+ هێمن سعید    

مەبەست لە رێرەوی ئابوری چینی_پاكستانی(سیپاك_CEPC)، بریتیە لە پرۆژەی دروستكردنی شەبەكەیەكی گەورەی ئابوری لە نێوان چین و پاكستان لەڕێگەی دروستكردنی رێگایەكی وشكانی كە رۆژ ئاوای صین دەبەستیتەوە بە باكوری پاكستان كە بەدرێژایی ئەم ریرەوە چەندین پۆژەی ئابوری و پیشەسازی و گەشت و گوزار و گواستنەو و وزە لە خۆدەگرێت، ئەم پرۆژەیە پێكدێت لە رێگەیەكی وشكانی(هێلی ئاسنین و بۆری نەوت و پرد) بەدرێژایی (3000كیلۆمەتر) كە لەشاری شینجای چینەوە دەسپێدەكات و لەبەندەری گەوادر ی پاكستانی كۆتایی دێت. 
مەبەست لەم پرۆژەیە گواستنەوەی شت ومەك و نەوت و غازە(بەرهەمی ناوخۆیی چین) بۆ دەوڵەتانی جیهان لەرێگەی بەندەری گەوادر، ئەم پرۆژەیە(CEPC) یەكێكە لە پرۆژە سەرەكیەكان لەچواچێوەی دەستپێشخەری (یەك رێگە و یەك پشتوێن)ی سەرۆكی چینی (شی جین بینغ).
 لەڕوی جوگرافیەوە ئەم رێرەوە ناوچەی شینشیانغ لە باكوری رۆژئاوای چین دەبەستێتەوە بە بەندەری گەوادری پاكستانی و قولایی پرۆژەكە دەكەوێتە سەرخاكی هەرێمی بلوچستان لە باكوری پاكستان.
بیرۆكەی ئەم پرۆژەیە وەرگیراوە لە نوسینێكی خەبیری جوگرافیای ستراتیجی (رۆبەرت كابلان) بەناوی (جوگرافیا و جوگرافیایی سیاسی) لە (گۆڤاری ئەتڵەسی) كە ساڵی 2009 بڵاوكراوەتەوە، لەو نوسینەدا كابلان ناوچەی گەوادر بەشوێنێكی جیوستراتیجی وەصف دەكات و بە خاڵی پێكەوە بەستنی هەمو كۆمارەكانی ئاسیای ناوەراست بە ناوچەی شینجیانغی چینی و بەستنەوەی چینیش بە رۆژهەلاتی ناوەراست و ئەفریقا و كورتكردنەوەی رێگەی 9هەزار كیلۆمەتری بۆ تەنها 3 هەزار كیلۆمەتر، هەر لەپاش دەرچونی گۆڤارەكە دەسەلاتدارانی پاكستانی دەستیانكرد بەكاركردن  لەسەر ئەو بیرۆكەیە و بەدرێژایی چوار ساڵ لە هەوڵدان كردیان بەپرۆژەیەك و لەگەڵ چین تاوتویانكرد تا لەساڵی 2013 لەلایەن سەرۆكی چینی (شی جین بینغ)وەك دەسپێشخەریەك لەچوارچێوەی پرۆژەی زەبەلاحی جیهانی (یەك رێگە و یەك پشتوێن) راگەیەنرا و پاشتریش لە ساڵی 2015 رێكەوتنیان لەسەر پرۆژەكە كرد كە( 51 )رێكەوتنی تر لەخۆدەگرێت.
ماوەی جێبەجێكردنی پرۆژەكە (15) ساڵە و لە 2015 دەستپێدەكات بۆ 2030، وە تێچووی پرۆژەكە بە (46 ملیار دۆلار) خەڵمێنراوە و چین بەنیازە بەبەهای 64 ملیار دۆلار وەبەرهێنانی تێدابكات.
ئامانجی ئەم پرۆژەیە كورتكردنەوە و ئاسانكردنی رێگەی گواستنەوەیە بۆ گەیاندنی شت و مەكەكانی چین بەكەمترین كات و بە رێگەیەكی كورت بۆ ناوچەی خلیج و رۆژهەلاتی ناوەراست و ئەفریقا لەرێگەی بەندەری گەوادرە وە.
پرۆژەكە  بە چوار قۆناغ جێبەجێدەكرێت، قۆناغی یەكەم، پێی دەوتریت قۆناغی دروستكردن و بونیادنان كەماوەكەی چوارساڵە و لە 2014 دەستپێدەكات بۆ 2018، قۆناغی دووەم بە قۆناغی نزیكیبونەوە ناودەبرێت، واتە دەركەوتنی ئیجابی پرۆژەكە، ئەم قۆناغە لە 2018 دەستپیدەكات بۆ 2020 ماوەكەی تەنها دوو ساڵە، قۆناغی سێیەم ناودەبرێت بە قۆناغی ناوەنجی و ماوەكەی پێنج ساڵە و لە 2020 دەستپیدەكات بۆ 2025، كۆتا قۆناغ كە بە قۆناغی كۆتایی ناودەبرێت ماوەكەی پێنج ساڵە و لە 2025 دەستپێدەكات بۆ 2030.

