هه‌ڵبژاردن و دهستاودهستكردنی ده‌سه‌ڵات
.gif "هه‌ڵبژاردن و دهستاودهستكردنی ده‌سه‌ڵات")
2018-05-14 18:41:41
د. هەردی مێد
به‌شێكی زۆری ئه‌ده‌بیاتی زانسته سیاسیه‌كان كه له سه‌ر ده‌سه‌ڵات و ده‌وڵه‌ت له دونیای عه‌ره‌ب و ئیسلام دا به‌رهه‌مهێنراوه جه‌خت له‌وه ده‌كه‌ن كه هه‌ڵبژاردن كرده‌یه‌كی بێوه‌زیفه‌یه له‌م به‌شه‌ی دونیا، به‌و مانایه‌ی هیچ ئاكام و كاریگه‌ریه‌ك له سه‌ر ده‌سه‌ڵات دروست ناكات: نه ده‌بێته نوێبوونه‌وه‌ی، نه ئاڵوگۆڕكردنی. وه‌لێ، كۆمه‌ڵێ لێكۆڵه‌وه‌ری دی كه هه‌ڵگری هه‌مان روانگه‌ی ره‌خنه‌یین جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه له هه‌موو حاڵه‌ته‌كاندا هه‌ڵبژاردن بێ وه‌زیفه نییه و لێوانلێوه له مه‌غزا و كاریگه‌ری، هه‌ر هیچ نه‌بێت بۆ خودی ده‌سه‌ڵات خۆی. بۆ نمونه، هه‌ڵبژاردن له میسر، تونس، مه‌غریب، ئه‌رده‌ن…زۆرجار به نیازی ئه‌وه ڕێكده‌خرا كه ببێته ئامرازێك بۆ هێنانه پێشه‌وه و به‌رجه‌سته‌كردنی هه‌ندێ ده‌نگی سه‌ركۆنه‌كه‌ر و ناڕازی. ئه‌مه‌ش هه‌م بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ده‌نگانه له دیوی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات نه‌مێننه‌وه و دواجار نه‌بنه بزاوت و دینامیكێكی سه‌رتاپاگیری سیاسی، هه‌مش به هێنانه ژووره‌وه‌یان بۆ نێو كایه‌ی سیاسی شه‌رعیه‌ت به گه‌مه سیاسیه‌كه بده‌ن و وای پیشانبده‌ن كه گه‌مه‌كه دواجار پاوه‌نكراوو و داخراو نییه و ئه‌كته‌رگه‌لێكی دی ده‌توانن به‌شداربن تێیدا. كۆمه‌ڵناسی فه‌ره‌نسی پییه‌ر بۆردیۆ زۆر نایابانه ئاماژه به‌وه ده‌كات كه یه‌كێك له ئاكامه‌كانی هاتنه پێشه‌وه‌ی هێزه نوێیه به‌رهه‌ڵستكاره‌كان بۆ ناو كایه‌ی سیاسی بریتیه له به‌خشینی شه‌رعیه‌ت به گه‌مه سیاسه‌كه، هاوكات به‌هێزكردنی <بروا> و <بایه‌خ> به گه‌مه‌كه، به‌وه‌ی گه‌مه‌كه شیاوه‌ی ئه‌وه‌یه ده‌ستوپه‌نجه‌ی له‌گه‌ڵدا گه‌رم بكه‌ی، بچیته ناوه‌وه‌ی و ببیته گه‌مه‌كه‌ر (یاریكه‌ر) تێیدا. به مانایه‌كی دی، هاتنه پێشه‌وه‌ی هێزی دی بۆ ناو كایه‌ی ده‌سه‌ڵات، به ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ی ڕه‌وایی به گه‌مه‌ی سیاسی ده‌ده‌ن، ئه‌وه‌نده بواری به‌شداریكردن له پێناسه‌كردنه‌وه‌ی ڕێساكانیان پێنادرێت .هه‌رهیچ نه‌بێت له سه‌ره‌تای هاتنه‌پێشه‌وه‌ییان چونكه هێشتا خاوه‌ن سه‌رمایه‌یی سیاسی و ره‌مزی پێویست نین بۆ ئه‌وه‌ی روانگه و دونیا بینی خۆیان بسه‌پێنن.
له هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌ی هه‌ڵبژاردن بچوكده‌كرێته‌وه بۆ نوێبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات، واته ته‌نها بۆ گۆڕینی هه‌ندێك له ده‌موچاوه‌كان، یان به‌رجه‌سته‌كردن و هێنانه‌ژووره‌وه‌ی هه‌ندێ ئه‌كته‌ری به‌رهه‌ڵستكاری نوێ، نه‌ك گۆڕینی هێزی ده‌سه‌ڵاتدار، دواجار سه‌رهه‌ڵدانی زه‌بروزه‌نگ له فۆرمی كۆده‌تا، شۆڕش، ڕاپه‌ڕین تا به ملشیاكردنی كۆمه‌ڵگا ده‌بێته ئه‌گه‌رێكی نزیكمه‌ودا، چونكه هه‌ر یه‌كێك له‌م ئامرازانه ده‌بنه به‌دیل بۆ گه‌شتن به پێگه‌ی ده‌سه‌ڵات. به مانایه‌كی، به‌تاڵكردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له وه‌زیفه‌ی گۆڕینی ده‌سه‌ڵات، یان ره‌خساندنی هه‌لومه‌رجی دهستاودهستكردنی ده‌سه‌ڵات، ئه‌گه‌ره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی زه‌بروزه‌نگ به‌هێزده‌كات. له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه، به بیرهێنانه‌وه‌ی، نۆربێرت ئیلیاس، كۆمه‌ڵناسی ئه‌ڵمانی، به گرنگ ده‌زانم. بۆ ئیلیاس، یه‌كێك له ئامانجه هه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی كۆمه‌ڵگای مودێرن بریتیه له جڵه‌وكردنی زه‌بروزه‌نگ و سانسۆركردنی هه‌ڵچون. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش، ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه به دوای داهێنانی ڕێسا و نه‌ریتگه‌لێكه‌دا ده‌گه‌ڕێین كه په‌یوه‌ندی و به‌ریه‌ككه‌وتنه (Interaction) كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیان به‌ره‌و نه‌رمی، هێوری و ئاشته‌وایی به‌رێت. به بڕوای ئیلیاس، دوو شت رۆڵێكی گرنگ له‌م نێوه‌نده‌دا ده‌گ‌ێڕن. له لایه‌ك وه‌رزش (سپۆر)، له لایه‌كی دیش ئه‌فراندن و داهێنانی په‌رله‌مان. وه‌رزش، چونكه له‌گه‌ڵ داهێنانی شوێن (گۆڕه‌پان) بۆ وه‌رزش، هاوكات داهێنانی ڕێسا بۆ هه‌ر گه‌مه‌یه‌ك و دانانی سزا بۆ هه‌ر سه‌رپێچیه‌ك، گه‌مه‌كه‌ره‌كان ملكه‌چی فێربوونی خو-كۆنترۆڵكردن و ڕێگه‌گرتن له هه‌ڵچوون ده‌كه‌ن. پاشان په‌رله‌مانش، چونكه ئه‌م ده‌ستگایه‌ش وه‌ك گۆڕه‌پانی ململانێی سیاسی له ڕێگه‌ی ڕێساكانییه‌وه، بۆ نمونه وه‌ك دابه‌شكردنی قسه و سوڕی قسه‌كردن، ده‌نگدان، گه‌ڕان به دوای سازان و ته‌وافق… ڕێگه له‌وه ده‌گرێت ململانێكان به‌ره‌و زه‌بروزه‌نگ بچن. به مانایه‌كی دی، په‌رله‌مان وه‌ك گۆڕه‌پانێكی خودان ڕێسا و یاسا ڕێ له ململانێ و به یه‌كدادانی جه‌سته‌یی ده‌گرێت، وه په‌رله‌مانتار ملكه‌چی فێربوونی هه‌م ڕێگه‌گرتن له هه‌ڵچون ده‌كات، هه‌م گفتوگۆ و دووركه‌وتنه‌وه له لۆژیكی هێزی ز‌بر. جا چه‌ند په‌رله‌مان وه‌ك پانتایی گه‌ڕان به دوایی سازان و ڕێگه‌گرتن له زه‌بروزه‌نگی سیاسی رۆڵ له هێوركردنه‌وه‌ی ململانێكان ده‌بینێت، ئه‌وه‌نده‌ش هه‌ڵبژاردن، به‌و پێیه‌ی هه‌ڵبژاردن تاكه ڕێگه‌یه بۆ دروستكردنی گه‌مه‌ی په‌رله‌مانتاری و خودی ده‌ستگاكه، پاشان دوورخستنه‌وه‌ی هێزه‌كان له به‌یه‌كدادان و په‌نابردنه به‌ر زه‌بروزه‌نگ. به مانایه‌كی دی، بوونی په‌رله‌مان وابه‌سته‌ی بوونی هه‌ڵبژارنه. وه‌لێ، هه‌ڵبژاردن ئه‌و كاته ئه‌م وه‌زیفه‌یه‌ی ده‌بێت، كه سه‌ربه‌خۆبێت و توانای گۆڕان و ئاوه‌ژووكردنه‌وه‌ی دۆخی سیاسی هه‌بێت.
