نەوزادی موهەندیس  

بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران .. هۆكار و دەرئەنجامەكانی لەنێوان ململانێكانی ئێران و ئەمریكادا ؟
  
•    پێشەكی
ئێران وەك وڵاتێكی گەورە و خاوەن نفوزی سیاسی و ئابوری و ئەمنی لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وەك یەكێك لە وڵاتە خاوەن مێژوو و شارستانیەتی دێرین و دەوڵەمەند و وەك وڵاتێكی خاوەن جوگرافیایەكی پانوپۆڕ و زۆری ژمارەی دانیشتوانە هەمەجۆر و هەمە ئاین و مەزهەب و نەتەوەییش ، هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە گەلێك گرنگی و كاریگەری پەیداكردوە و تەنانەت زۆرجارانیش بۆتە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندیەكانی وڵاتانی زلهێز وەك ئەمریكا و ئەوروپیەكان و ڕۆژهەڵاتیەكانیش لەڕێگەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بۆسەر هاوكار و هاوپەیمانەكانیان لەناوچەكەدا لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسڕائیل.بەتایبەتیش دوای هاتنە سەر حوكمی ئیسلامیە شیعە مەزهەبەكان بە ڕابەرایەتی ئیمام خومەیی لەساڵی 1979وە تاكو ئێستا.بەتایبەتیش دوای دەرچوونی ئێران لەشەڕی 8ساڵەی لەگەڵ عێراق 1980-1988 و سەرگەرمبوونی بە ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانەوەی وڵات و گەشەپێدانی هێز و توانا سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكانی لەناوخۆ و ناوچەكەدا و بەتایبەتیش لە بواری دامەزراندن و دەستپێكردنی بەرنامە ئەتۆمیەكەی،كەلەئێستادا بۆتە خاڵی ناكۆكی سەرەكی و ململانێی توند لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپیەكاندا، ئەم بەرنامەیە لە سەردەمی سەرۆك ئۆبامادا و لەساڵی 2015دا ڕێكەوتنێكی  نێودەوڵەتی ناسراو بە ((5+1)) دەربارە كراو بەوپێیەش هەردوولا  ئەركەكانی خۆیان جێبەجێكرد بۆ ڕێگەگرتن لەوەدەستهێنانی ئێران بۆ چەك  و هەڕەشە و گوڕەشەی ئەتۆمی،لەبەرامبەر هەڵگرتن یان سووككردنی گەمارۆ ئابوریەكانی سەر ئێران كەماوەی زیاتر لە 30 ساڵی خایاندوە و هاوكاری و یارمەتی ئێران لە بوژاندنەوەی ژێر خانی ئابوری و كەرتی  وزە و هاندانی كۆمپانیا بیانیەكان بۆ وەبەرهێنانكردن لە ئێران و هەڵگرتنی قەدەغەكردنی پارە بلۆككراوەكانی ئێران لە بانكەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و زۆر كارئاسانی تریش.
•    بەڵام ئەم ڕێكەوتنە بەهاتنی سەرۆك ترامپ بۆ كۆشكی سپی و هەڵدانەوەی ئەو لاپەڕانەی سەردەمی سەرۆك ئۆباما، بڕیاریدا كە بەسەر ئەو ڕێكەوتنامەیەدا بچێتەوە كە بەبڕوای ئەو لە قازانجی ئەمریكادا نیە و بەمەش كێشە و گرفتەكان سەریان هەڵدایەوە و هەردوولا ئێران و ئەمریكا كەوتنە خۆ بۆ ململانێیەكی توند كە ماوەی زیاد لە 4 ساڵە درێژەی هەیە. لەو پێناوەشدا ئەمریكا لە مانگی 5/2015دا ڕێكەوتنامەكەی تاك لایەنە هەڵوەشاندەوە و دوو گوژمە گەمارۆی توندی ئابوری بەسەر دامودەزگا و كەسایەتیەكانی ئێراندا سەپاند لەهەموو بوارەكاندا و بەتایبەتیش وزە و نەوت و بڕیاریدا كە فرۆشتنی نەوتی ئێران سفر بكاتەوە و لەبەرامبەریشدا ئێران فشاری سیاسی و ئەمنی و ئابوریەكانی خۆی لەناوچەكە و دونیادا دەستپێكرد و سەرەتاش لە ئەوروپیەكانەوە دەستیپێكرد وەك لایەنێكی ڕێكەوتنامەكە دوور لە ئەمریكا.و دواتر جەنگی كەشتیەكان و تەنگەی هورموز و تەقاندنەوەی جبەخانەكانی ئێران لە عێراق و سوریادا لەلایەن ئیسڕائیلیەكان و هەڕەشە و گوڕەشەی بەردەوامی هەردوولا لەیەكتر مەترسی هەڵایسانی جەنگی گەرمی لێدروستبوو.بەڵام تائێستا ناوبژیوانیە نێودەوڵەتیەكان بونەتە هۆكاری دواخستنی ئەو جەنگە كە هەموو كات ئامادەگی هەیە.
•    هەنگاوی سێیەمی ئێران چییە؟
ئێران لە ڕێگەی دەستەی وزەی ئەتۆمیەوە ڕایگەیاند كە پابەندبونی ئەتۆمی خۆی كەمدەكاتەوە،وەك وەڵامێك بۆ پێشێلكردنی واشنتۆن بۆ ڕێكەوتنامەكە،ئاماژە بەو خاڵەی ڕێكەوتنامەكە كە دەڵێت (( هەڵگرتنی هەر كۆت و بەندێك لەسەر توێژینەوە و گەشەپێدان)).
دانیناوە بەوەشدا كە 20 لە ئامێرەكانی فڕێدەری ناوەندی لە جۆری((ئەی 4)) كاردەكەن.ئەمەش مانای وایە كە توانای پیتاندنی یۆڕانێۆمی هەیە زیاد لە ڕێژەی 20%.