باشیەكانی ئەم پرۆژەیە بۆ وڵاتی چین
-    هەناردەكردنی بەرهەمی ناوخۆیی بۆ وڵاتانی جیهان بە ئاسانترین شێوە و كورترین رێگە.
-    كرانەوەی چین بەروی جیهاندا وەك بەستنەوەی چین بە قارەی ئەفریقا و ئەوروپا و رۆژهەلاتی ناوەراست و خلیج.
-    فراوانخوازی و هەژمونخوازی ئابوری چین تا دورترین ولاتانی جیهان و وەستانەوە بەرامبەر ركابەرە سەرەكیەكەی كە ئەمەریكایە، وەك چۆن دەوترێت سەدەی بیست و یەك سەدەی چینە.
-    رەخساندنی هەلی كار بۆ 80 هەزار كاركەری چینی.
-    كردنەوەی دەرگا بەروی وەبەرهێنەرە چینیەكاندا تاوەبەرهێنان بكەن لەم پرۆژەیەدا 
-    وەبەرهێنان بەرێژەی %1.7 ملیار دۆلار 
-    سەركوتكردن و وەدەرنانی موسڵمانانی (الایغور) لە شاری شینجیا.
-    دەستگرتن بەسەر زیاتر لە 100 هیكتار زەویدا بۆماوەی 40 ساڵ كە وەك كرێ وەریگرتوە لە حكومەتی پاكستان كە بلوچیەكان بە داگیركەر ناوی دەبەن.
- بەوتەی سەرۆك وەزیرانی پاكستان (نەواز شەریف) ئەم پرۆژەیە دەبێتە هۆی گۆڕینی بنەماكانی هاوسەنگی هێز لەناوچەكەدا لەبەرژەوەندی چین، چونكە ئەم پرۆژەیە هەرسێ باشوری ئاسیاو صین و ئاسیای ناوەراست پێكەوە دەبەستێتەوە.

باشیەكانی ئەم پرۆژەیە بۆ وڵاتی پاكستان
-    ژیانەوەی ژێرخانی ئابوری پاكستانی بەتایبەت هەرێمی بلوچستان كە ناوچەكەیان بەهۆی شەری گروپە توندرەوەكانەوە خاپوركرابوون بەوهۆیەشەوە توشی هەژاری و كەم دەرامەتی بونەتەوە.
- هەناردەكردنی نەوت و غاز و بەرهەمە كانزاییەكانی وەك خەلوز و كبریت بە كورتترین ماوە و كەمترین تێچون، كە پێشتر بەهۆی دوری رێگەكەیەوە بەشێكی زۆری بەرهەمەكانی وڵاتی پاكستان خراپ دەبون.
- كرانەوەی پاكستان بەروی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا و هەناردەكردنی سەرچاوە سروشتیەكانی لەرێگەی بەندەری گەوادر. 
-   بەرزبونەوەی داهاتی سالانەی پاكستان بەرێژەی %5.
- لەتبونی هەرێمی بلوچستان و لەگۆرنانی داخوازی سەربەخۆیی گەلی بلوچی، كە چەندین ساڵە لەوپێناوەدا تێدەكۆشن.
- دامەزراندنی 70 هەزار كاركەری پاكستانی لەسەر پرۆژەكە.

