جیهانگیر سەدیق گوڵپی

حكومه‌تی عێراق له‌سه‌ره‌تای مانگی ئه‌یلووله‌وه‌ رووبه‌ڕووی دۆخێكی ته‌واو ناهه‌موار بووه‌ته‌وه‌ و توانای خه‌رجكردنی مووچه‌ و پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نییه‌، له‌ سایه‌ی نه‌بوونی یاسای بودجه‌دا ته‌نها بۆ چوار مانگی كۆتایی ئه‌مساڵ خه‌رجییه‌ گشتییه‌كانی به‌بڕی (57) ترلیۆن دینار و داهاته‌كانیش به‌بڕی (16) ترلیۆن دینار خه‌مڵاندووه‌، بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كورتهێنانه‌یش داوای په‌سه‌ندكردنی یاسای رێپێدان ده‌كات بۆ قه‌رزكردن به‌ بڕی (41) تریلیۆن دینار، ئه‌مه‌  له‌ كاتێكدا كه‌ له‌ مێژووی دوور و نزیكی عێراقدا هیچ كات خه‌رجییه‌ گشتییه‌كانی بۆ چوار مانگ نه‌گه‌یشتووه‌ته‌ ئه‌و قه‌باره‌یه‌.

به‌پێی داتاكانی وه‌زاره‌تی دارایی هه‌مو خه‌رجیی فیعلیی حكومه‌تی عێراق تاكو مانگی ئاب  واته‌ بۆ هه‌شت مانگ كه‌متر بووه‌ له‌ ( 47 ) ترلیۆن دینار له‌گه‌ڵ كه‌متر له (2) ترلیۆن دینار پوخته‌ی پێشینه‌، هه‌ر بۆیه‌ خه‌مڵاندنی خه‌رجیه‌كان به‌و قه‌باره‌یه‌و داواكردنی ڕێپێدان بۆ قه‌رزكردن به‌و بڕه‌ گه‌وره‌یه‌ ته‌نها بۆ چوار مانگ ته‌واو جێگه‌ی پرسیاره‌!  

پێشتریش حكومه‌تی عێراق له‌ مانگی حوزه‌یران ڕوبه‌روی هه‌مان كێشه‌ بویه‌وه‌، ئه‌وده‌م په‌رله‌مان یاسای قه‌رزی بۆ په‌سه‌ند كرد به‌بڕی(15)ترلیۆن دینار قه‌رزی ناوخۆیی و(5)ملیار دۆلار قه‌رزی ده‌ره‌كی، له‌وڕێگه‌یه‌وه‌ توانیی بڕی پاره‌ی پێویست بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنان تاكو كۆتایی مانگی ئاب دابین بكات.

ئه‌و قه‌یرانه‌ی ئێستا روبه‌ڕوی حكومه‌تی عێراق بوه‌ته‌وه‌، له‌ڕوی ناوه‌ڕۆكه‌وه‌ جیاواز نیه‌ له‌گه‌ڵ قه‌یرانی ساڵانی 2014-2017، هۆكاری سه‌ره‌كیی و ڕاسته‌وخۆی قه‌یرانی ڕابووردویش هه‌روه‌ك ئێستا دابه‌زینی نرخی نه‌وت و داكشانی گه‌وره‌ی داهاته‌گشتیه‌كانی عێراق بوو، ئه‌و ده‌میش وه‌ك ئێستا عێراق بۆ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی بودجه‌كه‌ی ته‌نها بژارده‌ی قه‌رزی له‌به‌ر ده‌ستدا بوو.

