یوسف عومەر رەشید
لەدوای زیاتر لە 16 ساڵ لە پرۆسەی ئازادی، سیستمی حومکڕانی عیراق لەبەردەم قۆناغێکی مەترسیداردایەو تەشەنەسەندنی نادادی کۆمەڵایەتی و گەندەڵی و خەرجنەکردنی داهات بۆ خەڵکەکەو دەرکەوتنی پاوانخوازی کەسی و پەیڕەوکردنی بەرژەوەندی دەرەکی لەناوخۆداو دروستکردن گروپی میلیشیا وەک چەکێک بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان دیووە دیارەو سەرەکییەکەی خۆپیشاندانەکانی ئەمجارەی عیراقن. عیراق مێژوویەکی خوێناوی هەیە بۆ لەناوبردنی سەرکردەکانی کە حزبی بەعسی پێشوو رابەرایەتی ئەم رەوتەی کردووە، بەڵام بۆ ئەم قۆناغە نا ئومێدی عیراقییەکان لە دۆخی رابردوو قوڵترە بەڵام هیچ سەرکردەیەک ناتوانێت کودەتا ئەنجام بدات، هێزو توانی کەسیی بەجۆرێک دەرکەوتووە، هەر کەس بیر لە کودەتا بکاتەوە باجەکەی دەدات. 
ئەم گروپەو تاقمە کە عیراق دەبەن بەڕێوە لەماوەی 16 ساڵی رابردوودا، دوو رێگەیان گرتۆتەبەر، یەکەم خۆدەوڵەمەندکردن لەسەر وێری خەڵک، دووەم کڕینی نفوزی کەسی و دروستکردنی گروپ و دەستەو تاقم  بۆ کۆنترۆڵکردنی نارەزایی خەڵک، ئەم هەنگاوەش سەرکەوتووبووە تا ئێرە، ئێستاش جوڵاندنی شەقام تا رادەیەک لە ژێر کاریگەری ئەواندایە.
تەماشای داتاو ئامارەکانی عیراق بکەیت کە لەسایەی ئەم جیلە سیاسیەی عیراق کۆکراونەتەوە، دەردەکەوێت کە نا ئومێدی عیراقیەکان لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە:-
- لە ساڵی 2003-2017، 430 هەزار هاوڵاتیاتی عیراقی كوژراون‌و 620 هەزاریان برینداربوون، رێژەی 30%ی ئەو بریندارانە ناتوانن بجوڵێن یاخود كاربكەن. هەروەها 58 هەزار كەس لە عیراقدا چارەنوسیان نادیارە، ئەمەش یەكێكە لە پرسە هەرە مەترسیدارەكان لە عیراقدا. ئەمە جگە لەوەی ئەو بارودۆخە بۆتە هۆی ئەوەی دوو ملیۆن بێوەژن هەبێت كە تەمەنیان لەنێوان 14-52 ساڵدایە‌و 5.6 ملیۆن هەتیو هەیە كە تەمەنیان لەنێوان یەك مانگ بۆ 17 ساڵە.
-  35% عیراقییەكان لەژێر هێڵی هەژارییەوە  دەژین كە داهاتی رۆژانەیان كەمترە لە پێنج دۆلار.
 9% - منداڵان كاردەكەن كە تەمەنیان لەخوار 15 ساڵیەوەیە.
- لەبواری تەندروستیدا، بۆ هەر هەزار نەخۆشێك یەك جێگەی مانەوەی نەخۆش هەیە. 39 نەخۆشی‌و پەتا لە عیراقدا تۆماركراوە دیاترینیان كۆلێراو ئیفلیجی منداڵ‌و ڤایرۆسی جگەرە، ئەمە جگە لە شێرپەنجە‌و شێواوی زگماكی. 
- لەبواری پەروەردە، 9 هەزار خوێندنگە زیانیان بەركەوتووە، 800 خوێندنگە لە قوڕ دروستكراوە، عیراق پێویستی بە 11 هەزار خوێندنگەی دیكە هەیە، لەگەڵ ئەمەشدا 6 ملیۆن نەخوێندەوار هەیە كە نازانن بنوسن‌و بخوێننەوە.
- بەپێی هەندێك سەرچاوەی نارەسمی، لەدوای ساڵی 2014، 27 هەزار پڕۆژەی ئاوەدانی‌و وەبەرهێنان لەكاركردن وەستاون‌و 800 كۆمپانیای بیانیش لە پرۆسەی سەرمایەگوزاری لە عیراق كشاونەتەوە كە بۆتەهۆی پەككەوتنی هەزار پڕۆژە. هەندێك سەرچاوەش ئاماژە بەوەدەكەن لە 15 ساڵی رابردوودا 13.328 كارگەو دامەزراوەی بەرهەمهێنان لەكاركەوتوون.
- لە ساڵی 2003-2014 نزیكەی 350 ملیار دۆلار بۆ پڕۆژەی وەهمی رۆیشتووە، كەنزیك دەبێتەوە لە نیوەی ئەو داهاتەی عیراق لەوماوەیەدا دەستی كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە كە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عیراق دانی بەوەداناوە كە قەبارەی قەرزی ناوخۆو دەرەكی دەكاتە  120 ملیار دۆلار.
