هیوا جةلال
ئەم بابەتەمان وەک بەشێک لەو هەوڵانەی کە دەشێت بدرێت بۆچارەسەری پرسی موچەی فەرمانبەرانی کوردستان پێشکەشی هەر لایەنێک دەکەین کە بیانەوێت  لە ڕێگەی دەستووریەوە هەوڵی خۆیان بدەن ,بە زیاتریشەوە ئەگەر داوای هاوکاریمان لێ بکەن, هیوادارین ببێتە سەرەتایەک بۆ کاری هاوبەشی کەسانی تایبەتمەند لەم بوارەدا لە پسپۆرانی بواری دەستوری و یاساناسان و پارێزەران و مامۆستایانی زانکۆو وە لایەن و کەسایەتیە سیاسیە دڵسۆزەکان تا بەهەمووان هەوڵ بدەن وەک پاکێجێکی هاوبەش لە هەڵگۆستن لە بنەما دەستوریەکان و ڕۆ‌‌‌‌‌‌ح و فەلسەفەی یاساو بنەما بەرکارەکان کاری لەسەر بکەین، هەر وەک  چۆن  لەڕووی سیاسی و یاسایشەوە هەوڵ بدرێت ئەم بابەتە لە چوارچێوەی گەورەتردا وەک توێژینەوەی زانستی و کۆنفرانس کاری لەسەر بکرێت.دەبێت پسپۆرانی ئەم بوارە ڕۆڵیان هەبێت و بایەخیان پێبدرێت تا بگەینە ئەوەی بە هەموومان و بابەتیانە هەوڵەکانمان بکەین بە یەک و بە دیدێکی یاسایی لە شیکاری ئەو ئاریشانەی ئێستا لەم بارەیەوە هەیە بڕوانین و هەوڵ بدەین بە پشتبەستن بە بنەما دەستوریەکان ڕاڤەی پێشێلکاریەکان بکەین و ئەو چارەسەرانەی هەیە بیخەینە ڕوو کە بە ئاراستەی پرسی مووچەو بابەتە هەڵپەسێراوەکانی دیکەش هەنگاو بنێین.
وە سەرەتا مەبەستمان لە پرسی موچە هەموو ئەو لێبڕین و کەمکردنەوەو نەدان و پاشەکەوتکردن و دواخستنی چەندین جارەیە کە هەردوو حکومەتی فیدراڵ بە (نەناردن و دواخستن) و هەرێم بە (لێبڕین و پاشەکەوتکردن و نەدان و دواخستن) ی مووچە بە نادەستوری ئەنجامی دەدەن، وە هەروەها ئەو یاسایانەیە کە لە پەرلەمانی کوردستان و عێراق دەرچووە یان دەردەچێ وەک یاسای بودجە یان پڕکردنەوی کورتهێنانی بوودجە یان هەر یاسایەکی تر کە ناردنی موچەی فەرمانبەران بە مەرجی جۆراوجۆر لەوانە ڕێککەوتن لە بواری نەوت و گاز لە نێوان هەردوو حکوومەت دەبەستێتەوە،یان یاسای کەمکردنەوەی مووچە(ئەگەر دەربچێت لە پەرلەمانی کوردستان) کە ئەمانیش بەهەمان شێوە نادەستووری دەبن .وە پێویستە ئاماژەش بەوە بکەین کە بەداخەوە چارەسەری سیاسی نێوان لایەنەکان جگە لەوەی نادەستووریە   ( کە دوایی ڕوونی دەکەینەوە ) هەندێک جار بە بنبەست دەگات یان ئەگەر ڕێککەوتنیش بکرێت کورتخایەنەو زۆربەی جاریش وەک خۆی جێبەجێناکرێت.هەربۆیە پیویستە هەر لایەنێک کە بە جددی بە دوای پرسی چارەسەرکردنی مووچەوەیە بۆ ئەستۆپاکی خۆی لای خواو گەلیش هەموو ڕێکارێکی دەستوری ویاسایی بگرێتە بەر لە دادگای فیدراڵی لەبەرامبەر هەرسێ لایەنی ئاماژەپێکراو تاوەکو جارێکیتر هیچ دەسەڵات و لایەنێک بە پاساوی جۆراوجۆر دەست نەبات بۆ سەرەتاییترین مافی ئەو بەشەی گەل کە مووچەخۆرن کە دەستورو یاسا بە شێوازو چەمکی جۆراو جۆر بۆی چەسپاندوون. 