بەندەری گەوادر
بەندەری گەوادر لەروی شوینی جوگرافیەوە دەكەویتە سەر (بەحری عەرەب) و سەربە هەرێمی بلوچستانە، نزیكە لە گەروی هورمزە و رێژەی سێ یەكی بازرگانی نەوتی پێدا تێپەڕدەبێت.  ئەم بەندەرە لە سالی 1797 تا 1958 لەژێر دەسەلاتی سەلتەنەی عوممان بوو، بەرێكەوتن لەسالی 1955 كە كۆمەلێك مەرج و هاوكاری دولایەنە لەخۆدەگرێت دەوڵەتی پاكستان  لە سەلتەنەی عوممانی كڕی بە بەهای 3ملیون دولار، ئەم بەندەرە هەتا سالی 2002 وەك خۆی مایەوە و كاری تێدا نەكرا، لەماوەی سالانی 2002 بۆ 2007 بەگوژمەی (248) ملیۆن دولار لەلایەن (پەرویز موشەرەف) سەرۆك وەزیرانی پاكستان كرایەوە. لەسالی 2015 پاكستان و چین گەشتنەرێكەوتن لەسەر ئەو پرۆژەیە و بۆماوەی 43 سال، واتە تا ساڵی 2059 وەك كرێ حكومەتی پاكستان فرۆشتی بە حكومەتی پەكین بەو مەرجەی حكومەتی پاكستان ئارامی ئەوشوێنە بپارێزێت لەرێگەی هێزێكی سەربازی كە پێكدێت 15هەزار سەرباز.
بەندەری گەوادر شوێنێكی جیوستراتیجی گرنگە لەنێوان باكور و ناوەراستی ئاسیا و  رۆژهەڵاتی ناوەراست، وە بەشێكی گرنگە لەڕێگەی (حەریری كۆن) كە چین دەبەستیتەوە بە ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقاوە، وە رۆژئاوای چین دەبەستیتەوە بە(بەحری عەرەب)ەوە، ئەم بەندەرە ناو دەبرێت بە خاڵی پەرینەوەی ستراتیجی كە رێگەدەدات بەگواستنەوەی هەناردەی چین بەخێراییەكی زۆر بۆ  بازارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە.
پێشبینی دەكرێت سالانە چین بەرێژەی %1.6 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بكات لەم بەندەرە و هاوكات لەگەل كۆمەڵێك پرۆژەی تر كە بڕیارە لەماوەی(5) ساڵی داهاتودا بونیاد بنرێت وەك فڕۆكەخانە و كەناراوی ئاویی و گەشتیاری و (29)پرۆژەی تر.

دەستپێشخەری یەك رێگە و یەك پشتوێن
 دەستپێشخەریەكی چینیە بۆ زیندوكردنەوەی رێگەی حەریر لە سەدەی بیست ویەكدا لە پێناو گەیاندنی چین بە هەموو جیهان، ئەم پرۆژەیە بەگەورەترین پرۆژەی ژێرخانی ئابوری دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا كە لەلایەن سەرۆكی چینی (شی جین بینغ) لە مانگی نۆ و دەی 2013 خرایەرو، ناوەرۆكی پرۆژەكە وەبەرهێنانە لە ژێرخانی ئابوری و هێڵی ئاسنین و رێگەی خێرا و سەیارە و خانوبەرەو پێداویستی بینایات و پێگەیاندن و وزە و ئاسن و بەرد. پرۆژەكە زیاتر لە (68) دەوڵەت لەخۆدەگرێت كە رێژەی لە%65ی دانیشتوانی جیهان دەكات، وە رێژەی %40 ی كۆی داهاتی ناوخۆیی لە ساڵی 2017 لەخۆدەگرێت.  

