كه‌ساندنی ده‌سه‌ڵات .. چڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له ته‌نیا كه‌سێكدا
2019-09-02 12:37:34
گۆران قادر
* خاوه‌نی بڕوانامه‌ی ماسته‌ر لە زانسته سیاسیه‌كان
مێژووی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌ستراوه‌ته‌وه به‌ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌ته‌وه له وڵاتانی دیموكراتیدا، به‌ستراویشه‌ته‌وه به‌كه‌سی یه‌كه‌م یان ده‌سەڵاتداری باڵاوه له‌و وڵاتانه‌ی كه‌ڕوو له‌دیموكراتی نین یان پشتی پێنابه‌ستن له‌به‌ڕێوه‌بردنی حوكم‌و كاروباری ده‌وڵه‌تدا، چونكه ده‌سه‌ڵات به‌پێی پێناسه‌یه‌كی باو بریتیه له‌مافێكی به‌خشراو له‌بارودۆخێكی كۆمەڵایه‌تی دانپێدانراودا‌و له‌زۆربه‌ی كاته‌كاندا وشه‌ی ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌یه بۆ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌خشراو به‌كه‌سێك یان ده‌زگایه‌ك له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه.
له‌وانه‌شه ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌ش بێت بۆ شاره‌زاییه‌كی دانپێدانراو له‌یه‌كێك له‌بواره‌كانی ئه‌بستمۆلۆجی ئه‌كادیمی، هه‌روه‌ها وشه‌ی ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌یه بۆ ده‌زگایه‌كی ئیداری كه سه‌لاحیاتی دیاریكراو بدات، ئه‌مانه‌ش واتای ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نن كه ده‌سه‌ڵات شكڵ‌و جۆری زۆره، وه‌ك ده‌سه‌ڵاتی سه‌رۆكی خێڵ یان ده‌سه‌ڵاتی باوك له‌خێزاندا، هه‌ربۆیه ده‌وترێت گه‌لێك كۆمه‌ڵگه له‌سیستمه‌كانیاندا په‌یڕه‌وی رێبازی (باوكسالاری) ده‌كه‌ن،كه مه‌نهه‌جێكی باوه له‌ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كاندا به تایبه‌تی‌و له‌ناو ده‌وڵه‌ته ئیسلامییه‌كانیشدا بڵاوه.
له‌زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان‌و ده‌وڵه‌ته ئیسلامییه‌كانیشدا زۆربه‌ی كات ده‌سه‌ڵاتی سیاسی چڕده‌كرێته‌وه له‌كه‌سایه‌تی تاكی ده‌سه‌ڵاتدار – سه‌رۆك –دا، یان با بڵێین (كه‌ساندنی ده‌سه‌ڵات .. تاكاندنی ده‌سه‌ڵات)، به‌مه‌ش هه‌موان ده‌كه‌ونه ژێر ره‌حمه‌تی ئه‌و تاكه‌وه‌‌و سه‌رجه‌م ده‌سه‌ڵاته‌كان خڕ ده‌كرێته‌وه‌و چڕده‌كرێته‌وه له‌ده‌ستی كه‌سی ده‌سه‌ڵاتدار یان سه‌رۆكی باڵادا، مه‌ترسیه گه‌وره‌كه لێره‌دا خۆی مه‌ڵاسداوه، ئه‌مه‌ش به‌تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌و وڵاتانه سه‌لمێنراوه كه‌سیستمی دیكتاتۆری تاكه كه‌س به‌ڕێوه‌یان ده‌بات.