من پێموایه هێشتا، هه‌ڵبژاردن له دونیای ئێمه، نه بۆته سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و شته‌ی فه‌یله‌سوفی فه‌ره‌نسی كلۆد لۆفۆر ناویده‌نێت <ساتی نادڵنه‌وایی>، ئه‌و ساته‌ی تێیدا كه‌س نازانێت كێ براوه و كێ به دۆڕاوی له گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردن دێته ده‌ره‌وه، نه ئامرازێكش بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بكات به <شوێنێكی خاڵی>. بۆ كلۆد لۆفۆر، له ڕه‌وشی دیمۆكراسیدا ده‌سه‌ڵات، <شوێنێكی به‌تاڵه>، واته ده‌سه‌ڵات موڵكی كه‌س نییه و په‌یتا په‌یتا خۆی خاڵیده‌كاته‌وه‌‌و له‌گه‌ڵ هه‌ر سوڕێكی هه‌ڵبژاردندا شانس به هێزێكی نوێ ده‌دات. هۆكاری ئه‌مه‌ش كه واده‌كات ده‌سه‌ڵات نه‌بێته <شوێنێكی پڕ>، هه‌ڵبژاردنه كه هێزه‌كان ملكه‌چی ڕێسای ئاڵووێر و دهستاودهستكردنی ده‌سه‌ڵات ده‌كات. وه‌لێ، یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی هه‌م كوردستان، هه‌مه‌ش دونیای عه‌ره‌ب ئه‌وه‌یه كه دواجار هێزه‌كان له سه‌ر ڕێساگه‌لێك ناگه‌نه سازان. ڕێساگه‌لێك كه ڕێ به هیچ هێزێك نه‌دات كه به گه‌شتنی به ده‌سه‌ڵات سه‌رچاوه‌كانی ده‌وڵه‌ت قۆرخبكات و به‌كاربهێنێت بۆ دروستكردنی <سیسته‌می كڕیارگه‌رایی(Clientélisme)>، واته بۆ كڕینی وه‌لا و دڵسۆزی تاكه‌كان، هاوكات دوورخستنه‌وه‌ی مه‌ترسی له ده‌ستدانی ده‌سه‌ڵات. نه‌بوونی ته‌وافق له سه‌ر چونه‌ڕێوه‌ی گه‌مه سیاسیه‌كه و پێناسه‌كردنی ڕێساكانی دواجار ڕێ له دهستاودهستكردنی ده‌سه‌ڵات ده‌گرێت و چیدیتر هه‌ڵبژاردن نه ده‌كاته وه‌سیله‌ی گۆڕینی ده‌سه‌ڵات، نه ئامرازی ده‌ربڕین و گوزارشكردنی سیاسی و سه‌پاندنی روانگه له یه‌كنه‌چووه‌كان. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتش ده‌كاته شوێنێكی پر و دوور له ئه‌گه‌ری خۆخاڵیكردنه‌وه.
.gif)
.gif)
.png)
.jpg)
.jpg)