روانگەی بلوچیەكان لەسەر پرۆژەكە
بلوچیەكان پرۆژەكە بە تیۆری گەلەكۆمێ(نڤریە المۆامرە) ناودەبەن و دەلێن ئامانجی پرۆژەكە بەدەرەجەی یەكەم داگیركاری چینە بۆ هەرێمەكەیان و بە بەپرۆژەیەكی ئابوری_سەربازی چینی دەزانن. هەروەها ئەم پرۆژەیە بەهەڕەشەیەكی گەورە دەزانن بۆ لەدەستدانی سەربەخۆییان كە چەندین ساڵە لەو پێناوەدا تێدەكۆشن و تائێستاش حكومەتی پاكستانی_بنجابی لەگەڵ حكومەتی ئێرانی بە داگیركەری خاكەكەیان ناودەبەن، بلوچیەكان ئەم پرۆژەیە بە مەترسی دەزانن بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیایی ناوچەكەیان ئەویش لەرێگەی هێنانی خەڵكی بیانی لە چینی و بنجابی بۆ سەرخاكەكەیان هەر ئەوەش بە مەترسی گەورە دەزانن بۆ گۆرینی ناسنامەیان و بەوهۆیەشەوە دەترسن ببن بەكەمینە لەسەر خاكەكەی خۆیان، چونكە دەڵێن حكومەتی پاكستان هەرێمەكەیان دابەش دەكات و هەروەها رێگە نادات كرێكاری بلوچی لەو پرۆژەیەدا كاربكات، بەڵكو لەهەرێمی بەنجاب كاركەر دەهێنن بۆ پرۆژەكە و تەنها رێگە بەوانیش دەدەن كاری تێدا بكەن كە ئەوەش واتە حسابكردن بۆ خەڵكی بلوچی بە پلە دوو.
بلوچیەكان بۆیە نارازین پێیانوایە سەروەت و سامانەكەیان دەبرێت بەتاڵان و هەروەها هەویەی شوینەكەیان دەگۆردرێت بۆیە گەنجانی بلوچی دەستیان داوەتە چەك دژی كرێكارە چینیەكان و بە (هێزی احتلال) ناویان دەبەن و تێدەكۆشن بۆ وەدەرنانیان لە خاكەكەیان.
 ئەوان پێیان وایە رێكەوتن كراوە لە نێوان پاكستان و چین بۆ روبەروبونەوە و دەركردنی بزوتنەوەی توركستانی رۆژهەلاتی ئیسلامی (الایغور) كە لە ناوچەی هەرێمی شینشیانغ جێگیرن و داوای مافی سەربەخۆیی خۆیان دەكەن.

ئوسترالیا و یابان و هندستان ترسیان هەیە لە پرۆژەكە
هندستان دەترسیت هاوكاری پرۆژەكە بكات، چونكە ئەو هێلە بازرگانیە بەشێكی بەناوخاكی هەرێمی كشمیردا تێپەڕ دەبێت كە جێگەی ناكۆكی چەندین ساڵەی نێوان هند و پاكستانە وە لەلایەكی ترەوە هند ترسی هەیە لە هەژموونی ئابوری چینی و پەلهاویشتنی بۆ ولاتەكەی كە كاریگەری نەرێنی بكاتە سەر ژێرخانی ئابوریەكەی. هەرچی ئوسترالیا و یابانە لە گفتوگۆی بەردەوامدان لەسەر ئەو یەكێتیەی كە چین پێكیهێناوە بۆ پشتگیری لە پرۆژەكە كە ئەوان بەمەترسی دەزانن بۆ سەر ئاسایشی ئابوریان.

