+ د. دیاری ئەحمەد مەجید  
زۆربەی كات كە گفتوگۆ دەكەین دەربارەی سیاسەت چەندین زاراوە بەكاردەهێنین، زۆر جار بۆ یەك مەبەست بێ گوێدانە جیاوازی نێوانیان، بە تایبەت ئەوانەی نزیكن لەیەكترەوە وەك هاوتای یەكتر (synonym) بەكاریاندێنین، بەڵام كاتێك بیر لە ماناو مەبەستی هەریەكەیان دەكەینەوە و لە ناوەڕۆكیان وورددەبینەوە و دەچینە قوڵایی مەبەستەكانیانەوە، بۆمان دەردەكەوێت كە جیاوازی هەیە لە نێوانیاندا، بەڵام زۆربەی كات لە خۆمان ناپرسین چین ئەو جیاوازیانە.

بۆ نمونە جیاوازی لە نێوان دەوڵەتمەدار یان پیاوی دەوڵەت كە بە عەرەبی (رجل الدولە)یە و بە ئینگلیزی (State man) لەگەڵ سیاسەتمەدار یان پیاوی سیاسەت بە عەرەبی (السیاسی) و بە ئینگلیزی (Politician) لە ماناو ناوەڕۆكدا چیە؟ بەڵێ زۆرجار هەردووكی بەكاردێت بۆ گوزارشت لەو كاربەدەست و لێپرسراوە گەورە دەوڵەتیانە و سەركردانەی سیاسەت بەڕێوەدەبەن.

لە ڕاستیدا ئەو دوو زاراوەیە; پیاوی دەوڵەت و سیاسەتمەدار، كێشەی زۆریان لە ماناو ناوەڕۆكدا ڕووبەڕوو دەبێتەوە، چونكە دەوڵەتمەدار بێشك سیاسیە و پیاوی سیاسیش لەهەوڵی ئەوەدایە بگاتە بەرزترین پلەی دەسەڵات و ببێت بە پیاوی دەوڵەت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازی لە نێوان ئیش و مەبەست و پەیامی هەردووكیاندا هەیە، ئەو جیاوازیەش كارەكتەری كەسایەتیەكە و سیستەمی سیاسی و ئەو سەردەمەی تیایدا كاردەكەن، دیاریان دەكات.

لە زانستی سیاسەتدا هەموو لێكۆڵەرەوان، كە پێناسەی سیاسەت دەكەن، دان بەوەدا دەنێن، كە سیاسەت هەوڵدانە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات و ئیشپێكردن و پارێزگاری لێكردنێتی و ئەوە بە ڕەگەزێكی سەرەكی سیاسەت دادەنێن. ئەفلاتۆن و ئەریستۆتالیس كە سیاسەت پێناسەو شیدەكەنەوە، باس لە شێوەكانی دەسەڵات و سیستەمی حوكمڕانی ”دەوڵەتە شارەكانی” (city-state) یۆنانی كۆن دەكەن و لەسەر بنەمای باشی و خراپیان و یاسا جیاوازەكانیان پۆلێنیان دەكەن. لێ نیكۆلۆ مەكیاڤیللی یەكەم بیرمەندی بواری سیاسەتە، كە لە كتێبی (میر)دا بە ڕوونی و ئاشكرا باسی هێز و ماهیەتی دەسەڵات دەكات و وەك چەقی سیاسەت و ناوەڕۆكە هەرە سەرەكیەكەی دەیناسێنێ. مەكیاڤیللی سیاسەت بەوە پێناسەو دیاری دەكات، كە هەوڵدانە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات و چۆن ئیشپێكردنی و پارێزگاری لێكردنێتی. مەكیاڤیللی لەو بیردۆزانە دووركەوتۆتەوە كە باسی جۆرەكانی دەسەڵات و سیستەمەكانی و پێویستی چۆنبوونیان دەكات، بەڵكو زۆر ڕاشكاوانە و ڕیالیستانە پەنجەی خستۆتە سەر حەقیقەتی مەبەستەكان لە سیاسەتدا وەك ئەوەی كە هەن.

لەم سەردەمەشدا ئامانجی سەرەكی سیاسەت و سیاسەتمەدار هەر گەیشتنە بە دەسەڵات، بەڵام لە سیستەمە دیموكراسیە ڕاستەقینە و ”تەندروستەكاندا” گەیشتن بە دەسەڵات لە ڕێگەی دەنگدان و متمانە پێبەخشینی هاووڵاتیانەوە ڕووئەدات، لەبەرئەوە ئەو ”پیاوی سیاسەتەی” دەگاتە دەسەڵات و دەیەوێت ببێت بە ”دەوڵەتمەدار” كاتێك پێناسەی پیاوی دەوڵەت وەردەگرێت كە چیتر بیر لە بردنەوەی هەڵبژاردنی داهاتوو نەكاتەوە و بەردەوام وەك سیاسیەك هەڵسوكەوت نەكات، بەڵكو ئیتر بۆ دابینكردنی بەرژەوەندی ئێستاو دواڕۆژی نەتەوەكەی هەوڵبدات و لەو پێناوەدا كاربكات ئەو بەرنامانە جێبەجێبكات كە نەتەوە و ووڵاتی تیا بەرەو ڕزگاربوون دەبات لەدەست كێشەكانی و یارمەتی هەستانەوە و پێشكەوتنی دەدات، وە ئەوە خۆی لەخۆیدا گەرەنتی دووبارە هەڵبژاردنەوە و بەدەستهێنانەوەی متمانەی میللەت دەبێت و لەهەمان كاتدا فرسەتی لە دەسەڵاتدا مانەوەشی پێدەبەخشێ.
واتە پیاوی دەوڵەت چیتر بیر لە ڕێوشوێن و بەرنامەی هەڵبژاردنی داهاتوو و چۆنیەتی بەدەستهێنانی زۆرینەی دەنگ ناكاتەوە بە میتۆدە حیزبیەكان، بەڵكو لە ڕێگەی كارو بەرنامەی حوكمڕانی و خزمەتی ووڵاتەوە ئەوە دابین دەكات. سیاسیەكانیش وەك پیشەیان بەردەوامدەبن لەسەر هەوڵدان و كاركردن بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و بوون بە دەوڵەتمەدار.