دەستەی وزەی ئەتۆمی ئێران ڕایگەیاند كە كەمكردنەوەی پابەندبوونیان بە ڕێكەوتنامەكەوە كاركردن بە ئامێرە فڕێدەرە ناوەندیە زۆر پێشكەوتوەكان دەگرێتەوە،كە مانگی داهاتوو كاركردنیان دەستپێدەكات، ئەمەش مانای وایە كە پیشەسازی ئەتۆمی ئێرانی دەتوانێت ئامانجە دوور مەوداكانی خۆی وەدیبێنێت بە ئاسانی.
•    هەوڵەكانی ئێران بۆ تێپەڕاندنی ڕێژەی ڕێگەپێدراو بۆ پیتاندنی یۆڕانیۆم..بۆتە مەترسی بۆ ئەمریكی و ئەوروپیەكان
ئێران وەك كارتێكی فشار بۆ سەر ئەمریكا و ئەوروپیەكان بۆئەوەی تادەكرێت ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە جێبەجێبكرێت و هەموان پابەندبن پێیەوە،كاری فشاری زیادكردنی ڕێژە و ئاستی پیتاندنی یۆڕانیۆمی بەرزكردۆتەوە كە ئەمەش بەو مانایە دێت ئێران چیدیكە چاوەڕوان نابێت و پابەند نابێت بە بەندەكانی ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەی ساڵی 2015وە و ئازادە لەوەی كە چۆن بەرنامە ئەتۆمیەكەی گەشەو پێش دەخات.لەو پێناوەشدا ڕایگەیاند كە ڕێژەی پیتاندنی یۆڕانیۆم بەرزدەكاتەوە بۆ زیاتر لە 67ر3% كە ئەمە ئەو ڕێژەیەیە كە ڕێگە پێدراوە بەپێی ڕێكەوتنامەكەی ساڵی 2015.
سەرۆكی ئێرانی ((حەسەن ڕۆحانی))ڕایگەیاند كە مەبەست لە زیادكردنی ڕێژەكە بۆ كاری ئاشتیانەیە نەك سەربازی،و هێشتا ڕیژە زیادكراوەكەیان ئاشكرا نەكردوە.هەر زیادكردنێك لە ڕێژەی پیتاندنی یۆانیۆمدا دەبێتە زیاتر نزیكبونەوەی ئێران لە دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی و ئەو ڕێژەیەش كە لە ڕێكەوتنەكەدا دانراوە بۆ زیاتر درێژكردنەوەی ماوەی وەدەستهێنانی ئێرانە بۆ بۆمبی ئەتۆمی بۆ ساڵێك لە جیاتی 2-3 مانگ. چونكە ئەمریكا و ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی باش دەزانن كە ئێران خاوەنی بەرنامەیەكی ئەتۆمی بوە و وازیلێهێناوە ،بەڵام ئێرانیش ڕایدەگەیەنێت كە هیچ كات هەوڵی وەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی نەداوە. 
لێپرسراوانی ئێران بەبەردەوامی ئەوە دەڵێن كە هەموو 60 ڕۆژێك پابەندبوونی خۆیان كەمدەكەنەوە بە ڕێكەوتنامەكە وەك كارتێكی فشار بۆ ئەوەی ئەوروپیەكان بكەونە نێوان ئێران و ئەمریكاوە بۆ كەمكردنەوەی فشار و گەمارۆكان و دەرگای دیپلۆماسیشیان دانەخستوە.
ئێران پێش ڕێكەوتنامەكە یۆڕانیۆمی پیتێنراوی بە ڕێژەی 20% بەرهەمدەهێنا كە ئەو بڕە پێویست بوو بۆ پێدانی بە كورەی تاران بە سووتەمەنی و ڕێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمیش لە كورەی بوشەهر لە باشوری ئێران تەنها 5% بوو.
بەهرۆز كەمالوەندی وتەبێژی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی ئێرانی دەڵێت (( یۆرانیۆم بە پێی پێویستی خۆمان دەپیتێنین،و لە ئێستادا پێویستمان بە پیتاندنی یۆرانیۆم نیە بۆ كورەی تاران. و تەنها بە ئاستی پێویست یۆرانیۆم دەپیتێنین بۆ كورەی بوشەهر)).هەموو ئەم پەرچە كردارانەی ئێرانیش لەدوای كشانەوەی تاكلایەنەی ئەمریكا دێت لە ڕێكەوتنامەكە لەمانگی مایسی 2018دا.و سەپاندنی گەمارۆی ئابوری بەسەر ئێراندا.و سەرۆكی ئەمریكاش ئەم بڕیارەی خۆی بەوە پاساوهێنایەوە كە ئێران لە پلانی بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی وازینەهێناوە و هەروەها دەستوەردەداتە كاروباری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە كە مەبەست لێی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی هاوپەیمانی ستراتیژی ئەمریكان.
•    ئەو پەرچەكردارانە چیبوون لە دوای هەنگاوی سێهەمی ئێرانەوە.. دوای بەرزكردنەوەی تێكڕای پیتاندنی یۆڕانیۆم ؟ 

•    لە میانەی ئەو پەرچە كردارانەی كە دژ بە بڕیارەكەی ئێران  بۆ ئیشپێكردنی ئامێرەكانی فڕێدەری ناوەندی پێشكەوتوو بۆ زیادكردنی بڕی یۆڕانیۆمی پیتێنراو دەربڕان لەلایەن وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكاوە، جوراوجۆربوون لە نێوان توند و لەسەرخۆ و هەندێكیش هیچ بەهایەكیان بۆ دانەنا.
•    ئەوەتا وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا تەنها ڕایگەیاند كە ئەو بڕیارە هەموو ئاوات  و ویستەكانی تێكشكاند لەكاتێكدا كە بەریتانیا لەگەڵ هاوبەشە ئەوروپیەكانی تردا لەهەوڵی چارەسەری كێشەكەدان.