هه‌رچه‌نده‌ دابه‌زینی نرخی نه‌وت له‌ساڵی 2014 دا شۆكێكی گه‌وره‌ی دروستكردو بوه‌ هۆی دابه‌زینێكی گه‌وره‌ له‌داهاته‌كانی حكومه‌ت له‌و چوار ساڵه‌دا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا عێراق توانیی له‌ڕێگه‌ی قه‌رزه‌وه‌ قه‌یرانه‌كه‌ تێپه‌ڕێنێت، به‌ڵام ئیستا دۆخه‌كه‌ جیاوازتره‌، جیاوازیه‌كانی ئێستایش له‌گه‌ڵ قه‌یرانی ڕابووردو له‌م‌ خاڵانه‌دا چڕده‌بنه‌وه‌ (قه‌باره‌ی ئێستای خه‌رجیه‌كان، قه‌باره‌ی كورتهێنانی داهات، قه‌باره‌ی ئێستای قه‌رزه‌كان، بڕی پێویستی خه‌مڵێنراو بۆ قه‌رزكردن،  قه‌باره‌ی ئێستای یه‌ده‌گ و خێرایی ڕه‌وتی دابه‌زینی).

گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی كورتهێنانی ئێستا له‌ چاو قه‌یرانی پێشوو زیاد له‌هه‌مو شتێك بۆ هه‌ڵكشانی گه‌وره‌ی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كان به‌تایبه‌تیش خه‌رجیه‌كانی تایبه‌ت به‌ موچه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، ته‌نها له‌ ساڵی 2019 نزیكه‌ی( 450000) فه‌رمانبه‌ر و موچه‌خۆر له‌عێراق زیادی كردووه‌، ته‌رخانكراوی پێویست بۆ موچه‌ به‌گشتی له‌ 52 ترلیۆن دینار موچه‌ و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی  له‌ 2019 به‌رزبوه‌ته‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی 65 ترلیۆن دینار له‌ 2020. ئه‌مه‌یش له‌كاتێكدا كه‌ داهاتی گشتی به‌ڕێژه‌ی 40% دابه‌زیوه‌، بۆیه‌ قه‌باره‌ی كورتهێنانه‌كه‌ زۆر گه‌وره‌یه‌و، بڕێكی گه‌وره‌ له‌قه‌رزی پێویسته‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی. له‌كاتێكیشدا كه‌ حكومه‌ت خۆی قه‌رزه‌كانی ساڵانی ڕابوردوی له‌سه‌ر كه‌ڵه‌كه‌ بوون.

له‌ ساڵی 2013دا قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كانی عێراق نزیكه‌ی (13) ترلیۆن دینار بوو قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كانیش(17)ملیار دۆلار بون(بێجگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كانی رابووردوو‌ به‌ پیی ڕێككه‌وتنی نادی پاریس، كه‌ نزیكه‌ی 43 ملیار دۆلارن)، واته‌ ئه‌و ده‌م ڕێژه‌ی قه‌رزه‌كانی سه‌رعێراق نه‌ده‌گه‌یشته‌ 15%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی عێراقی (GDP). بۆیه‌ ئاسایی بوو كه‌ بتوانرێت بڕێكی زۆر قه‌رز بكرێت تاكو ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان له‌ ساڵی 2017 دا گه‌یشته‌ نزیكه‌ی(48) ترلیۆن دینار واته‌ له‌و ماوه‌یه‌دا قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به‌ نزیكه‌ی (35) ترلیۆن دینار و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كانیش به‌ (12)ملیار دۆلار زیادیان كرد، به‌م جۆره‌‌ له‌ماوه‌ی 2014-2017 قه‌رزه‌ گشتیه‌كان به‌ناوه‌ندی ساڵانه‌ی (12.5) ترلیۆن زیادیان كرد ، سه‌ره‌نجام ڕێژه‌ی قه‌رزه‌ گشتیه‌كان به‌رزبویه‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی 34%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی(GDP). كه‌ هێشتا به‌پێی پێنوێنه‌كانی ئاستی سه‌لامه‌تیی دارایی، دۆخی داراییه‌كه‌ی له‌ ئاستێكی  باشدا بوو.

