە بارمتە گیراوەو ئیرادەی سیاسی خۆی لە دەستداوە، بۆیە چوون یاخود نەچوونی بۆ ناو هەر شەڕێك دژی پارتی كرێكارانی كوردستان بەهیچ شێوەیەك لە دەستی ئەودا نەماوە، بەڵام بۆئەوەی لەبەرپرسیاریەتی مێژوویی رابكات وبەتەنیا ئەو بەرپرسیاریەتیە هەڵنەگرێت، دەیەوێت وەكو نەوەدەكانی سەدەی بیستەم یەكێتی نیشتمانی كوردستان وئەگەر بۆی كرا حزبەكانی تری باشووریش پەلكێشی ئەو شەڕە بكات و لەژێر ناوی حكومەتی هەریمەوە شەرعیەت بەو شەڕە بدات!.

كەواتە لەو ماوەیەی دادێت گۆڕانكاریەكان گەرمتر وخێراتر دەبێت، پێویستە كورد خۆی لەو شەڕە بپارێزێـت، چونكە كوردستان دەكەوێتە چەقی ئاژاوەیەكی یەكلایكەرەوەی هەرێمی فراوانەوە، كە رەنگ بێت لە كۆتایی مانگی هەشت وسەرەتای مانگی نۆی داهاتوو، واتە بەر لەدەستپێكردنی هەڵبژاردنەكان دۆخەكە لە بەغدا بتەقێتەوە وئەو ئاژاوەیە دەستپێبكات! كشانەوەی حزبی شیوعی و هێڵەكەی سەدر لە هەڵبژاردنەكان ئاماژەیەكی روونە بۆ ئەو پێشهاتانە، كاتێك بەغداش دەكەوێتە ئاژاوەوە، ئەو كاتە دەرفەت بۆ رێكخراوی داعش دەڕەخسێتەوە، كە ئێستا خەریكی كۆكردنەوەی خۆیەتی، سەرلەنوێ وەك یاریزانێكی سەرەكی بێتەوە سەر تەختەی شانۆی سیاسی و سەربازی ئەو ناوچەیە، ئەمەش واتای ئەوەیە سنوورەكانی باشووری باشووری كوردستان لەلایەن داعشەوە ئابڵووقە دەدرێت، بەڵام رووبەڕووبوونەوەی هەرێم لەگەڵ داعش پێدەچێت تۆزێك دوا بكەوێت تا ئەو كاتەی چارەنووسی بەغدا یەكلایی دەبێتەوە، بەڵام سنوورەكانی باكووری باشووری كوردستان، واتە لە سنوورەكانی ئیرانەوە تا دەگاتە سنوورەكانی سووریا، دەبێتە شانۆی رووداوەكان، رەنگ بێت توركیا لە قۆناغی سێیەمی ئەو هێرشەی دەستی پێكردووە، لەلایەك بە هاوبەشی پارتی دیموكراتی كوردستان پەلاماری شەنگال بدات، بۆئەوەی رۆژئاوای كوردستان ئابلووقە بدات و بە تەواوی بیخنكێنێت، لەلایەكی تر بە پاڵپشتی حكومەتی هەرێمەوە پەلاماری قەندیل بدات، هەوڵدان بۆ پاككردنەوەی دەنگە نارازیەكانی ناویەكێتی، بەشێكە لەو گەمە ستراتیژیەی ئێستا لەناوچەكە بەڕێوە دەچێت، كە دەبێت كورد زۆر وردبینانە تر سەیری ئەو رووداوانە بكات و لێیان تێبگات، لەبەرئەوەی سەرلەبەری ئەو گۆرانكاریانەی لەناوچەكە روودەدات، گۆڕانكاری پیلان ئامێزن و هەموو ئەو گؤرانكاریانەی لەسەر ئاستی هەرێمی وجیهانیدا روودەدات هەرگیز لەبەرژەوەندی كورد دا نیە، بۆیە دەبێت كورد تا بۆی دەكرێت هەوڵی مانەوەی خۆی بدات.