د. نیاز نەجمەدین 

ڤایرۆسی كۆرۆنا پەتای ئابوریی بە جیهاندا بڵاوكردۆتەوە و شۆكی ئابوریی دروست كردووە. شۆكی ئابوریی بریتییە لە شڵەژاندنی پلانی بەرهەمهَنان و نرخەكانی، كاركردن و كرێكەی.
سەرەتای بڵاوبونەوەی پەتاكە بەم شێوەیەیە.
ترس و دڵەڕاوكێ دەربارەی داهات و خەرجیی تاك و خێزانەكان دەگرێت، مەسڕەف كەم دەكەنەوە و بودجەیان ئاراستەی چەند ئایتمێك دەكەن. ئەزمونەكانیشیان لەگەڵ قەیرانەكانی پێشوتر زۆرجار هانیان دەدات خەرجییەكانیان كەم بكەنەوە. دواجار مێشك چییە؟ كۆمەڵێك خانەیە، داتا خەزن دەكات و شیكاری دەكات، وەك كۆمپیوتەر نییە هەر كات ویستت بیانسڕیتەوە و شتی نوێیان تیادا خەزن بكەیت. داتا كۆنەكان دەمێننەوە و كار لە رەفتاری ئێستامان دەكەن. بەهەرحاڵ، پەتا بەناو تاك و خێزانەكاندا بڵاودەبێتەوە و ئەم ئەویتر توش دەكات.
ئینجا وەبەرهێنەران (بزنسمانەكان) توش دەبن، قولاپ بۆ گرتنی پارەی نوێ فڕێ نادەن، خەرجیی لەسەر بزنسی نوێ كەم دەكەنەوە، پارەكانیان كۆدەكەنەوە و چاوەڕوان دەبن، بازاڕی كاڵا و خزمەتگوزارییەكانیشیان كز بووە. پەتاكە لەم بزنسمان بۆ ئەویتر بڵاودەبێتەوە و بزنسەكانیان دەوەستێنێت.
سەرەی بڵاوبونەوەی پەتاكەیە بەناو میللەتاندا. لە چ كەناڵێكەوە؟ بازرگانیی، كە هەناردەكاران و هاوردەكارانن. ڤایرۆس بە هێڵەكانی تەلەفۆن و تۆڕەكانی ئینتەرنێتدا بڵاونابێتەوە، كەچی لەگەڵ یەكەم هەواڵدا پلانی هاوردەكاران و هەناردەكاران دەگۆڕێت.
ئەمریكا (24%)، چیین (16%)، یابان (6%) و ئەڵمانیا (5%) زیاتر لە 50%ی كۆی بەرهەمی جیهان پێكدەهێنن. ئەم ئابورییانە هەم پێكەوە بەستراونەتەوە، هەم هەر یەكێكیان بۆ ناوچەیەك بووە بە محوەر( هەب)، واتە ناوەند. چیین لە یابان و كۆریا و تایوانەوە بەشێك لە ماددەی خام و كاڵا و خزمەتگوزاریی هاوردە دەكات. پەككەوتنی چیین یانی پەككەوتنی ئەو وڵاتانە. بە هەمان شێوە، ئەڵمانیا (بێگومان فەڕەنسا و بەریتانیاش) میحوەرە بۆ ئەوروپا. (see Economics in The Time of COVID-19s)
ئەگەر من و تۆ پارە خەرج نەكەین، وەبەرهێنەكەش كاڵا و خزمەتگوزارییەكەی نافرۆشێت، هاوردەكاریش كەمتر كاڵا هاوردە دەكات. هاوردەی ئێمە كەم بوو، یانی هەناردەی وڵاتێكی تر كەمە.
ئیش نەما، خواستی خێزانەكان و بزنس و هاوردەكاران كەم بوەوە، حكومەتیش پارەی كەم دەكات، چونكە باج و نرخی كاڵاكانی دادەبەزن.
ئەو گۆڕانكارییە لە ناكاوانەی بەسەر خەرجییەكانی ئەم چوار لایەنەدا دێت (خێزان، وەبەرهێن-بزنسمان-، حكومەت، هەناردەكار و هاوردەكار) بە "شۆكی خواستی گشتیی، یان هەمووەكیی" ناسراوە.
پەتاكە رێڕەوی تریشی هەیە لێوەی دزە بكات و بڵاوتر ببێتەوە. خواستی هەمووەكیی هاوڕێیەكی هەیە ناوی خستنەڕووی هەمووەكییە(گشتییە)، بەڵام كەمجار دانولەیان بە یەكەوە دەكوڵێت، چونكە هەر لایەكیان لە ژێر كاریگەریی چەند شتێكدایە، پێكەوە ئارام ناگرن و سروشتی مرۆڤایەتییش وایە كە بەبێ یەكتریش نابن.
ئەگەر خواستی هەمووەكی لەژێر كاریگەریی رەفتاری خێزانەكان، وەبەرهێنەران، حكومەت و هەناردە و هاوردەدایە، ئەوا خستنەڕوو(ی هەمووەكیی) لە ژێر كاریگەریی كار، سەرمایە، زەوی و رێكخەردایە، كە بە هۆكارەكانی بەرهەمهێنان ناسراون. باسی خستنەڕوو لە باسی تێچووش جیا نابێتەوە.
كۆڤید-19 چۆن پەتای لایەنی خستنەڕووی دروست كردووە؟
- كەرەنتینەی كارمەندان، ناردنەوەی دایك و باوك بۆ ماڵەوە بۆ چاودێریی منداڵەكانیان و سەلامەتیی خۆیان، دەكاتە دەركردنی ناچاریی هێزی كار لە پرۆسەی بەرهەمهێنان، كە وادەكات بەرهەم كەم ببێتەوە.
- ئەگەر كارمەندان لە شوێنی ئیشەكانیشیان بن، ئەدا و كارامەییان هەر سست دەبێت بە هۆی هەلومەرجەكەوە، دیسانەوە بەرهەم كەمدەكات.
- گەشەی بەرهەم پێویستی بە سەرمایەی مرۆیی لێهاتوو هەیە. پچڕانی خوێندن زیان بە كەڵەكەبونی سەرمایەی مرۆیی و لەمیشەوە بەرهەمهێنان دەدات.
- جوڵەی كارمەندان لە نێوان وڵاتاندا دەوەستێنێت، هێندەی تر بێ بەش دەبین لە گەشەی بەرهەمهێنان.
- كۆمپانیاكان دەبێت كرێی كارمەندانیش بدەن و قەرزەكانیشیان بدەنەوە، دیسانەوە تێچوو بەرزدەبێتەوە و بەرهەم كەمدەبێتەوە.
دوای تێگەیشتن لەوەی لە دوو كەناڵی خواستی گشتیی (هەمووەكیی) و خستنەڕووی گشتییەوە پەتاكە بڵاوبۆتەوە، سەرەی دەستنیشانكردنی زیانلێكەوتوان و ئەركی حكومەت دێت، دەرمانە كۆنەكانی ئابوریی دەخرێنەوەگەڕِ و هەوڵی دۆزینەوەی دەرمانی نوێ دەدرێت. ئەو دەرمانانە چیین؟ پرسیارێكی ترە و روبەرێكی تری بۆ وەڵامدانەوە دەوێت، كە لێرەدا بەش ناكات.