•    لەبەرامبەریشدا ئێران ڕایگەیاند كە ئەوروپیەكان ماوەیەكی كەمیان لەبەردەمدایە بۆ بڕیاردان دەربارەی ئەنجامی ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەیان لەگەڵ ئێران و هیچ كەسیش چاوەڕوانی تاكلایەنەی ئێران نەكات بۆ پابەندبوون بە ڕێكەوتنەكەوە.
•    لەهەمان كاتدا بڕیارە لیژنەیەكی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی سەردانی ئێران بكات و سەردانی جێگە ئەتۆمیەكانیش بكات و ئێرانیش هیچ لاریەكی نیە لەو سەردانە.
•    وەزیری بەرگری ئەمریكاش لە پاریسەوە و لەكاتی پرێس كۆنفرانسێكی لەگەڵ هاوتا فەڕەنسیەكەی ڕایگەیاند كە هیچ سەرسوڕمانێكی نیە لەو بڕیارەی ئێران كە پێشێلی ڕێكەوتنەكە دەكات كەلەساڵی 2015دا ئەنجامدراوە.ئەوان واتە  ئێران چەند ساڵێكە  ڕێكەوتنی بڵاونەبونەوەی چەكی ئەتۆمیان پێشێلكردوە.
•    لەلای خۆشیەوە وەزیری بەرگری فەڕەنساش ڕایگەیاند كە فەڕەنسا بەردەوام دەبێت لەسەر هەوڵەكانی بۆ چارەسەری كێشەكە لەگەڵ ئەوروپیەكان بەمەبەستی هاندانی ئێران بۆ پابەندبونی تەواوی بە ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەوە.بۆ پاراستنی سەلامەتی و ئاسایشی كەنداوی عەرەبی بەشێوەیەكی هەمئاهەنگ و باش.
•    لەلای خۆشیەوە نوێنەری ڕوسیا لە نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاند ئەو هەنگاوەی ئێران هەنگاوێكی نوێیە و ئاماژەیەكی بەهێزە بۆ پێویستی گێڕانەوەی هاوسەنگی لەچوارچێوەی پلانی كاری سەرتاسەری و هاوبەشدا.
•    بەكارهێنانەكانی وزەی ئەتۆمی لە ئێران
قسەكردن دەربارەی سوودەكانی بەكارهێنانی  وزەی ئەتۆمی بۆ مەبەستی ئاشتیانە قسەیەكی كەموكوڕە،چونكە ئەو سەرچاوە كۆن نوێیەی وزە هەمیشە لە پێشكەوتنی بەردەوامدایە،هەموو جارێكیش بەكارهێنانێكی نوێ‌  بۆ ئەو وزەیە دەدۆزرێتەوە، تەنها ئەوەندە بەسە كە ئاشكرای بكەین كە وزەی سووتانی 1 تەن لە سووتەمەنی ئەتۆمی یەكسانە بە بەرهەمی سووتانی 20 ملیۆن تەن لە خەڵوز.ئەمەش وادەكات كە وڵاتێكی وەكو ئەمریكا بەنزیكەیی 20% لە پێداویستی كارەبا پشت ببەستێتە سەر وزەی ئەتۆمی.ئاشكراشە ئەو ڕێژەیە ڕوو لە زیادبونە لە ئایندەدا.
جا لەبەر ئەمە وڵاتە تازە پێگەیشتوەكان ئەركیانە كە هەوڵەكانیان چڕبكەنەوە بۆ بەكارهێنانی ئەم سەرچاوەیە بۆ ئەوەی لە كاروانی پێشكەوتن دوانەكەون،ئەم ستراتیژیەش ئایندەی پیشەسازی ئەو وڵاتانە دابین دەكات،بەشێوەیەك كورە تێكەڵكەرە ئەتۆمیەكان كاریگەری سیاسی قوڵیان نابێت كە وزەی ئەتۆمی كورە پەرتكەرەكان دەیدەنەوە،لەبەرئەوەی سووتەمەنیەكە لەبەردەست هەمواندایە،و دەستپێشخەریش بۆ ئەو وڵاتەیە كە سەركەوتن بەدەستدێنێت لە دروستكردنی بنكەی زانستی بۆ بنەمای زانستی پلازما و تێكەڵكردنی ئەتۆمی.
•    چ بژاردەیەك لەبەردەم ئێراندایە ؟
جا لەبەردەم ئێران دوو هەڵبژاردە هەیە:
یان وزەی ئەتۆمی ،یانیش سووتەمەنی هەڵهێنجراو((نەوت و گازی سروشتی))، بەڵام وزەی ئەتۆمی لەڕووی نزمی تێچوون و سەلامەتی تەكنیك و دەسكەوتنی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ و پاراستنی ژینگە و سەرەڕای ئەمانەش ناوبانگە جیهانیەكەشی،وایلێدەكات كە سەركەوتووتر بێت بەسەر سووتەمەنی هەڵهێنجراودا، لەبەرئەوەی لەكاتی تەواوبونی یەدەگی ئێران لە نەوت ،پێوست دەكات كە ئێران وەبەرهێنانی گەورە بكات لە پاشماوەی داهاتەكەی لە نەوت لە سیستەمێكی وزەی وادا كە توانای هەبێت بۆ بەرگەگرتن و مانەوە لە ماوەی قۆناغی دوای نەمانی نەوتدا.
بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمی پشت دەبەستێتە سەر چەندین هۆكاری تر،لەوانە بەرنامەی پێشخستنی بەرهەمی وزە و دەستخستنی تەكنیكی پێشكەوتوو و هەمجۆركردنی سەرچاوەی بەرهەمی وزە و دابینكردنی ئەمان و سەلامەتی بۆ سەرچاوەكانی وزە،و بەرهەمهێنانی وزەیەكی خاوێن،و ڕەچاوكردنی دۆخی ژینگەیی و پێویستبوونی پاراستنی،و سوود وەرگرتنیش لە باشیەكانی تەكنیكی ئابوری،هەربۆیە پێشخستنی وێسگە ئەتۆمیەكان كارێكە كە ناتوانرێت پشتگوێ‌ بخرێت لە بەرنامەی ئێران بۆ دوور مەودا، بۆ دابینكردنی سەرچاوەكانی وزە،بەڵام دەربارەی ئەو خاڵانەی كە ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی  بۆ ئێران پشتیپێدەبەستێت بەپێی ڕاپۆرتەكان لە كاتی ئێستادا،بریتین لە :
•    پلاندانان و دامەزراندن و كارپێكردنی وێسگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبای ئەتۆمی.
•    سوڕی سووتەمەنی ئەتۆمی.
•    دامەزراندن و كارپێكردنی كورەكانی توێژینەوەی ئەتۆمی پەرتبون و توانەوە.
•    ئەنجامدانی توێژینەوە لە بواری پێشخستنی بەكارهێنانی تیشكە ئەتۆمیەكان لە بوارەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و پزیشكیدا.
•    چاودێریكردن و دابینكردنی سەلامەتی بۆ چالاكیە ئەتۆمیەكانی وڵات،لەڕێگەی سەنتەری سەلامەتی ئەتۆمی.
•    پیتاندنی یۆڕانیۆم چییە ؟
پڕۆسەی پیتاندنی یۆڕانیۆم دادەنرێت بە پایەیەكی بنچینەیی لە گۆڕینی ئەو توخمە خاوە كە لە سروشتدا هەیە یان بۆ توخمێك كە توانای بەكارهێنانی ئاشتیانەی هەبێت لە بەرهەمهێنانی وزەدا لە چوارچێوەی پێوانە و مەرجە دیاریكراوەكاندا یان بۆ چەكێكی كوشندە.
جێگەی ئاماژە پێدانە كە پڕۆسەی پیتاندن بۆ خۆی نابێتە هۆكارێك بۆ دیاریكردنی سروشتی ئاشتیانە یان سەربازیانەی هیچ بەرنامەیەكی ئەتۆمی بەڵكو ئەوە بڕی پیتاندنەكەیە كە جۆری بەرنامەكە دیاریدەكات.
•    كرداری پیتاندن چییە؟
پیتاندن كردارێكی ئاڵۆزە كە بەچەند قۆناغێك تەواو دەبێت بەئامانجی زیادكردنی ڕێژەی یۆڕانێۆمی 235ی هاوشێوە كە توانای پەرتبوونی هەبێت لە خاوی یۆڕانێۆم و بە پیتی لاتینی Uئاماژەی بۆ دەدرێت بۆ ئەوەی گونجاوبێت بۆ بەكارهێنان وەك سوتەمەنیەكی ئەتۆمی یان لە دروستكردنی دڵێكی پەستێنراوی تەقاوە لە چەكی ئەتۆمیدا.
كرداری پیتاندنیش بە كارێكی پێویست دادەنرێت چونكە یۆڕانیۆم لە سروشتدا  بە جۆری جیاواز هەیە، بەڵام تەنها جۆرێكی دیاریكراو لەو خاوە و بەدیاریكراویش یۆڕانێۆمی 235 دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبایی یان بۆ ئامانجی سەربازی.
بەزمانی فیزیاش،ئەو جۆرە لە یۆڕانێۆمی 235 Uئاماژەی پێدەدرێت لەسەر ژمارەی بارستایی گەردیلەییەكەی و ئەوەش بونی نیە تەنها لە نزیكەی 70% لە خاوی دەرهاتوو.بەڵام هاوشێوە بڵاوەكەی خاوی یۆڕانیۆم ناسراوە بە یۆڕانێۆم 238 U و بارستە گەردیلەییەكەشی كەمێك گەورەترە.
جا بۆ مەبەستی بەرهەمهێنانی كارەبا پێویستە چڕی یۆڕانیۆمی 235 زیادبكرێت بۆ نێوان 3% بۆ 5%، لەكاتێكدا پێویست دەكات بە زیادكردنی ڕێژەی چڕیەكەی بۆ ئاستەكانی بەرزتر لە 80% یان ئەوەی ناسراوە بە ((خاوێنی نمونەیی)) بۆ دروستكردنی چەكی ئەتۆمی.
•    تەكنیكی پیتاندن
پێویست بە دوو هۆكاری پەرتبون هەیە لە تەكنیكی پیتاندن بۆ خاوی یۆڕانیۆم كە ناسراوە بە (( كێكی زەرد)) بۆ گۆڕینی بۆ غاز كە پێیدەوترێت فلۆریدی یۆڕانیۆم((یواف 6)) هەنگاوی یەكەم بۆ دەستپێك بە كرداری پیتاندن، واتە كرداری پیتاندن دەستپێناكات تەنها دوای گۆڕینی خاوی یۆرانیۆم نەبێت لە دۆخی ڕەقەوە بۆ دۆخی گازی.
كاتێك یۆڕانێۆم بە شێوە گازیەكەی پاڵپێوەدەنرێت بەناو لەمپەڕێكی كونداردا ئەوا گەردیلە سوكەكانی یۆڕانیۆمی 235 تێپەڕدەبن بە لەمپەڕەكەدا بە خێراییەكی زیاتر لە گەردیلەی یۆرانیۆمی 238 هەروەك چۆن لەگەڵ گەردەكانی لمی بچوكدا ڕوودەدات لە دەرچەكانی بێژەنگەوە یان هەر پاڵاوتەیەك یان ئامێری جیاكەرەوەی دەنكی زۆر ووردی بچووك.ئەم كرداری جیاكردنەوەیەش دووبارەدەكرێتەوە زیاتر لە 1400 جار بۆ وەدەستخستنی یۆڕانیۆمی 235 بە ڕێژەی چڕی لەنێوان 3-5% لە شەشەم فلۆریدی یۆڕانیۆم.

