رەنج نەوزاد 
 

ئەمریکا وچین؛ ململانێ وپیوەندییەکانیان، ئایا چین کۆتایی بە سەردەمی ئەمریکا دەهێنێت؟
چەن سەرنجێک لەو بارەیەوە...
(١)

ساڵانێکە گرنگترین دیاردەی سیاسی لە جیهاندا، بریتییە لە دیاردەی ململانێ وپەیوەندی نێوان ئەمریکا وچین، هەروەها پرسی کۆتایی هاتنی سەردەمی ئەمریکا وسەرهەڵدانی سەردەمی چین وئایندەی پەیوەندییەکانی ئەم دوو زلهێزە، گرنگترین پرسی سیاسیە لەسەر ئاستی جیهانی، چونکە ململانێی ئەم دوو هێزە، کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر کۆی سیستەمی جیهانی. سەرەتا پێویستە بزانین هۆکاری ئەم ململانێیە چییە؟
یەکێ لەو تیۆریانەی کە ساڵانێکە لە ناوەندە ئەکادمی ولە میدیاکاندا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێناوە بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی ئەمریکا وچین وهۆکاری ململانێی نێوانیان وپێشبینی کردنی ئایندەی ئەم ململانێیە، بریتییە لە تیۆری (تەڵەی پیوسیدیس).

پیوسیدیس (٤٦٠پ.ز-٣٩٦ پ.ز) مێژوونووسێکی کۆنی یۆنانیە، کە مێژووی جەنگی پیلوپونیزی (٤٣١پ.ز-٤٠٣ پ.ز) نووسیوەتەوە، ئەو جەنگە لە نێوان دەوڵەت شاری ئەسینا و دەوڵەت شاری ئەسپارتا بە هاوپەیمانیەکانیانەوە ڕوویدا. پیوسیدیس پێی وایە، هۆکاری سەرەکی ئەو جەنگە بریتیی بوو لەوەی کە کاتێک ئەسپارتا کە هێزی بە هەژموون وزاڵ بوو لەو سەردەمە، هەستی بە مەترسی کرد لە سەهەڵدانی هێزێکی نوێ کە ئەسینا بوو، واتە کاتێک هێزی زاڵ هەست دەکات هێزێکی نوێ درووست دەبێت ودەبێتە رکابەری، ئەوا هەڵگیرساندنی جەنگ لە نێوان ئەو دوو هێزە یا دەوڵەتە ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە. ئەوەش هۆکارێکی سەرەکی هەڵگیرساندنی جەنگی پیلوپۆنیز بوو لە نێوان ئەسینا وئەسپارتا. پاشان ئەم تێڕوانینە، بە تیۆری تەڵەی پیوسیدس دەناسرێت. جەنگەکە بە سەرکەوتنی ئەسپارتا کە وەک نوێنەری هێزی سەربازی دەناسرا، بەسەر ئەسینا کە نوێنەری دیموکراسی وفکر وفەلسەفە بوو، کۆتایی هات. ئەوەش وەچەرخانێک بوو لە مێژوو وفکری یۆنانی کۆن، کە کاریگەری بەسەر جیهانی ئەوکاتدا هەبوو.

زانای سیاسی ئەمریکی گراهام ئەلیسۆن، لە ساڵی ٢٠١٧ لە کتێبی (Destined for War: Can America and China Escape Thucydides‌s Trap?) ئەم تیۆرییە دوبارە بەکاردەهێنێتەوە ودەیکاتە دەروازەیەک بۆ تێگەیشتن لە ململانێ وپەیوەندی نێوان ئەمریکا وچین. ئەمریکا وەک ئەسپارتا ترسی هەیە لەو گەشەکردن وبەهێزبوونە خێرایەیی چین (لێرەدا چین ئەو رۆڵەی ئەسینای هەیە)، کە لەوانەیە ببێتە هێزی یەکەمی جیهان وکۆتایی بە سەردەمی ئەمریکا بهێنێت، بەڵام پرسیاری ئەلیسۆن لەو توێژینەوەیەیدا ئەوەیە، ئایا ئەمریکا وچین دەتوانن خۆیان بپارێزن لە کەوتنە ناو تەڵەی پیوسیدیس؟ بە مانای ئەوەی ئایا جەنگی نێوان ئەمریکا وچین ڕوودەدات؟