ئه‌م شێوازه‌ش له‌به‌ڕێوه‌بردنی وڵات ته‌واوی گه‌ل روبه‌ڕوی ره‌نگدانه‌وه‌ی عه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌ڵاتدارانه‌ی تاكێك ده‌كاته‌وه له‌وانه‌یه هیچ له‌باره‌ی عه‌قڵ‌‌و كه‌ماڵ‌‌و حیكمه‌ت‌و میانڕه‌وی نه‌زانێت ته‌نها ناوه‌كانیان نه‌بێت، به‌ڵام مانای ئه‌م زاراوانه‌و گۆڕینیان بۆ كرداری به‌رجه‌سته، زۆر دور ده‌وه‌ستێت له‌بیركردنه‌وه‌و كرداری ئه‌و تاكه‌ی ده‌سه‌ڵاتداره – سه‌رۆكه – كه وا هه‌ستده‌كات ده‌سه‌ڵاتە‌كانی ره‌هان، به‌هۆی غیاب‌و ئاماده‌نه‌بونی رێكارو حوكمه ده‌ستورییه‌كان كه‌دیكتاتۆره‌كان كاری پێناكه‌ن، به‌زانینی ئه‌وه‌ی كه ده‌سه‌ڵاتداری زۆردارو دیكتاتۆر زوربه‌ی كات به‌هۆی ده‌زگایه‌ك یان رێكخراوه‌یه‌كی ناو كۆمه‌ڵگه‌وه كار بۆ دروستكردنی ده‌كرێت، به‌هۆی ئه‌مه‌شه‌وه چینێكی هه‌لپه‌رست خۆی تێكهه‌ڵكێش به‌ده‌سه‌ڵات ده‌كات‌و به‌مشێوه‌یه‌ش به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردولا ده‌بن به‌یه‌ك.
لێره‌شه‌وه تێبینی ده‌كرێت ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی پشتده‌به‌ستن به‌سیستمی ده‌سه‌ڵاتی ره‌ها، زۆربه‌ی جار به‌داڕوخان به‌كۆتا ده‌گه‌ن‌و به‌ده‌گمه‌ن وڵاتێك ده‌بینرێت كه چاره‌نوسی خۆی به‌م جۆره ده‌سه‌ڵاته‌وه به‌ستبێته‌وه‌و قوتار بوبێت له‌دۆخی وێرانكاری، به‌واتای چڕكردنه‌وه‌و خڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ده‌ستی سه‌رۆكێكی باڵادا، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه سیستمه سیاسیه‌كان له‌زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بیه‌كان له‌سه‌ری ڕاهاتون، ئه‌گه‌ره‌كانی داڕمانی وڵات دوهێنده ده‌كات له‌ڕێگه‌ی هۆكارگه‌لێكه‌وه كه هه‌ندێكیان به ئاشكرا دیارن، وهه‌ندێكی تریشیان شاراوه‌ن.
له‌ده‌وڵه‌ته دیكتاتۆریه‌كاندا یه‌ك ڕا ده‌بینرێت، ئه‌ویش رای تاكی ملهوڕی دیكتاتۆره كه رێڕه‌وه سیاسی‌و ئابورییه‌كان له‌وڵاتدا ئاراسته ده‌كات‌و به‌ڕێوه‌یده‌بات، ته‌نانه‌ت بواره‌كانی دیكه‌ش كاریگه‌رده‌بن به‌م رێبازه، چونكه فێركردن ده‌كه‌وێته ژێر ركێف‌و ره‌حمه‌تی رای كه‌سی ده‌سه‌ڵاتداری دیكتاتۆره‌وه، سیستمی ته‌ندروستیش به‌هه‌مان شێوه، به‌ڵكو ته‌واوی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی مه‌زاجی سه‌رپێیی به‌ڕێوه‌ده‌برێت كه له‌وانه‌یه ده‌وڵه‌ت به‌ره‌و تیاچون ببات.