•    فڕێدانی ناوەندی
هەروەك چۆن كاردەكرێت لە كرداری جیاكردنەوەدا،ئەوا ئامێری فڕێدەری ناوەندی ئەو جیاوازیە كەمەی كە هەیە لەنێوان هاوشێوەكانی یۆڕانیۆمی 235 و 238دا بەكاردەهێنێت،بەشێوەیەك یۆڕانیۆم لەدۆخی گازیدا پاڵپێوەدەنێت بەناو بۆریەكدا كە دەسوڕێتەوە بە خێرایی بەرزتر لە خێرایی دەنگ لەو كاتەدا،پاڵ بە گەردیلە قورسەكانی یۆڕانیۆم 238وە دەنرێت بۆ دەرەوە و كۆدەبێتەوە لەسەر دیواری بۆریەكە لەكاتێكدا گەردیلە سوكەكان واتە یۆڕانیۆمی 235 كۆدەبنەوە لە چواردەوری ناوەند و دواتر یۆڕانیۆمی 235 ی پیتێنراو كۆدەكرێتەوە و ئەم كردارەش چەندین جار دووبارە دەكرێتەوە بۆ زیادكردنی چڕییەكەی.
بۆ زانیاری،دروستكردنی 20 كغم لە یۆڕانیۆمی پیتێنراو بۆ دروستكردنی یەك كڵاوەی ئەتۆمی كە توانایەكی سەرەتایی تەقینەوەی هەیە پێویستی بە نزیكەی 1500 ئامێری فڕێدەری ناوەندی هەیە لەگەڵ كردارێكی بەردەوام بەبێ‌ وەستان بۆ چەند مانگێك.

•    مێژووی دەستپێكردنی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی
•    ساڵانی پەنجاو شەستەكانی سەدەی ڕابووردوو:
شای ئێران لە 5/3/1957دا بەردی بناغەی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی دامەزراند،كاتێك كە (( ڕێكەوتنی پێشنیازكراو بۆ هاوكاری لەبواری توێژینەوە و بەكارهێنانی ئاشتیانەی وزەی ئەتۆمی))ڕاگەیەنرا لەژێر چاودێری بەرنامەی ئایزەنهاوەر (( ئەتۆم لە پێناو ئاشتیدا)).
لەساڵی 1967دا،سەنتەری تاران بۆ توێژینەوەی ئەتۆمی  (TNRC)دامەزراو لەلایەن ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی ئێرانیەوە بەڕێوەدەبرا،و ئەم سەنتەرە كورەی ئەتۆمی بۆ دابینكرا بە بڕی 5 مێگاوات كە ئەمریكا پێشكەشی كرد،كە یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئاست بەرزی پێدرابوو.
ئێران واژۆی لەسەر ڕێكەوتنی بڵاونەبونەوەی چەكی ئەتۆمی (NPT) كرد لەساڵی 1968دا،و لەساڵی 1970دا ڕاستاندی و بەمەش بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران كەوتە ژێر چاودێری ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتیەوە.
•     ساڵانی حەفتاكان
شا ڕەزامەندی دا بۆ دروستكردنی چەند وێسگەیەكی ئەتۆمی،بەیارمەتی ئەمریكا،تا بگاتە 23 وێسگەی وزەی ئەتۆمی لەساڵی 2000دا، شا لەساڵی 1974دا ڕایگەیاند كە  بەبۆچوونی ئەو نەوت ئیدی كاتی بەسەرچوونی هاتوە و ڕایگەیاند كە((نەوت لەوە بەنرخترە كە بسوتێنرێت)) ،بۆیە وتی كە بەرهەمهێنانی بڕی 23000 مێگاوات كارەبا بەبەكارهێنانی وێسگەی ئەتۆمی كارێكی كردەیە لە ئایندەیەكی نزیكدا.
لەساڵی 1975وە  دوو كۆمپانیای AG وAEG،هەستان بەدامەزراندنی كۆمپانیایەكی هاوبەش بەناوی ((یەكێتی كرافت و یەرك ئەی جی )) و گرێبەستێكیان واژۆكرد بە بڕی 4-6 ملیار دۆلار بۆ دامەزراندنی كورەیەكی ئاوی پەستێنراو لە وێسگەی ئەتۆمی بوشەهر كە یەكەم كورەی ئەتۆمی ئێرانی بوو لەشاری شیراز كە كارەبا بداتە شارەكە،كە دەیتوانی بڕی 196ر1 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنێت،و وابڕیاربوو كە لەساڵی 1981دا تەواو بكرێت.
لەساڵی 1973  كۆمپانیایەكی هاوبەشی سویدی و بەلجیكی و فەڕەنسی بەناوی ((یۆرۆدیف)) پێكهێنرا بۆ كارپێكردنی وێسگەی یۆڕانیۆم لە فەڕەنسا و دواتر ڕێژەی 10% سوید گۆڕدرا بۆ ئێران بەڕێكەوتن لەگەڵ فەڕەنسادا.
دواتر لە لەساڵی 1976دا سەرۆكی ئەمریكا جیرالد فۆرد بڕیارێكی واژۆكرد بۆ پێدانی بوار بۆ ئێران بۆ كڕین و كارپێكردنی دامەزراوەیەك بۆ گێڕانەوەی چارەسەری دروستكراوی ئەمریكی بۆ دەرهێنانی بلۆتۆنیۆم لە سووتەمەنی كورەی ئەتۆمی. و ڕێكەوتنەكەش بۆ بەرهەمهێنانی ((سوڕی سووتەمەنی ئەتۆمی))تەواو بوو.
هێنری كیسەنجەر وەزیری پێشووتری ئەمریكا لەساڵی 2005دا دەڵێت : (( گەر شا تا ناوەڕاستی هەشتاكان بمایە و هەوڵەكانی هندستانیش بەردەوامبوایە بۆ وەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی ئەوا بەدڵنیاییەوە ئێرانیش لە ناوەڕاستی هەشتاكاندا هەمان هەنگاوەكانی هندستانی دەگرتە بەر)).
