هێمن باقر   
سێ‌ حیزبەكەی دەسەڵات بەوجۆرەی كەلەسەری ڕێكەوتبون یاسای چاكسازیان تێپەڕاند،بەڵام دوای ئەوەی كە لەناوەڕۆكەكەی خۆی بەتاڵیان كردەوە. هەر لەبەر ئەمەشە دەكرێت یاساكە بە موزەیفكردن و كوشتنی ئیرادەی چاكسازی دابنرێت.
لەگەڵ رێزماندا بۆ ئەوانەی بەنیەتی چاكسازییەوە چونە ناو ئەم پڕۆژەیەوە،بەڵام بەتەنها نیەت بەس نییە،بەڵكو ئەوەی بۆ خەڵكە گرنگە ئەنجامە نەك نیەت.
بەر لەهەموشتێ‌ چاكسازی بەتەنها لوتف و كەرەمی چەند پەرلەمانتارێك نییە پێیان وابێت ئەوان لە پیاوەتی و كەرەمی خۆیان كردویانە.بەڵكو چاكسازی خواستێكی گەشەكردوی جەماوەری كوردستانە كە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن تەبەنیان كردو كردیانە بەرنامەی سیاسی خۆیان لەسەر ئەو بنەمایەشە لە 2009 وە دەنگیان پێدەدرێت.هاتنە ژێرباری پارتی و یەكێتیش بۆ چاكسازی لەژێر كاریگەری ئەو واقیعە نوێیەدا بووە.
لەپێناوی خەونی چاكسازیدا دەیان كەس كوژراوە و سەدان بریندار هەیە و خەڵكێكی زۆر قوربانی داوە.

هەرلەبەرئەوەیە ئەو چاكسازیەی دەكرێت دەبێت راستەقینەبێت و بارتەقای لانی كەمی 10ساڵی خەباتی مەدەنی و سیاسی خەڵكی كوردستان بێت.
ئەم خەونە دەبێت بەراستەقینەیی لەدایك بێت نەك موزەیف بكرێت و بەتاڵبكرێتەوە لە هەموو ماناكانی.

كرۆكی فەلسفەی چاكسازی بریتییە لە دادپەروەری كۆمەڵایەتی و بەرزكردنەوەی ئاستی گوزەرانی خەڵكی كوردستان.

هەر یاسایەك بتوانێت ئەم ئامانجانە بەدیبێنێت ئەوا سەرخستنی ئیرادەی جەماوەرە بە پێچەوانەشەوە ئەگەر كەمتربێت لەوە، شكاندنی ئیرادەی چاكسازی و ئیرادەی میللەتە.

ئێستا با پێكەوە سەیرێكی یاسای چاكسازی بكەین بزانین ئایا دەتوانێت دادپەروەری كۆمەڵایەتی و بەرزكردنەوەی ئاستی گوزەران بۆ خەڵك فەراهم بكات یان نا؟

1.دەڵێن بەپێی یاساكە كەمترین موچەی خانەنشینی پەرلەمانتار لە 25% دەستپێدەكات تا 50%كە بریتییە لە 4 ملیۆن دینار.تەبعەن لەهەموو كوردستاندا 100 پلە باڵا نییە شمولی 25% بكات و هەمویان لەسەروو ئەو تەمەنەوەن
ئەمە وادەكات جیاوازی لەنێوانی خانەنشینی پلە بڵا و فەرمانبەری ئاسایی 15-17 هێندە بێت. ئایا دەكرێت ئەمە ناو بنرێت دادپەروەری كۆمەڵایەتی؟

2.یەكێك لە ئامانجەكانی یاساكە لە بنەرەتدا پاكردنەوەی لیستی موچەخۆران بوو لە كەسانی ناشایستە و خانەنشینكردنی كادێرانی حیزبی بە پلەی سەربازی و ئیداری جیاواز كە بەپێی مەزندەكانی كاك عەلی حەمەساڵح 100 هەزار كەسێك دەبێت.من ئەپرسم ئایا هەر بەراستی لەدوای ئەم یاسایەوە 100 هەزار موچەخۆری نایاسایی موچەیان دەبڕدرێت یان هەر لەسەرەتاوە یەكێتی و پارتی لەسەر ئەوە ڕێكەتوون ئەو دۆسیەیە چارەسەر بكرێت؟ واتە دیزەبەدەرخۆنە بكرێت.

هەموان دەزانین خانەنشینی نایاسایی پەیوەستە بە پارتی و یەكێتییەوە و هەندێ‌ حیزبی دیكەش هەن كە ژمارەیەكیان بۆ كراوە.