هه‌ندێك بڕیاری هه‌ڵه‌شانه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتداری خۆسه‌پێنه‌وه زه‌ره‌ر وزیانی به‌گه‌له‌كانیان گه‌یاندوه تاڕاده‌ی داڕمان‌و داڕوخان، مێژوی نزیك‌و دورو روداوه سیاسییه‌كانی ناویان، به‌تایبه‌ت له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كاندا له‌وه دڵنیامان ده‌كاته‌وه كه ده‌سه‌ڵاتی ره‌ها یه‌كێكه له‌نه‌خۆشییه ترسناكه‌كانی ناو ئه‌م ده‌وڵه‌تانه به‌تایبه‌ت به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات‌و گه‌یشتن پێی، به‌بێگومان ئه‌مه‌ش ده‌رهاویشته‌ی گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و وڵاتانه‌‌و توشی زیانی گه‌وره‌یان ده‌كات كه له‌وانه‌یه بگاته راده‌ی داڕوخان، ئالێره‌وه پێویسته له‌سه‌ر سیاسی‌و ئیلیته‌كان – نوخبه‌كان – له‌وڵاتی خۆمان كه پشت ببه‌ستن‌و په‌یوه‌ست بن به‌و كارڕایانه‌ی كه ده‌بنه‌هۆی به‌رگرتن له‌ڕه‌هابونی ده‌سه‌ڵات بۆ تاكێك یان سه‌رۆكێكی باڵا.
له‌كۆتاییدا كاركردن به‌م پرنسیپانه رێگر ده‌بێت له‌چڕبونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات به‌شێوه‌یه‌كی ره‌ها له‌ده‌ستی هه‌ر تاكێكدا:
• چه‌سپاندن‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی پرنسیپی فره‌یی (پلورالیزم) له‌كاری سیاسیدا‌و له‌دامه‌زراوه كۆمه‌ڵایه‌تی‌و زانستییه‌كان‌و ئه‌وانی دیكه‌دا، به‌واتای ئه‌م پرنسیپه ببی به‌مه‌نهه‌جێك بۆ رێكخستنی گشتی.
• چه‌سپاندنی پرنسیپی ده‌ستاوده‌ستكردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌ڵات‌و رێگه‌نه‌دان به‌هیچ جۆرێك بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌ڵات له‌ڕێگه‌ی هێزی خۆسه‌پێنه‌وه , وه‌ك چۆن پێشتر له‌كاتی ئینقیلابه عه‌سكه‌ریه‌كاندا كاری پێده‌كرا .
• چه‌سپاندنی مه‌نهه‌ج جیاكردنه‌وه‌یده‌سه‌ڵاته‌كان و پێشخستن و گه‌شه‌پێدان و پێشوازی كردنی دامه‌زراوه‌و ده‌زگا سه‌ربه‌خۆكانی ده‌وڵه‌ت .
• پاراستنی ئازادی ڕاگه‌یاندن و ئازادی ڕاده‌ربڕین و دامه‌زراوه‌كانی ,وه‌كاركردنی ئه‌م دامه‌زراوانه به‌پێی ڕێكاره یاساییه‌كان به‌شیێوه‌یه‌ك كه‌گره‌نتی كاركردنیان بدرێت و ڕێگه له هه‌ڵكوتانه
سه‌ریان بگیرێت .
• پشتیوانیكردن له‌تاقیكردنه‌وه‌ی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی كه دامه‌زراوه‌ی چاودێری كاران وپێشێلكاریه‌كانی حكومه‌ت كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌و هه‌ڵه‌كانی ڕاست ده‌كه‌نه‌وه‌و به‌رده‌وام وه‌ك هێزێكی فشار ده‌رده‌كه‌ون.
• پێشخستن وگه‌شه‌پێدانی كاری حیزبه سیاسیه‌كان به‌پێی ڕێكاری ده‌ستوری، هه‌روه‌ها چه‌سپاندنی پلورالیزم وزیادكردنی به‌شداریكردن له دروستكردنی بڕیاردا.
له‌ئه‌نجامدا پێویسته كاركردن به‌م پرنسیپ وبنه‌مایانه ڕێخۆشكه‌رو هۆكار بێت بۆ تێكهه‌ڵكێشبون و یه‌كگرتویی كۆمه‌ڵگه، وبۆ بنیادنانی ده‌وڵه‌تێكی به‌هێزی شارستانی وسه‌قامگیر وبه‌توانا بۆ دوانه‌كه‌وتن وڕێكردن به‌شایسته‌یی شان به‌شانی كاروان وڕه‌وتی جیهانی پێشكه‌وتو.
.gif)
.gif)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