قه‌باره‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی بیانی له‌ ساڵی 2013 نزیكه‌ی (90) ملیار دۆلار بوو له‌ماوه‌ی چوار ساڵی قه‌یرانه‌كه‌دا دابه‌زی بۆ نزیكه‌ی (58) ملیار دۆلار  له‌ساڵی 2017، واته‌  نزیكه‌ی (32) ملیار دۆلار له‌ یه‌ده‌گه‌كه‌ی كه‌می ده‌كرد به‌ناوه‌ندی ساڵانه‌ی(8)ملیار دۆلار. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا به‌پێی هه‌مو پێوه‌رو پێنوێنه‌كان ئاستی سه‌لامه‌تیی دارایی و نه‌ختی له‌ ئاستێكی باشدا بوو.

به‌ڵام دۆخه‌كه‌ له‌ئێستادا به‌جۆرێكی تره‌ هه‌رچه‌نده‌‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان له‌ ئاستێكی مه‌ترسیداردا نه‌بێت، به‌ڵام ویستی قه‌رزكردن و بڕی خوازراوی قه‌رز به‌ قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌ و، ‌ڕه‌وتی دابه‌زینی یه‌ده‌گیش خێراتره. هه‌ربۆیه‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و دۆخه‌ ته‌واو هه‌ستیاره‌.

‌قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كانی عێراق له‌ سه‌ره‌تای 2020 دا واته‌ له‌ پێش قه‌یرانی دارایی پێكهاتبو له نزیكه‌ی‌(42) ترلیۆن دینار قه‌رزی ناوخۆۆیی و (25) ملیار دۆلار قه‌رزی ده‌ره‌كی جگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان. به‌ڵام به‌پی هه‌ندی داتا له‌ ئیستادا قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به‌رزبوه‌ته‌وه‌ بۆنزیكه‌ی(60) ترلیۆن دینار و قه‌رزه ‌ده‌ره‌كیه‌كانیش بۆ(30) ملیار دۆلار جگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان، به‌م جۆره‌ ئه‌گه‌ر قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان هه‌ژمار نه‌كرێن، ئه‌وا رێژه‌ی قه‌رزه‌ گشتیه‌كان له‌ ئێستادا نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م گۆڕانه‌ خێرایانه‌ نیشانه‌ی مه‌ترسین، به‌ڵام‌ هێشتا به‌پێی پێوه‌رو پێنوێنه‌كان قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كان نه‌گه‌یشتونه‌ته‌ ئاستی مه‌ترسیدار.

 سه‌باره‌ت به‌یه‌ده‌گیش له‌سه‌ره‌تای 2020 به‌ نزیكه‌ی(70)ملیار دۆلار ده‌ خه‌مڵینرا به‌ڵام له‌ ئێستادا سه‌رچاوه‌كان باس له ژماره‌ی جیاوازده‌كه‌ن له‌نێوان‌ 49 ملیار تاكو 57 ملیار دۆلار، به‌شیكی زۆرئه‌م دابه‌زینه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌ی دۆلاری بانكی ناوه‌ندی كه‌می كردوه‌ چونكه‌ بانكی ناوه‌ندی دۆلاره‌كانی له‌ حكومه‌ت(وه‌زاره‌تی درایی) ده‌كڕێت به‌نرخی فه‌رمی كه‌ سه‌رچاوه‌كه‌یان داهاتی فرۆشتنی نه‌وته‌، له‌به‌رامبه‌ردا بانكی ناوه‌ندی له‌ پێناوی ڕاگرتنی نرخی دینارو پاره‌داركردنی بازرگانیی ده‌ره‌كی دۆلار ده‌فرۆشێته‌وه‌ به‌نرخی فه‌رمی، به‌وجۆره‌ له‌كاتی كورتهێنانی سه‌رچاوه‌ی دۆلاردا ناچار ده‌بێت سود له‌ یه‌ده‌گه‌كه‌ی وه‌ربگرێت. به‌ڵام به‌شێكی هۆكاری ئه‌و دابه‌زینه‌یش په‌یوه‌ندیی به‌ بردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی دۆلارو سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌وه‌ هه‌یه‌.

ئه‌توانین بڵێن كه‌ هه‌رچه‌نده‌ قه‌باره‌ی یه‌ده‌گیش دابه‌زیوه‌ به‌ڵام تاكو ئێستا جێگه‌ی مه‌ترسی نیه‌، چ به‌پێوه‌ری ته‌مویلی  هاورده‌ له‌ بازرگانیی ده‌ره‌كی بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ، چ به‌ پێوه‌ری ڕێژه‌ی دراوی خراوه‌ڕوی فراوان، چ به‌پێوه‌ری قه‌باره‌ی ئه‌و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیانه‌ی كه‌ پێویسته‌ له‌ماوه‌ی ساڵێكدا بدرێنه‌وه‌و..هتد.

به‌ڵام پرسه‌كه‌ لێره‌دا كۆتایی نایه‌ت ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌سایه‌ی مامه‌ڵه‌ی نادروستی حكومه‌تی عێراقدا‌ قه‌باره‌ی هه‌ڵكشانی قه‌رزه‌كان و داكشانی  یه‌ده‌گی دراوی بیانی زۆر به‌خیرایی ڕوده‌دات و ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ به‌ زوویی بگاته‌ ئاستی مه‌ترسیدار، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش فشۆڵیی ئابووریی عێراق و تاكسه‌رچاوه‌یی داهات و پشت به‌ستنی ڕه‌ها به‌ فرۆشتنی نه‌وتی خاو وای كردوه‌ كه‌ قه‌یران و داڕمان هه‌میشه‌ ئه‌گه‌رێكی كراوه‌ بێت، واته‌ پێشبینیی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی یه‌ك له‌دوای یه‌ك و داڕمان بۆ ئابوریه‌كی وه‌ك عێراق ‌ جێگه‌ی ناكۆكی و مشتومڕنیه‌ به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ناكۆكیی له‌سه‌ره‌ كاتی داڕمانه‌كه‌یه‌.

هۆكاری ئه‌مه پتر له‌ هه‌رشتێك بۆ به‌هه‌ده‌ردانی داهات و گه‌نده‌ڵیی جۆراو جۆر ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. چونكه‌ له‌ڕاستیدا ئه‌و بڕه‌ی بۆ خه‌رجیه‌كان به‌تایبه‌تیش موچه‌ ته‌رخان ده‌كریت دوره‌ له‌ واقیع و ڕاستیه‌وه‌و ئه‌و بڕه‌یشی بۆ قه‌رز داواده‌كرێت به‌هه‌مان شێوه‌ زیاده‌ڕۆییی تێدایه‌و، ئه‌و بڕه‌ یه‌ده‌گه‌یشی كه‌ به‌پاساوی ڕاگرتنی نرخی دینار و ته‌مویلی بازرگانیی ده‌ره‌كی داده‌به‌زێت ناراست و دوره‌ له‌واقیعه‌وه‌و زیاتر بردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی دۆلار و سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌یه‌، بۆ ئه‌مه‌یش ئه‌گه‌ر هاوكێشه‌كانی هاتنه‌ناوه‌ی دۆلار و ئاستی بازرگانیی ده‌ره‌كی و بڕی فرۆشتنی دۆلار له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیه‌وه‌ هه‌ژمار بكه‌ین له‌گه‌ڵ دابه‌زینی ئاستی یه‌ده‌گی دراوی بیانیدا به‌ ئاشكرا ئه‌وه‌مان بۆ ڕون ده‌بێته‌وه‌.

ئه‌گه‌ر حكومه‌تێكی به‌هێزو به‌ڕێوه‌بردنێكی ته‌ندروست هه‌بێت بۆ بواری دارایی و نه‌ختیی عێراق ئه‌وا ئه‌م ووڵاته‌ له‌توانایدا ده‌بێت بۆ چه‌ند ساڵێكی تریش قه‌یرانه‌‌كان‌ به‌ڕێوه‌ ببات، به‌ڵام له‌سایه‌ی ئیداره‌یه‌كی وه‌ك ئه‌وه‌ی ئێستا ، ئه‌سته‌مه‌ بتوانێت بۆماوه‌ی ساڵێكیش به‌ر به‌ داڕمانی ته‌واوه‌تی بگرێت.