د.دانەر ئەبوبەکر- مۆسکۆ

کاتێک لە ساڵی ۱۹۳۹ ئەڵمانیای نازی هێرشی کردە سەر پۆڵندا هیچ کەس نەیدەزانی ئەوە تیۆری پلانگێری و سەرەتای سەرهەڵدانی جەنگی دووەمی جیهانییە، کە زیاتر لە ۲٠ ملیۆن کەس بوونە قوربانی. دواجار لە ئەنجامی ململانێ و کێبرکێی سەرکەوتوانی جەنگ، دنیا دابەشی سەر دوو جەمسەر بوو، جەمسەری رۆژهەڵات لەژێر ئایدلۆژیای کۆمۆنیستی بە سەرۆکایەتی یەکێتی سۆڤیەتی و جەمسەری رۆژئاوا لە ژێر ئایدلۆژیای لیبرالیزمی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا بوو. ژیانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی لەگەڵ ئەوەی کۆتای بە دنیا و ئایدلۆژیای فاشیزم هێنا، بەڵام ململانێ و کێبرکێی چەکی ئەتۆمی و دەستبەسەرداگرتنی ناسا و ، دواتر ساڵانێکی زۆر قاتوو قوڕی سەردەمی شەڕی سارد و، دنیای دابەشکاری و چینایەتی دەستیپێکرد. 

پێش رووخانی یەکێتی سۆڤیەت، چەند رووداوێکی گەورەی جیهانی لەناو خاکی سۆڤیەت روویاندا لەوانە بومەلەرزە کاولکارییەکەی ناوچەی ئەرمینیا و پێکدادانی هێڵی ئاسنینە زەبەلاحەکەی شاری ئاشی ناوچەی چیلابینسکی باکوری رووسیا و ، تەقینەوە گەورە ئۆتۆمییەکەی چۆڕنەبڵ کە تا ئێستاش بە گەورەترین کارەساتی مێژووی تەقینەوەی ئۆتۆمی دادەندرێت لە دنیادا. گەرباچۆڤ کۆتا بەرێوەبەر و سەرکردەی یەکێتی سۆڤیەت لە بیرەوەریەکانی خۆیدا ئاماژەی بەوەکرد روداوی چۆڕنەبڵ فاکتەر و پاڵەپەستۆیەکی بەهێزی هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت بوو. تا ئێستا تەواو دیارنییە ئایا ئەو رووداوە دەستکردبوو یاخود سروشتی.

دوای روخانی یەکێتی سۆڤیەت جیهانی یەکجەمسەری و ئایدلۆژیای لیبراڵیزم باڵی بەسەر دنیای مرۆڤایەتیدا کێشا. لەو کاتەوە نادادپەروەری کۆمەڵایەتی، بازاری ئازاد(بازاری دروستکردنی ئەلیگاگ) و دروستبوونی کڵاس و چینی جیاوازەکانی کۆمەڵگا، دابەش بوونی سامان و داهات بە شێوەیەکی نایەکسان بەسەر مرۆڤ و دەوڵەتانی جیهان، لە هەمووشیان گرینگتر سەرهەڵدانی تیرۆری نێودەوڵەتی بوو کە هەموو جیهانی مرۆڤایەتی بەخۆیەوە سەرقاڵکرد. 

لەو کاتەدا جەمسەرە رۆژهەڵاتیەکە خەریکی گەڕان بەدوای دووبارە رێکخستنەوەی شوناس و سیستەمی سیاسی وڵات بوون بە شێوەیەکی تر، گونجاو لەگەڵ سەردەمی دوای گۆرانکارییە گەورەکان. رووسیا فیدراڵ دەستیدایە برەودان بە پرۆژەی ئۆراسیا، لە هەمان کاتدا چینی میللیش دەستیکردن بە دیرەسەتکردن و دووبارە بنیاتنانەوەی رێگای کۆنی ئاوریشمی. 

