شيكاري: درةو
لەدوای ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆوە لە ساڵی ٢٠١٤ حکومەتی هەرێم زیاتر لە  ( ملیارێك) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە وەک وەزیری سامانە سروشتییەکان دەڵێت: "هەر بەرمیلە نەوتێک (٦٠) ملیۆن ساڵی پێویستە تا درووست دەبێتەوە".
ئەو بڕە نەوتەی هەناردەی کردووە،  بەهاکەی نزیکەی (٦٠) ترلیۆن دینار  بووە و  دوای خەرجی نزیکەی (٣٦) ترلیۆن دیناری بۆ هەرێم ماوەتەوە. لە کاتێکدا ئەو پشکەی لە یاساکانی بودجەی ساڵانی (٢٠١٤-٢٠٢١) لە دەستی داوە زیاتر لە (٨٢) ترلیۆن دینار بووە. جیاوازییەکەش زیاتر لە (46) ترلیۆن دینارە. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی (45) ترلیۆن و 873ملیار ) دینارە و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە.
  
سەرەتای قەیرانەکە
هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندی عێراق ماوەی (14) ساڵە لەسەر پرۆسەی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی نەوت ڕووبەڕووی یەكتر دەبنەوە، دوای ئەوەی پەرلەمانی كوردستان لە 2007 یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانی پەسەندكرد و حكومەتی هەرێمیش دەستی كرد بە ئیمزاكردنی گرێبەستی نەوتی.
هەربۆیە لە کۆتاییەکانی تەمەنی کابینەکەی (نوری مالیکی-سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق) وەکو فشارێک بۆ سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم، پشکی هەرێمی کە بودجەی گشتی عێراق ڕاگرت.
دواتر حكومەتی ئەوکاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (حەیدەر عەبادی) كە لە 8ی ئەیلولی 2014 پێكهات، هیوایەكی تری بە خەڵكی هەرێمی كوردستان بەخشی، كە دەتوانێت كۆتایی بە بڕینی پشكی بودجەی هەرێم بهێنێت، بەتایبەت كاتێك كە وەزارەتی نەوتی عێراق بە (عادل عەبدولمەهدی) "دۆستی كورد"سپێردرا.
عادل عەبدولمەهدی رۆڵی ئیجابی بینی لە ئیمزاكردنی رێكەوتنی 13/11/2014 نێوان هەولێر و بەغدا، كە دواتر ئەو رێكەوتنە لە ناو یاسای بودجەی 2015ی عێراقدا پەسەندكرا.
بەپێی ئەو رێكکەوتنە، هەرێمی كوردستان رۆژانە (250) هەزار بەرمیل نەوتی خۆی‌و (300) هەزار بەرمیل نەوتی كەركوك لە رێگەی بۆری كوردستان – جەیهانی توركیەوە ڕادەستی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەكات. لەبەرامبەردا حكومەتی عێراق لە17%ی بودجەی عێراق (یەك ترلیۆن ‌و 200 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت. هەر بەپێی رێکكەوتنەكە ئەگەر هەر لایەنێك لەم دوو لایەنە پابەند نەبوو بە رێكەوتنەكەوە، لایەنەكەی تر دەتوانێت رێكەوتنەكە لای خۆیەوە رابگرێت.
لە سێ‌ مانگی یەكەمی 2015دا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پاساوی كێشەی تەكنیكی نەیتوانی پابەندبێت بەو بەرپرسیارێتیەی كە بەپێی رێكەوتنەكە لە ئەستۆی بوو، كە بریتی بوو لە رەوانەكردنی (550)هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە. بەڵام دوای ئەنجامدانی چەند كۆبونەوەیەكی هاوبەش، حكومەتی عێراق ڕازیبوو بەوەی رێكکەوتنەكە بەردەوام بێت، بەمەرجێك دوای ئەو سێ‌ مانگە حكومەتی هەرێم نەوتی زیاتر هەناردە بكات، لەو بڕەی كە بۆی دیاریكراوە لەرێكەوتنەكەدا.
لەو کات بەدواوە نە حکومەتی هەرێم توانیویەتی پابەندی ئەو ڕێککەوتنە یەک لەدوای یەکانەبێت کە لەگەڵ حکومەتی عێراق ئەنجامی داون، نە حکومەتی عێراقیش وەک پێویست پابەندبووەو بەردەوام هەوڵی ئەوەی داوە ڕێ لە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم بگرێت، تا دۆخەکە گەیشت بە ئەمری واقع.
بەڵام هەرگیز حکومەتی هەرێمی کوردستان نەیتوانی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی خۆیەوە ئەو بۆشاییە داراییە پڕ بکاتەوە، کە بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی عێراقەوە توشی بوو.