شا بەهەمان شێوە ڕێكەوتنی هاریكاری لەگەڵ هەریەكە لە باشوری ئەفریقیا و نامیبیادا واژۆكرد بۆ دابینكردنی ((یۆڕانیۆمی پیتێنراو))بە بەردەوامی.
•    لە قۆناغی دوای شۆڕِشی ئێران 1979 -1989
•    لەدوای شۆڕشی ئێرانی لەساڵی 1979وە هەموو ئەو كۆمپانیا بیانیانەی كە ڕێكەوتنیان هەبوو لەگەڵ ئێراندا بۆ دامەزراندن و ئیشپێكردن و وەگەڕخستنی كورە ئەتۆمیەكان و تەواوكردنیان پاشەكشەیان كرد لەكارەكانیان و هەموو كارەكانیان ڕاوەستان،لەلایەك ئێران گرەنتی بەردەوامبونی ئەو كارەی نەدەكرد لەدابینكردنی سووتەمەنی و یۆڕانیۆمی پیتێنراو و ئاوی قورس چونكە لەدەرەوەی دەسەڵاتی خۆیدا بوون،ولەلایەكی تریشەوە كۆمپانیاكانیش بەهۆی دواخستنی بڕی 450 ملیۆن دۆلارەوە لەلایەن ئێرانەوە و هەندێكی تریش دەڵێن بەهۆی فشارەكانی ئەمریكاوە بوە كە كارەكانیان ڕاگرتوە كە لەیەك كورەی ئەتۆمیدا 50% كارەكان و لە هەندێكی تریشدا 85%ی كارەكان تەواوكرابوون.هەربۆیە لەمانگی 6/1979دا بەتەواوەتی لە پڕۆژەكە كشانەوە.
•    ئەمریكا یۆڕانیۆمی پیتێنراوی ئاست بەرزی لە سەنتەری توێژینەوەی تارانی ئەتۆمی بڕی،بۆیە ئێران لەساڵی 1987- 1988بەناچاری ڕێكەوتنێكی لەگەڵ ئەرجەنتیندا واژۆكرد بۆ دابینكردنی یۆڕانیۆمی پیتێنراوی ئاست نزم 5ر19% بە پراكتیكیش لەساڵی 1993دا یۆڕانیۆمەكە تەسلیم بە ئێران كرا.
•    لەساڵی 1981دا لێپرسراوانی ئێرانی ڕایانگەیاند كە پێشخستنی ئەتۆمی لە وڵاتدا پێویستە بەردەوام بێت.و لەو پێناوەشدا گەشەی زۆریاندا بە دامەزراوە و كورە ئەتۆمیەكانیان.
•    لەساڵی 1986دا ،لێپرسراوانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی ڕایانگەیاند كە ئامادەن هاوكاری ئێران بكەن لە بوارەكانی كیمیاوی كورەكان و پێكهاتەكانی و ئەندازەی كیمیاوی و بوارەكانی دیزاینی وێسگە ئەزمونیەكان بۆ گۆڕینی یۆڕانیۆم و داخورانی توخمە ئەتۆمیەكان و كورەی ئاوی سووك بۆ دروستكردنی سووتەمەنی و پێشخستنی كورەی ئەزمونی بۆ بەرهەمهێنانی UO2. بەڵام ئەمریكا هاوكاریەكانی ڕاوەستان و ڕێگەی گرت لەو هاوكاریانە. هەربۆیە ئێران ڕوویكردە وڵاتی چین بەڵام ئەویش لەژێر فشاری ئەمریكادا داواكاریەكانی ئێرانی پشتگوێخست.
•    لەساڵی 1984دا دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕایگەیاند كە زۆر نزیكە ئێران لەماوەی دوو ساڵدا ببێتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمی بەهۆی ئەو یۆڕانیۆمەی كە لەپاكستانەوە وەدەستیدێنێت.
•    لەماوەی جەنگی عێراق-ئێراندا 1980-1988،عێراق زیانی گەورەی گەیاندە دوو دامەزراوەی ئەتۆمی ئێران لە بوشەهر و بەمەش كاری بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی پەكخست.ئێران ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی لەتەقینەوەكانی ئەو دوو دامەزراوەیە ئاگاداركردەوە و ڕایگەیاند كە وڵاتانی دونیا كەمتەرخەمن و ڕۆكێتی فەڕەنسی بەكارهێنراوە لەو هێرشانەدا.
•    دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران
دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران بەسەر 4 بواردا دابەش دەكرێن كە بریتین لە :  سەنتەرەكانی توێژینەوە،پێگەكانی پیتاندان،كورە ئەتۆمیەكان،كانەكانی یۆڕانیۆم.بەم شێوەیەی لای خوارەوە:
1.    كورەی نەتەنز
بریتیە لە : كورەیەكی پیتاندنی یۆڕانیۆم،ڕووبەرەكەی 100هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە لەژێر زەویدایە بە 8 مەتر، و پارێزراوە بە دیوارێكی ئەستوری 5ر2 مەتر و دیوارێكی تری كۆنكرێتی تریش دەیپارێزێت.لەساڵی 2004دا سەربانەكەی بە كۆنكرێتی شیشدار بەهێزكرا كە بە 22 مەتر گڵ داپۆشراوە.ئەم پێگەیە و پێگەیەكی تریش لە ئاراك لەلایەن كەسایەتی ناڕازی علی ڕەزا جەعفەر زادەوە لەساڵی 2002وە ئاشكراكرا.بۆیەكەم جار ئاژانسی نێودەوڵەتی  لەساڵی 2003دا سەردانی ئەم پێگەیەی كرد و ڕایگەیاند كە 160 ئامێری فڕێدەری ناوەندی  تەواوكراوە و 1000دانەی تریش لە قۆناغی دروستكردندان،لەئێستادا 7000 ئامێری فڕێدەری ناوەندی لە پێگەی نەتەنزدا هەیە و 500 دانەیان یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئاست نزم بەرهەم دێنن.