سەبارەت بە ڕێککەوتنەکانی نێوان هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەو بەشەی دەستوریەو دەبێت ڕێککەوتنی لەسەر بکرێت بابەتی نەوت و گازە ئەویش بەپێی ماددەی (١١٢) ی دەستور کە هەردولایان پابەند دەکات بە بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتی و گازیەکان و دابەشکردنی داهاتەکەی بەشێوەیەکی دادپەروەرانە کە لە دوو بڕگەی ماددەکەدا باسکراوە، هەر سەرپێچیەکی دەستووری بە پێی ئەم ماددەیە لەلایەن هەرلایەکیانەوە بکرێت بە پێشێلکاری دەستووری دادەنرێت لەم بارەشدا لایەنەکەی تر مافی سکاڵای هەیە لە دادگای فیدراڵ بەپێی ماددەی (٩٣ بڕگەی ٤).
بەڵام ئەو بەشەی ڕێککەوتنی نێوان هەردوولا کە تەواو پێچەوانەی دەستوورە هێنانە ناوەوەی پرسی مووچەو مافە داراییەکانی هاووڵاتیانی هەرێمە وەک ئیلتزامێکی حکومەتی فیدراڵ (بە پێی ڕێککەوتنەکە) بەرامبەر بە ئیلتزامی حکومەتی هەرێم بە ڕادەستکردنی بڕێکی دیاریکراو لە نەوت مانگانە بە حکومەتی فیدراڵ.ئەمە لەکاتێکدایە کە مافە داراییەکانی هاووڵاتیانی هەرێم ئیلتزامێکی دەستوریەو بە هیچ شێوەیەک مەرجدار ناکرێت بە جێبەجێکردنی هیچ ئیلتزامێکی تر لە هەر لایەنێکەوە بێت(حکومەت بێت یان پەرلەمان). لەبەرئەوەی هاووڵاتیان کاتێک دەنگیان بە دەستوور داوەو ڕازیبوون لە چوارچێوەی دەوڵەتێکدا بەیەکەوە بژین وە ڕەوایی(شرعیە)ی داوە بە دەسەڵاتداران لەبەرامبەر ئەوەدا بووە کە ماف و ئازادییە بنچینەییەکانی بۆ دابینبکرێت بە شێوەیەکی یەکسان بێ گوێدانە نەتەوەو ڕگەزو دین ،وە کاتێک دەسەڵاتداران بە ئەرکی دەستوری خۆیان هەڵناستن بەتایبەت ئەوەی باسمانکرد لە پرسی نەوت و گاز جگە لەوەی پێشێلی ئەو ئەرکەیان کردووە کە لەسەر شانیانە (پرسی ڕێککەوتن) سەرەڕای ئەوەش پێشیلکاریەکی زۆر لەوەش گەورەتر ئەنجام دەدەن کە لێدان و دەستبردنە بۆ مافە بنچینەییەکانی هاووڵاتیان ،ئەمە لە کاتێکدایە ڕۆحی دەستوور پارێزگاریکردنە لە ماف و ئازادیە بنچینەییەکانی هاووڵاتیان بەشێوەیەکی یەکسان و دادپەروەرانە وە ئەگەر ئەم بابەتە لە دەستورو کاری دەوڵەت دەربهێنرێت شتێک بەناوی دەوڵەتەوە نامێنێت.
وە ئەو ماددەو بڕگە دەستووریانەی کە دەستەبەری مافەکانی هاووڵاتیانی هەرێمە وەک هەر هاووڵاتیەکی تری عێراقی و ئەرکە بەسەر دامو دەزگاکانی دەوڵەت لەپێناوی ڕەوایەتی خۆیان کاری لێبڕاو بۆ دەستەبەرکردنی بکەن بریتیین لەم ماددانەی خوارەوە؛  
1.    ماددەی  (دوو بڕگەی یەک)؛نابێت هیچ یاسایەک دابنرێت پێچەوانەبێتەوە لەگەڵ سەلمێنراوەکانی حوکمەکانی ئیسلامدا؛
هەروەک ڕوونە شەریعەتی ئیسلام گرنگی زۆری داوە بە بابەتی پاراستنی ئەموالی تاکەکان وە پارێزگاریکردن لێی یەکێکە لە پينچ مەقاسیدەکەی شەریعەتی ئیسلام هەر بۆیە هیچ کەسێک بە دەسەڵاتدارانیشەوە بۆی نیە بە ناڕەوا دەست بۆ ماڵی کەسێکی تر بەرێت وە ئەم بابەتە پێچەوانەی زۆرێک لە بنەما فیقهی و دادپەروەریەکانی شەریعەتی ئیسلامە کە لێرەدا بواری ئەوەمان نیە بەچڕی باسی لێوە بکەین.