لێرەدا كێشە ئەوەیە لە زۆر كۆمەڵگادا سیاسی دەگاتە دەسەڵات، بەڵام نابێت بە دەوڵەتمەدار بزانێت ئەركی ئەوەیە، وەك ئەوەی لەسەرەوە باسكرا، بەڵكو لەبیر و ترسی لەدەستنەدانی دەسەڵات، هەر ”پیاوی سیاسەت” دەمێنێتەوە و لە دڵەڕاوكێ و پلانی ئەوەدا دەبێت چیبكات بۆ پارێزگاریكردن لە دەسەڵاتەكەی بەهەر میتۆد و شێوەیەك بێت. بە كورتی و كوردی ئەوەی كە دەوڵەتمەدار و سیاسەتمەدار لەیەك جیادەكاتەوە ئەوەیە كە سیاسەتمەدار بوو بە پیاوی دەوڵەت لە خەمی نەتەوەكەیدا دەبێت و بۆ خزمەتی ووڵات و گەلەكەی كار دەكات، بەڵام پیاوی سیاسەت ئەو كەسەیە كە هەرچەندە زۆرجار دەگاتە دەسەڵات، بەڵام مەرج نیە سیفەت و ئاكاری پیاوی دەوڵەت بەدەست بێنێت. ئەمەیە جیاوازی نێوان ”پیاوی دەوڵەت” و ”پیاوی سیاسەت”.

یەكێك لە دیاردە سەرنجڕاكێشەكانی ئەم پرۆسەیەش ئەوەیە، زۆرجار لە مێژوودا پیاوی سیاسەت هەبوە نەگەیشتۆتە دەسەڵات، بەڵام هەمیشە وەك پیاوی دەوڵەت هەڵسوكەوتی كردوە و هەوڵی ئەوەی داوە و و كاری بۆ ئەوە كردوە سەرجەم بوارەكانی ژیانی ووڵاتەكەی و گەلەكەی بەپێی باشترین سیستەم ڕێكبخات لەپێناو خۆشگوزەرانی هاووڵاتیانیدا بێ گوێدان بە گەیشتن بە پلەو پایە. لەهەمان كاتدا سیاسەتمەدار هەبوە گەیشتۆتە بەرزترین لوتكەی دەسەڵات و بەناو ”دەوڵەتمەداری”، بەڵام هەمیشە لەخەمی بەرژەوەندی خۆی و خێزان و چواردەورە تەسكەكەی خۆی بوە و هیچ مەرجێكی بوون بە پیاوی دەوڵەتی ڕاستەقینەی تیا بەدی نەهاتوە و هیچ شانازیەكی دوای خۆی بەجێنەهێشتوە.

دیارە سەردەمیش ڕۆڵی كاریگەری خۆی هەیە، چەندین كەسایەتی سەركردە لە مێژوودا و لە سەردەمێكی تایبەت و گونجاو و لەبار بۆیان، بوونەتە پیاوی دەوڵەت و میللەتەكەیان لە قەیرانی گەورە دەربازكردوە و سەرجەم دواڕۆژیان گۆڕیوە و بوونەتە سیمبۆلی نەتەوە، چونكە توانیویانە وەك سیاسی و لەهەمان كاتدا وەك پیاوی دەوڵەت هەڵسوكەوت بكەن و بەرنامەی كاری گەورە جێبەجێبكەن لە پێناو بەرەوپێشبردنی گەلەكەیاندا و هەمان كاتیش گەرەنتی گەیشتن بە دەسەڵات و مانەوەش تیایدا، بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن.

ئەگەر ئێمە لەسەر بنەمای ئەو پێناسە سادەیەی سەرەوە هەڵسەنگاندنێك بۆ سیاسەتمەدارەكانی خۆمان بكەین، بەڕەچاوكردنی كارەكتەری كەسەكەو ئەو سەردەمەی كە تیایدا كاری كردوە، كامیان توانیوێتی هەردوو ڕۆڵی سیاسەتمەدار و پیاوی دەوڵەت ببینێت و بە دەوڵەتمەداری ڕاستەقینە ناوی ببەین؟

تێبینی:*
بەكارهێنانی ووشەی پیاو لێرەدا مەبەست لێی ڕەگەزی نێرینە نیە، بەڵكو ڕاناوی كەسی نادیارە، هەروەك جیاوازی لە نێوان (Man) و (Mann) لە زمانی ئەڵمانیدا، كە یەكەم ڕاناوی كەسی نادیارە و دووەم بە مانای پیاوە وەك نێرینە. پێشنیازیش دەكەم ئێمەش بۆ ڕاناوی كەسی نادیار (كە مێ و نێر دەگرێتەوە) ووشەی پیاو بە یەك (و) بنووسین و بۆ ڕەگەزی نێرینەش پیاوو بە دوو (و).