جەلال جەوهەر

بەشی حەوتەم:
ڕوسیاو كوردو جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری لە كوردستان
بۆ سێ سەد ساڵ دەچێ روسیا یەكێكە لە زلهێزەكانی جیهان‌و ناوچەكە، كارگەری دیاری هەبووە (بە باش‌و بە خراپ) لەو ماوەیەدا لەسەر پرسە گرنگ‌و چارەنوسەكانی ئاسیاو ئەوروپا بەتایبەت، و لەنێویشیاندا پرسی كورد. رسلان مامیدۆف، كە ئەندامی ئەنجومەنی كاروباری نێودەڵەتیە لە روسیا، و لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی‌و دەزگاكانی تری روسیا كۆمەك‌و یارمەتی ئەو ئەنجومەنە ئەكرێ، زۆر بە ڕاشكاوی لە باسێكی خۆیدا بە ناوی (بعد الخلافە: افاق العلاقات الروسیە العراقیە، ێ 9 الرێد الاستراتیجی ـ العدد : الخامس عشر، ێ‌ژار 2019 ) ئەڵێ: (مۆسكۆ هەرگیز ستراتیجێكی روون‌و ئاشكرای نەبوە لە بەرامبەر كورد).
دیارە مۆسكۆ لە هیچ یەكێك لە سەردەمەكانی ڕوسیای قەیسەری، یەكێتی سۆڤیەت، و ڕوسیای ئەمڕۆ، بەرنامەو ستراتیجێكی دیاریكراوی نەبووە بۆ پرسی گەلی كورد لە كوردستان.
وەك ئەوەی ڕۆڵی باشی نەبووە لە پرسی كورد، ڕوسیا هەڵوێستی دوژمنكارانەی دیاریشی هەبووە لە هەندێ سەردەم‌و قۆناغی زۆر هەستیاردا. بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستیە، و بەسودوەرگرتن لەو ڕاستیە مێژوویانەی كە لە بەردەست دایە، وا لێرەدا بە كورتی بەشێك لە هەڵوێستەكانی ڕوسیای قەیسەری‌و یەكێتی سۆڤیەت‌و ڕوسیای ئەمڕۆ دەخەمەڕوو:
هەڵوێستی ڕوسیای قەیسەری لەسەر پرسی كورد

1- ڕوسیای قەیسەری دیدو بەرنامەیەكی دیاریكراوی نەبوو، بۆ پرس‌و مافەكانی گەلی كورد لە سنوری دەسەڵاتی ڕوسیای ئەو سەردەمە، و مافەكانی گەلی كورد لە كوردستان‌و ناوچەكە، روسیای قەیسەری ئەوكاتە كوردی بیر كەوتۆتەوە، كە دوژمنەكانی لە هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و سەفەویدا فشارو تینیان بۆ هێناوە، ئەوسا ڕوسیای قەیسەری كوردەكانی وەك فشار بەكارهێناوە لە دژی دوژمنەكانی خۆی.
لە سەردەمی ڕوسیای قەیسەریدا، شوێنی كوردستان وابووە، كە خاكەكەی‌و میللەتەكەی دابەشبكرێت بەسەر ئەو سێ ئیمپراتۆریەتەدا بە شێوازو ڕێژەی جیاجیادا، دیارە هەر ئەوەش یارمەتی دەر بووە، ئەو سێ دەوڵەتە كارتی كورد بەكار بێنن وەك فشار لە دژی یەكتر بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خۆیان.