2.    ماددەی(دوو بڕگەی دوو)؛ نابێت هیچ یاسایەک دابنرێت پێچەوانە بێتەوە لەگەڵ بنەما دیموکراسیەکان؛
بێگومان یەکێک لە سێ بنەما سەرەکیەکەی دیموکراسی دابەشکردنی دادپەروەرانەی داهاتە بەسەر تاکەکانی کۆمەڵگادا تەنانەت لای فەیلەسوفێکی وەک جۆن ڕاوڵز دەشێت دابەشکردنی داهات بە یەکسانی نەبێت ئەگەر نایەکسانی دابەشکردنەکە لەبەرژەوەندی چینی کەمدەرامەت بوو. 
3.    ماددەی(دوو برگەی سێ) ؛ نابێت هیچ یاسایەک دابنرێت پێچەوانەبێتەوە لەگەڵ ماف وئازادیە بنچینەییەکان کە لە دەستووردا هاتووە؛ کە لایەنی کەمی ئەو مافانەش دابینکردنی بژێوی ژیان و موچەی فەرمانبەرانە.
4.    ماددەی (چواردە)؛کە جەخت لە یەکسانی تاکەکان دەکاتەوە لەبەردەم یاسادا ،بەڵام کاتیک مامەڵەی نایەکسان لەگەڵ مووچەخۆرانی هەرێم دەکرێت بە پاساوی ئەوەی حکومەتی هەرێم پابەندی ئیلتزامە دەستووریەکان نابێت لە کاتێکدا ئەم ڕێکارانە وەک سزایەک وایە بۆ مووچەخۆرانی هەرێم و هیچ بەندێکی دەستوور نایگرێتەوە،بەڵکو پێچەوانە دێتەوە لەگەڵ دوو بنەمای دەستوریدا یەکەمیان بنەمای (شرعية العقوبات والجرائم ماددە ٩ بڕگەی ٢)کە بە پێی ئەم بنەمایە هیچ کارێک بە تاوان ئاژمار ناکرێت وە هیچ سزایەک ناسەپێنرێت بە یاسا نەبێت وە تاکە یاسایەک پەیوەندی بە بڕینی مووچەوە هەیە یاسای بەرزەفتکردنی فەرمانبەرانی دەوڵەتە لە کاتی سەرپێچیکردنی فەرمانبەردا  وەک سزا بە بڕێکی دیاریکراو وە کاتی دەسەپێنرێت بەدەر لەوە هەر لێبڕین یان نەناردنی مووچەیەک پێچەوانەی ئەم بنەمایەیە،وە دووەمیان بنەمای(العقوبة شخصية ماددە ١٩ بڕگەی ٨) کە بە پێی ئەم بنەمایە تەنها کەسی تاوانبار بەپێی یاسا سزا دەدرێت بەڵام بڕین و نەناردنی مووچە دەرەنجامی پەرچەکرداری سیاسیە و نابێت مووچە خۆرانی پێ سزا بدرێت.
5.    ماددەی(نۆزدە بڕگەی شەش)؛ کە جەخت لە مامەڵەی دادپەروەرانەی دەسەڵات دەکات لە ڕووی کارگێڕیەوە ،هەروەک لە خاڵی پێشتردا ئەم مامەڵە نادادپەروەرانە ڕوونکرایەوە. 
6.    ماددەی (بیست و پێنج)؛چاکسازی ئابووری بە ئەرکی حکومەت دانراوە کە خودی چاکسازی ئابووری دەبێت ئیلهام لە یەکسانی و دادپەروەری وەربگرێت وە ببێتە هۆکارێک بۆ بەرزکردنەوەی داهات نەک زەوتکردنی ناڕەوای داهاتی تاکەکان.
