كارزان نعمان

”سیستەمی سەرۆكایەتی” بۆ عێراق حەلی كێشەكان ناكات، لەدونیای بەرێوەبردندا وادرادە كەسیستەمی سەرۆكایەتی بۆگەلێكی هۆشیار گونجاوە، وەك ئەمریكا، چونكە گەلی هۆشیار لەبەرامبەر خراپ بەكارهێنانی پۆستی سەرۆكایەتی بێدەنگی هەڵنابژێرێت.
بۆیە باشترین سیستەم بۆ ئێستای عێراق و وڵاتانی دەوروبەر ”سیستەمی پەرلەمانی”یە، ئەمەش لەترسی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی لەلایەن یەك كەسەوە، چونكە تائێستا گەل قۆناغی لێپێچینەوەی سەركردەكان و حزبی تێنەپەڕاندووە.
ماوەی چەند ڕۆژێكە شەقامی عێراقی ناڕەزایی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت، لەسەرەتادا خۆپیشاندەران داوای چاككردنی باری ژیانیان و پێدانی خزمەتگوزارییان دەكرد، بەڵام ئێستا جگە لەوە داوای گۆرینی سیستەمی حوكم دەكەن لەپەرلەمانییەوە بۆ ”سەرۆكایەتی”، لەراستیدا گەل تواناو مافی هەموو داخوازییەكی هەیە لەدەسەڵات، بەڵام ئەوە بنچینەی حەلی كێشەكانی هاونیشتیمانیان ناكات بەڵكو رەنگە بارودۆخەكە بۆداهاتوو ئاڵوزتر بێت، وەبەپێی زۆربەی چاودێرانی سیاسی ئەم داواكارییە بەمەست فڕێدراوەتە نێو داخوازیە ڕەواكانی خۆپیشاندەران.
ئەوەی گرنگە بۆ تاكەكانی كۆمەڵگای ئێمە بكرێت بابەتی بە"هاووڵات" سەیركردنیانە، وە ئەم چەمكە بۆ پێناسەكردنیان بەكار بهێنرێت، من نەبینیوە لەهیچ بارودۆخێكدا تاكەكانی كۆمەڵگای ئێمە مامەڵەی هاووڵات بوونیان لەگەڵدا كرابێت.
هاووڵات، چەمكێكی سیاسی پر بەهایە كەتیایدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتری و دێموكراسی بۆهەموو تاكێك ئامادەیە، هاووڵات منداڵی سیستەمێكە تیایدا تاكەكانی گەورەترین بەهان.
لەخراپیەكانی سیستەمی سەرۆکایەتی، لەڕوانگەی یاساییەوە سەقامگیر نییە و دەکرێ سەرۆکایەتی بەرەو تۆتالیتاری و دەسەڵاتێكی فاشی بەرێت، هەروەها ئاسان ناتوانرێ سەرۆکی خراپ لەپۆستەكەی دوربخرێتەوە بەتایبەت بەرلەتەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتیەكەی.
بەگشتی لەسیستەمی سەرۆکایەتی، سەرۆک راستەوخۆ لەنێو خەڵکدا بەدەنگدانی راستەوخۆ هەڵدەبژێردریت، هەروەها سەرۆک باڵاترین دەسەڵاتەو پەرلەمان ناتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات، سەرۆکی وڵات بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێ هەیەو فەرماندەی گشتی هیزە چەکدارەکانەو توانای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەیە.
بەڵام مەرج نییە لەهەموو سیستەمێكی سەرۆكایەتی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردرێت، بۆنمونە لەئەمریكا سەرۆك سەرۆكێكی بەهیزە، بەڵام هاولاتیان لەكاتی دەنگداندا راستەوخۆ دەنگ نادەن بەسەرۆك، بەڵکو دەنگ دەدەن بە نوینەرانی خۆیان لەویلایەتەکانیاندا و ئەوان سەرۆك هەڵدەبژێرن، واتا سیستەمەكە لەشێوازی "كۆلێژی هەڵبژاردن"ە.
سیستەمی حوكم لەعێراق پەرلەمانییە، ساڵی (٢٠٠٥) گەلی عێراق بوو بەخاوەنی دەستور، سەركردایەتی سیاسی كورد بەسەرۆكایەتی هەریەكە لە (نەوشیروان مستەفا، جلال تاڵەبانی، مسعود بارزانی) لەململانێیەكی تونددابوون تاكو عێراق ببێتە خاوەنی سیستەمێكی پەرلەمانی، بەرمەبنای ئەوەی كەهەمیشە سیستەمی سەرۆكایەتی دیكتاتۆر دروستدەكات، لەكۆتاییدا سیستەمی پەرلەمانیان بەهاوكاری شیعەكان چەسپاند.
لەسیستەمی پەرلەمانی سەرۆکی وڵات لەنێو پەرلەماندا بەدەنگی پەرلەمانتاران هەڵدەبژێردرێت و پەرلەمان توانای لێپرسینەوەی هەیە لەسەرۆک، دەتوانێت لەپۆستەکەی لابدات، هەروەها سەرۆکی وڵات تەنها دامەزراوەیەکی تەشتریفاتی یە و بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێ کردن نییە، هەروەها لەسیستەمی پەرلەمانی
سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانە.
پەرلەمان دەزگایەكی سیاسی یاسایییە، یەكێكە لەدامەزراوە سەرەكیەكانی دەوڵەت، كەكاری یاسادانان و چاودێری كردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و راستاندنی بودجەی پێدەسپێردرێت.
لەبنەڕەتدا پەرلەمان وشەیەكی فەرەنسی یە، بەواتای ڕاوێژكاردێت كەلەسەدەی (سیانزە)ی زایینی بەكارهاتووە، بەریتانیا بەلانكەی پەرلەمان دادەنرێت و هەرلەوێوە دروست بووە و گەشەی كردووە پرەنسیبەكانی جێگیر بووە، هەروەها لەوێوە بەوڵاتانی دیكەی جیهان بڵاوبۆتەوە.