گراهام ئەلیسۆن سەرپەرشتیاری پرۆژەی توێژینەوەیەکی زانکۆی هارڤاردی کردوە کە لە لایەن چەندین توێژەرەوە ئەنجمادراوە (ئەم توێژینەوەیە بەشێکە لە کتێبەکەشی)، لەو توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە کراوە لەسەر زیاد لە پێنج سەدە (لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥ تا سەردەمی ئێستا) کە تیایدا ١٦ جار ئەم جۆرە ململانێیەیی کە ئێستا لە نێوان ئەمریکا وچیندا هەیە (ململانێی هێزی بەهەژموون دژ بە هێزێکی نوێی تازە سەرکەوتوو) ڕوویداوە، لەو ١٦ جارە، ١٢ جار ململانێکە بەرەو هەڵگیرساندنی جەنگ چووە، تەنها ٤ جار ئەو جۆرە ململانێیە نەبووەتە مایەیی هەڵگیرساندنی جەنگ، لەو چوارەش دانەیەکی جەنگی ساردی نێوان ئەمریکا وسۆڤیەت بووە. ئەمەی ئەمریکا وچین دەکرێت ببێت بە ١٧هەمین ململانێ لەو جۆرە. شایەنی باسە، هەموو ئەو ١٦ ململانێیە بریتییە نەبووە لە ململانێی نێوان دوو هێز بۆ سەپاندنی هەژموون بەسەر جیهاندا، بەڵکو ،زۆر کات ململانێکە بریتی بووە بە هەژموونی بەسەر ئەوروپا یا بەشیک لە ئەوروپا یا ئاسیا... بەڵام هەندێک لەو ململانێیانە، بۆ هەژموون بووە بەسەر کۆی جیهان، وەک ئەمریکا (رۆژئاوا) ولەگەڵ سۆڤیەت، ئەوەی ئەمرۆی ئەمریکا وچین، بەرەوە ئەوە دەچێت، ململانێی هەژموون بێت بەسەر هەموو جیهاندا.

لەو جۆرە ململانێیەیی کە تیۆرییەکی پیوسیدیس ئاماژەی پێ دەکات، زۆربەی کات ململانێکە بووەتە مایەیی جەنگ، کەواتە ئەگەری جەنگ کراوەیە لە نێوان ئەمریکا وچین بە پێێ ئەنجامی توێژینەوەکە، بەڵام ئەگەرێکی حەتمی نییە، چونکە چوار جار ئەو ململانێیە نەبووەتە مایەیی جەنگ. بە پێی توێژینەوەکەی گراهام ئەلیسۆن، ململانێی ئەمریکا وچین بە براورد بە ململانێیکانی سەردەمەکانی پێشوو، جیاوازی زۆرە، چونکە هەردوو دەوڵەت خاوەن چەکی ئەتۆمین، هەر وەها هەردوولا دەزانن لە کاتی هەڵگیرساندنی جەنگدا، براوە لەم جۆرە جەنگەدا نییە، چونکە هەردوولا کاولکارییەکی گەورە بەسەر خۆیان وجیهاندا دەهێنن. بۆیە هەڵگیرساندنی جەنگ، ئەگەرێکی دوورە بە تایبەت لە ئێستادا، بەڵام مەحاڵ نییە. ئەمریکا وسۆڤیەت زیاد لە ٤٠ ساڵ لە ململانێیەکی زۆر بوون، بەڵام بە هۆی هێزی هەردوولا، بە تایەت هێزی ئەتۆمی، ئەو دوو بەرەیە نەچوونە جەنگی ڕاستەوخۆ دژ بە یەک، زۆربەی قۆناغەکانی ململانێ ڕوویدا لە نێوانیاندا، تەنانەت جەنگی بە وەکالەت، بەڵام نەگەیشتنە جەنگی ڕاستەوخۆ. ئەمریکا وچین لەو ڕووەوە لە ململانێی ئەمریکا وسۆڤیەت دەچێت. بەڵام ئەوەی کە دیارە وڕوونە، ئەوەیە ئەمریکا وچین لە ململانێیەکی ڕاستیدان، وئەمەش چاوەڕوان دەکرێت، لە ئایندەدا بەردەوامی هەبێت وململانێکە فروانتر وقووڵتر بێت.

ماویەتی...