گەورەترین زیانە داراییەکانی ئابوری سەربەخۆ
یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (٢٠٠٤-٢٠١٤)
پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە بڕێکی گەورەی بودجە لە عێراقەوە ڕەوانەی هەرێمی کوردستان دەکرا بەجۆرێک لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بریتیبووە لە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛

چارتی ژمارە (١)

ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا .
هاوکات بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019  (96) ترلیۆن و (196) ملیار و(503) ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2) ترلیۆن و (273) ملیار و (430) ملیۆن دینار داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند. 

دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (٢٠١٤-٢٠٢١)
لەدوای سالی (2014)ەوە دۆخەکە بەشێوەیەکی ترە، ئەگەرچی یاساکانی بودجەی (2014-2021) پشکی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، بەڵام بەهۆی ڕادەستنەکردنی نەوتی هەرێم و سەربەخۆیی ئابوری هیچ کات ئەو بڕەی وەک پشکی هەرێم دیاریکراوە، وەک خۆی نەنێدراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛

خشەی ژمارە (1)
پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار)

تێبینییەکان دەربارەی خشەی ژمارە (1) 
1.    حکومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە.
2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێک 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان هاتووە.
3.    تا ئێستا (6) مانگی مانگی ساڵی (2021) تێپەڕیوە، بەڵام حکومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەکی بۆ هەرێم نەناردووە، گریمانەی ئەوەمان کردووە لە (6) مانگی داهاتووشدا هیچ بڕە پارەیەک نەنێرێت.
شیکاری خشەی ژمارە (1)
1.    پشکی هەرێمی کوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97) ترلیۆن و (540) ملیار و (995) ملیۆن دینار بووە.
2.    تەنها بڕی (14) ترلیۆن و (729) ملیار و (533) ملیۆن دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە.
3.    بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە.

سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ لەماوەی ساڵی (2004) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا بەرمیلێکی نەوتی بە بڕی (52) دۆلار فرۆشتووە، بەکۆی گشتی و بەبێ هیچ خەرجی و تێچونێک بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتوویەتی نزیکەی (60) ترلیۆن دیناربووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))

خشەی ژمارە (2)
فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 6/2021)

چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت
ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بکەین کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە، لە بوجەی گشتی عێراق لە دەستی داوە، ئەوا؛
1.    حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگرتووە.
2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بڕی (1) ملیار و (34) ملیۆن و (546) هەزار (335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (7) ساڵیدا هەناردە بکات بە بەهای (59) ترلیۆن و (709) ملیار دینار، ئەگەر هیچ خەجییەکی نەبووبێت. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین (40%) تەرخان بکرێت بۆ خەرجی کۆمپانیاکان (گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوە)، ئەو بەهایە دادەبەزێت بۆ (35) ترلیۆن و (582) ملیار و (400) ملیۆن دینار.
3.    ئەو جیاوازییەی لەو بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت (پێش دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی) و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (23) ترلیۆن و (48) ملیار و (422) ملیۆن دینار. بەڵام ئەگەر (دوای دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی کە بە 40%) گریمانەمان کردبوو، بریتییە لە (46) ترلیۆن و (932) ملیار و (22) ملیۆن دینار. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی )31( ملیار و )637( ملیۆن دۆلارە و بەرامبەرە بە (45) ترلیۆن و (873) ملیار و (650) ملیۆن دینار و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە.

سەرچاوەکان
1.    کۆمەڵێک نوسەر(ئەلەند مەحوی)، هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری سیاسی و ئابوری، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم 2018، ل 9-34.
2.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021.
3.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813

1. قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021.
2. ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة.
3. Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.