عەدالەت عەبدوڵڵا
كۆمەڵێك پرس هەن كۆنترۆڵی ئەو دیاردەیە دەكەن كە پێی دەوترێت رێككەوتن Agreement. ، كێن ئەو گروپانەی كە رێكدەكەون؟ ئەو ناكۆكییانە چین كە پێویستە كۆتاییان پێبهێنن؟ رێككەوتن لەسەر چ بنەمایەك دەبێت؟ لەچ هەلومەرجێكی مێژوویدا بەڕێوەدەچێت؟ بە چ میكانیزمێك جێبەجێدەكرێت؟ بەرژەوەندیی گروپە ناكۆكەكان چین‌و ئەو پێویستییانەش كامانەن كە بۆ رێككەوتن هەن‌و لەسەرو بەرژەوەندیی گروپەكانەوەن؟ 
ئەگەر وردتر تیۆریزەی كۆنسێپتی رێككەوتن بكرێت، رەنگە لیستی ئەو پرسیارانە زیادبكات، لەگەڵیدا ئاڵۆزیی ئەم بابەتە روونببێتەوەو بەو هۆكارە بونیادییەش Structural reason ئاشنا ببین كە لەپشت شكستی زۆرێك لەرێككەوتنەكان‌و ئاشتی‌و سەقامگیرییەوەن. پرسی رێككەوتن تەنها بەو باكگراوەندە سیاسییە كەمخوێنانە چارەسەر ناكرێت كە دەشێت سیاسییەكان‌و پارتەكانیان هەیانبێت. ئەم پرسە رەهەندی عەقڵانی‌و زانستیی هەیە، رەگی فەلسەفیی بیرۆكەی خودی رێككەوتن-ی تیا دیاریدەكرێت!. واتە لەیەككاتدا لەمەحەكدانی كولتوری سیاسی‌و تاقیكردنەوەی شارستانییەتی كۆمەڵگەشە، چونكە رێككەوتن، بەو چەمكە فەلسەفییەی كە راڤەی دەكەین، ئەو چوارچێوە سیاسییانە تێپەڕدەكات كە زۆرجار چارەنووسی رێككەوتنەكانیان بەدەستە، بەتایبەت رێككەوتنە كاتییەكان، یان ناچاری‌و نادڵخوازەكان، یان ترسئامێزو مل بۆ دراوەكان، یان ئەوانەی كە زادەی لاسەنگیی تەرازووی هێزو نابەرابەریی نێوان گروپەكانن.
كۆنسێپتی رێككەوتن، ئەو چوارچێوانە بەبەشێك لەفەلسەفەی مرۆدۆستانەی رێككەوتن نازانێت، ئەوانە هیچیان ئەوسەریان دیار نییە!، خزمەت بەبەهاكانی ئاشتی، لێبوردەیی، فرەیی‌و پێكەوەژیان ناكەن كە ئاینەكان‌و فەلسەفە مرۆڤگەراكان Humanism لەسەردەمی رێنیسانسەوە (سەدەی 16) بانگەوازیان بۆ دەكەن. رێككەوتن، ئەگەر بە فەلسەفەی هێز بەڕێوەچوو، ئەگەر تەنها بەرژەوەندیی گروپەكان ژێرخانی بێت، ئەگەر وابەستەی پێویستییەكی مێژوویی دیاریكراو بێت، ئەوا رێككەوتن نییە، بەڵكو راگرتنێكی لەرزۆكی ململانێكانە!. 
مێژووی زۆربەی جەنگەكان‌و بەریەككەوتنە خوێناوییەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییش، مێژوویی شكستی ئەو گرێبەست (ناوخۆیی)و رێككەوتنانەن (دەرەكی) كە كراون بەئامراز بۆ مەرامی تر نەك رێككەوتن خۆی!، مێژووی هەژموونی فەلسەفەیەكیشن بۆ رێككەوتن كە لەسەر بنەمای هێزو بەرژەوەندیی هێزە باڵادەستەكان دامەزراوە، یان دۆخی شكست‌و ناچاریی هێزە لاوازەكان!.