روانگەی ئیمارات و ئێران بۆ پرۆژەكە پێچەوانەی یەكترە
ئیمارات بەهەڕەشەی دەزانێت بۆ بەرژەوەندی وڵاتەكەی بەهۆی بەندەری دوبەی كە زۆربەی بازرگانی جیهانی لەرێگەی بەندەری دوبەیەوە تێپەڕ دەبێت و ئەگەر پرۆژەی بەندەری گەوادر كۆتایی بێت ئەوا بەندەرەكەییان بایەخی جارانی نامێنیت هەربۆیە لەگەڵ ئەمەریكا هاوكاری بزوتنەوەی تالیبان دەكات بۆ لێدان لەپرۆژەكە.
بەڵام ئێران بە پرۆژەیەكی باشی دەزانێت و لە دوو روانگەوە بەسودی دەزانێت بۆوڵاتەكەی، لەرووی سیاسیەوە پشتیوانی لێدەكات، چونكە بلوچستان دابەشكراوە لەنێوان ئێران و پاكستان، ئەگەر بەشێكی بلوچستان سەربەخۆیی وەربگرێت واتە ئەو بەشەكەی تریش سەربەخۆ دەبێت كە لەژێر دەسەڵاتی ئێراندایە. بۆیە لەروانگەی ئێرانەوە ئاسایشی پاكستان واتە ئاسایشی ئێران. لەرووی ئابوریشەوە لەوانەیە رێگەبدات بە چین بۆ بەرهەمهێنان لە بەندەری تشابهار و كۆتایی بە شەراكەتی بێنێت لەگەڵ هند لە پرۆژەی بەندەری تشابهار.

ئەمریكا و رێكەوتنی لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان بۆ لێدان لەم پرۆژەیە
ئەمریكا لەكاتی شەڕی قاعیدە لە ئەفغانستان، پاكستانی بەوە تۆمەتباردەكرد كە پشتیوانی و داڵدەی گروپە چەكدارە توندڕەوەكان دەدات، هەروەها پاكستان لەگەڵ روسیا بەشداری لە بەهێزكردنی سوپای ئێرانیدا كرد لەرێگەی بازرگانی چەك و راهێنان بە سوپای ئێرانیەوە، هەروەها لەگەڵ روسیا دەستیكرد بە بازرگانی كڕین و فرۆشتنی چەك، هەموو ئەوانە هۆكار بوون بۆ وەرچەرخانی روی پاكستان لە هاوپەیمانێتیە بەهێزەكەی كە ئەمریكا بو وەڕوكردنە هاوپەیمانێتیە نوێیەكەی كە چینە بەتایبەت دوای ئەوەی چین دەرگای بۆكردەوە كاتێك ئەمریكا رەخنەی لەسیاسەتەكانی پاكستان گرت بەداڵدەدانی تیرۆر، حكومەتی پەكین یەكەم دەوڵەت بوو ئیدانەی سیاسەتی ئەمریكای كرد و پشتیوانی لەپاكستان كرد و بە حكومەتێكی چالاك لەروبەروبونەوەی تیرۆردا وەصفیكرد.
هەروەها داگیركاریە ئابوریەكانی چین خەریكە تەنگ بە هەژمونی سیاسی ئەمریكا دەهێنیت لەجیهان و ئەو پرۆژەیەش یەكێكە لەو هۆكارانەی تەنگ بە نفوزی ئەمریكا بهێنێت لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، بۆیە ئەمریكا سیاسەتەكانی چركردۆتەوە لە ناوچەكە ئەویش بەگوشار خستنە سەر دەوڵەتانی هاوپەیمانی چین وەك ئێران و پاكستان لەرێگەی جەنگی بەوەكالەتەوە، یەكێك لەو ئامانجانەی كە دەیەوێت شكست پێبهێنێت پرۆژەی رێڕەوی ئابوری چینی_پاكستانسە، بەپێی چەند سەرچاوەیەكی جیهانی دووبارە ئەمریكا بەنیازە بزوتنەوەی تالیبان زیندوبكاتەوە بۆ دروستكردنی ئاژاوە و كۆتایهێنان بە فراوانخوازیەكانی نەیرەكانی بەتایبەت چین وەك چۆن پێشتر و لە ماوەی جەنگی سارددا بزوتنەوەی تالیبانی دروستكرد بۆ وەدەرنانی یەكێتی سۆڤێتی جاران لە ئەفغانستان ئێستەش واخەریكە دوبارە بەكاریان بهێنێتەوە بەڵام ئەمجارە بۆ نەیارێكی تری كەئەویش داگیركەری گەورەی ئابوری جیهان(چین).

* خوێندكاری ماستەر لە زانستی سیاسەت