جەمسەرە رۆژئاوایەکەش بەردەوام بوون لەسەر برەودان و پێشخستنی پرۆژەی گلۆبالیزم و ئایدۆلۆژیای لیبرالیزم، تا هیچ نرخێکیان بۆ مانای گەل و بەها مرۆییەکان و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و یەکسان دابەش بوونی سامان نەهێشتەوە. بەردەوام بوون لەسەر ئەم جۆرە سیاسەتە تا دواجار تیرۆر بەخەبەری هێنان و تێگەیشتن بازاری ئازاد و نایەکسانی لە دابەش بوونی سامان، بەرهەمی سیاسەتی لیبرالیزمی رۆژئاوایە و گەیشتۆتە چ ئاستێکی مەترسیدار بۆ جیهان و مرۆڤایەتی.

تیرۆرو خراپ دابەش بوونی سامان بەسەر خەڵک و وڵاتاندا، ملیۆنان کۆچبەری هەناردەی وڵاتانی رۆژئاوا کردوو و، بونە بەربەستی گەورە لە بەردەم  دەوڵەتانی لیبرالیزم و، هەرەشەی لێکهەڵوەشانەوەی یەکێتی ئەوروپای لێکەوتەوە. لەکاتی ئێستادا ئەکتیفترین باس و بابەتی رۆژانەی پسپۆران ئاخۆ ئایندەی یەکێتی ئەوروپا لەسەردەمی کرۆنادا بە کوێ دەگات. ئەگەر تیرۆر و کۆچبەر بونە خاڵی ناوکۆک و لاوازکردنی یەکێتی ئەوروپا، بۆی هەیە دەرهاویشتەکانی کرۆنا ببێتە هۆکاری لێکهەڵوەشانەوەی یەکێتیەکە. ئاخر بناخەی دروستکردنی یەكێتی ئەوروپا لە ئیتاڵیا دانراوە، بەڵام لە ماوەی چەند ساڵی رابردوو  ئیتاڵیا بۆتە دەروازەی قەیرانی دەرهاویشتەکانی کۆچبەران و سەنتەری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کرۆنا، ئیستا ئیتاڵیا بە سەنتەری قەیرانە گەورەكانی یەکێتی ئەوروپا دادەندرێت، بە تایبەتی دوای یارمەتی نەدانی یەکێتی ئەوروپا لەو بارودۆخەدا، بە پێچەوانەوە، هاوکاری و کۆمەکەکانی چین و رووسیا. 

لەماوەی رابردوودا زۆر توێژینەوە و لێکدانەوەی جیاواز بۆ سەرهەڵدانی کۆڤیدـ۱۹ و دەرهاویشتە و لێکەوتەکانی بەسەر جیهانی مرۆڤایەتیدا کراون. تارادەیەکی زۆر پارادۆکس لە بیروبۆچوونی پسپۆراندا دەبیندرێت. بەشێکیان بە کارەساتێکی مرۆی لە قەڵەمی دەدەن، بە سەرەتای سەرهەڵدانی کێشە گەورەکەی جیهانی دەزانن. بەشەکەی تریان بە کارەساتێکی سروشتی و شەڕی بایلۆجی لە قەڵەمی دەدەن، بەسەرەتای دووبارە خاوێن بوونەوەی سروشت و بونیاتنانەوەی جیهانی دادپەروەری دەزانن. بەڵام هەموویان لەسەر ئەوە کۆکن کۆمەڵێک گۆرانکاری گەورە لە رووی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی لە جیهاندا روودەدان، بە کورتی جیهانی پێش کرۆنە زۆر جیاوازتر دەبێت لە جیهانی دوای کرۆنا. 

ئەوەی دەبیندرێت ڤایرۆسی کرۆنا گڵۆبالیزم و جیهانی سەرمایەداری هێناوەتە لارزین، دووبارە بڕوابوون بە مرۆڤ و زانست کە دوو سیفەتی دیاری ناو ئایدلۆژیای کۆمەنیستین رۆژانە زیاتر لەناو خەڵکی لەتەشەنەکردندا. ئەوە جگە لە دەرچوونی مانا و سنوردارکردنی سەروەری دەوڵەتی نەتەوەی لە هەموو کات زیندوتر بۆتەوە کە گلۆبالیزم و لیبرالیزم هیچ قیمەتێکیان بۆ نەهشتبۆوە. 

چین لە ژێر سایەی سیستەمی بەناو کۆمۆنیستی لە فۆرمی رێباز و ئایدلۆژیای ناسیۆنالیستی کەپیتاڵی لە نزیکەی نیو سەدەی سەرهەڵدانیدا بووە دووەم هێزی ئابووری جیهان لەدوای ئەمریکا. 

پێشکەوتن و بەهێزی چین گەیشتە ئاستێک  بیرۆکەی زیندوکردنەوەی رێگای کۆنی ئاوریشم لە ژێرناوی پرۆژەی (یەک پشتێت و یەک رێگا) بە فراوانی رابگەێنێت لە ساڵی ۲٠۱۳ بە بودجەیەکی گەورە و خەیاڵی کە بە تریلیۆن دۆلار مەزندە دەکرێت. بۆیە کاتێک روداوێکی بایلۆجی وەک کۆڤیدـ۱۹ سەرهەڵدەدات لە وڵاتی چین، لە ناوەرۆکی توێژنەوەی پسپۆران، راستەوخۆ پرسیاری ئەوە دێتە ئاراوە پرۆژەی رێگای کۆنی ئاوریش دەبێتە هۆکاری سەرکەوتنی کۆماری چین و کۆتای مێژوو؟

لە چەند رۆژی رابردوودا زۆر راپۆرت و توێژینەوەی جیاواز بڵاوکراونەتەوە لەسەر زانیارییە شاراوەکانی سەرهەڵدانی کۆڤیدـ۱۹ لە وڵاتی چین. نیۆرک تایمز لە  راپۆرتێكی بڵاوکراوەی خۆیدا، پشتراستی دەکاتەوە کاربەدەستانی چین زیاتر لە ٤٠ رۆژ زانیاریەکانیان سەبارەت بە کۆڤیدـ۱۹ شاردۆتەوە. وەک دەوترێت لەبەر کاتی گرێبەستە مێژوویەکەی نێوانیان بووە لەگەڵ ئەمریکا و جەژن سەری ساڵ لە وڵاتی چین. ئەوەی گومانەکانی زیاتر کردووە ئاشکرایە بەهۆی جەژنی سەری ساڵەوە، ساڵانە میلۆنان كەس لە چینیەکان گەشتی جیهان دەکەن بە تایبەتی بۆ ئەوروپاو ئەمریكا. هۆکاری بڵاوبونەوەی لە ئەمریکا و ئەوروپاش گەشتیارانی هەڵگری ڤایرۆسی كۆڕۆنای چینی بوون،  كاتێك جیهان گەشتە ئاسمانیەکانی بەرووی چین داخست، كار لە كار ترازابوو. تا ئەو کاتە بە هەزاران چینی گەشتی ئەمریکاو ئەوروپا و وڵاتانی تری جیهانیان كردبوو. بەهۆکاری شاردنەوەی زانیارییەكان تا ئێستا هیچ کەس و وڵاتێك نازانێت ئەم ڤایرۆسە چۆن هاتۆتە دنیاوە. 