- عیراق ساڵانە 6 ملیار دۆلار زیانی بەردەكەوێت بەهۆی گەندەڵی‌و خراپ ئیدارەدانی مەلەفی گومرگ لەخاڵە سنورییەكان، جگە لە خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان.
- لەبواری نەوتدا، عیراق پارچە زەوییەكی نەوتاوییە، داهاتی ساڵانەی 95-99% لە فرۆشتنی نەوتەوە سەرچاوەدەگرێت، نزیكەی چوار ملیۆن بەرمیل بەرهەم دەهێنێت لە رۆژێكداو 2.8 ملیۆن بەرمیل هەناردە دەكات. بەشێك لە سەركردەكانی عیراق لە فرۆشتن‌و كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوت‌و ئیمزاكردنی گرێبەستەكان رۆڵیان هەیەو ناویان دێت، موقتەدا سەدرو عەمار حەكیم‌و نوری مالكی سێكوچەیەكی دیارن لەم بوارەدا. رۆژانە داهاتی 300-500 هەزار بەرمیل نەوت داخلی داهاتی گشتی عیراق ناكرێت كە ساڵانە دەگاتە 7.2 ملیار دۆلار.
- لە بواری موچەو دەرماڵە، هەر سێ سەرۆكایەتییەكەی عیراق، ساڵانە 17.467.248 ملیۆن دۆلار وەكو موچە وەردەگرن.  50 هەزار وەزیفەی وەهمی هەیە كە داهاتی ساڵانەی دەگاتە 5 ملیار دۆلار. لە ساڵی 2014-2018 هەر پەرلەمانتارێكی عیراق زیاتر لەیەك ملیار‌و 400 ملیۆن دینار لەسەر هاوڵاتیانی عیراق كەوتووە، بەتەنهاش سەرۆكی پەرلەمان لەو ماوەیەدا 11 ملیۆن دۆلار لەسەر عیراقییەكان كەوتووە كە 8 ملیۆن دۆلاری بەناوی پاسەوان‌و هەندێك خەرجی دیكە بۆ رۆیشتووە.
- عادل عەبدولمەهدی ئەوكاتەی وەزیری نەوتی عیراق بوو (2015)، دەڵێت: لە ساڵی 2003 تا 2015 كۆی داهاتی بودجەكانی عیراق 850 ملیار دۆلاربووە، كە بەهۆی گەندەڵیەوە 450 ملیار دۆلاری لە كیس چووە.
30 ملیار دۆلار بۆ كەرتی كارەباو زیادكردنی توانای بەرهەمهێنان خەرجكراوە، لە هەمانكاتدا پێدانی كارەبای نیشتمانی لە عیراقدا ناگاتە 10 سەعات‌و نیوەی خواستی هاوڵاتیانی پڕنەكردۆتەوە.
- لەبواری سەربازیدا، لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا 149 ملیار دۆلار بۆ پڕچەككردنی سوپای عیراق خەرجكراوە كەچی داعش بە چەند رۆژێك نزیكەی 30% خاكی عیراقی كۆنترۆڵكرد، 232 ملیۆن دۆلار دراوە بە ئامێری ئاشكراكردنی تەقینەوەو رۆژانە دەیان كەس بە تەقینەوە دەكوژرێن‌و بریندار دەبن. یەكێك لەو گرێبەستە گوماناوییانەی لە ساڵی 2007دا لەگەڵ سربیا كراوە بە بەهای 833 ملیۆن دۆلار بریتیبووە لە كڕینی جۆرە فڕۆكەیەك كە كارناكات، لەگەڵ كڕینی چەكی كۆنی بۆیاغكراو، هێنانی ئامێری سەربازی خراپبوو لە رۆژهەڵاتی ئەوروپاوە كە وەزارەتی بەرگری 19 هەزار چەكی لەناوبردووە. 
لەناو ئەو کەسانەی لەدوای 2003 دەرکەوتوون نوری مالکی کە دوو خول سەرۆک وەزیرانی عیراقبوو (2006-2014) هەروەها (2014-2018) جێگری سەرۆک کۆماربوو، زۆرترین گەندەڵی ئەنجامدراوە.
دیارترین گەندەڵییەكانی مالكی:-
-لیژنەی نەزاهەی پەرلەمانی عیراق لە ئۆكتۆبەری 2015 ئەوەی خستەڕوو كە 130 بەرپرسی حكومەتەكەی نوری مالكی لە گەندەڵی‌و بەهەدەردانی پارەو سامانی گشتی تێوەگلاون، كە دۆسیەكانیان پەیوەستبووە بە گرێبەستەكانی كڕینی چەك‌و مۆڵەتی كاركردن بە كۆمپانیاكانی نەوت‌و گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان.