2- ڕوسیای قەیسەری و ڕێكەوتنی سایكس بیكۆ.
بەپێی ڕێكەوتنی سایكس بیكۆی نێوان بەریتانیاو فەڕەنساو ڕوسیای قەیسەری لە ساڵی 1916ز، بۆ دابەشكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان، ڕوسیای قەیسەری ئەم ناوچانەی بەردەكەوت:‌ ویلایەتەكانی ئەرمینیا، ویلایەتەكانی باكوری كوردستان، ئیستانبوڵ‌و تەنگەكانی بسفۆرو دەردەنیل،...
بەڵام سەرهەڵدانی شۆڕشی ئۆكتۆبەرو گۆڕینی سیستەمی سیاسیی ڕوسیا لەساڵی (1917ز)، بووە هۆی خۆكێشانەوەی ڕوسیا (روسیای دوای قەیسەر) لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ جەنگی جیهانی یەكەم، و دەستبەرداربونی روسیای دوای قەیسەر لە هەموو ئەو دەستكەوتانەی لە جەنگی جیهانی یەكەم، و بەپێی ڕێكەوتنی سایكس بیكۆ پێی بڕابوو. ئەم خۆكێشانەوەی روسیا، دۆخێكی نوێ سیاسی لە دونیاو ناوچەكە دروستكرد، هاوكێشەو هاوسەنگی سیاسی‌و هێزی گۆڕی، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بریتانیاو فرنسا نەرمی بنوێنن لەبەرامبەر توركیای نوێ، و پەیمانی سیڤەر هەڵبوەشێنەوەو پەیمانی لۆزان جێگای بگرێتەوە، و باكوری كوردستان داگیربكرێتەوە لەلایەن توركیاوە، بێگومان ئەمەش وایكرد میللەتی كورد لە باكورو باشور و رۆژئاوا دەرفەت‌و هەلێكی مێژوویی لەدەستبدات.
هەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت لەسەر پرسی كورد
یەكێتی سۆڤیەت بەشێوەیەكی كاتی یارمەتی كوردی كردو بەشدار بوو لە ڕەخساندنی دوو هەل:
1- پێدانی ئۆتۆنۆمی بە ناوچەكانی كوردنشین لەسنوری نێوان ئازەربێجان‌و ئەرمینیا... لە سەردەمی لینین لەساڵی (1923ز)، بەڵام لەدوای حەوت ساڵ، و لە ساڵی (1930ز) ستالین ئەو مافەی لە كوردەكان داگیر كردەوە، هەر بەوەش نەوەستا بەڵكو كوردەكانی ناوچەكانی ئازەربێجان‌و ئەرمینیاو جۆرجیایان وڵات بەدەركرد، بۆ ناوچەكانی قەوقازو سیبیریا... ستالین كوردی سنوری دەسەڵاتی خۆی بەجۆرێك ئاوارەو دەربەدەرو قڕ كرد، مەگەر عوسمانیە توركەكانی پێش ستالین وایان بەسەر كورددا هێنابێت.

2- لە دوای جەنگی جیهانی دووەمیش، یەكێتی سۆڤیەت لە سەرەتای ساڵی (1946ز) پشتگیری لە سەربەخۆیی بەشێكی رۆژهەڵاتی كوردستانی كرد- كۆماری مەهاباد، بەڵام یەكێتی سۆڤیەت زوو پشتی تێكردو پاشگەزبوەوە، لەبەرامبەر هەندێ دەسكەوتی ئابوری لە ئێران، و لەژێر فشاری زۆری ئێران‌و توركیا، لەبەرئەوە، هەر لە كۆتای ئەو ساڵەدا حكومەتی ئێران پەلاماری كۆماری مەهابادیان دا، و لە ماوەیەكی زۆر كەمدا داری بەسەر بەردیەوە نەما.