كاك عەلی باش دەزانێت پارتی مەلەفی دامەزراندن و بڕوانامە و خانەنشینكردنی ئەوانەی خۆی تەرتیب كردوە و لەڕوی شكڵیەوە كێشەیان نییە.ئەمێنێتەوە سەر ئەوانەی یەكێتی كە بەپێی زانیاریەكانی من دڵنیام كاك عەلی لەمن باشتر ئاگاداری وردەكاریەكەیەتی.هەر لەسەرەتاوە دڵنیایی دراوەتە قوباد تاڵەبانی كە موچەی كادێرانی یەكێتی نابڕدرێـت،بەڵكو ڕێكدەخرێتەوە.لەم ڕێكخستنەوەیەدا لەوانەیە شتێك كەم بكات،بەڵام گرەنتی ئەوە دراوە چاو لەكەموكوڕی دۆسیەكانیان بپۆشرێت.
لەم پرۆسەیە پارەیەكی زۆر كەم دەگەڕێتەوە كەشایەنی ئەوە نییە ناوی چاكسازی لێ‌ بنرێت. جگەلەوەش سیفەتی نایاسیی بون بۆ هەتا هەتایە لەسەر ئەەو دۆسیانە لادەچێت.

3.لەبارەی خانەنشینی پلە باڵاكانەوە بەناوی وەزیر و بریكار و راوێژكارەوە،ئەمانە چەند بەشێكن.

بەشێكیان پەرلەمانتار و وەزیر و راوێژكاربون بە فعلی پۆستەكەیان بینیوە،كەواتە تەنها بڕێك لەموچەكانیان كەم دەكرێتەوە.

بەشێكی دیكەیان پۆستەكەیان نەبینیوە بەڵام مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتی و پارتی بوون و بڕیارە موچەكەیان بۆ بكرێتە خانەنشینی پێشمەرگایەتی.بێگومان هەریەك لەوانە موچەی خانەنشینی لیوا یان شتێك خوارتر وەردەگرن و دیسان تەنها ناونیشانیان دەگۆڕێت و موچەكەیان دەمێنێت.بەشێكی زۆركەمی تێدایە دۆست و ئەحباب كە لەدوو تاقمەكەی سەرەوە نین،من گومانم هەیە خانەنشینی ئەوانەش ببڕێت.

4. لەبارەی كەمترین موچەی خانەنشینی لە كوردستان لە یاساكەدا كە راستەوخۆ پەیوەستە بەدادپەروەری كۆمەڵایەتیەوە. نەیتوانیوە حكومەت ناچار بكات بە بڕەپارەیەكی دیاریكراو و بەڵكو بەپێی بڕگەیەكی مەتاتی بە ناوی ئەولەویەت بدرێت بە بەرزكردنەوەی خانەنشینی موچە كەمەكان. بابەتەكەیان داوەتە دەست حكومەت.لەكاتێكدا ئەوان لەیاساكەدا گرەنتی خانەنشینی خۆیان كردووە كەچی هیچ گرەنتیەكیان دەستەبەرنەكردووە بۆ بەرزكردنەوەی خانەنشینیە كەمەكان بۆ 400 هەزار دینار.

5.سەبارەت بەوەی گوایە لە نێوان 85- 120 هەزار ناوی دوبارە و زیاتر هەیە،ئەوە پێشتریش لە پرۆسە فاشیلەكەی بایۆمەتریدا دەركەوتووە،بەدەقیقی نازانم ژمارەكە چەەندە چونكە هەر ئەندام پەرلمانێك ژمارەیەكی جیاواز لێدەدات،بەڵام بەدڵنیایەوە بەشی هەرە زۆری ئەمانە 90% یان ئەوانەن كە سەرەرای موچەی فەرمانبەری موچەی كەمئەندامی یان شەهیدانیان وەرگرتوە و لە بنەرەتدا بە دوو موچەی نایاسایی حساب نین،لەبەرئەوە موچەكانیان نابڕێت،بەڵكو تەنها ئەوەندەیە لەچوارچێوەی یەك موچە بۆیان كۆدەكرێتەوە. ئینجا بەویژدانتان ئەمە چاكسازییە یان رێكاری ئیداریی.

بۆیە ئەوانەی رمڵی ئەوە لێدەدەن گوایە 85-100 هەزار ناوی دوبارە هەیە و ئەم یاسایە چارەسەریان دەكات،تەنها دەیانەوێت خەڵك بخەڵەتێنن چونكە زۆربەی زۆری ئەو موچانە نابڕێت بەڵكو كۆدەكرێنەوە و بەە ئەنجام هیچ خەرجیەكی ئەوتۆ لەم بڕگەیە كۆنابێتەوە.

6. یاساكە بڕگەیەكی زۆر مەترسیداری تێدایە كە دەسەتی حكومەت واڵا دەكات بۆ پێداچونەوە بە دەرماڵەكاندا كە هیچ گومانم نییە لەداهاتوو دەستی بۆ دەبات،حكومەت دەیویست پەرلەمان بیكات و پەرلەمانیش دەیەوێت حكومەت ئۆباڵەكەی بخاتە ئەستۆی خۆی.

7.لەیاساكەدا نەتوانراوە زوڵمی راگرتنی پلەبەرزكردنەوە لەسەر فەرمانبەرانی هەرێم هەڵبگیرێت كە راستەوخۆ پەیوەست بە گوزارەنی فەرمانبەرانەوە و كەم فەرمانبەرهەیە پلەبەرزكردنەوەی نەبێت و موچەكەی گۆڕانی بەسەردا نەیەت.

8.پرسی پاشەكەوتی موچە لە یاساكەی پێشودا زۆر باشتر داڕێژرابوو تا ئەم یاسایە،لەم یاسایەدا بە تەنها حكومەت ئیلزام كراوە بە كردنەوەی ژمارە حسابێكی خاڵیەوە كە لەوانەیە لە كردنەوەی ئەو ژمارە حسابیەدا حكومەت ملیۆنان دینار قازانج بكات و پارەیەكی كاش لەگیرفانی موچەخۆران بكێشێتەوە بەناوی دروستكردنی حسابی بانكی.
بۆ زانیاری هەموو لایەك كابینەی پێشو دانی دەنا بەوەدا كە ئەو پاشەكەوتە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمە،بەڵام حكومەتی ئێستا لەڕوی مەبدەئیەوە خۆی بە قەرزاری ئەو پارەیە نازانێت و پێی وایە قەرزە لە گەردنی عێراق.بە مانای ئەوەی كە عێراق دایە وە منیش ئەیدەمەوە،ئەگەریش نەیدایەوە ئەوا قەرزاری حكومەتی عێراقن. بۆ زانیاری هەریەك لە مەسرور بارزانی و ئاواتی شێخ جەنابوە وەزیری داراییە لەسەر ئەم بابەتە هەمان بۆچونیان هەیە.

9.سەبارەت بە یەكخستنی ژمێرەی لیواو فەوجەكان،كارێكی باش و گرنگە بەڵام هەموان دەزانین یەكێتی و پارتی ئەوەندە نەزان و نەشارەزانین لە تەرتیبكردنی لیستی ناو و دۆسیەدا، ئیترنەتوانن ئەو پارانە وەربگرن كەپێشتر بە گونیە وەریان گرتووە.

10.بەنیسبەتی وەرگرتنەوەی قەرزی سەر كۆمپانیاكانەوە لە یاساكەدا،بونی بڕگەكە بۆخۆی عەیبەیەكی گەورەیە،قەرزێك كە حكومەت داویەتی و كات و سوی لەسەرە پێویستی بە یاسا نییە. حكومەتەكەی مەسرور بارزانی ئەگەر ئیرادەی وەرگرتنەوەی ئەو قەرزانەی هەبێت ئەتوانێت وەك بن سەلمان لە ئوتێلێكدا سجنیان بكات و نەك قەرزەكان جلەكانی بەریشیان پێ‌ داكەنێت،بەڵام كە نایكات دیارە نایەوێـت.
فڕێدانی ئەم بڕگەیە بۆ ناو یاسای چاكسازی تەنها مەبەست لێی ئیحراجكردنی شاسوار و فراكسیۆنەكەیەتی لەبەرامبەر رەتكردنەوەی یاساكە.بەدڵنیایەوە ئەگەر فراكسیۆنی نەوەی رازیبوایە بە یاساكە لەبەرخاتری ئەوان وازیان لەو بڕگەیە دەهێنا.
ئەوەی كە توشی سەرسوڕمانی كردم پەرلەمانتارێكی گۆڕان تازە بەتازە دەڵێت ئەو یاسایە پەیوەندی راستەوخۆی نییە بە بژێوی هاوڵاتیانەوە،بەڵكو ڕێكخستنەوە و چاكسازی كارگیڕییە؟

برای بەرێز ئەو یاسای چاكسازیەی ئێمە چاوەڕێی بوین ئامانجەكەی ئەوە نەبوو تەنها رێكخستنەوەی كارگیڕیی بێت،بەڵكو چاوەڕێ‌ بوین ئەم یاسایە تەحقیقی دادپەروەری و بەرزكردنەوەی گوزەرانی خەڵك بكات.

دەیان جار خۆتان وتوتانە ئەگەر ئەم یاسایە جێبەجێبكرێت 150 ملیار دینار دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت و ئەوپارەیەش گوزەرانی خەڵكی پێ باش دەكرێت.

ئێستا كە دەزانن جەدوای ئابوری یاساكە شكستی پێهێنراوە بۆ ڕستیەكەی لە خەڵك دەشارنەوە و دانی پێدانانێن كە ئەم یاسایە ئەوە نییە كە بەڵینتان بەخەڵكی كوردستاندا؟
لەكۆتایدا نامەوێت بڵیم یاساكە لەسەداسەد خراپە و هیچ خاڵێكی باشی تێدا نییە،بەڵكو بەڕونی دەمەوێت ئەوەبڵێم خاڵەباشەكان خاڵی كراونەتەوە لەوەی كاریگەریەكەیان بەپێی خواستی خەڵك بێت.بە مەزەندەی من ئەم یاسایە لە ئاستی 25% ی چاوەڕوانیەكانی خەڵكدایە و ئەوەش بە شكاندنی ئیرادەی چاكسازی دەزانم نەك دەسكەوت.