- لە حساباتی ختامی عیراقدا گەورەترین كێشە بریتییە لە پاكتاوكردنی حسابی ساڵانی پێشوو، تا ساڵی 2016 یەكێك بووە لە كێشە گەورەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق كە گومان دەكرێت لەو چوارچێوەیەدا 350 ملیار دۆلار دیار نەمابێت. 
- كڕینی چەك، بە ملیاران دۆلار بۆ ئەم بوارە خەرجكراوە بە بێ ئەوەی كە ئەو چەكانە هاتبنە ناو عیراقەوە، ئەمە جگەلەوەی كە بەشێك لەو چەكانە لە جەنگی دووەمی جیهانیدا بەكارهاتوون یاخود نرخەكەیان بەرزترە لەچاو نرخی بازاڕدا. ئەمە جگەلەوەی پێدانی بەرتیل لەناو وەزارەتی ناوخۆ لە ئاستێكی باڵادابووە چونكە  نوری مالكی خۆی وەزیربووە بە وەكالەت.
- یەك ملیار دۆلار بۆ نەخۆشخانەی سەربازی تەرخانكراوە،  كەتایبەت بووە بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نوێ‌و پێشكەوتووی سەربازی لەدوای بەدواداچونەكان دەركەوتووە كە لە واقعدا پڕۆژەی لەو جۆرە بوونی نییە.
- دۆسیەی كڕینی فرۆِكە لە روسیا، یەكێك بوو لە دۆسیە گەندەڵییە كۆمیدیاكانی نوری مالكی كە وەها پیشاندرا عیراق فڕۆكەی لە حكومەتی روسیا كڕیووە دواتر دەركەوت كە ئەو فڕۆكانە عیراقیبون‌و لەكاتی جەنكی عیراق-ئێران حكومەتی تاران ناچاری كردوون لە روسیا بنیشنەوە.
-كەوتنی موسڵ (داعش‌و سپایكەر)، لەگەڵ خەرجكردنی ئەو پارە زۆرە بۆ سلكی سەربازی عیراق، بەڵام گروپی تیرۆریستی داعش بە چەند سەعاتێك نەینەوای كۆنترۆڵكردن كەنیشانەی خراپی سوپای عیراق بوو، كوشتارگەی بنكەی سەربازی سپایكەر لەو كاتەشدا قێزەوترین كار بوو لەكابینەكانی حكومەتەكەی نوری مالكی كە بەو جۆرە سەدان خوێندكاری سەربازی لە باكوری تكریت بكوژرێن كە زۆرینەیان سونەبوون، ئەمەش یەكێكە لە دۆسیە گەورەكانی گەندەڵی لەسەری كەپێی دەوترێت بازرگانیكردن بە مرۆڤەوە.
-هێنانی ئامێری ئاشكراكردنی تەقەمەنی بە بەهای 232 ملیۆن دۆلار كە دواتر دەركەوتووە ئامێری ئاشكراكردن‌و ناسینەوەی شامپۆی پاككەرەوەیە نەك تەقەمەنی، لەسەر ئەم كەیسە مالكی كەسی نەداوەتەوە دادگا.
- لەدوای لابردنی پارێزگاری بانكی ناوەندی، دۆسیەی بانكە ئەهلیە وەهمیەكان سەری هەڵداوە بەجۆرێك دەركەوت كە 16 بانكی ئەهلی هەن كە پارە لە بانكی ناوەندی رادەكێشن لەرێگەی پسوڵەی تەزویرەوە، هەرچەندە ژمارەیەك فەرمانبەریش دەستگیركران ، بەڵام دەركەوت كە بە ملیۆنان دۆلار پارەیان لە بانكی ناوەندی راكێشاوەو حەواڵەی وڵاتانی دراوسێ كراوە بە تایبەتیش ئێران، ئەمەش بە ئامانجی كەمكردنەوەی كاریگەری سزا سەپێنراوەكانی سەر تاران.
- بەكارهێنانی ئاسمانی عیراق‌و فڕۆكەخانەكان بۆ گەیاندنی پاڵپشتی سەربازی بە حكومەتەكەی بەشار ئەسەد، ئەمەش لەلایەن روسیاو ئێرانەوە كراوە.
- ئەحمەدی كوڕی تێوەگلاوە بە حەواڵەكردنی 1.5 ملیار دۆلار لە داهاتی عیراق بۆ لوبنان، ئەوكاتەی باوكی سەرۆك وەزیران بووە.
- جگە لەمانە دەیان دۆسیەی دیكەی گەندەڵی‌و بەهەدەردانی پارەی وەهمی هەن لەسەر نوری مالكی، بەتایبەت بونی سەربازی فەزایی كە ژمارەیان 50 هەزار كەس بووەو پارەیان بۆ خەرجكراوەو لە وەقعیشدا شتی لەو جۆرە نەبووە.

تێبینی: ئەم داتایانە، لەچەند سەرچاوەیەكی جیاوازو عیراقی وەرگیراون، بەشێكیان داتای حكومەتن وەكو لیژنەكانی پەرلەمان بەتایبەت دارایی‌و لەگەڵ داتای چاودێری دارایی‌و دەستەی نەزاهەن