3- بەرگری كردن لە گەلانی چەوساوەی دونیا، و پشتگیریكردن لە جوڵانەوەی ڕزگاریخوازی گەلان دروشمی سەرەكی‌و ناوەندی حیزبی شیوعی‌و یەكێتی سۆڤیەت بوو، بەڵام چەندین جوڵانەوەی سیاسی‌و ڕزگاریخوازی لە پارچەكانی كوردستان دروست بوو، یەكێتی سۆڤیەت بۆ تەنیا جارێكیش بە دەنگیانەوە نەچوو، چونكە یەكێتی سۆڤیەت لەنێوان جوڵانەوەی ڕزگاریخوازی گەلان (توركیا، ئێران، عێراق، سوریا)، و حكومەتەكانی ناوەندی ئەو دەوڵەتانە، هەمیشە حكومەتەكانی هەڵبژاردوە، و تەفزیلیانی كردووە بەسەر جوڵانەوەی رزگاریخوازی گەلانی (وەك كورد،... ) تەنانەت بەسەر حیزبی شیوعی ئەو دەوڵەتانەش.
هەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت بەگشتی لە ئاستی جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری لە كوردستانی عێراق باش نەبووە، و هەرگیز یەكی نەگرتۆتەوە لەگەڵ دروشمی ناوەندی حیزبی شیوعی سۆڤیەتی‌و یەكێتی سۆڤیەت.
یەكێتی سۆڤیەت، ئەوەندەی كاری كردووەو سەرقاڵ بووە، بۆ بە‌هێزكردنی پەیوەندی ئابوری‌و سیاسی خۆی لەگەڵ ڕژێمی بەعس، و دوورخستنەوەیان لە رۆژئاوا، بیری لەوە نەكردووە بەرەی ئۆپۆزسیۆنی دژی ڕژێمی دیكتاتۆری بەعس یارمەتی بدات‌و بەهێزی بكات، لەوەش خراپتر بەگەرمی كاریان كرد بۆ دورخستنەوەی حیزبی شیوعی لە جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری كورد، و بەشداری پێكردنی حیزبی شیوعی عێراق لە بەرەیەكی كارتونی (بەرەی نیشتیمانی...)، هەروەها یەكێتی سۆڤیەت هەوڵ‌و تەقەلایەكی زۆریشیدا، كە پارتی دیموكراتی كوردستانیش هەم راكێشێ بۆ ئەو بەرەیە، و هەمیش دووری بخاتەوە لە ئەمریكاو رۆژئاوا، بەڵام سەركەتوو نەبوو.
دواجار دەركەوت، ڕژێمی بەعس ئەم بەرەیەی بۆچیە، بەعسیەكان لەچوارچێوەی ئەو بەرەیەدا، و بە بەرچاوی یەكێتی سۆڤیەت‌و حیزبی شیوعی سۆڤیەتەوە، توانیان زۆرترین زیانی گیانی، سیاسی، حیزبی و جەماوەری بە حیزبی شیوعی بگەیەنن.
هەڵوێستی ڕوسیای ئەمڕۆ لەسەر پرسی كورد
ڕوسیای ئەمڕۆش، هاوشێوەی سەردەمەكانی ڕوسیای قەیسەری‌و یەكێتی سۆڤیەت پەیوەندیەكانیان لەسەر بنچینەی بەرژەوەندیەكانی ئابوری‌و سیاسی ڕێكدەخەن‌و دروست دەكەن، بۆیە هەڵوێستیان هەرگیز جیاواز نیە لەوانەی پێش خۆیان لە سەر مەسەلەی كورد.
ڕوسیای ئەمڕۆش، وەك ئەوەی هەڵوێستی باش نەبووە لە پرسی كورد، زۆر جار هەڵوێستەكانی نامرۆیی‌و ناحەزانەو دوژمنكارانە كەوتۆتەوە لەبەرامبەر كورد، بۆ نمونە:

1- لە كۆتایی ساڵی (1998ز) ڕوسیای ئەمڕۆ ڕازی نەبوو سەرۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان (عبداللە ئۆجەلان) لە ڕوسیا بمێنێتەوە، و لەسەر داوا و بڕیاری بریماكۆفی سەرۆك وەزیران ڕوسیای جێهێشت.
2- سیاسەتی دووپێوانەیی‌و ئیزدیواجییەت‌و دووڕوویی ڕوسیاش (هاوشێوەی حكومەتی ئەمەریكا)، لەلایەك بەرگری لە ڕژێمی بەعس دەكات لە سوریا (لە ئەدلب‌و ناوچەكانی تر) لە دژی هێرش‌و پەلامارەكانی توركیا، بەڵام عەفرینیش كە هەر بەشێكە لە سوریا، نەك هەر بەرگری لێنەكرد لەدژی هێرش‌و پەلاماری زەمینی‌و ئاسمانی توركیا، بەڵكو زەمینەشی بۆ هێرشی سوپای توركیا خۆشكرد، و لە ناوچەی عەفرینیش كشایەوە، و چرای سەوزی بۆ توركیا هەڵكرد، بۆ لێدان‌و داگیركردنی عەفرین، و ناوچەكانی تری رۆژئاوا.
3- ڕوسیاش هاوشێوەی ئەمەریكاو ئەوانی تر، ڕاپرسی (25/9/2017)ی لە كوردستان ڕەتكردەوە، بەڵام بە ئسلوبێكی دیبلۆماسی جیاواز، لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندی خۆی لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان.