رێبوار سیوەیلی

بە پێویستی دەزانم بۆ خۆشەویستان و هاوڕێیانی ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتییە، چەند ڕوونكردنەوەیەك بنووسم، بەدەر لەوەی شێخەكەیان كێیە و چیبووە، یان جیاوازەبیرییان ڕەتدەكەینەوە، یانژی پەسەندی دەكەین. لە دەرەوەی هەموو ئەمانە پێویستە چەند شتێك هەیە بگوترێت بە هیوای ئەوەی لە بڕیاری پێشوەخت و تانەوتەشەر ڕزگارمان ببێ..

1. دیاردەی دەروێشی لە كۆمەڵگەی كوردستاندا، دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی/مێژووییە و ڕەگوڕیشەیەكی زۆر كۆنی هەیە، ڕەنگە لەبنەمادا هەوڵدانێكی كورد بێت بۆ چێكردنی مۆدێلێكی پەرستنی تایبەت بەخۆی، ئەمە جگەلەوەی لەسەر ئاستی چینەكانی خوارەوە و بگرە واوەتر لە چینەكانیش، هەوڵدانە بۆ ڕیكسختنەوەی كۆمەڵگەیەك، یان دەستەیەكی كۆمەڵگە لە دەوری بڕوایەكی تایبەت بە كەسێك، یان بیروڕایەك، یاخود تێكەڵێك لە هەردووكیان. بەمجۆرەش، دیاردەكە بەرهەمهاتووییەكی ڕەسەنی ئەم كۆمەڵگەیەیە و لە ساتەوەختی جیاوازیشدا وەك جۆرێ لە بەرەنگاری/ ملكەچی، یان خۆپارێزی لە ئاست دەسەڵاتی وەختدا كاركردی خۆیان هەبووە. كاتێك (ڕیچ)، یان (جەیمس فرەیزەر دەخوێنینەوە، كە لە 1820 و 1832دا سەردانی میرنیشینی بابان و ئەرەدەڵانیان كردووە، دەنگ و بەزمی دەروێشەكان نەك لە كۆمەڵگەدا، بەڵكو لە سەرای میرنشینەكانیشدا دەبینینەوە.

2. ئەگەر ئەمە دیاردەیەكی ڕەسەنی كۆمەڵگەی خۆمان بێت، پێویستی بە تێگەیشتن و توێژینەوەی زیاتر هەیە تاكو بتوانین لەوێوە بڕیاریان بەسەردا بدەین. هەر دوێنی دكتۆر هەردی مێدە (Hardy Mède)لە ڕایەڵەكەی خۆی، وەك هەوڵێك بۆ پێشگیری لە هێرشكردنە سەر دەروێشەكان، لە زاری مێژوونووسی فەرەنسی، (پۆڵ ڤین)ـەوە ئەم وتانەی نووسیبۆوە:

(هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌كه‌ین گه‌ر شیكردنه‌وه‌یه‌كی دینیانه‌ی رووت بۆ ئه‌كتێكی دینی، یان پراكتیكێكی دین بكه‌ین. هیچ پراكتیك یان ره‌فتارێكی دینی هه‌ر به‌ ته‌نها دینی نییه‌، به‌ڵكو هه‌ڵگری چه‌نده‌ها ره‌هه‌ندی تری كۆمه‌ڵایه‌تی، ئابوری، گه‌ڕان به‌ دوای خۆشنودی، ستراتیژی به‌ ده‌ستهێنانی قبوڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و ..، هەیە..)، پاشان هەردی ئەمە ڕوونتر دەكاتەوە و دەڵێت: (بۆ پۆل ڤێن دین ته‌نها عه‌بایه‌كه‌ و مرۆڤه‌كان له‌به‌ری ده‌كه‌ن به‌ نیاز و مه‌به‌ستی دی، بێگومان ئه‌م عه‌بایه‌ ڕێگه‌ له‌وه‌ ناگرێت كه‌ ئه‌مان بڕوادار نه‌بن، یان گیروده‌ نه‌بن به‌ هه‌ندێ بۆچون و عه‌قیده‌. پاڵنه‌ری هاتنی ده‌روێشه‌ سنوربڕه‌كانش هه‌ر دین نییه‌، چه‌نده‌ها هۆكاری دی ده‌شێت هه‌بێت. به‌ڵام، پێویستیان به سۆراخكردن و‌ تێگه‌شتنی قوڵ هه‌یه‌ دوور له‌ بازاڕی تۆمه‌ت و پروپاگه‌نده‌!).

3. لەم ڕوانگەیەوە، سنووربڕیی دەروێشەكانی ڕۆژهەڵات دەكرێت هەڵگری مانای دیكەی تەواو جیاواز بێت لەوەی كە بەشایانی ئەو هەموو شكاندن و تەشەرەیان بزانین. پێش هەموو شتێك ئەوانە كوردن و بە زمانی كوردییش دەدوا و بە جلوبەرگی كوردییەوە، دوایئەوەی پاسدارانی ڕژێمی ئێرانی چوار كەسیان لێ بریندار دەكەن، دێنە نێو سنووری هەرێمی كوردستانەوە. وەك دەشڵێن كاتێك دەگەنە سنووری هەرێم، دادێنەوە و خاكی كوردستان ماچ دەكەن. ئەوان جلوبەرگی داگیركەریان نەپۆشیوو، بە زمانێكی داگیركەریش نە ئاخافتن. ڕێوڕەسمی دەروێشانە ئەوەیە پرچی دێرێژ و خەنجەر و شمشێر و زەرگیان پێ بێت. لە ئێران چەوسانەوەیەكی زۆر لەسەر كوردەكان و كەمینە ئایینباوەڕییەكان بە شێوەیەكی ڕێكخراو هەیە. لە كرماشان و ورمێ و شوێنەكانیتر كوردبوون تاوانە و جیاوازە باوەڕیش دووجار تاوان. لەوێ یارسانەكان بۆ ئەوەی چاوشكێن بكرێن لە زینداندا سمێڵێان دەتاشن. هەمووشێتك لە ئێراندا بۆ كورد شێوەیەكی بەرەنگاریی و بەرگریی بەخۆیەوە گرتووە. دڵنیام هەر ئەم دەروێشانە وەك كورد هەست بەو چەسانەوە سیستەماتیكییە دەكەن و سنووربڕییەكەشیان ئەوە دەسەلمێنێت: یاخبوون لەو سنوورە دەستكردەی كە باشوور و ڕۆژهەڵات لێكتر جیا دەكاتەوە. دەروێشەكان لە یادوەریی خۆیانەوە دەڕواننە سنوور: لە سەردەمی بابان و ئەردەڵانیشدا ئەوان سنووریان نەدەناسی و هاتووچۆیان دەكرد.

4. جلوبەرگ و پێڵاوو كۆڵەپشتەكانیان و بەپێ ڕۆیشتنەكەیان ئەوانی وەك ڕەشوڕووت و چینەكانی بەرایی كۆمەڵگە پیشاندەدا. زمان و وشەكانیان جەختیان لەوە دەكردەوە، كە ئەوانە مرۆڤی زۆر سادەن كە ئەو جۆرە بیروڕایەیان هەیە، نەك هاتبن بۆ ئەوەی ڤایرۆس بۆ ئێمە بگوێزنەوە. دەروێشەكان ئەگەر بە زمانیش نەڵێن كوردبوونیان دەخەنە پێش شێخپەرستییەكەیانەوە، ئەوە بە جلك و زمانەكەیان و سەماكەیان كوردبوونی خۆیان نومایش دەكرد.

5. كاتێك كوردی باشوور، یان هەرێم لە ساڵانی نەوەددا ئاوارەبوون و كۆڕەویان كرد، هەر ئەم چین و توێژانەی دەروێشەكانی دوێنی، لە ڕۆژهەڵات ماڵیان لەگەڵ بەشكردین و داڵدەیان داین. بۆیە ئەوان هەمیشە دەتوانن سنوور ببڕن و بێن بەمدیوا، هەروەكچۆن كاتێك میرنیشینی ئەردەڵان تێكچوو، كوردەكانی ئەوسا، بە مەستوورەی كوردستانییشەوە، نەچوونەوە ناوەوەی ئێران، بەڵكو هاتنە سلێمانی و ئەوێیان كردە پەناگە و هەر لەوێش نێژران. پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە: زۆینەی ئەوانەی خۆیان بە باشووریی ڕەسەن دەزانن، ئەسڵوفەسلێكی سنەیی و مەریوانی و سەردەشتی و سابڵاخییان هەیە. لە دروستبوونی سلێمانییەوە، هەر وەستایەك و هونەرمەندێك و نووسەرێك و سێمبوولێكی نەتەوەیی ئێمە لەم هەرێمەدا شانازیی پێوە دەكەین، ڕەگوڕیشەیەكی ڕۆژهەڵاتیانەی هەیە.

6. ئەم گەرمیان و كوێستانكردنە، ئەم چوونە ڕۆژهەڵات و هاتنە باشوورە دەلالەتێكی زۆر قووڵ دەدات بە كوردبوون و ئازارەكانی كوردبوون: ئێمە لە هەموو كاتێكدا پەنا بۆ یەكتر دەبەین و خۆشیی و ناخۆشییەكانمان لەگەڵ یەكتر بەشكردووە. ئێمە دەزانین ئەگەر بەتەواویش یەكتر نەچەوسێنینەوە، ئەگەر گۆشتی یەكتریش بخۆین، هێشتا ئێسكی یەكتر ناشكێنین. دووژمنەكانیش ئەمە باش دەزانن و هەرئەوەش لە پشت تەقەكردنی كۆماری ئیسلامییەوە هەیە لە دەروێشەكان: بۆچی پەنا بۆ باشوور دەبەن؟ بۆچی ئەوێ دەكەنە مەئوا، بۆچی لەوێ دڵنیایی خۆتان دەدۆزنەوە؟ ئێوە پێویستە ملكەچ و سەرشۆڕی ئێمە بن و ڕازیی بن كە سێدارە قەدەری ئێوەیە و دیارییەكی ئیلاهییە. كەچی دەروێشەكان بەو نەزانییەی خۆیانەوە وەك ئێمە دەڵێین: ئەمەیان ڕەتكردەوە و هاتنەوە نیشتمان بۆ نمایشێكی ئەوتۆ كە چەندە شێخپەرستانەیە، ئەوەندەش ناڕازایەتی دەربڕینە لە ئاست چەوساندنەوە و ستەمی ژێر كۆماری ئیسلامی.

7. دەروێشەكان ڕەهەندێكی جواننیناسانەش لە كوردبوون بەرجەستە دەكەن: پرچەكانیان و سەما و زیكریان بە زۆری بە كوردییە. سەرڕاوەشاندن و پەخشكردنەوەی پرچیان بەهەرچوارلادا، بۆ من وەك بەشینەوەی ئازارەكانی كوردە بە هەموو لایەكی جیهاندا. ناخی ئەوان لەم زیكرەدا پڕە لە پەیام. خوێنی ئەوان ئەوەندەی ئازار چەشتووە و ڕژاوە، لە حاڵدا دەوەستێت و شمشێر خوێنیان لێناهێنێت.. بۆچی ئەمە نەكەینە ماركەیەكی كوردبوون؟ بۆچی بەهۆی ئەمەوە، وێڕای پەسەندیی بیروڕاكەیان، یان ڕەتكردنەوەی، وەك تایبەتمەندییەكی ئەم كۆمەڵگەیە لە خۆنواندن و خۆنمایشداندا قەبووڵ نەكەین؟ لە كۆمەڵگەی ئێمەدا سەدان دیاردەی ئەوەندە قێزەوون هەن و ئێمە چاومان لێنووقاندوون، كە ڕەفتاری دەروێشەكان هیچ نییە لەچاو ئەوانەدا.

8. سلێمانی شارێكە لە دروستبوونییەوە جێگەی جیاوازیی بۆتەوە و فرەڕەنگی تیایدا خەمڵیوە. سلێمانی شارێكە یادوەریی پڕە لە هەمەڕەنگیی و ڕەنگاڵەیی. ڕۆژگارێك لەبەردەمی مزگەوتی گەورەی ئەو شارەدا، خەڵك بە هەموو زارەكانی زمانی كوردی ئاخاوتوون و زۆریش ئاسایی بووە. ڕۆژگارێك مەدرەسەكانی ئەو شارە پڕبوون لە قوتابی و حوجرەكانی لە هەموو لای جیهانەوە فەقێ ڕوویان تێدەكرد. جەوت و بنێشتەتاڵی سلێمانی دەچووە ڕووسیا و پۆڵۆنیا.. سنوورەكانی ئەم شارە هەمیشە بۆ ئەوانیتر كراوەبوون.. دەروێشەكان لە بنەمادا خەڵكی ئەم شارەن و پەڕیونەتە ئەو شوێنەی ئێستا لێیان كردووین بە سنووری نێوان دوو وڵات، دەنا لە بنەمادا ئەوێش نیشتمانی خۆمانە.