2.    كورەی بوشەهر:
پێشبینی دەكرێت كە كورەی ئاوی سووك كە ڕوسیا دروستیكردوە دەستبكات بەكاركردن لەم ساڵدا،و دەتوانێت توخمی بلۆتۆنیۆمی پیتێنراو بەرهەمبهێنێت كە بەكاردێت بۆ مەبەستی ئەتۆمی.
3.    دامەزراوەی ئەسفەهان
لێرەدا یۆڕانیۆم خاوێندەكرێتەوە لە پیسیەكان لە پێناو گۆڕینی كیمیاوی بۆ گازی هێكسا فلۆرایدی یۆڕانیۆم و دواتریش سارد دەكرێتەوە و پاكدەكرێتەوە تا ڕەق دەبێت.
4.    كارگەی ئەردەكان
لە نیوەی ساڵی 2005وە كاری دروستكردنی پێگەی سووتەمەنی ئەتۆمی تیادا تەواوكراوە.
5.    دامەزراوەی قوم
كورەی پیتاندنی یۆرانیۆمە لەناوەڕاستی ئێراندا لە قۆناغی بیناكردندایە.
6.    كورەی ئاراك
كورەیەكە بۆ توێژینەوەی ئاوی قورس،دەگونجێت لەگەڵ بەرهەمهێنانی بلۆتۆنیۆمی پیتێنراو كە دەچێتە دروستكردنی چەكی ئەتۆمیەوە.
7.    كانی ساگنەد
لەساڵی 1985دا توانرا خامی یۆرانیۆم بدۆزرێتەوە،وا بڕیاربوو كە هەردوو كانەكە و كارگەكەش دەستبكەن بەكاركردن لە سەرەتای ساڵی 2006.بەبەكارهێنانی 120 تەن لە یۆرانیۆمی خاو بۆ بەرهەمهێنانی 50 تا 60 تەن یۆرانیۆم ساڵانە.
8.    پێگەی جیهان
ئێران كان و كارگەیەكی نوێی گەشەپێداوە بۆ بەرهەمهێنانی 24 تەن ساڵانە لە ((كێكە زەردەكە)).
9.    پێگەی خوزستان
پلان هەیە كە كورەیەكی نوێ‌ لەناوچەكەدا دابمەزرێنرێت،بەمەبەستی توانەوەی ئەتۆمی،و ئێران بڕی 8 ملیۆن دۆلاری تەرخانكردوە بۆ ئەو پڕۆژەیە،لەگەڵ دانانی 50 شارەزا بۆ سەرخستنی كارەكە،لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی پڕۆژەكە 2 ساڵ دەخایەنێت،و ئێرانیش پێویستی بە 10 ساڵ هەیە بۆ دیزاینی كورەی ئەزموونی .
10 . پێگەی ئاناراك
پێگەیەكە بۆ هەڵگرتنی پاشماوە ئەتۆمیەكان.
•    كاریگەریەكانی گەمارۆ ئابوریەكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران
ئاشكرایە لەو كاتەوەی كە ئەمریكا بڕیاری سەپاندنی گەمارۆی ئابوری داوە بەسەر ئێراندا لە مانگی  ئابی 2018وە ،ئابوری ئێران تەواو پاشەكشەی كردوە و چۆتەوە یەك بەهۆی:
1.    دەرچوونی هەموو ئەو كۆمپانیا ئابوریە زەبەلاحانەی كە لەساڵی 2016وە گەڕابونەوە ئێران بەمەبەستی وەبەرهێنان.
2.    كەمبونەوەی فرۆشتنی نەوتی ئێران لە بازاڕەكانی جیهاندا بۆ نزمترین ئاستی كە تەنها 100هەزار بەرمیلە لەڕۆژێكدا كە سەرچاوەی گەورەی داهاتی ئێرانە.
3.    هەڵاوسانی نرخی كەلو پەل و پێداویستیەكانی ڕۆژانە و بەرزبونەوەی نرخەكانیان بە چەندین جار لە نرخی خۆیان.
4.    سەرهەڵدانی بێكاری لەئەنجامی ڕاوەستانی كارگە و كارخانەكان  لە بەرهەمهێنان.
5.    بڕینی پەیوەندیە دارایی و بانكیەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەدا.
6.    كەمكردنەوەی بودجەی ساڵانەی هێزە سەربازیەكانی ئێران لە سوپا و سوپای پاسداران و ئەوانی تریش.
7.    نزمبونەوەی نرخی دراوی ڕیاڵ و تمەنی ئێرانی بۆ كەمترین نرخ.

هەربۆیە ئێرانیش لە ژێر كاریگەریە خراپەكانی ئەو گەمارۆیانەدا،هەوڵی خۆ دەربازكردن دەدات كە هەرچەندە لەسەرەتاوە وەكو دەڵێن (( پشووی ستراتیژیان))بەكارهێنا،بەڵام بەناچاری لە 8ی مانگی مایسدا بڕیاریدا پابەند نەبێت بە دوو بەڵێنەوە كە لە ڤیەننا دابووی،كە ئەوپەڕی ئاست بۆ هەڵگیراو لە ئاوی قورسیان دیاریكردوە بە 3ر1 تەن،و هەڵگیراو بۆ یۆرانیۆمی ئاست لاوازی پیتێنراویش بە 300كگم. بەم شێوەیە ئێران ماوەی تەنها 60 ڕۆژی داوە بە ئەوروپیەكان كە بازبدەن بەسەر گەمارۆكانی ئەمریكادا ئەگینا پابەندبونی خۆی بە دوو خاڵی تری ڕێكەوتنامەكە سڕدەكات.بەتایبەتیش هەناردەكردنی نەوتەكەی.