 رووداوی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کرۆنا روداوێکی سروشتی بێت وەچەرخانێکی مەزنە بۆ خێرا تەواوکردنی رێگای کۆنی ئاوریشمی چینی، دواجار دەبێتە ناوەندی بۆرسەی عالمی و لەمەبەدوا تەحەکوم بە ئابووری جیهان دەکات لە جیاتی ئەمریکا. دووبارە کۆمۆنیست بە فۆرمێکی نوێی ناسیۆنالیستی سەرمایەداری دەبێتەوە ئایدلۆژیای سەردەم. بەڵام ڤایرۆسەکە دەستکرد بێت، کارەساتێکی مرۆی و تەسمیلکردنی جیهانی مرۆڤایەتی بە قەدەر، بەدوایخۆیدا دەهێنێت. بەتایبەتی دوای بەرزبوونەوەی دەنگی نارەزای و تۆمارکردنی سكاڵا لەلایەن چەند وڵاتێکی جیهانی وەک ئەمریکا و ئەڵمانیا و بەریتانیا و هندستان و ئیتاڵیا و ئوستراڵیا دەستیپێکردووە و داوای قەرەبووی گەورەی ئەم زیانانە دەکەن بە گومانی شاردنەوەی زانیاری گرینگ لەکاتی خۆیدا. 

دواجار بۆی هەیە تەوژمێکی بەهێزی سیاسی و ئابووری وڵاتانی جیهان روبەرووی چین ببێتەوە، بەڵام نازاندرێت ئاخۆ ئەو تەوژمە چاوەروانکراوە هەمان گەمارۆی سیاسی و ئابووریانە دەبێت کە لەو چەند ساڵانەی دوایدا رووبەرووی رووسیا کرانەوە، وەک هەموو لایک دەزانن لێکەوتەکانی رەدفعلی جدی رووسیای بەدوایخیدا هێناو رووسیایان بەهێزتر کرد لە زۆر بواردا. 

جێگای گومانە چین ملکەچی ئەو داواکاریانە بێت و بکەوێتە ژێر پاڵەپەستۆی ئەو جۆرە تەوژمانە. بەمەش کۆمەڵگای مرۆڤایەتی رووبەرووی قەدەرێکی شاراوە دەبێتەوە. دواجار کاریگەری و گۆرانکارییە دەستکرد و سروشتیەکانی کرۆنا بە تایبەتی زیندوبونەوەی باوەڕ بە مرۆڤ و زانست، دادپەروەری کۆمەڵایەتی و نەمانی چینەکان، بەبازارکردن و خۆماڵیکردنی بەرهەم ناوخۆییەکان، لەناوچوونی بازاڕی ئازاد، و سنوردارکردنی رێورسمە ئاینی و دوورخستنەوەی خەڵکی لە شوێنە ئاینییەکان، لە هەمووشی گرینگتر دووبارە سەرهەڵدانەوەی بیروباوەڕی (گیانکیەتی) بڕوابوون بەوەی کە هەموو شتیک لە دونیادا گیانی هەیە یان بوونەوەرە. گەرانەوەی کۆمۆنیستە لە بەرگێکی نوێدا، با ناوی بنێین (کۆمۆنیزمی ناسیۆـتاڵی) ئەو سیستەمە کۆمۆنیزمەی لەسەر بنەمای سیستەمی سیاسی ناسیۆنالیستی کەپیتاڵی، پێکەوەکارکردنی چەند دەوڵەت و کۆمارێک لەسەر یەک هێڵی سیاسی کە ئاراستەکەی لە مەرکەزەوە دەبێت وەک ئەوەی لە سەردەمی یەکێتی سۆڤیەتدا هەبوو، لەهەمان کاندا بارودۆخی دوای کرۆنا باوەڕبوون بە مرۆڤ و زانست و گیانکیەتی رەنگدانەوەی زیاتر دەردەکەوێت لەناو خەڵکیدا. ئەم جۆرە سیستەم و فەلسەفە سیاسییە تارادەیەکی زۆر لەناو پرۆژە و سیستەمە سیاسیە راگەیاندراوەکانی هەردوو وڵاتی کۆماری چین لەژێر ناونیشانی پرۆژەی (یەک پشتێت و یەک رێگا)و پرۆژەی رووسیای فیدراڵ لە ژێر ناونیشانی پرۆژەی (ئۆراسیا) بەدیدەکرێن.