7.    ماددەی (سی و حەوت)؛جەخت لە پارێزگاری کەرامەتی تاکەکان دەکات،وە کەمترین کار بۆ دەستەبەرکردن و پارێزگاریکردن لە کەرامەتی تاکەکان دابینکردنی بژێوی ژیان و ئەو شایستە داراییانەیە کە مافی خۆیانە وەریبگرن تا ناچار بە کارێک نەکرێن پێچەوانە بێتەوە لەگەڵ ویژدان و بیروبۆچوون و کەرامەت و بەهاو بنەماکانیدا.  
هەر بۆیە لە ڕوانگەی ئەوەی باسمانکرد هەر ڕێکارێک بگیرێتەبەر لەلایەن حکومەتی فیدراڵ یان هەرێمەوە یاخود پەرلەمانی کوردستان و عێراقیشەوە بەمەبەستی دەستبردن بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم پێشێلکاری گەورەی چەندین بنەماو ماددەی دەستووریە(هەروەک باسمانکرد) ڕەوایەتی ئەو دەسەڵاتە(جێبەجێکردن بێت یان یاسادانان)بێهێز دەکات و دەیکاتە ژێر پرسیارەوە.
هەر بۆیە ئەم پرسە دادەنرێت بە بەرپرسیارێتیەکی هاوبەش(مسؤلية تظامنية) ى هەردوو حکومەت بەرامبەر مووچەخۆران هەرکامێکیان پێشێلکاری ئەنجام بدەن ئەرکە لەسەر لایەنەکەی تر سکاڵا تۆمار بکات لە دادگای فیدراڵ بەپێی ماددی (٩٣ بڕگەی ٤) وا ئەگەر ئەو پێشێلکاریە لە پەرلەمان کرا بەپێی یاسا جۆراوجۆرەکانی هاوپەیوەند بەو پرسە کە مەرجدارکردنی مووچە لەخۆبگرێت ئەوا دەبێت تانە لەو یاسایە بدرێت بە نادەستووری بە پێی ماددەی (١٣ بڕگەی ١و ٢) لە دادگای فیدراڵ بە پێی ماددەی(٩٣ بڕگەی١). 
ئەو پێشێلکاریانەی کە ئەنجام دەدرێن ئەمانەن؛
یەکەم/پێشێلکاریە دەستووریەکانی حکومەتی هەرێم؛
●    کەمکردنەوەو پاشەکەوتکردن و بڕین و دواخستنی مووچە بە پێی ماددەکانی(١٤،١٩،٢٥، ٣٧).
●    ڕێکنەکەوتن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ لەسەر ئیدارەدانی کێڵگە نەوتیەکان و دابەشکردنی دادپەروەرانەی داهاتاکەی بەپێی ماددەی (١١٢)ی دەستوور.
●    ماددەی (١٢١ بڕگەی ١) بەکارهێنانی دەساڵاتە دەستوریەکانی هەرێم لەلایەن دەسەڵاتدارانی هەرێمەوەی پەیواستکردووە بەوەی تا چەند دەسەڵاتدارانی هەرێم پابەند دەبن بە ئەحکامەکانی دەستورەوە(لسلطات الاقاليم الحق في ممارسة سلطات التشريعية والتنفيذية والقضائية وفقا لاحكام هذا الدستور.....)  وە مەفهومى مخالفى ئەم ماددەیە ئەوەیە کە دەسەڵاتدارانی هەرێم لەکاتی پێشێلکردنی بەندەکانی دەستور مافی بەکارهێنانی دەسەڵاتەکانی نیە ، هەر بۆ زانیاریش ئەمە ئەو ماددەیەی دەستوورە کە هەرێم جەختی لێدەکاتەوە و بۆ بەرژەوەندی خۆی بەکاری دەهێنێت.
دووەم/پێشێلکاریە دەستووریەکانی حکومەتی فیدرال؛
●    هەر رێککەوتنێکی حکومەتی فیدرال(جا لەسەر هەرچی بێت)کە ناردنی مووچەی هاووڵاتیانی هەرێم مەرجداربکات بە پرسی ڕادەستکردنی نەوت یان هەر پرسێکی تر.
●    بێدەنگی حکومەتی فیدراڵ لە ئاست حکومەتی هەرێم لە کەمکردنەوەو پاشەکەوتکردن و بڕینی مووچەی هەرێم چونکە وەک ئاماژەمان پێدا بەرپرسیارێتیەکە هاوبەشیە(تظامني).