بەم شێوەیە ئێران ئەوروپیەكانی خستە بەردەم دوو هەڵبژاردەوە،ئەگەر ڕێكەوتنەكەیان پێباشە با هەموان پابەندبن پێیەوە،ئەگەریش نا ئەوا چیدی ئێران ناتوانێت كۆنتڕۆڵی خۆی بكات و وەكو دەڵێن ((هەست بە لێپراسراوێتی ناكات))و بڕیاریدا كە لە 7 ی تەموزەوە دەستدەكات بە پیتاندنی یۆڕانیۆم بەپێی پێویست زیاد لەو ڕێژەیەی كە دیاریكراوە.ئەم بڕیارەش وادیارە لەبەرزترین ئاست لە ئێراندا ڕێكەوتن كراوە لەبارەیەوە،ئەوەتا ڕاوێژكاری ئایەتوڵا خامنەئی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی عەلی اكبر ولایەتیش هەمان ڕای هەیە و دەڵێت زیادكردنی پیتاندنی یۆڕانیۆم بۆ كاروباری ئاشتیانەیە و بەپێی پێویستی ئێران دەبێت.
•    دەرئەنجام
ئەو ڕاستیانەی كەلە ئەنجامی ئەم ململانێ توندەی نێوان ئەمریكا و ئێران بە ڕاستەوخۆ و ئەوروپیەكانیش بە ناڕاستەوخۆ دەخوێنرێتەوە بریتین لە:
1.ئەمریكا لەسەردەمی سەرۆكایەتی سەرۆك دۆناڵد ترامپدا دەستی ئاشتەوایی بۆ ئێران درێژناكات،گەرچی لە هەندێك قۆناغدا نەرمی دەنوێنێت.
2. ئەمریكا بەبیانوی پاراستنی هاوپەیمانەكانی لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبی و ئیسڕائیلیش هیچ كات ڕێگە نادات ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی.
3.ئەمریكا و ئەوروپیەكان ئەوەندە ئێرانیان پێویستە كە ببێتە پێگەیەك بۆ وەبەرهێنانی كۆمپانیاكانیان و بازاڕێكیش بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكانیان ،چونكە ئێران وڵاتێكی پانوپۆڕی خاك و دەوڵەمەندی نەوت و كانزا سروشتیەكان و زەوی بەپیتی كشتوكاڵی و قەرەباڵغیشە لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە 80ملیۆن كەسە.
4.ئێران گەر ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی ئەوا دەبێتە مەترسیەكی گەورە بۆسەر بەرژەوەندیە ستراتیژیەكانی ئەمریكا و ئەوروپیەكان لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بریتین لەسەرچاوەی وزەی نەوت و گازی سروشتی و هێندەی تر نفوز و پێگەی سیاسی و ئابوری و سەربازی و ئاینی و مەزهەبی ئێران لەناوچەكە و دونیاشدا بەهێز دەبێت.
5. ئێرانیش وەك وڵاتێكی گەورەی ناوچەكە بەمافی خۆی دەزانێت كە ببێتە خاوەن تەكنەلۆژیای ئەتۆمی وەكو پاكستانی یەكەم وڵاتی ئیسلامی و دراوسێی و وەكو دەوڵەتی ئیسڕائیلیش،گەرچی لەژێر ناوی بەكارهێنانی ئاشتیانەشدا بێت،كە بەدڵنیایی گەرەكێتی ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی بۆ مەبەستی سەربازی.
6. ئێران لە ئێستادا كە خاوەنی چەكی ئەتۆمی نیە،بەهۆی گەورەیی و بەهێزی و هێزە چەكدارەكانی و نفوز و پێگە مەزهەبیەكەیەوە لەناوچەكەدا بۆتە هۆكاری پشێوی و نانەوەی نائارامی لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لەهەریەكە لە وڵاتانی عێراق و سوریا و لوبنان و فەلەستین و یەمەن و عوماندا باڵادەستە و لەهەندێكی تریشدا خاوەن نفوزی گەورەیە كەئەمەش بۆتە مەترسی بۆ سەر وڵاتی سعودیە و ئیسڕائیل بە پلەی یەكەم.
7. پێدەچێت ئەم ململانێیانەی ئەمریكا و ئێران بەردەوام دەبن و درێژەیان دەبێت تائەوكاتەی ئێران ملدەدات بۆ مەرجەكانی ئەمریكا و دەبێتە وڵاتێكی بێ‌ چەكی ئەتۆمی و دێتە خولگە و فەلەكی ئەمریكا و ڕۆژئاواوە،بەپێچەوانەوە ئەمریكا گەر جەنگی گەرمیشی لەگەڵدا نەكات ئەوا بە گەمارۆی ئابوری دەیخنكێنێت و فزەی لەبەر دەبڕێت و ئەوجاریش  هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان و جەماوەری گەلانی ئێرانی لێ‌ هاندەدات بۆ ڕووخاندن و گۆڕانكاری لەم ڕژێمەی ئێستادا كە هەیە.
8. جا هەركات ئەو ململانێیانەی ئێران و ئەمریكا گەیشتە ئاستی تەقینەوە و جەنگی گەرم،ئەوا كاریگەری گەورە و دوورمەوداشی دەبێت بۆ سەر ناوچەكە و دونیاش  و پڕیشكی ئەو ئاگرەش زۆر شوێن و جێگە و بەرژەوەندی وڵاتانی تریش دەگرێتەوە و دوورنیە هەموانیش بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان بێنە ناو جەنگەكەوە و بەمەش زیاد لە پێویست درێژە بكێشێت و سەردەربكات بۆ جەنگی جیهانی سێیەمیش.

سەرچاوەكان:
=========
1.    https://ar.wikipedia.org
2.    https://www.nasnews.com
3.    https://www.shorouknews.com
4.    https://www.france24.com/ar
5.    https://mawdoo3.com
6.    https://www.skynewsarabia.com/world
    
[email protected]