د.دلێر ئەحمەد حەمەد
ئەمە ناونیشانی هەواڵێك بوو لە یەكێك لە ماڵپەڕە كوردییەكان سەبارەت بە خۆپیشاندانی خەڵكی كوردستان لە سلێمانی و شار و شارۆچكەكانی دەوروبەری. ئەم ناونیشانە لەلایەن ئاژانسی هەواڵی جیهانی ناونراوەو باسكراوە. زۆر سەرنجی راكێشام، بۆیە بڕیارمدا ئەم وتارە بەهەمان ناونیشان بنوسم.
برسی كردنی خەڵك لەسایەی حوكمراناندا رەگێكی مێژوویی قوڵی هەیە، كورد ئەڵێ‌: برسێتی رەگی لە هارییە. عەرەبیش ئەڵێ: اقگعوا الاعناق ولا تقگعوا الارزاق. واتە سەر ببڕن بەڵام نان مەبڕن.
كەچی بە درێژایی هەزاران ساڵ ئەم دیاردەیە تا سەردەمی ئێستای حوكمرانانی بێ ویژدان و هیچ لەبارانەبووی كوردستان دووبارە دەكرێتەوە.
كێشەی دادپەروەری كۆمەلایەتی زیاتر لە دوو هەزار سال لەمەوبەر لەسەردەمی یۆنانی كۆندا لەلایەن فەیلەسوفەكانەوە باسی لێوەكراوە، تا ئەمرۆش ئەم بابەتە كۆن نەبووەو بەردەوام لێدوان و مشتومڕی لەسەر دەكرێ، چ لەناو پەرلەمانەكانی ولاتانی جیهان و چ لە ئاستی رۆشنبیران یان زانكۆكان و ناوەندە جیاجیاكانی ئەكادیمی و ئابوری و سیاسیدا.
برسی كردنی خەڵك رەهەندی ئابوری، كۆمەلایەتی، سیاسی و كولتوری هەیە، بەداخەوە لەم وتارە كورتەدا ناكرێ و دەرفەتی ئەوەمان نیە باس لە رەهەندەكانی بكەین، هەموو كەسێكی هۆشیار لە رەهەندەكانی تێدەگات، تەنها ئەوە بەبیر دەسەلات دەهێنمەوە كە ئیمبراتۆریەتی رۆمانی كۆن بەو هەموو قودرەت و دەسەلاتە سەربازیەی كە هەیبوو لەگەڵ ئەوەشدا گیرۆدەی دەستی راپەڕینی سپارتاكۆس بوو، سەدان بنەماڵەی ئەرستۆكرات و دەوڵەمەندی رۆمانیەكان كەوتنە بەر شمشێری رق و كینەی برسیەكان. لەسەردەمی عەباسیەكان لەم كوردستانەی خۆمان چەندین راپەڕینی خوێناوی لەلایەن برسییەكانەوە دژی دەسەلاتداران بەرپاكراوە.
لە ئەڵمانیا راپەڕینی جوتیاران دژ بە میرو پاشاكان خەسڵەتی خوێناوی بەخۆوە گرتبوو، برسیەكان دەستیان لە هیچ نەدەپاراست، دەیانگوت هەتا زیاتر خوێن لە شمشێر بچۆڕێتەوە هێشتا كەمە.
لە روسیای قەیسەری ستیفان رازین و پوگاچۆڤە كە دوو جوتیاری برسی بوون، هەریەكەولەسەردەمی جیاواز رابەرایەتی شۆڕش و راپەڕینی جوتیارە برسییەكانیان لە دژی زاڵم و ستەمكاراندا دەكرد. خەڵكێكی زۆر خەڵتانی خوێن كران، عەرشی قەیسەریان لەرزاند.
سیاسەتی بێباكی پادشاكان و برسی كردنی دانیشتوانی ولاتیان بە ئەندازەیەك پەیڕەو دەكرد، لە ساڵی 1649 مەلیك چارلزی ئینگلتەرا لەلایەن دادگای ولاتەكەیەوە حوكمی مەرگی بەسەردا سەپێنراو سەریان بڕی.
مێژووی سەدان ساڵەی پڕ شكۆ و سەروەری مەلیكەكانی فەرەنسا بەشێوەیەكی تراژیدی كۆتایی هات. لە ئەنجامی برسی كردنی خەڵك، خەلكی فەرەنسا شۆڕش و راپەڕینێكی وا خوێناوی سەریهەڵدا كە سەری لویسی شانزەهەم و شازادە ماری ئەنتوانێتی خوارد و مەلیك و مەلیكە سەربڕان.
لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا ئەزموونی مێژوو پێمان دەڵێ‌ كە دەسەلاتداران پەند لە رابردوو وەرناگرن، هەر ئەوەندە دەسەلاتیان گرتەدەست ئیتر وادەزانن ئەم دەسەلاتە لەلایەن خوداوە پێیان دراوە، بەلێ راستە لە مێژوودا پادشاكان وایان بیردەكردەوە، هەندێكیان پێیان وابوو راستەوخۆ لەلایەن خوداوە دەسەلاتیان پێدراوە كە لە زانستدا پێی دەگوترێ خەسڵەتی خواوەندی دەسەڵات، هەندێكی تر پێیان وایە كە خودا دەسەڵات و سەروەری داوە بە میللەت، بەڵام میللەت ئەم دەسەڵات و سەروەرییەی داوە بە پادشا، بۆیە پادشا هەموو كات بەناوی میللەت قسە دەكات.
ئەم جۆرە دەسەلاتدارانە رایان وابوو، باوەڕیشیان بەم بۆچوونەی خۆیان هەبوو، كە هەر جۆرە هەڵگەڕانەوەو سەرپێچی كردن لە دەسەلاتی پادشا هەڵگەڕانەوەو سەرپێچییە لە دەسەلات و فەرمانی خودا. بەڵام مێژوو سەلماندی و پێمانی گوت ئەم جۆرە پادشایانە لە ئەنجامی برسی كردنی خەلك لەلایەن میللەتەوە بەڕێكران بۆ لای خواكانیان.
ئەزموونی مێژوو لەم  بوارە زۆر دەوڵەمەندا، رەزا شای ئێران كە لە ناوەراستی بیستەكانی سەدەی بیستەم مەجلیسی ئیرانی ناچار كرد دانی پێدابنێن وەك شای ئیران. ئەگەرچی خۆی ئەفسەرێكی كەللە پەتی سوپای ئیران بوو، دوور و نزیك سەر بە هیچ بنەماڵەیەكی میر و بەگزادە نەبوو، كەچی رووقایمانە خۆی كردە شای ئیران و سیاسەتی برسیكردن و زەبروزەنگی دژ بە دانیشتوانی ولاتەكەی بەرهەم هێنا، لەدوای خۆشی محەممەدی كوڕی لەو لوت بەرزتر و غرورتر پەیرەوی دەسەلاتی كرد، تا ئەو كاتەی دەربەدەر كرا و لەم هەموو ولاتانەی دنیا شوێنێك نەبوو بیگرێتە خۆی و بحەسێتەوە، لەداخا توشی شێرپەنجە بوو لەتەمەنی شەست ساڵیدا لە ئاوارەیی مرد.
لەئەنجامی برسیكردنی خەڵك و پەیرەو كردنی سیاسەتی ملهوڕی و داپڵۆسین، لە تونس و میسر و لیبیا و یەمەن و سوریا، دەسەلاتداران تەخت و بەختیان تیاچوو، تا ئێستا ئاسەواری ئەم شۆڕش و راپەڕینانە ماون و لەهەندێ شوێن بەردەوامییان هەیە.
كورد لە مێژووی خۆیدا چ تاك و چ كۆمەڵ لەئەنجامی سیاسەتی برسیكردن لەدژی زاڵم و چەوسێنەر راپەڕیوە، وشەی "ئەشقیا" لەسەردەمی عوسمانیەكان و پاشایەتیدا باو بووە، كەسێك چ لەلایەن ئاغا یان میر یان دەسەلاتدار كە غەدری لێ دەكرا دەستی دەدایە تفەنگ و یاخی دەبوو.
جاری وا هەبووە بنەماڵەیەك غەدر و چەوساندنەوەیان قبووڵ نەبووە، دژی دەسەلات وەستاون و دواتر ناچار بوون زێدی خۆیان جێبهێڵن.
ئەمڕۆ كە سەدان هەزار گەنج و لاوی كوردی خوێندەوار و خاوەن بڕوانامە بێكارن، برسین، توڕەن لە دەسەلات، هەڵی كاریان بۆ نەڕەخساوە، چونكە مافیاو چەتەی حزبی دەستیان بەسەر بازاڕ و ئابوری ولاتدا گرتووە، ئیتر چۆن ئەو خەڵكە برسی و بێكارە توڕە نابێ؟!  چۆن یاخی نابێ؟! چۆن لە یاسا دەرناچێ لەكاتێكدا یاسا بەیەكسانی پەیڕەو ناكرێ؟!
پێمان وایە ئەمە سەرەتایەكە، ئاماژەیەكە بۆ راپەڕین و شۆڕشی خوێناوی لە داهاتوودا. ئەگەر دۆخەكە هەروا بەردەوام بێ، دەسەلات بێباك بێ لە برسیكردنی خەڵك، لە كۆكردنەوەی سەروەت و سامان بە نایاسایی، دڵنیاین منداڵەكانیان لە داهاتوودا یا دەبێ ئەم كوردستانە جێبهێلن یان دەكەونە بەر شالاوی توڕەیی جەماوەر.
پەتی درۆ كورتە و كورد گوتەنی مستیش لە درێشە دەگەڕێتەوە!