●    ڕێکنەکەوتن لەگەڵ حکومەتی هەرێم لە بابەتی نەوت و گاز
سێهەم/پێشێلکاریە دەستووریەکانی دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)؛
هەر یاسایەک لە پەرلەمانی عێراق دەرچێت(یاسای بوودجە یان قەرز.....هتد) کە ناردنی بەشە بوودجەی هەرێمی کوردستان مەرجدار بکات یان لە پەرلەمانی کوردستان بۆ کەمکردنەوەی مووچە پێشێلکاری دەستووریە بە پێی هەر یەک لە ماددەکانی (٢٥،١٩،١٤،١٣،٢) کە پێشتر ڕوونمان کردووەتەوە.
ڕەهەندێکی دیکەی ئەم پرسە پێشێلکاری ئاشکرای بنەماکانی جاڕی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ و دژی زۆربەی بڕگەو ماددەکانی پەیماننامە نێودەوڵەتیەکانە کە تایبەتن بە مافە مەدەنی و یاساییەکانی مرۆڤ بۆیە بەمەش پێشێلکاری بەرچاو بەدیدەکرێت لە مامەڵکردن لەگەڵ پرسی مووچەو برسیکردن و پێنەدانی سەرەتاییترین مافی چەسپاو کە دەکرێت ئەم بابەتە وەک لە سەرەتادا باسمان لێوەکرد لە چوارچێوەی کۆنفرانسێکی دەستوری و یاسایی بە ڕۆڵپێدان بە پسپۆڕانی بوارەکە بایەخیکی گەورەی دەبێت تا بتوانین چارەسەری دەستووری و یاسایی و ریشەیی بۆ ئەم پرسە بدۆزینەوە چونکە ناکرێت مووچە ببێت بەهەوڵ ناکرێت بۆ هەموو مووچەیەک خۆپیشاندان بکرێت یان بایکۆت بکرێت و ژیان بوەستێت خاوەن ماف لە مافە چەسپاوەکانیان بێبەشبکرێن و بەرپرسیاری یاسایی و کەسی کەمتەرخەمییش کەس نەزانێت کێیە،لە کاتێکدا ئێمە چەندین پسپۆڕی یاسایی و دەستووریمان هەیە دەکرێت لەم پرسەدا ئەکادیمیانەو بێلایەنانە و بابەتیانە ڕۆڵ و کاریگەرییان هەبێت.
رێکارە دەستووریەکان؛
ئێمە بەش بەحاڵی خۆمان لە چوارچێوەی ئەم هەوڵەی کە وەک دەستپێک دەکرێت سەیربکرێت ببێتە سەرەتایەک تا دەوڵەمەند بکرێت و ڕێکارو ڕێوشوێنی پێویست بدۆزینەوە و هەموو ئەوانەی لێزان و پسپۆڕی بوارەکەن و دڵسۆزیان لە ناخدا هەیە گە کۆڕبەندێکی شایستەدا کۆیان بکەینەوە تا بە هەمووان کارێکی تێرو تۆخ پێشکەش بکەین کە سەرجەم ڕێکارە دەستووری و یاساییەکان لە خۆ بگرێت.
لێرەوە چەند ڕێو شوێن دەخەینە بەر دیدی دڵسۆزان کە چارەسەری ئەم پرسە لە خۆدەگرێت؛
1.    بەرامبەر هەریەک لە حکومەتی فیدراڵ و هەرێم؛تۆمارکردنی سکاڵایە لەلایەن هەر لایەکیانەوە یان لەلایەن پەرلەمانتارانەوە دژی لایەنەکەی تر یان هەردووکیان لەسەر پێشێلکاریەکان بە پێی ماددەی (٩٣ بڕگەی ٣ و ٤).
2.    بەرامبەر پەرلەمان؛ تانە بە نادەستووری بوونی یاساکان بەپێی ماددەی (١٣) لەبەردەم دادگای فیدرال بەپێی ماددەی (٩٣ بڕگەی ١)

سەرچاوەکان
●    دەستووری عێراق ساڵی ٢٠٠٥
●    یاسای ڕاژەی شارستانی
●    یاسای بەرزەفتکردنی فەرمانبەرانی دەوڵەت
●    یاسای سزادانی عێراقی
●    فيلسوف العدالة جون راولز نظريته في العدالة ,تحسين حمة غريب