ئەو رێككەوتنانەی كە كاتین‌و جێگیر نین،  یان بە نابەدڵی‌و ناچارین، یان لەئەنجامی ترس‌و ملكەچین، یان بەپاڵنەرو بەرژەوەندییەكی مێژوویین، ناچنە نێو چوارچێوەی فەلسەفییانەی چەمكی رێككەوتنەوە. ئەو دیاردانە درێژەدانێكی ناڕاستەوخۆن بەلۆژیكی نەیارێتی‌و جەنگ. كەس نییە نەزانێت كە زۆرجار تەنانەت جەنگاوەرانیش لەجەنگدا پێویستییەكیان بەپشوو هەیە!، یان ئاگربڕو كپكردنەوەی شەڕگەكان!. رێككەوتن، بەم مانایە، ئاشتی ناهێنێت ئەگەر وەك پێویستییەك بێت بۆ جەنگێكی ناكۆتا.
بێگومان راستە كە مێژووی مرۆڤایەتی مێژووی ململانێیە Conflict. ئاگادارین كە ئەدەبیاتێكی فەلسەفی‌و سۆسیۆلۆژیی زۆرمان هەیە كە ململانێ وەك قەدەرێكی مرۆڤایەتی لەقەڵەمدەدات، هۆكارەكەشی بۆ نادادپەوەریی كۆمەڵایەتی دەگێڕێتەوە هەروەك ماركس دەڵێت، یان بەریەككەوتنی بەهاكان‌و ئارەزوو بۆ هێزو شكۆ هەروەك لای لویس كۆزەر-ی سۆسیۆلۆگی ئەمریكی دەیبینین. ئێمە ئاگادارین كە تائێستاش تیۆریزەكردن بۆ فۆرمە جیاوازەكانی ململانێ هەر بەردەوامە هەروەك لەتێزی "ململانێی شارستانییەكان"دا لای هانتینگتۆن بەدیدەكەین، بەڵام هاوكات دەزانین كە بانگەشەی گەورەی فەلسەفییش هەیە بۆ ئاشتیی هەمیشەیی هەروەك لای كانت دەیبینینەوە، یان بانگەواز بۆ دیالۆگ‌و كۆمەنیكەیشن هەروەك لای هابرماس سەرنجی دەدەین.
بێگومان رێككەوتن بۆ رێگرتن نییە لەململانێ، بەڵكو بۆ بەرگرتنە لەو توندوتیژی‌و تاوانانەی كە دەشێت بەبۆنەی ململانێوە پەنایان بۆ ببرێت. لەكوێدا ململانێ جەنگ‌و تاوانكاری لێكەوتەوە، لەو شوێنەدا رێككەوتن دەبێتە پێویستی. رێككەوتن توند گرێدراوی چەمكی ئاشتی‌و مەدەنییەتە، بۆیە لەگەڵ دۆخی شەڕانگێزی‌و بەربەرییانەی ململانێدا هەڵناكات.
ئێمە لەباشووری كوردستاندا، چەند پێویستیمان بەململانێی نێوان هێزە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكانمان هەیە بۆ گۆڕانكاری‌و گەشەكردن، ئاوهاش پێویستیمان بەرێككەوتنی نێوانیان هەیە. فەلسەفەی ئەم رێككەوتنە دەستنیشانی بەهاكانی دوالیزمی خودی ململانێ‌و رێككەوتنیشمان بۆ دەكات!. رێككەوتنمان هەرگیز سەقامگیرنابێت ئەگەر لەدۆخی ململانێی شەڕانگێزانەدا بژی، ئەگەر بەلۆژیكی هێز بسەپێنرێت، ئەگەر بارگاوی بكرێت بەتوندوتیژیی رەمزی، لەهەمانكاتدا ناشیەتەدی ئەگەر بەمانای سڕكردنی ململانێی شارستانیانەی نێوان ململانێكاران بێت، یان پەكخستنی جوڵەو دەستپێشخەریان، یان چالاكی‌و پێشبڕكێی نێوانیان.
كاتێك هابرماس عەقڵانییەتی كۆمەنیكەیشن دەخاتەڕوو، مەبەستێتی كە ململانێكان بەردەوام بن، بەڵام بەدیالۆگ‌و پەیوەندیی شارستانییانە، كەرەستەی ئەم پەیوەندییەش رەخنەگرتن بێت لەنێوان خود-خود، خودو ئەویتر، كرانەوەو كارلێكی نێوان جیاوازەكان بێت. ئەمڕۆ واقعی ئێمە پێویستییەكی زۆری بەم عەقڵانییەتە كۆمەنیكەیشنكارە هەیە، ئێمە بەبێ ئەم پرۆسەیە، ململانێكانمان دەبنەوە بەجەنگ، رێككەوتنەكانیشمان بەوەهم !.